________________
देवधर्मपरीक्षा
।। સથ વૈવધર્મપરીક્ષાપ્રારમ્ભઃ ||
ऐन्द्रवृन्दनतं नत्वा वीरं तत्त्वार्थदर्शिनम् । निराकरोमि देवानामधर्मवचनभ्रमम् ।।१।। इह केचिन्मूढमतयो देवा अधर्मिण इति निष्ठुरं भाषन्ते तत्तुच्छम् । देवानामसंयतत्वव्यपदेशस्यापि सिद्धान्ते निषिद्धत्वात् । तथा चोक्तं भगवत्यां पञ्चमशते चतुर्थोदेशकेदेवा णं भंते संजयत्ति वत्तव्वं सिया ? गोयमा ! नो इणट्ठे समट्ठे अब्भक्खाणमेयं देवाणं । देवाणं भंते असंजयत्ति वत्तव्वं सिया ? नो इणट्ठे समट्ठे निठुरवयणमेयं देवाणं । देवा - દેવધર્મોપનિષદ્
ઐન્દ્ર-ઈન્દ્રોના સંબંધી વૃંદ વડે નમસ્કૃત, તત્ત્વાર્થના દૃષ્ટા એવા શ્રીવીરને નમસ્કાર કરીને જેઓ દેવોને અધર્મી કહે છે તેમના ભ્રમનું હું નિરાકરણ કરું છું.
અથવા તો દેવો અધર્મી છે આવા મિથ્યાવચનથી થયેલા ભ્રમનું હું નિરાકરણ કરું છું. IIII
અહીં કેટલાક મૂઢ મતિવાળા જીવો નિષ્ઠુરપણે એમ બોલે છે કે ‘દેવો અધર્મી છે.” તેમની આ વાત નિઃસાર છે - અપ્રામાણિક - અસત્ય છે. કારણ કે આગમમાં તો દેવો અસંયમી છે એવું બોલવાનો પણ નિષેધ કરાયો છે. તે પ્રમાણે શ્રીભગવતી સૂત્રના પાંચમા શતકના ચતુર્થ ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે - હે ભગવંત ! દેવો સંયમી છે, એમ કહેવાય ? ગૌતમ ! આ અર્થ બરાબર નથી. આ તો દેવોનું અભ્યાખ્યાન છે - દેવોમાં જે નથી, તેનું અધ્યારોપણ છે. માટે એમ કહેવું ઉચિત નથી.
તો પછી હે ભગવંત ! દેવો અસંયમી છે, એવું કહેવાય ? ગૌતમ ! એ વાત પણ બરાબર નથી, કારણ કે આ તો દેવો વિષે નિષ્ઠુર વચન કહેવાય.
देवधर्मपरीक्षा
संजयाऽसंजयत्ति वत्तव्वं सिया ? गोयमा ! नो इणट्ठे समट्ठे असब्भूअमेयं देवाणं ! से किं खाइ णं भंते देवत्ति बत्तव्वं सिया ? गोयमा ! देवा णं नोसंजयत्ति वत्तव्वं सिया । अत्र यदि देवानामसंयतत्वव्यपदेशोऽपि निषिद्धस्तदा कथमधर्मित्वव्यपदेश: सचेतसा कर्तव्य इति पर्यालोचनीयम् ।।१ ।। ननु तर्हि नोसंयता इतिवन्नोधर्मिण इति वक्तव्यम् । न । देवानां संयमसामान्याभावेऽपि निष्ठुरभाषापरिहारार्थं नोसंयतत्वव्यपदेशविधावपि धर्मसामान्याभावाभावेन દેવધર્મોપનિષદ્
હે ભગવંત ! તો પછી દેવો સંયતાસંયત દેશવિરત છે એવું કહેવાય ? ગૌતમ ! આ વાત પણ ઉચિત નથી. કારણ કે દેવો વાસ્તવમાં દેશવિરત ન હોવાથી આ અસદ્ભૂતવાન છે. તો હે ભગવંત ! દેવોને શું કહેવા જોઈએ ? (‘ખાઈ’ - શબ્દ પુનઃ અર્થમાં છે.) ગૌતમ ! દેવોને નોસંયત કહેવા જોઈએ.
અહીં નોસંયત એવા વ્યપદેશમાં ઉપરોક્ત કોઈ દોષો લાગતા નથી. તેમ જ દેવો પ્રત્યેનો સદ્ભાવ તેમ જ ઔચિત્ય જળવાય છે. માટે પ્રભુએ એવા વ્યપદેશનું વિધાન કર્યું છે. અહીં જો ‘દેવો અસંયમી છે' એવા વ્યપદેશનો પણ નિષેધ કર્યો છે, તો પછી ‘દેવો અધર્મી છે’ આવો વ્યપદેશ તો કયો ડાહ્યો માણસ કરે એ વિચારવું જોઈએ.
પૂર્વપક્ષ - ઠીક છે, તો પછી જેમ ‘નોસંયત’ એવો વ્યપદેશ કરો છો ને ? એમ નોધર્મી એવો વ્યપદેશ કરશું. પછી તો વાંધો નથી ને? ઉત્તરપક્ષ - એવો વ્યપદેશ પણ ન થઈ શકે. પહેલા તમે વસ્તુસ્થિતિ સમજો. દેવોમાં સંયમ સામાન્ય રહેલુ નથી. અર્થાત્ સંયમનો કોઈ પણ ભેદ-પ્રકાર દેવોમાં નથી. આમ છતાં દેવોને અસંયમી કહેવામાં નિષ્ઠુરભાષારૂપ દોષ આવે છે. શાસ્ત્રમાં તો કાણાને કાણો કહેવાની પણ ના પાડી છે. તેમને કહેવાનો અવસર આવે ત્યારે
