Book Title: Agam 07 Ang 07 Upashak Dashang Sutra Sthanakvasi Gujarati
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
તાત્પર્ય એ છે કે–પદાર્થોમાં સામાન્ય ધર્મ પણ છે, અને વિશેષ ધર્મ પણ છે. દૂધ અને જલ બેઉમાં દ્રવત્વ (પ્રવાહિત્ય) સમાન છે, પરંતુ તેના બીજા ગુણેમાં ભેિદ છે. “સર્વ ગુણ બધા પદાર્થોમાં છે, તેથી સંગ્રહ નય એ ગુણની અપેક્ષાએ બધા પદાર્થોને એક માને છે. પરંતુ વ્યવહાર નય કહે છે કે બધા પદાર્થો એક નથી હોઈ શક્તા, કારણ કે કઈ-કઈમાં જીવત્વ ગુણ છે, કે ઈ-કેઈમાં જીવત્વ ગુણ નથી, તે બેઉ એક કેવી રીતે હેઈ શકે ? સંગ્રહ કહે છે કે જીવવ ગુણ એક છે અને એ ગુણ જેમાં જેમાં માલૂમ પડે તે બધા એક દ્રવ્ય છે. વ્યવહાર નય કહે છે કે કેઈ જીવ સંસારી છે, કોઈ મુક્ત છે, માટે બેઉ ભિન્ન ભિન્ન છે. સંગ્રહ કહે છે કે જેમાં જેમાં સંસારીપણું માલુમ પડે તે બધા એક છે. વ્યવહાર કહે છે કે કોઈ ત્રસ છે કેઈ સ્થાવર છે, માટે બેઉ એક નથી. સંગ્રહ કહે છે કે–જેમાં જેમાં ત્રસ પડ્યું હોય તે બધા એક છે. વ્યવહાર કહે છે કે કોઈ બેઈદ્રિય, કોઈ ત્રીન્દ્રિય, કોઈ ચતુરિન્દ્રિય અને કઈ પંચેન્દ્રિય હોય છે, માટે તેઓ ભિન્ન છે. તાત્પર્ય એ છે કે સંગ્રહનય સામાન્ય ધમપર દ્રષ્ટિ રાખે છે અને વ્યવહાર નય વિશેષ (ભિન્ન) ધર્મો પર દ્રષ્ટિ રાખે છે.
એક નય બીજાનો વિરોધ નથી કરતે. નય એ ત્યાં સુધી જ સુનય છે કે જ્યાં સુધી તે બીજા નયને વિરોધ ન કરતા બીજા નયને ઉદાસીનતા પૂર્વક જોઈ રહી પિતાના વિષયને જાણે છે. જ્યારે કોઈ નય અન્ય નયની અપેક્ષા ન રાખતાં સ્વતંત્ર
બની જાય છે ત્યારે તે અનેકાંતવાદથી વિપરીત એકાન્તાવાદને આશ્રય આપવાને કારણે મિથ્યાનય બની જાય છે. સૌગતેને અનિત્યતાવાદ બાજુસૂત્ર નયે કરીને સંગત છે, પરતુ એ બૌદ્ધ સિદ્ધાન્તમાં અન્ય નયેએ કરીને નિરપેક્ષ હોવાને કારણે મિથ્યા ઋજુસૂત્ર થઈ ગયું છે. એજ વાત અન્ય નાની બાબતમાં પણ જાણી લેવી. સંગ્રહ અને વ્યવહારની જે વિષય-વિભિન્નતા ઉપર બતાવવામાં આવી છે તે પણ એ પ્રમાણે જ સમજવી, અર્થાત્ સંગ્રહ નય સામાન્યનું પ્રતિવાદન કરે છે અને વિશેષને ગૌણ કરીને એની વિવક્ષા કરતો નથી, પરંતુ વિરોધ પણ કરતા નથી, એજ પ્રમાણે વ્યવહાર નય પિતાના વિષયનું પ્રતિવાદન કરે છે, સંગ્રહના વિષયને વિરોધ કરતું નથી. સંક્ષેપમાં કહી શકાય કે નય સાહેલીઓની પેઠે રહે છે, ઈર્ષ્યાળ શકયની પેઠે નહિ.
પર્યાયાર્થિક નયના ચાર ભેદ છેઃ (૧) જુસૂત્ર, (૨) શબ્દ, (૩) સમભિરૂટ, () એવંભૂત.
(૧) દ્રવ્ય છે કે વિદ્યમાન છે, તે પણ તેને ગૌણ (અપ્રધાન) કરીને એની વિવેક્ષા ન કરતાં જે નય વર્તમાન ક્ષણમાં વિદ્યમાન પર્યાયને જ પ્રધાનતાએ કરીને બંધ કરાવે છે, જુસૂત્ર નય છે. જેમકે–આ સમયે સુખ છે. આ પ્રમાણે આ નય વિદ્યામાન દ્રવ્યને ગૌણ કરી દે છે–તેતો બેધ નથી કરાવતે, પરંતુ ક્ષણસ્થાયી વર્તમાનકાલીન સુખ-પર્યાયને જ પ્રધાન કરીને એનું સૂચન કરે છે.
(૨) જે બોલાવવામાં આવે છે એને શબ્દ કહે છે. અર્થાત્ લિંગ, કારક, કાલ, પુરૂષ અને ઉપસર્ગ (, વિ, આદિ ) આદિને ભેદ હોવા છતાં પણ જે પદાર્થમાં ભેદ નથી માનતે તે શબ્દ નય છે. જેમકે, શુનાસીર, વાસવ, ઈ, પુર્હૂત, પુરંદર, ઇત્યાદિ પર્યાયવાચક શબ્દોએ કરીને એક જ ઈદ્ર અને બંધ થાય છે તાત્પર્ય એ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૪૭
