Book Title: Agam 07 Ang 07 Upashak Dashang Sutra Sthanakvasi Gujarati
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
છે કે ચાહે નાસીર કહે ચાહે વાસન યા ઈ કહે ચાહે પુર્હુત બે કે પુરંદર બેલે, શબ્દનયની દ્રષ્ટિમાં એના ભિન્ન ભિન્ન અથે નથી, કારણ કે એ બધા શબ્દથી ઈ% અર્થ જ પ્રતીત થાય છે.
(૩) જે નય પ્રત્યેક શબ્દનો અર્થ ભિન્ન ભિન્ન માને છે તે સમલિફટ નથ છે. તાત્પર્ય એ છે કે-શબ્દ ધાતુમાંથી બને છે અને એક ધાતુમાં એક જ ગુણને બંધ કરાવવાની શક્તિ હોય છે, તેથી તેમાંથી બનેલ શબ્દ પણ એક જ ગુણનું પ્રતિપાદન કરે છે, તેથી કરીને શબ્દનો અર્થ એક નથી થઈ શકતો, જેમકે પુરંદરને અર્થ છે પુરનું દારણ કરનારે, અને ઈદ્રને અર્થ છે પરમ ઐશ્વર્યથી દીપાયમાન થનારે, જ્યારે કઈ વકતા પુરંદરરૂપ સંજ્ઞાની વિવક્ષા કરે છે, ત્યારે ઈદ્ર આદિ સંજ્ઞાની અપેક્ષા ન રાખતા કેઈ–મેઈવાર થનારી પુરદારણરૂપી ક્રિયાના યોગથી પુરંદરરૂપ સંજ્ઞાને બંધ કરાવે છે. એ સમભિરૂઢ નય છે. નયની અપેક્ષાએ કરીને રામેથેલો થેમેરા અમે અર્થાત્ શબ્દના ભેદથી અર્થને ભેદ અને અર્થના ભેદથી શબ્દનો ભેદ થાય છે, એ નિયમ સંગત બને છે. આ નયની અપેક્ષાએ “પુરંદર’ શબ્દને વાગ્ય પુરંદરના પર્યાયવાચક ‘ઈ’ શબ્દના વાચથી ભિન્ન છે, કારણકે શબ્દનો સંબંધ કઈ-કઈવાર થનારા ગુણ ક્રિયાની સાથે હોય છે, જેમકે પુરનું કારણ કરવાના નિમિત્તે કરીને પુરંદર કહેવાય છે, તે જ કારણે ઘટ અને પટ આદિ પદાર્થોમાં પરસ્પર ભેદ હોય છે. જે ગુણ અને ક્રિયાઓ કરીને પદાર્થોનાં ભેદની કલ્પના ન કરવામાં આવે તે પદાર્થોમાં પરસ્પર ભેદ ન રહે. તાત્પર્ય એ છે કે જળ ધારણ કરવું આદિની શકિત જેમાં હોય છે તેને ઘટ કહે છે, અને ટાઢ નિવારવા વગેરેની શકિત જેમાં હોય છે તેને પટ કહે છે. જે એ બેઉની આ ભિન્ન શકિત (ગુણ) નો ખ્યાલ ન કરવામાં આવે તે ઘટ અને પટ એ બેઉમાં ભેદ જ શે રહે? તેથી ગુણ અને ક્રિયાના ભેદે કરીને વાચ્ય પદાર્થોમાં પણ ભેદ કરવામાં આવે છે. બસ, એજ નિયમાનુસાર પુરું, દર શબ્દમાં જે શકિત છે અને તેથી જે ક્રિયાનું ભાન થાય છે, તે શકિત (ગુણ) અને ક્રિયા જેમાં માલુમ પડે છે તેને પુરંદર શબ્દને વાચ કહે છે; તેમજ, ઈદ્ર શબ્દમાં જે શકિત માલુમ પડે છે અને તેથી જે ક્રિયાનું ભાન થાય છે, તે શકિત અને ક્રિયા જેમાં માલુમ પડે છે તેને ઈદ્ર શબ્દને વાચ કહે છે. એથી એમ માલુમ પડે છે કે પુરંદર શબ્દને વાચ્ય (અર્થ)અને “ઝંદ્ર શબ્દને વચ્ચે એક નથી-જૂદા જૂદા છે, કારણકે બેઉ શબ્દોની શક્તિ અને તેથી ભાસિત થનારી ક્રિયા જૂદી જૂદી છે, પ્રવૃત્તિનિમિત્તને ભેદ છે. એ પ્રમાણે બીજા શબ્દોની શકિત અને ક્રિયાઓમાં પણ ભેદ હોય છે, તેથી એ બધા વસ્તુત: ભિન્ન અર્થના બેધક છે. આ નિયમને સ્વીકાર કરવાથી ઘટ-પટ આદિમાં સંશય થતું નથી, વિપર્યય થતું નથી, સંક્રમ થતો નથી અને બેઉ એક થતા નથી. શબ્દની પ્રવૃત્તિનું નિમિત્ત એ છે કે જે વાય (શબ્દાર્થ) હોય અને એમાં રહેનાર હોય તથા પ્રત્યેક શબ્દના પોતપોતાના જેટલા અર્થો થતા હોય તેમાં વિશેષણ થઈને રહે. ઉકત સ્થળે પુરંદર શબ્દનો અર્થ છે “પુરંદરત્વ ધર્મવાળે, તેમાં પુરંદરત પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે, અર્થાત્ જેમાં પુરંદરત્વ ધમ જોવામાં આવશે તેને કથન કરવાને માટે પુરંદર શબ્દની પ્રવૃત્તિ થશે, કારણકે “પુરંદરત્વ પુરંદર શબ્દને વાચ્ય (અર્થ) પણ છે, અને “પુરંદરત્વ ધર્મવાળ” એટલે જે વા (અર્થ) એમાં રહેનારે પણ છે, તથા ઉક્ત શબ્દાર્થમાં વિશેષણ રૂપે કરીને પણ છે. આ પ્રમાણે વાસવ શબ્દમાં વાસયત્વ ઈદ્ર શબ્દમાં ઈન્દુત્વ, ઘટમાં ઘટત્વ, પટમાં પઢત્વ, આદિને પ્રવૃત્તિનિમિત્ત સમજવા
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
४८
