Agam 07 Ang 07 Upashak Dashang Sutra Sthanakvasi Gujarati

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 71

સમભંગી - સાતભંગો કા નિરૂપણ
[સપ્તભંગી ] વસ્તુમાં જે અનન્ત ધર્મો માલુમ પડે છે, એ બધા ધર્મોની અનન્ત સપ્તભંગીઓ બને છે. અર્થાત્ અનેકાન્ત સિદ્ધાન્તને અનુસરી વસ્તુના ધર્મોનું વિશ્લેષણ કરવાથી પ્રત્યેક ધર્મના સાત ભંગ (ભાંગા) થાય છે. એ ધર્મોમાં પ્રત્યક્ષ આદિ કે પ્રમાણથી બાધા આવતી નથી. કયાંક કેવળ વિધિ થાય છે, કયાંય કેવળ નિષેધ થાય છે, અને કયાંય બેઉ ક્રમશ: સંમિલિત થાય છે, કયાંક યુગપત (એકી સાથે) સંમિલિત થાય છે. એ સાતે ભાંગાની પહેલાં, સ્પષ્ટતાને માટે પ્રાયઃ “સ્યા’ અવ્યય લગાડવામાં આવે છે. અસ્તિત્વ ધર્મના સાત ભાંગા આ પ્રમાણે છે –
(૧) સર્વન–અર્થાત પ્રત્યેક પદાથે, સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાલ અને સ્વભાવની અપેક્ષાએ છે. આ ભાંગામાં કેવળ વિધિની કલ્પના કરવામાં આવી છે.
(૨) શાાવ ર–અર્થાતુ પ્રત્યેક પદાર્થ પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાલ અને પરભાવની અપેક્ષાઓ નથી. આ ભાંગામાં માત્ર નિષેધની કલ્પના છે.
(૩) વિર ચામાનવ સર્વમ–અર્થાત પ્રત્યેક પદાર્થ, સ્વદ્રવ્યાદિ– ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ છે, પરદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયની અપેક્ષાઓ નથી. આ ભાંગામાં વિધિ અને નિષેધ એ બેઉની ક્રમશઃ કલ્પના કરી છે.
(૪) સ્થાવત્વમેવ સર્વેમ-અર્થાત પ્રત્યેક પદાર્થ કેઈ અપેક્ષાએ અવક્તવ્ય ( વચનને અગોચર ) છે. અહીં વિધિ અને નિષેધની એકી સાથે કલ્પના કરી છે, એક સમયે એક જ ધર્મનું કથન થઈ શકે છે, અનેક ધર્મોનું નથી થઈ શકતું. અહીં એકી સાથે બે ધર્મોની વિવક્ષા છે, અને બેઉનું એકી સાથે કથન નથી થઈ શકતું, માટે એ અપેક્ષાએ પદાર્થ અવકતવ્ય છે.
(૫) સ્થાવરોથમેવ સર્વે–અર્થાત પ્રત્યેક પદાર્થ અસ્તિત્વવાનું હોવા સાથે અવકતવ્ય છે. આ ભાગો પહેલા અને ચોથા ભાગના સંમેલનથી બન્યું છે, એમાં કેવળ વિધિ અને યુગપ૬ વિધિ-નિષેધની વિવેક્ષા છે.
() ચન્નાહ્યાજ ચમેવ સર્વે--અર્થાત્ પ્રત્યેક પદાર્થ નાસ્તિત્વવાન હવા સાથે: અવક્તવ્ય છે. આ ભાગે બીજા અને ચોથા ભાગાના મિશ્રણથી બને છે. એમાં કેવળ નિષેધ અને યુગપદુ વિધિ–નિષેધની વિવાક્ષા છે.
(૭) સ્થાતિ નાસ્તિ–ગવરવ્યવસ-–અર્થાત્ પ્રત્યેક પદાર્થ અસ્તિત્વવાનું તથા નાસ્તિત્વવાન્ હોવા સાથે અવકતવ્ય છે. આ ભાગે ત્રીજા અને ચોથા ભાંગાના મિશ્રણથી બને છે. એમાં ક્રમશઃ વિધિ–નિષેધ અને યુગપદુ વિધિ-નિષેધની વિવાક્ષ છે.
I સાતે ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ ] (૧) જ્યારે આપણે કહીએ છીએ કે “ઘડે છે”, ત્યારે ઘટવિષયક દ્રવ્યાદિ-ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ જ કહીએ છીએ. અર્થાત-જે ઘડો માટીરૂપ દ્રવ્યને બન્યું છે તે એ માટીરૂપ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ કરીને જ છે, જે બનારસને છે તે બનારસ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ કરીને છે, શ્રી આદિ જે કાળમાં છે એ કાળની અપેક્ષાએ કરીને છે, લાલાશ આદિ જે જે ગુણ એમાં માલૂમ પડે છે, એ ગુણો (ભા)ની અપેક્ષાએ કરીને છેઃ તાત્પર્ય (મતલબ) એ છે કે “ઘડે છે” એ કથનને આશય
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
પ૩