________________
ભાગ્ય પુરૂષાર્થ ચર્ચા
મૂળ પાઠમાં ઉત્થાન આદિ પ્રત્યેકની સાથે “વા” શબ્દ છે તે વિકલ્પાથે છે, અને ‘તિ' શબ્દ સ્વેકિત ઉત્થાનાદિના સંગ્રહને માટે છે, અર્થાત્ એમાંનું અસ્તિત્વ નથી. તાત્પર્ય એ છે કે ઉત્થાન આદિ, જીવને કાર્યનાં સાધક નથી હેાતા, કારણ કે ઉત્થાન આદિ હાવા છતાં પણુ કાઇ કાઈ કાર્ય સિદ્ધ નથી થતા અને કોઇ કાઇ વાર એ ન હેાવા છતાં પણ કાર્ય સિદ્ધ થઈ જાય છે તેટલા માટે સુખ દુ:ખ બધા પદાર્થં ભાગ્યને અધીન છે. માટે સુખ-દુઃખનું કારણ ઉત્થાન આદિ ન માનતાં નિયતિ (થવા કાળ હતુ` માટે થયુ એમ)જ માનવી જોઈએ. જો ઉત્થાન આદિથી કાર્યાં સિદ્ધ થતાં હાત તા ખધાય પુરૂષાર્થ કરનારાઓને સફળતા પ્રાપ્ત થતી હાત, પરન્તુ એમ જોવામાં આવતુ નથી. કાઇ કાઈને પ્રવૃત્તિ ન કરવા છતાં પણું ફળ મળી જાય છે અને કોઇ ને પ્રવૃત્તિ કરવાં છતાં પણ ફળ નથી મળતું.
હવે બીજી વાત સાંભળેા. આપ કહેા છેકે પુરુષાર્થથી ફળ મળે છે. જો એ વાત સાચી હોય તેા ગાવાળ, હુળવાળા, બાળક આદિ પ્રત્યેકને સમાન સુખ યા દુ:ખની પ્રાપ્તિ થવી જોઇએ, કારણકે બધામાં સમાનરૂપે પુરૂષા વિદ્યમન છે; પરંતુ એમ નથી થતુ, બધાને સરખું ફળ નથી પ્રાપ્ત થતું. રાજાની સેવા વગેરેમાં લાગેલા એવા કોઇ પુરૂષને ધનાદિની પ્રાપ્તિ થતી નથી જેવામાં આવતી, તે કાઇ કાઈ સેવા આદિ કશું ન કરતા હોવા છતાં પણ ખૂબ ધન પ્રાપ્ત કરે છે. એ પ્રમાણે મા પક્ષમાં વિસદૃશતા વિષમતા) હેાવાથી, એજ સિદ્ધાન્ત સમીચીન છે કેન્સુખ દુઃખ આદિ પુરૂષાર્થથી પેદા થતાં નથી.
શકા—વારૂ, જો સુખ-દુઃખનું કારણ પુરૂષાર્થ નથી, તેા કાળને કેમ નથી માની લેતા ? નિયતિને ક્રમ માને છે ?
સમાધાન—નહિ, કાળ પણ કારણ નથી થઈ શકતુ. કાળ એક છે. જો તેને કારણ માની લઈએ, તે તેથી એકજ કાર્ય-સુખ યા દુઃખ ઉત્પન્ન થશે, પરંતુ જગતમાં જૂદી જૂદી જાતનાં કાર્યો પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે. જો કારણ એકજ હોય છે–તેમાં ભેદ નથી હાતે તે કાર્યમાં ભેદ નથી હાતા. આકર (ભાષ્યમાં) કહ્યું છે કે “વિરૂદ્ધ ધર્માનું પ્રાપ્ત થવું અને કારણમાં ભેદ હાવા એજ ભેદ અને ભેદનું કારણ છે.” અર્થાત્ વિરૂદ્ધ ધર્માં હાવા એજ ભેદ કહેવાય છે અને તેના કારણેામાં ભેદ હાવે એજ એ પદાર્થોના ભેકને કારણ છે. અસ્તુ. કાળ એક છે, જો તે કારણુ હેત તે કાર્યોંમાં ભેદ ન હાત કાર્યમાં ભેદ છે; એટલે કાળ એ કારણ નથી. ઇશ્વર પણ સુખ દુઃખ આદિના કર્તા નથી. અગર જો તેને કર્તા માનતા હા તા ઈશ્વરને મૂર્ત માનશેા કે અમૂત્ત? જે મૃત્ત માને તે સાધારણ પુરૂષોની પેઠે એ પણ સમસ્ત જગતનાં કાર્યોના કર્તા નથી હાઇ શકતા. જો ઇશ્વરને અમૃત્ત માને તે તે આશની પેઠે નિષ્ક્રિય હાવાથી કાઇ પણ કાર્ય` કરી શકે જ નહિ
ઉપાશક દશાંગ સુત્ર
૧૧૦
