________________
Rણપ
૨૦/-/૫/૦૮૭,૩૮૮ ઉષ્ણ, દેશ નિશ, દેશ રૂક્ષ - આના પણ ૧૬ ભંગો કહેવા.
આ બધાં મળીને ૬૪ ભંગો થયા. તેમાં કર્કશ મૃદુ બંને એકવચનમાં લીધા છે. • • તેમાં કર્કશ એકવચનમાં અને મૃદુ બહુવચનમાં લઈને (બીજ) ૬૪ ભંગો કરવા. • • તેમાં કર્કશ બહુવચનમાં અને મૃદુ એકવચનમાં લઇને (ત્રીજ) ૬૪-ભંગો કરવા. - • તેમાં કર્કશ, મૂદ બંને બહુવચનમાં લઈને (ચોથા) ૬૪-ભગો કરવા. - યાવત દેશો કર્કશો, દેશો મૃદુઓ, દેશો ગુસ્કો, દેશો લઘુકો, દેશો શીતો, દેશો ઉો, દેશો સ્નિગ્ધો, દેશો રૂક્ષો માં છેલ્લો ભાંગો જાણા. - - આ બધાં મળીને અષ્ટ સ્પશાળ કુલ-૫૬ ભાંગાઓ થયા.
આ પ્રમાણે આ બાદર પરિણત અનંત પ્રદેશ સ્કંધમાં બાધાં સંયોગો મળીને કુલ ૧ર૯૬ ભંગો થયા.
[૪૮] ભગવતુ ! પરમાણુ કેટલા ભેદ છે ? ગૌતમ! ચાર ભેદે છે. તે આ - દ્રવ્ય પરમાણુ, ક્ષેત્ર પરમાણુ, કાળ પરમાણુ, ભાવ પરમાણુ.
ભગવન્દ્રવ્ય પરમાણુ કેટલા ભેટે છે ? ગૌતમ ચાર ભેટે - અચ્છધ, અભેધ, અદગ્ધ, અગ્રાહ્ય. - - ભગવદ્ ! ક્ષેત્ર પરમાણુ કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! ચાર ભેદે – અનદ્ધ, અમધ્ય, આપદેશ, અવિભાજ્ય
ભગવાન ! કાળ પરમાણુની પૃચ્છા. ગૌતમ! ચાર ભેદે છે. તે આ - વર્ણ, ગંધ, અરસ, અસ્પd. - - ભગવતુ ! ભાવ પરમાણુ કેટલા ભેદે છે? ચાર ભેદે - વણમંત, ગંધમંત, સમંત સ્પર્શ મંત.
ભગવતુ. તે એમ જ છે. એમ જ છે યાવતુ વિચરે છે. • વિવેચન-૩૮૭,૭૮૮ :
બધે જ કર્કશ, ગુરુ, શીત, નિષ્પ એકદા જ અવિરુદ્ધ. સ્પર્શોના સંભવથી ચોક ભંગ, ચતુર્થ પદ વ્યત્યયમાં દ્વિતીય. એ રીતે એકાદિ પદના વ્યભિચારથી, ૧૬-ભંગો છે. પંapકાસ કર્કશ, ગુર, શીત વડે નિષ્પ અને રૂક્ષના એકત્વ, બહત્વ કરીને ચતુર્ભગી પ્રાપ્ત થઈ છે. એ રીતે કર્કશ, ગટઉષ્ણ વડે ચાર, એમ આઠ ભંગ થયા. આ આઠ કર્કશ અને ગુરૂ વડે થયા. એમ બીજા કર્કશ અને લઘુ વડે થયા, તેથી ૧૬-ભંગ કર્કશ પદ વડે થયા. આ જ બંગો મૃદુ પદ વડે થયા, એ રીતે ૩૨-ભંગો થયા. આ ૩ર-ભંગ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષના એકથી થયા. બીજા ૩૨-ભંગ શીત, ઉષ્ણ વડે, ત્રીજા ગુરુ અને લઘુ વડે, ચોથા કર્કશ અને મૃદુ વડે, એ પ્રમાણે ૧૨૮ ભંગો થાય છે.
છ સ્પર્શમાં – સર્વ કર્કશ, ગુ, દેશથી શીત, ઉષ્ણ, સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ છે. અહીં દેશ શીતાદિના ચારે પદના એકત્વાદિ વડે ૧૬-ભંગો. આ સર્વ કર્કશ-ગુરુ વડે થયા. આ જ કર્કશ-લઘુ વડે થાય, તેથી ૩૨-ભંગ. આ બધાં સર્વ કર્કશ પદ વડે પ્રાપ્ત થયા. આ જ સર્વમૃદુ વડે પણ થાય. તેથી ૬૪ ભંગ થાય. આ ૬૪ સર્વ કર્કશ ગુરુ લક્ષણથી દ્વિસંયોગ વડે સવિર્યયચી ગયા. તે રીતે બીજા પણ દ્વિસંયોગ વડે થઈ શકે. કર્કશ-ગુરુ-શીત-પ્તિબ્ધ લક્ષણ ચાર પદોના છ દ્વિકસંયોગથી એ પ્રમાણે ૬૪ ભંગ. એ રીતે છ કિસંયોગથી ગુણતા ૩૮૪ ભંગ થાય. [1215
૨૨૬
ભગવતી-અંગસૂત્ર સટીકઅનુવાદ/૪ સાત સ્પર્શમાં - અહીં આધ ‘કર્કશ' પદ સ્કંધ વ્યાપકવથી વિપક્ષ હિત છે. બાકીના ગુરુ આદિ છ સ્કંધ દેશ આશ્રિત હોવાથી વિપક્ષ સહિત છે. તેથી સાત સ્પર્શી થયા. આમાં ગુરુ આદિ છ પદોના એકત્વ, બહત્વ વડે ૬૪-ભંગો થાય. તે સર્વ કર્કશ પદવી પ્રાપ્ત થયા. એ રીતે મૃદુ પદથી પણ થાય. તેથી ૧૨૮-ભેદ થાય. એ રીતે ગુટ-લઘુ વડે બાકીના સાથે ૧૨૮ ભંગ, શીત-ઉષ્ણ વડે પણ ૧૨૮, સ્નિગ્ધ-રૂક્ષ વડે પણ ૧૨૮, એ રીતે ૧૨૮ને ચાર વડે ગુણ પ૧૨ ભંગો થાય છે.
અષ્ટ સ્પર્શમાં ચાર કર્મશાદિ પદોના વિપક્ષ સહિત આઠ પશે. આ બાદર સ્કંધના બે ભાગે વિકલિતના એગ્ર દેશમાં ચાર વિરુદ્ધ છે. આમાં એકત્વ, બહુવંશી ભંગો થાય છે. તેમાં સૂક્ષના એકત્વ, બહુવથી બે, આ બંને સ્નિગ્ધના એકવ, બહત્વથી ચાર ભેદ થાય. • x • આ આ ભેદ ઉણના બહુવચનથી કહ્યા તે ચાર, શીત પદ બહવાનથી પણ ચાર. શીતોષ્ણ પો વડે બહુવચનથી ચાર. એ રીતે ૧૬ ભેદ થયા. લઘુ પદના બહુવચનથી ચાર, લઘુશીત પદ બહવ વડે ચાર, લઘ-ઉષ્ણ પદો વડે ચાર, લઘુ શીત ઉષ્ણ પદો વડે ચાર. એ રીતે ૧૬ ભંગ. તથા કર્કશાદિ એકવચનથી અને ગુરુ પદના બહુ વયનાંતથી એમ જ છે. ઈત્યાદિ સૂગાનુસાર • x - X - X + ૬૪ ભંગો થયા. કર્કશ મૃદુ પદો વડે એકવચનવતું વડે પણ આ ૬૪ ભંગ કર્કશ પદના એકવ, મૃદુ પદના બહુવથી પૂર્વોક્ત ક્રમથી ૬૪-ભંગો કરવા. કર્કશના બહુત્વ અને મૃદુ પદના એકવ વડે ૬૪ ભંગ પૂર્વોક્ત ક્રમથી જ કરવા, તેને જ કર્કશ-મૃદુ પદના બહુવચન વડે પૂર્વવત્ ૬૪ ભંગો કરવા. એ રીતે ૬૪ને ૪ વડે ગુણતા ૫૬ ભંગો થશે. * * * * *
બાદર સ્કંધમાં ચાર વગેરે સ્પર્શી થાય છે. તેમાં ચતુઃસ્પશિિદ ક્રમથી પ્રાપ્ત ભેદોની સંખ્યા - x + x • વૃત્તિકારે યંત્ર બનાવી દશર્વિલ છે.
પરમાણુ અધિકારી હવે કહે છે - તેમાં દ્રવ્યરૂપ પરમાણુ તે દ્રવ્ય પરમાણુ, એક અણુ વણિિદ ભાવની અવિવક્ષા અને દ્રવ્યવની જ વિવાથી. એ રીતે ફોમ પરમાણુ - આકાશ પ્રદેશ, કાળ પમાણુ - સમય, ભાવ પરમાણુ • પરમાણુ જ છે, વર્ણાદિ ભાવોના પ્રાધાન્ય વિવાથી છે.
એક પણ દ્રવ્ય પરમાણુ વિવક્ષાથી ચતુઃસ્વભાવ. કોમ છેધ એટલે શઆદિ વડે લતાદિવત્ છેદવું. તેના નિષેધથી અચ્છધ. અભેધ - સોય વડે ચામડાને ભેદવું, તેના નિષેધથી અભેધ. સૂક્ષ્મતત્વથી અગ્નિ વડે દાહ્ય. તેથી જ હાથ વડે ગ્રાહ્ય. માદ્ધ - સમસંખ્ય અવયવ અભાવે. મગજ - વિષમ સંખ્યાના અભાવે. પાસ - અવયવ અભાવે નિરંશ. વિમાન - અવિભાગથી નિવૃત્ત, એક૫, વિભાજન શક્ય.
છે શતક-૨૦, ઉદ્દેશો-૬-“અંતર” છે.
– X — X - X - X - X - X – o ઉદ્દેશા-૫-માં પુદ્ગલ પરિણામ કહ્યા. અહીં પૃથ્વી આદિ જીવ પરિણામો કહે છે. આ સંબંધે આવેલા આ ઉદ્દેશાનું આદિ સૂત્ર –
