Book Title: Sanskrit Sahitya no Itihas
Author(s): Hiralal R Kapadia
Publisher: Muktikamal Jain Mohan Mala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/011514/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mati-kamala-jainamehana-mAlA puSpa ja - - saMskRta sAhityano ItihAsa khaDa 1 sArvajanIna sAhitya praNetA hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA ema. e bhUtapUrva gaNitAdhyApaka ane kAlAMtare "ardhamAgadhInA prAdhyApaka ane pIeca. DI. nA mArgadarzaka prakAzaka zAha lAlacaMda nalAla vakIla kAryAdhikArI, zrImukti-kamala-jaina-mehata-mAlA, varA prathama AvRti nakala 600 vikrama saMvata 2013] vIrasaMvata 2483 (I.sa1956 mUlya: rU. 6-00 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNa lalaca nadayAla vAla, kAryAdhikArI, prImukijala-tmahaMta-bAvA " jachAyakana, hIpaLa. rAvapurA, vaDedarA A pustakanA punarmudraNAdi sarva haka che. hIrAlAla ra. kApaDiyAne svAdhIna che.] vizeSa vipti ke A pustaka mane abhiprAya apAya temaNe pitAne abhiprAya che. kApaDiyA upara bArebAra lakhI mekalAve ane jemane samAlocanAthe A mokalAya temaNe samAlocanAnI nakala emane ja mokalAvavA kRpA karavI. zA. nAthAlAla occhavalAla AnaMdasAgara mRNAlaya, basa. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sri-Makt-Kamala-saian-Mohana-Mala Na 58 A History of the Sanskrit Literature of the Jainas VOLUME I Secular Literature by Hiralal Rasikdas Kapadia M. Ang Formerly Lecturer in Mathematics and sabsequently Professor of Ardhamagadhi and University Teacher for PhD, in Ardbamagadhi Pablished by Shah Lalchand Nandlal Vakil Secretary, Sti-Mukti-Kamala-Jauna-Mohana-Mala, Baroda First Edition : Copies 600 Vikramaa Era 2013 ] Vira Bra 2483 [A. D 1956 Price Rs. 6% Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---- ------------- - -- -- - - ---- - - upodaghAta paNa prathamathI ja AkarSe che, ene laIne "zAstravizArada jainAcArya sva. vijayadharmacarichanuM muMbaImAM cAturmAsa thatAM emanA vidvAna ziSyanA- khAsa karIne "nyAyatI' "nyAyavizArada' upAdhyAya sva. maMgaLavijaya ane "nyAyavizArada' "nyAyatIya munirAjazrI nyAyavijayajInA jJAnane A dizAmAM meM lAbha lIdho. ethI huM tatvajJAna ane sAhityanA viziSTa ane samucita abhyAsa mATe zrIgaNeza mAMDI zakyo. sane 1923mAM muMbaI vidyApITha taraphathI gaNitazAsAne aMge saMzodhanadAna (research grant) maLatAM jaina Agama vicAravAnI mane amUlya taka maLI. sAthe sAthe e arasAmAM ukA nyAyavijayajInI nyAyapusumAMjalinA agrejI ane gujarAtI anuvAda temaja spaSTIkaraNa taiyAra karavAne lAbha maLatAM huM kalama pakaDatAM zIkhe. yogyatA mArA abhyAsane lIbhUta karavA mATe ane ene yatheSTha vikAsa sAdhavA mATe meM eka pachI eka nAnI moTI kRtio taiyAra karavA mAMDI. tema thatAM jaina sAhityathI dhIme dhIme vadhAre ne vadhAre paricita banate gaye. anekavidha bhASAomAM racAyelA A vizALa kSetrane pahoMcI vaLavA mATe mArAmAM baLa hatuM nahi, paraMtu mArI paristhitie mane puNyapana (pUnA)nA "bhAMDArakara prAcavidhA saMzodhanamAM daza muMbaI sarakAranI mAlikInI pAMceka hajAra jaina hastalikhita pratimAnuM vistRta ane varNanAtmaka sarIpatra taiyAra karavA jevuM bhagIratha kArya upADavA preryo. AnuM pariNAma e AvyuM ke huM jaina sAhityanA itihAsanI AchI rUparekhA AlekhavA jeTalI zakti meLavI zakayo. tema chatAM meM jene sAhityane Agamika ane anAgamika ema be vargamAM vibhakta karI prathama vargane anulakSIne ene itihAsa aMgrejImAM Alekhe, ane "muMbaI vidyApITha taraphathI prakAzana-dAna (publication grant) maLatAM e sane 1941mAM me prasiddha paNa karyo. A kArya thatuM hatuM Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saskRta sAhityanA itihAsa AjathI lagabhaga aDadhA saikAnI adara kAlalama pAmelA munivara mATe yojyA che. bAkI ethI prAcIna munivaronA nirdeza karatI veLA me e zabda vAparyAM nathI, tema chatAM emane aMgenu mAru bahumAna eka yA bIjI rIte darzAvavA me" prayAsa karyAM che. 30 zrI'-- keTalIka vAra munivareAnAM nAmamAM zrI e mAnAyaka zabda nahi hAi emanA zarUpe e jovAya che, jemake zrIya. Aje enA e pramANe niNaya karavAmAM kAi krAi vAra muzkelI naDe che eTale AvA sayeAgamAM zrI' zabda nahi vAparavAnA mArA namra mata AvakAya gaNAze. A pustakane bane teTale aMze paripUrNa ane upayogI banAvavAnA hetuthI me* traNa pariziSTa ApyAM che: (1) graMthakArAnI sUcI, (1) graMthAnI ane lekhonI sUcI ane (3) prakINu ke vizeSanAmeAnI sUcI. prathama sUcIne meM traNa varSoMmAM vibhakta karI cheH (a) zvetAMbara ane yApanIya, (A) digaMbara ane (4) jaina, bIjI sUcI mATe paNa kSA paddhati meM svIkArI che. trIjI sUcImAM tIrthaMkaronAM, jAtajAtanA, saMpradAyanA anuyAyIonAM, munivaronAM, gacchAnAM, nRpAdika gRhasthAnAM, bhi unAM, bhaugolika sthaLeAnAM, sapAdAnAM, prakAzAnAM, prakAzanasa sthAnAM, sAmayikAnAM, saskRta bhASAnA keTalAka prakAronAM temaja keTalIka saMskRtetara bhASAnAM nAma apAyAM che. vizeSamAM vIrasavata ane zasavat e e savanAnI temaja bhAratanI Adhunika prAdezika bhASAmAM tathA videzI bhASAmAM racAyelAM bhASAMtara (anuvAda) ane rUpAMtarAnI temaja prastAvanAnI noMdha A pariziSTamAM meM lIdhI che. dhyApanIya sa`pradAyanA graMthakAro ane graMthenI naoNMdha bIjA khenI jema svataMtra rIte na letAM mai zvetAMbaranI sAthe sAthe lIdhI che, kemake eka to e sapradAyanI kRti alpa pramANamAM che ane khIju` enAM matavyAnA jhAka zvetAMbarIya siddhAnta taraphanA che, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdghAta 5 nirUpaNurUpa vyAkarajhu paMcAMgI kahevAya che. enA be prakAra paDe che. (1) ekat ka ane (ra) anekatuM ke prathama prakAranAM traNa paMcAMgI vyAkaraNA che: (1) zAkaDhAyana, (2) buddhisAgara ane (3) si0 he. enDru ane sapAhuDa e be jaina vyAkaraNA teM kyAranAM lupta thaI gayAM che eTale e emAM temaja nimnalikhita anupalabdha jaNAnAM cAra jaina vyAkaraNAmAM devaLa sUtrapAne ja sthAna apAyuM haze ke e dhA paMcAMgI' haze te jANuvu bhAkI rahe che. 5 vizrAntavidyAdhara, padaeNzvara, papremalAbha ate nUtanavyAkaraNu. jenendra ane munnivyAkaraNamAM sUtrapATha to che ja. mAlA, vidyAnanda ane zabdabhUSaNamAM pazu tema karo. zabdArNava vyAkaraNu ja hoya to e mATe paNu ema ja samajAnuM rahe che. chadmabhUSaNa padyAtmaka racanA che. prakriyA granthAno mukhya sakhdha. sUtrapAThano ja sAthe che, e enI sAdhanikAnI dRSTie gADhavI che. gaNupADha pUratI svataMtra mukhya kRti be che; gaNaratnamahAdadhi ane gaNadapa Na, vizeSamAM A baMne padyAtmaka che. upasa`maDA vyAkaraNaviSayaka kRti hAya tA e kRti pazu eka rIte gaNupA sAdhI gaNAya. dhAtupAne aMge siddhicandragaNikRta dhAtumaMjarI che. li'gAnuzAsana tarIke miligakAza che. uNuAtri paratve pasunakRita uNAtipratyaya che. 56 A arjuna che evuM mAnavA mATe koI sabaLa pramANa jaNAtu nathI, pucha-paTa A maMtranI dha jaita granthAvalImAM che ane jinaratnakezanA prathama vibhAga (pU 280)mAM premalAbhanA ullekha che, bAkI enI eka hAthapothI sthaLe maLatI hoya to tenI emAM nAdha nathI mAthI meM ene anupalabdha karyA che. paNa e gibara haraze. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sa MskRta sAhityanA itihAsa Ama gaNapAAdine lagatI kRtio cha che, e paikI chellI cArane mATe meM AMzika evA nirdeza karyAM che. 46 Adya vyAkaraNa ApaNA A dezamAM vyAkaraNAnI racanA *NA prAcIna samayathI hAtha dharAI che. tema chatA mahAvIrasvAmInI pUrva kAI jaine-- munivare * gRhasthe saskRtamAM vyAkaraNa pu hAya ema jaNAtuM nathI. e hisAkhe enDa vyAkaraNa e vIrazAsananI sthApanA karatAM pahelAMnu che ane sapAhuDa vIrazAsana sthapAtAM racAyuM che. e jaitAnA sauthI prAcIna vyAkaraNA che paraMtu e bemAMthI eka Aje tA upalabdha nathI, AthI upalabdha sAhityanA vicAra karatAM jaNAya che ke di devanie je jainendrabyAkaraNa racyu che te samagra upalabdha jaina vyAkaraNAnI apekSAe prAcInatama gaNAya. evI rIte vyApanIya' saMpradAyanuM Adya vyAkaraNa te yApanIya zAkaDhAyanakRta zabdAnuzAsana che. zvetAMbaranu upalabdha thatu sauthI prathama vyAkaraNa te buddhisAgarasUriSkRta 14muddhisAgara che. jaina nyAsAmAM tA di, vanandie pANinikRta aSTAdhyAcI upara 15zabdAvatAra nAmanA race nyAsa sauthI prAcIna che jyAre vizrAntavidyAdhara upara mallavAdIe race 66nyAsa e sauthI prathama zvetAMbarIya nyAsa che. sarvottama vyAkaraNa-- samasta jaina vyAkaraNAmAM 'kuli. hemacandrasUriSkRta sihe0 nAmanuM vyAkaraNu enI sAgApAMgatA, saraLatA 60 ja jI 12-14. 61 ja pR 14-15. 62 jue pR. 15--20. 63 juo pU 25, 26 ane 18, 64 bhuMA pR. 31-32 65 ja pR. 16. 66 jue pR. 24. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodaghAta 47 arthamAdhurya ityAdine laIne kaLazarUpa che e eka veLA gujarAtanuM pradhAnatama vyAkaraNa hatuM ane Aje paNa che. e vyAkaraNa pANinIya aSTA ityAdithI caDiyAtuM che ema pramadhacintAmaNimAM nimnalikhita palAmAM sucavAyuM che - "brAtaH! saMju khitipitta tannAtha chuthA mA kApI : kaTu zAkaTAyanavacaH kSudreNa cAndreNa kim / / ki kaNThAbharaNAdibhirvaTharayasyAtmAnamanyairapi ? zrUyante yadi tAvadarthamadhurAH zrIsiddhahemoktayaH // " A paghadvArA aSTAne pralApa, kAtatvane kanzA, zArAyanane kaTa cAndo suda ane sarasvatIkaMThAbharaNane jaDatApeSaka kahyAM che. sika heonI bahavRttinI avarNikAmAM kahyuM che juo 575) kesi0 heo ativistIrNa ke viprakIrNa nathI temaja e kAtatranI ja sajINuM paNa nathI, - prabhAvacarita ga 22, . 2)mAM kahyuM che ke atyAre je kalApaka lakSaNa arthAta vyAkaraNa pravRtta che te saMkSipta che ane emAM zabdanI niSpatti nI joIe tevI nathI. vaLI pANini e veluM aMga che ema kahI brAhANe garvathI e vyAkaraNa upara I karI bhaNAvatA nathI mATe tame navuM vyAkaraNa race. vyAkaranI racanA mukhyatayA sutrAtmaka hovAthI e gadhamAM hoya e samAvika che. tema chatAM jainene hAthe nIce mujabanAM be vyAkara padhamAM jAya che 10 A kAtava vyAkaraNanI racanA prakyiA anusAra che. A roga cAra sAsA jillA bhAga 1, 5,375, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - -- - - - - - 48 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa (1) buddhisAgarasUti buddhisAgara (vi. saM. 1080). 2. 2) dAnavijayakRta zabdabhUSaNa (la. vi. saM. 1770). * bhejavyAkaraNa padhamAM che kharuM paNa e kaMI svataMtra-maulika kRti nathI. e te sArasvata vyAkaraNanA vivaraNarUpa che. - siddhahemacandranI sarvottamatA-sahasAvadhAnI munisadararie vi. saM. 14papamAM bAlyAvasthAmAM jIbhanI paTutA keLavavA mATe je vidyagoSThI yAne vidyagoSikAracI che temAM (patra araAmAM) emaNe nIce mujabanA nAme ra0 vyAkaraNane ullekha karyo che - - 1) eka, (2) jene, (3) siddhahemacandra, jI cA, (5) pANini, da) sArasvata, (7) zAkaTAyana, (8) vAmana, (9) vignAna, (1) buhisAgara, (11) sarasavatIkaMThAbharaNa, (1ra) vidyAdhara, (13) suSTivyAkaraNa (14) kalApaka(15) bhImasena, (16) ziva, (17) gauDa (18) nainika 1)"jotpala ane (20) jayadeva. 68 A nAma aMtamAMnA dvitIya padhamAM che. e nIce mujaba che"shrshrmnu (1855)mitavarSe khasyAnyeSAM ca zaizave sudhiyAm // jivApaTimeopikRte vidadhe traividyagoSThoyam // 2 // " 6 A nAma dhAraNamAM boLa pavamAM che , 70 A nAmanuM alaMkArazAstra racanArA bhAjadevanI A kRti che. emAM caccAra pAdavALA ATha adhyAya che ane 6421 saM che pahelA sAta adhyAyamA vArkika bAbdane sthAna apAyuM che, jyAre AThamA atima adhyAyamA savaprakaraNa ane vaka zabdanuM anyAkhyAna che. A vyAkaraNa pANinIya aSTA ane cAra vyAkaraNane AdhAre racAyuM che. A vyAkaraNamAM paribhASA liMgAnuzasana, UNAti ane gaNapAtuM te te adhikAramAM nirUpaNa che e enI vizeSatA gaNAya che ke - 1 pANinie racelA manAtA dhAtupAine, aze tenA artha je bhImasena ApyA che e bhImasena atra abhipreta ya ta Descu (Vol 1.pt Nos. 208AjI jevuM ghaTe; - * I ! Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udaghAta _ . . . . 49 vizeSamAM patra AmAM emaNe kahyuM che ke je tamane lakSaNanugAminI (arthAta vyAkaraNaviSayaka) goSI gamatI heya te hAlamAM badhAM ye lakSaNamA (vyAkaraNamAM) zrI siddhahemacandra ja lakSaNa mukhya che ema tonuM kahevuM che. Ama ahIM emaNe sihene sarvottama vyAkaraNa kahyuM che. siddhahemacandra sarvottama ke vidyAnanda vyAkaraNa -sahasAvadhAnI munisudarasario vi. saM. 1466mAM racelI guvavelInA niyanalikhita 71mA padyamAM vi. saM. 101ra karatAM pahelAM racAyelA vidyAnanda vyAkaraNanuM mUlya AMkaDyuM che"vidyaanndaamiv tena kRtaM vyAkaraNaM navam / bhAti sarvocamaM svalpasUtra vaDvarthasahamaham // 171 // " Ama ahIM vidyAnanda vyAkaraNane navIna kahyuM che. vizeSamAM A vyAkaraNamAM sutra DAM ane artha ghaNA che ane e samaye munisundarasUri sAme je je vyAkaraNa haze ( sihe te hatuM ja) temAM A vyAkaraNa emane "satama jaNayAne ullekha che. jinaratnakezanA prathama vibhAgamAM A vyAkaraNanI neMdha nathI eTale enI keda hAthathI paNa Aje upalabdha che ke kema te jANavuM bAkI rahe che. Ama jyAre A vyAkaraNa mArA te jovAmAM AvyuM nathI te enuM je mUlyAMkana munisundAsarie karyuM che te cakAsI javAnI vAta huM jatI karuM chuM. bAkI navAInI vAta e che ke aividyagADImAM vidyAnada vyAkaraNane ulekha sarakhe che nathI. tema chatAM ene guvalamAM si0 hio karatAM paNa caDiyAtuM kahyuM che. chara vIsa vyAkaraNe ullekha viroSThImA che. juo 5 48 (upa), Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saskRta sAhityanA itihAsa AthI prazna udbhave che ke zuM vi. sa. 1455mAM darzAvelA abhiprAyane vi. sa. 1466mAM badalI nAMkhavA mATe munisundasarita koi sabaLa kAraNa maLyu haze ke pahelA ullekha bAlyAvasthAnA hovAthI AgaLa upara agiyAra varSe e samucita na jaNAtAM emaNe bhinna abhiprAya darzAye ? CA va prakriyA-grantha-~-pAkaraNanA sUtrapAgata sUtranA krama sAdhanikA mATe bhAgye ja yogya haiAya eTale enA athI e mATe prakriyA grantha yeAjAya e svAbhAvika che. AvuM kArya pratyeka vyAkaraNane age thaI to zake, paraMtu vizeSa pracAramAM AvanArA ane mATA pramANamAM yayogamAM levAtA vyAkaraNa mATe A ghaTanA sahaja bane, pANinikRta mA mATe keTalAkane mate bauddha dhamItie la. vi. sa. 1140mAM rUpAvatAra nAmaneA prakriyA--grantha racyuM che. ane saTToji dIkSite vi. sa. 1510thI 1575nA gALAmAM siddhAntakaumudI nAmanA prakriyAngrantha rA che ane narendrAcArya la. vi sa. 1300mAM racelA sArasvata vyAkaraNa paratve anubhUtisvarUpAcArya prakriyA-prantha racyA che tema uplabdha jaina vyAkaraNA paikI di. daivanavRita jainendra byAkaraNa upara zrutanaei temaja cArukIrtie ekaika prakriyAngrantha racyA che. ane zAkyAyana vyAkaraNane puge abhayacandre prakriyAsa graha, bhAvasene zAkaDhAyana-TIkA, ane thAlamunie rUpasiddhi ema traNu prakriyA-pranthA racyA che temaja si hene 'ge vinayavijayagaNuie haimalaprakriyA ane mavijayagaNie candraprabhA pratyAdi traNa kRti ane vIrasena hemaprakriyA racI che. 73 jue sa nyA. I (bhA 1.4 453). Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upaghAta 51 - - - - - - - Ama zi0 hekane aMge Adhunika racanAo bAda karatAM pAMca prakriyAgra racAyA che. A uparathI e phalita thAya che ke jaina vyAkaraNa paikI traNa ja vyAkaraNa aMge prakriyA-grantha che. sauthI vadhAre prakriyA-grantha si0 hene lakSIne che ane evI racanA vi. saM. 170 pahelAM koIe kyanuM jaNAtuM nathI (vIrasenane samaya jANavAmAM nathI. evI rIte jenendra vyAkaraNa paratve vikramanI bAramI sadI pahelAM ane zAkahAyanane ane vikamanI agiyAramI sadI pahelAM koI prakriyA-gnanya racAye lAgatuM nathI. je Ama kahevuM vAstavika heAya te jaina vyAkaraNamAM prakriyAgranthathI vibhUSita thanArA vyAkaraNa tarIke zAkrAyana vyAkaraNa sauthI paheluM che. si0 hejo uddhAra karI siha-sArasvata nAmanuM navIna vyAkaraNa devAnandasarie la. vi. saM. 1275mAM racyuM. e pUrve keIe tema karyuM che kharuM? pAMca ajaina vyAkaraNe- ApaNuM A dezamAM saMskRta bhASAnAM saMskRtamAM vyAkaraNe je racAyA che temAM vaidika hinduone sabaLa kALe che. ahIM emaNe racelAM nimnalikhita cAra vyAkaraNa viSe vicAra karA che - (1) aindra, 2) aSTA, (7) kAvatra ane () sArasvata. aindra vyAkaraNa sivAya bAkInAM saMpUrNa maLe che. kAtatratA ane khAsa karIne sArasvata vyAkaraNane jaiomAM jeTale pracAra thayelo jaNAya che teTale aSTAne thaye nathI. uvasagaharathAranI dijapA vagaNie racelI laITIkAmAM e gaNie katatranA sa ApyAM che. vaLI tatvArthasUtra upara di. cha4 juo pU. ja Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -pura jaina saMskRta sAhityanA itihAsa zrutasAgare racelI tattvArthavRttimA e munie moTe bhAge kAtantranAM ane krAi krAi vAra pANinikRta abhyAnAM sutrA ApyAM che. pAMcamu ajaina vyAkaraNa te candra vyAkaraNa che. e bauddha racanA che ane e mahattvanI che. sabhapacAsiyA vagere racanArA dhanapAle A vyAkaraNanA abhyAsa karyAM hatA. zruddhisAgarasUri vagere zvetAMbhara vaiyAkaraNAe pAtapAtAnu vyAkaraNa racatI veLA A vyAkaraNanA upayAga karyAM hatA. pAThya, kAnaDI ane phArasI bhASAnAM saMskRta vyAkaraNa-- badhAM ke jaina sakRta vyAkaraNA kaI kevaLa e ja bhASAnAM ja , vyAkaraNA nathI, si0 he to saMskRta bhASAnu vyAkaraNa havA uparAMta pAdhdha bhASAnA vividha prakArone lagatu amuka kakSAnuM tA vyAkaraNa cheja, si henrI pUrvenAM kASTha jaina vyAkaraNamAM pAzcama bhASAnA vyAkaraNane sthAna apAyuM heAya ema jaNAtu nathI eTalu ja nahi paNa A bhASAne aMgenuM svataMtra vyAkaraNa te di. zrutasAgarakRta 5 audAcintAmaNi karatAM pahelA kASTa racAyu DhAya ema jANuvAmAM nathI. di. akala ke 'kAnaDhI' bhASAnuM vyAkaraNa saMskRtamAM racyuM che 06 evI rIte 'pArasIka' (phArasI) bhASAnuM saMskRta vyAkaraNu gRhastha vimasi he racyuM che. 77 * vyAkaraNAnuM vihaMgAvalokana pUru' thAya che eTale lagabhaga vi. sa. 1800 sudhImAM racAyelAM nyAkAne viSenI keTalIka hakIkata chuM nIce mujaba kASTaka ddArA sUcavuM chuM!-- 75 juo pR42-43, 76 ja yu 56 77 juo pR 56. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( () ; (1) gaNa (rAma ( 5 ) - " " (6) zANA. (1) rANA " gaNapaka () dhAtu pATha (1) ligAnuzAsana (1) uNAdisatra (1) sapATha (6) - upodaghAta () ose - (e) (lavUba - - (lelaite) (1) zkerATa - - NRe (koNa ja che jANyA che to kharA - - bauddha (f) vaidika che ane ja anupalabdha ) ) upala... ( jaina - Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 jana saMskRta sAhityane ItihAsa [2] keza: 4ra jaina kRti (la vi. saM. 1000- vi. saM. 2005) saMskRta zabdonA saMskRta paryAya rajU karatA saskRta koza yAne nAmamAlAne lagatI kRtionA mukhya be vaga pADI zakAya tema che (1) ekAWke nAmamAlA ane (2) anekArthaka nAmamAlA prathama varganA ekAkSarI ane anekAkSarI ema be peTAvarga pADatAM nAmamAlAnA traNa prakAra udabhave che. A traNa jAtanI nAmamAlA paikI "anekAkSarI nAmamAlAmAMnI keTalIka amuka ja prakAranA zabda ke amuka ja viSayane rajU kare che ane e daSTie e "AMzika nAmamAlA che. enA zabda ane viSayanI chie be bheda paDe che. A vAta 2 samajAya te mATe huM e nIce mujaba rajU karuM chuM ane enI saMkhyA darzAvavAnI sAthe sAthe vetAMbara ane digaMbara kRtinI saMkhyA paNa nehuM chuM - saMskRta bhASAnI jaina nAmamAlA (42) kAryaka(35) anekArthaka (7) ekAkSarI ) anekANI rahI che. vi . (5) di (1) sapUNa (20) AMzika (I bave (18) di (2) zabdata (pa) viSayata (4) 78 pArasIka kaza paNa che. chad-80 jAo 5, 55 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodaghAta 55 - - - - - - - - padyAtmaka racanA-A tamAma nAmamAlAo padAtmaka che. A dhAnA nAmamAlA kaMThastha karavAnI mukhyatayA anukULatAne AbhArI jaNAya che. zvetAMbara anekAkSarI ekAIka kezomAM jema "anuSTrabhu IdamAM 188 5aomAM racAyele laghutamanAmakaza sauthI nAnuM che tema digaMbara kezamAM dhana jayanAmamAlA che. traNa dasakA upara keTalAye vetAMbara munio (aa. ta. zrIvijayapratApasaricha) pitAnA prAthamika abhyAsa daramyAna A nAmamAlA kaMThastha karatA hatA e enI abhyAsanI dRSTie upayogitA sUcave che. prathA- jema mukhyatayA ajainemAM amarakeza kaMdastha karavAnI prathA Aje paNa jovAya che temAM khAsa karIne zvetAMbaramAM- terApaMthanI keTalIka sAkhIomAM suddhAM abhidhAnacintAmaNi meke karavAnI prathA che. nyUnatA-abhi0 cimAM keTalAka zabdo pUratI nyUnatA jaNAtAM zeSanAmamAlA ane zilachanI racanA karAI ane e dvArA e dezane paripUrNa banAvavA prayAsa karaze, paraMtu hajI paNa keI koI zabda (dA. ta. pATI2) emAM jaNAtA nathI. vizeSamAM A temaja anya jaina phezo je meM ahIM nodhyA che cha9 nAnArtha-kAzanA kartA asagane digabara ane nAnAthasa grahane anekArthaka gaNuM A saMkhyA darzAvAI che. 80 zabdanAmamAlA Azika hAza haiya te navane badale dasa jaIe ane saMpUrNanI saMkhyA vImane badale egaNIsa Ie. 81 A zabda yazovicagaNita jJAnasAranA bhAvapApaka" nAmanA ramA aSakanA dvitIya padhamA vaparAya che. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sahana artha sahita jaina saMskRta sAhityane ItihAsa temAM jainonA pAribhASika zabda bahuja alpa pramANamAM najare paDe che. AthI pahelI take be kArya thavAM joIeH (1) khUTatA zabda rajU thavA joIe ane 2) kaI nahi te kathAnuyogane lagatI jaina saMskRta kRtiomAM AvatA pAribhASika zabdo artha sahita apAvA joie. A te eka kAmacalAu puravaNInI vAta thaI. bAkI bIjA be vizeSa mahatvanAM kArya karavA jevA che. eka te jainonA praDha ane prAcIna saMskRta graMthanA nizapUrvakane kAza joIe. bIje keza vize prayAsa mAMgI le tema che, kemake emAM samaya ane sthAnane laIne je zabdanA arthamAM parivartano thayAM hoya tenI paNa noMdha hovI ghaTe. kharI rIte te samagra- jaina temaja ajaina saMskRta sAhityane lakSIne A bIjI jAtane mahAsa racA joIe. e kArya sugama bane te mATe paNa jaina vibhAga te judo taiyAra ghaTe acalAu karavI mahatvanAM 82 dArzanika sAhityane lagatA pAribhASika zabdane deza paNa matara racI joIe paNa e vAta huM ahIM jatI karuM chuM. 83 AvA zabde zabdaranamahAkadhi nAmanA saMskRta-gujarAtI kAzamA apAyA che. A mahAkAya kAzanA saMgrAhaka panyAsa zrImukivijayagaNi (janmavA vi ja 1942) che. A keza zrI hemacaMdrAcArya ane graMthamALAmAM be bhAgamAM anukrame che. A 1937 ane I. sa1941mA prakAzita karAyo che minI eka nakala mane , saMpavijaya taraphathI bheTa maLa hatI). vi. 1951mA bhAvanagarathI dehatarIya maganalAla zAhe prasiddha karelA ane savAIlAla vi. TAlAla vorAe cAvI zabdacittAmaNi nAmane saMskRta-gujarAtI ke aprApya banatA e eka pUrI pADavAnA uddezathI A keza yojAyA hatA 84 AvA keza hoya to tevAthadhigamazaSa (a, 5, zuM ka2)mAnI "anAdi ane AdimAna zabdanA artha upara prakAza paDe. A be zabdanA prasiddha ane aprasiddha ane ame thoDIka carcA sukhalAle emanA gujarAtI cina che 24894, vatIya AvRtti, I. sa. 1949mA karI che. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - upAdhAta - phArasI kAza jema phArasI bhASAnuM sarakRta vyAkaraNa visiMha nAmanA jaine racyu che. tema A bhASAnI zabdAza keTalAkane mate sapAdalakSa nAmanA jaine racyuM. che [3] chanda zAstraH 22 jaina kRti (vikramanI chaThThI sadIthI caudamI sadI) 57 kandane age je khAvIsa jaina kRti racAi che emAM daseka sa digda che. pUjyapAda temaja buddhisAgarasUrie caiyu. eka chandazAstra hajI sudhI te maLI ALyuM nathI. AthI chanda * zAstrane lagatI bAkInI upalabdha kRtimAM jayadeva ane di, jayakatinI kRti sAthI prAcIna gaNAya, e pachInI kRtio te chanda rokhara, jaima chandAnuzAsana ityAdi che. A badhI kRtimAM DaeNma chandAnuzAsana enI svAda vRtti vagerene laine paNa agatyanu sthAna bhAgave che. 5 uparyukta pUjyapAda e sarvAMIsiddhinA kantu ja hAya tA chanda: zAstranI svataMtra racanAnI zarUAta vikramanI chaThThI sadIthI gaNAya. vikramanI caudamI sadI pachI kAI svataMtra noMdhapAtra racanA thaI hoya ema jaNAtuM nathI. chandazAne aMge jema prAtmaka racanA maLe che tema haima indoryanuzAsana jevI kRti gaMdhamA sUtrarUpe yeAjAyelI maLI Ave che. *stha karanAranI dRSTie padyAtmaka kRti vizeSa anukULa gaNAya. . kAnaDI chandazAstra--jema kAnaDI bhASAnuM saMskRtamAM vyAkaraNa maLe che (juo pR. 56) tema ja'Iti kRta chandAnuzAsana keTalAka kAnaDI te upara prakAza pADe che. * 85 jue pR. 146, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jaina saskRta sAhityanA itihAsa [4] alakArazAstraH ra9 jaina kRti (vikramanI navamI sadIthI arADhamI sadI) kAvyazAstrane age je 29 kRti che temAM cAra AMzika che. A zAstramAM zvetAMbarAnA kALA digabharA karatAM vizeSa che, kemake hRdi kRti gaNIgAMThI che. chappaTTiyari karatAM pahelAM A viSayanI krAI svataMtra kRti racAi hAya ema jaNAtuM nathI, thArApa' gucchanA nami sAdhue rukRta kAzyAla kAra upara vi. saM. 1125mAM TIkA racI. emane hAthe A jAtanuM dvAra cagya pramANamAM khullu' sUkAtAM AgaLa upara A mAge anya jaina lekhA vivaraNakAra tarIke vihare che. e daramyAnamAM vAgbhaTTa ane 'kali' hemacandrasUri jevA tA svataMtra kRti paNa race che, samasta kRtimAM OMma jIvyAnuzAsana sauthI mokhare che, enI ai svIpana TIkA enI mahattAmAM vRddhi kare che. A kAvyAnuzAsana gadhamAM sUtrarUpe che, eTale padyAtmaka kRtiomAM te alakAramahAdhi uttama che. 86 zRMgAra-candrikA, gAra-majarI ane naimiSAranA putra vAjrare cevu kAvyAnuzAsana. A vAgjhaTa hiMgabara haze evI sabhAvanA jaina sAhitya Apa kRttinA (5 480)mAM karAI che. 87 AmAthI eka anataraNa yazovijayagaNie pratimazataka (zvA 5)nI svapajJa vatti (patra 65)mAM Apyu. huM ema e vattigata nimnalikhita pATha upanthI jANI zakAya che. - " 'paryAyoktavyaMga[gya]syAktiH paryAyoktam' iti hemavacanAt " vayapa paryAya sama" eDhamakAvyAnuzAsananA chaThThAdhyAyanuM"nava bhUlaU Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodaghAta pa9 [5] nATayazAsA 1 jaina kati (la vi. saM. 1200 nATayazAstrane aMge nATyadarpaNa uparAMta koI svataMtra grantha jainoe e heya ema jaNAtuM nathI eTale e viSe vizeSa kahevAnuM rahetuM nathI. _di saMgItazAstra cha jaina kRti (vi saM. 135 -la vi. saM. 1500) saMgItazAstrane lagatI sAta kRtio che. temAMnI cAra te la vi saM. 1350thI la vi. saM. 1490nA gALAmAM racAyelI che. bAkInI traNa kRti viSe vizeSa mAhitI maLI zakI nathI A paristhitimAM A badhI kRtimAM di. pAcanI kRtine huM agra sthAna Apu chuM. sudhAkalazanI bane kRti atyAre te aprasiddha che ane emAMnI pahelI te avApi aprApya che eTale bIjI prasiddha karAya te A dizAmAM vizeSa prakAza paDe. [7] kAmazAstraH 3 jaina kati (vikramanI 17mI sadI) kAmazAstrane ane jaina kRtio traNathI vadhAre nathI ane temAM be te aprakAzita che. vaLI karmacUDAmaNi jaina kRti heya paNa te vi. saM. 1937nI racanA che. A viSaya jainene hAthe emanA dhArmika valaNane laIne lagabhaga aNakheDAeluM ja rahyo che ema kahuM te kema ? [8] sthApatya 1 jaina kuti(u. vi. saM. 1400) . ekasaMdhie zipizAstra nAmanI kRti racI che e uparAMta koI jaine A viSayanI koI kRti racAnuM jaNAtuM nathI tema ja uparyukta kRti viSe vizeSa mAhitI mane maLI zakI nathI eTale mUlyAMkana aMge huM kazuM kahetA nathI. lI mukAzAstra A zA mATe te koI ne saskRta kRti racI ja jaNAtI nathI, te mUlyAMkananI vAta ja zI karavI? * ! Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityane ItihAsa - - - [10] gaNitazAstra jaina kRti (la. vi. saM. 900-la, vi. saM. 1400) gaNitazAstrane agenI A kRti paikI cha nA katAM jaina che ane e chae kati saMskRtamAM che ema mAnI laIe te pATIgaNitanI cAra ane kSetragaNitanI be kRti che ema kahevAya. A badhI kRtiomA la vi. sa. 900mAM racAyela gaNitasArasaMgraha vizeSatA dhapAtra che. e pUrve vidyAvAridhi umAsvAti jevA jaina gaNitajJo thaI te gayA che paNa emanI kaI svataMtra kRti hajI te maLI AvI nathI. jaina bhUgoLa ane khagoLa jatAM gaNitanI ane khAsa karIne kSetragaNitanI mahatvanI kRtio sarjAvAnI AzA che rakhAya, paNa koNa jANe kema e dizAmAM vikamanI caudamI sadI pachI aMdhakArapaTa chavAya hoya ema lAge che. Aje DAka paNa jaina grahastha gaNitanI vividha zAkhAnA sArA jANakAra che paNa emAM saMskRta graMtha race tevA tene keIka ja che ne? AthI atyAre te gaNitazAstranI vividha zAkhAo upara prakAza paDatI sabaLa saMskRta kRti racAya e saMbhava bahu ja ocho che. [11] nimittazAstraH 49 jaina kavi " (la. vi. saM. 175- la. vi. saM. 1755) nimittazAstra saMbaMdhI jaina kRtione ApaNe A vibhAgamAM vibhakta karI zakIe. (1) jyotiSa (phalAdeza), (2) sAmudrika, (3) zamana () svana, (5) ramala, (6) agavidyA, (7) praznavicAra ane (8) prakIrNa, A vibhAganI kRtionI saMkhyAM anukrame nIce pramANe che - 916, 4, 8, 9, 3, 2, 4 ane 2. 88 gaNitasAra ane gaNitaklika e be te ajaina kRti che. 89 siddhapati jananI gaNitane agenI kRti hoya ema lAge che 90 prazaprakAza e vicAranI ti hoya te A saMkhyA 15nI ane vicAranI kRtionI saMkhyA pAcanI gaNAya Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upaghAta S7 paghamAM prastuta kRtine sayannarAjagama ane aMtima patramAM yatrarAjAma kahI che. pAMce adhyAyanA nAma sAvatha che e nIce mujaba che. - gaNita, yatnaghaTanA, cannaracanA, cannarodhana ane pannAvicAraNA sarvazanA caraNakamaLane ane manasUri nAmanA gurune hRdayamAM parAmarza karIne yatrarAjanI racanA karAI che. prathama adhyAyamAM jyA, krAnti, ghajapAnA phaLa, saumya anna ane yogya yaMtrane aMge iSTa akSazinA unnata valatha-kendranA vyAsAdha, sAyana sUrya dvArA batrIsa nakSatro ane yuvake, nakSatramAM karma ityAdi lAvavAnI rIta darzAvAI chebIjA adhyAyamAM yatranI racanAne prakAra vicArAye che trIjAmAM yatranA bhede temaja saumya yaMtra vagerene aMge keTalAka sAdhananI samajaNa apAI che. cethAmAM yatranA zodhanane vicAra karI che. pAMcamAmAM rahe ane nakSatranA aMzo lAvavAnI rIta, bAra AgaLanA zaku uparathI sAta AgaLanA zakunI temaja sAta AgaLanA zaMku uparathI bAra AgaLanA zaMkunI chAyA lAvavAnI rIta temaja patra dvArA bhaumAdinA udaya ane astanuM jJAna ema vividha bAbata. vicArAI che. TIkA-malayajusUrie A saMskRta TIkAnI zarUAta eka padhithI karI che vaLI pratyeka adhyAyane te paNa ekeka pala che pAcamA adhyAyane aMte traNa vadhArAnA paDyo cheTIkAmAM vividha apAyAM che ethI enuM mahatva vadhyuM che. -hI. 2. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ be bola varSo agAu jANItA pIDha kamaTha sAhityakAra zrIyuta mohanalAla da. desAIta jainasAhityane saMkSipta ItihAsa," mekaDonalakRta saMskRta sAhityane itihAsa ane enA jevAM anyAnya jaina ajaina pustakane joIne eka raphuraNA thayelI ke prAkRta temaja saMskRta sAhityane lagatA jainadharmanA tamAma granthanuM, tenA paricaya sAthe eka saMskaraNa taiyAra thavuM joIe. te pachI te jeone zreSTha zreSThatama koTinA gaNI zakAya, tevA vidvAne, khAsa karIne ajaina vidyAnA hAthe lakhAyelAM ItihAsa viSayaka pustako ane temAMnAM prakaraNo Akhe caDhavA mAyA, ane jayAre emAM jaina sAhitya temaja tenA sAskRtika viSaya agenI alapagratA ane ajJAnatA joI tyAre te te mATe mane bhAre dukha thayuM ane ApaNA zrImaMdhanI bedarakArI mATe zarama paNa UpajI, are! keTalAka lekhakee te jANe-ajANe paNa, jainadharmanA marmanI samajaNanA abhAve, tenA siddhAnta ane saMskRtine bhAre anyAya ApatI vikRta rajUAta paNa karelI che tyAre te mArI pUrvokta bhAvanA baLavattara banI gaI. AmA mane ekasapaNe e paNa lAgya pahelA aparAdhI je koI hoya te te jaina dharma-saMskRtinA upAyo tarIke gaNAtA ApaNe ja chIe; jemaNe pitAnI aDa, adbhuta, anupama ane vipakAraka sAhityanI kImatI samRddhine, prasiddhine joIe tevo prakAza Ape nathI. pariNAme bhagavAna jinezvadevanI mudrAthI ati, ApaNA saMgIna ane maulika sAhityanI punita ane nirmaLa gaMgA, yevya AtmAonA hAya-nathapathasudhI barAbara pahocI zakI nathI ane ene sugya vinene paNa bahu ocho lAbha maLe che. Ama chatAM mAre e kahevuM ja joIe ke Aja sudhImAM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jeTaluM jaina sAhitya prasiddha thayuM che te paNa vipula pramANamAM che ane chellA dazakAmA te Adhunika daSTie saMpAdita thayeluM sAhitya paNa ThIka ThIka pramANamAM bahAra paDI cUkyuM che, chatAM AjanA vidvAna lekhake tene layapUrvaka vAMcatA, nathI, samajatA nathI ane upara uparathI vAcIne idhara-tidharathI uDAvIne pitAnA granthamA mAtra be traNa pAnA, jaina-darzana, sAhityane lagatA lakhavAnA rAkhyA hoya te bharI de che ane pitAnI jAtane satiSa manAve che paNa A rIte pAnAM bharavAthI mAtra jaina sAhityane kayArepa nyAya ke saMtoSa ApI zakAtA nathI. ane A ja kAraNe bIjA nabaranA aparAdhI tarIke huM lekhakane sucavI zakuM ! paNa have bannee niraparAdhI banavuM joIe. jainasaMgha tathA te chellA daza varSamAM anekazIya sAhitya bahAra paDyuM che ke have e dizAmAM sArA pramANamAM prayatna jArI paNa che. eTale have lekhakone pitAno dharma bajAvavAne rahe che. eTale ke teoe jaina sAhityano UMDe UtarIne mananapUrvaka ThIka ThIka anugama kara ja joIze enA maulika uddezane uccatama siddhA, enI paribhASAone ajoDa khUbIo ane vaLI, enA sAMskRtika kAryakrama vagerene, khUba khUba arthapUrNa rIte samajavA jaIza. jaina darzana e eka niravuM darzana che. enI savalaka khUbIo ananya che madhyasthabhAve AmUlacUlaka adhyayana karyA vinA enuM sAcuM rahasya lAdhaze nahi ane enuM sAskRtika gaurava paNa samajAze nahIM anya saMskRtinA adhyayana sAthe bhAratanI A mahAna saMskRtinuM adhyayana nahi thAya tyAM sudhI anya sAskRtika adhyayane apUrNa ja raheze ane vidvAnane te camaktA nahi ja lAge A vAta huM ja kahu chuM ema nathI; paNa AjanA mAdhyampa vRtti dharAvanArA ajaina vidyAne paNa A ja hakIkatane jAheramAM jorazorathI kahe che. eTale ajaina Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 vidvAnane mArI vinaMti che ke teo jarI-purANA thayelA asat pUrva graheAne have jhaDapathI cheDe, parAyA bhAvane tilAMjali Ape, ane jaina saMskRtinuM ayana-adhyApana karavA-karAvAmA, pUratA rasa ane utsAha dAkhave. A ThekANe mane jaNAvanAM AMnada thAya che ke, ApaNA keTalAya bhAratIya vidvAnAne e pratIti thaI che ke jaina sAhityamAM sAva dezIya ane sAva'kSetrIya hakIkatAnA akhUTa khajAne bharyAM che, eTale te tarapha have teenuM ThIka ThIka pramANamAM ANuM vadhatu cAlyu che tee jaina-saMskRtinA adhyayanamAM rasa laI rahyA che, ane adhyayananI viziSTa dizAne khullI karI meAkaLa karI rahyA che, ane temanA ja hAthe "jainasa dha pAse vipula sAhitya samRddhi nathI, ane sAva dezIya sAhityasarjana che ja karyAM ityAdi je je gerasamajaNamAM abhiprAya, khoTI rIte baMdhAyA hatA ane tethI keTalAkanA hAthe je asaMbaddha vidhAne khelAyA, lakhAmAM ane chapAyAM hatAM, enA paribhAjananI zarUAta paNa thaI cUkI che. e kharekhara! e eka atiAnaMdane viSaya che. jainasadhane mArI sUcanA che-vinati che ke, vartamAna paristhiti, jaina saMskRtinA prakAza ane pracAra mATe te eTalI ane evI anukULa che ke, jo jaina sa MskRtinA pracAra ane prakAza mATe, vividha prakAre haraNaphALa bharavAmAM Ave to jaina saMskRtinA pravAha vizvabharamA vahetA karI zakAya ane e pravAha aneka AtmAe DUbakI mArIne pAvana banI zake! paNa asAsanI vAta e che ke, vartamAna kalahu-4'kAsamAM aTavAI gayelA jainasalanA sUtradhArAne pracAranu` mUlya samajAyuM ja nathI, ane jene samajAya haro te sakriya pratnazIla nathI pariNAme Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAnanI sAnukULa paristhitine sarvAgI lAbha zrIsa uThAvI zako nathI e bInA jeTalI khedajanaka che teTalI ja dukhada che A dukhada paristhitine jaladI aMta lAva joIe! ATalI vAta te prAsaMgika heye hatI, temAMthI gheDIka heThe AvI ane kalame ahI TapakAvI. have mULa muddA para AvuM. A pustaka prakAzaka saMsthAnA sUtradhArane, vartamAna samayamAM jAhera prajAne pitAnA samRddha vArasAnAM darzana karAvavAnI ane jaina dharmanI sevAmA pitAne parikaMcita kALe noMdhAvavAnI, jaina saMskRti ane sAhityanI prauDhatA, prakharatA ane gaMbhIratA jovAnI bhAvanA pragaTI ane jANItA surata nivAsI, aneka kRtionA saMzodhaka, saMpAdaka ane anuvAdaka, vidvAna lekhaka zrIyuta hIrAlAla rasikalAla kApaDiyAne maLavAnuM thayuM tyAre teoe pitAnA prakAzita prAkRta bhASAnA itihAsanI jema, jaina saMskRta sAhityane ItihAsa lakhavAnI preraNA karI, ane pitAnI pAse tenI kAcI sAmagrI sArA pramANamAM levAnuM paNa jaNAvyuM. arthAta A viSayamAM temaNe ghaNuM sArI taiyArI batAvI. pUjya gurUdevo ane saMsthAnA kAryakArene A vAta karatA, prastuta vAtane teoe saharSa vadhAvI lIdhI, pachI zrI. kApaDiyA sAthe, tenI rUparekhA, kAya mathAne granthamayAMdA nakkI thaI pachI emaNe kArya zarU karyuM. rUparekhA ThIka jaLavAI, paNa bAkInI mayadAo jaLavAIna zakI. grakhyamaya te triguNAdhika thaI gaI, jethI traNa khaDe pADavAnuM nakkI thayuM, ane pariNAme saMsthA Aje tene pahelo bhAga ja prasiddha karI rahI che. A prakAzana dvArA jaina saMskRta sAhityanI vizALatAne ane tene anekavidha khUbIone arthAta jaina vidvAnoe vidA-kalA ane sAhityanA keTakeTalAM kSetra Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 upara kalama calAvI che tenA khyAla maLaze, ane ghaNA bhrame, adhUrA khyAlA dUra thaze ane vaLI AA prakAzanathI jaina-jainetara vidvAna vAyakAne pracUra mAhitI ane anubhava paNa maLaro AzA che ke, jaina jaina janatA, AvA upayogI prayatnanA jarUra samAdara karaze. A granthamAM uThAvelA prakhala parizrama age vidvAna lekhaka zrI kApaDiyAne saharSa dhanyavAda Apu' chuM, ane temanI jaina sAhityanI zeSa sevAonu vidhavidha rIte darzana karAvavAnI temanI akhUTa bhAvanA saphaLa ane evI zubhecchA sevu chu. ATaluM kathA khAda eka vAtanu sa sUcana karavAnuM ucita samajI chuM' te e ke itihAsa-sAhitya vagere evI cIja che ke, emAM pUrepUrA nirNaya levAyA ja che evu nathI hatu. je hAya che temAM keTalAka evA paNa hAtha che ke je sa pUrIte sAcA na paNa hoya, thyAnumAnika paNa hAya, ne chevaTe sa bhavita pazu rAkhavAmAM AvyA hoya. mAre ahIM e kahevu joIe ke, vidvAnoe keTalAka sacogAmAM uparokta sthitine mAnya rAkhI che, paNa te evA sAdhanA ane sAhitya mATe ke je aprApya hAya ane benI hakIkatA maLatI na hoya ! parantu AmAM, keTalIka prakAzita ane labhya kRtio mATe evuM bane tyAre te krama game ? ane AthI muka kRti pratyakSa rIte eka mAhitI ApatI haiAya tyAre A prakAzanamA khIcha ja mAhitI jaNAvAtI hoya ! thAka karyAMka te ulaTI ja hakIkata pazu rajU thaI hAya. vaLI, keTalIka prAkRta kRtione saMskRta mAnIne, ajaina kRtine jaina gaNIne, prakAzita kRtine aprakAzita samajIne paricaya apAyA che. kAMka anaitihAsika vidhAna paNa najare caDhI jAya che. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A mATe ApaNA mananIya lekhaka vidvAna, Deka vadhu parizrama karIne je saMsthAonI sacIo meLavI lIdhI hatI, ane thoDI vadhu jAMca karI hatI te, sacina kSaniethI A sapharane jarUra bacAvI zAyuM hatuMane AvuM atiparizrama ane batha sAdhya prakAzana, zahAdata (References) mATenuM prAmANika sAdhana banI gayuM hena" ane A grantha lakhAvavA pAchaLa saMsthAnI je bhAvanA ane lakSya hatuM te vadhumAM vadhu rIte pAra pADyu heta! astu. ane jaina zrI ghane vinaMti ke. saMvanA pratyeka amane, pitAnI aNumela sAhitya saMpattinuM darzana thAya ane temAthI anekavidha kalyANakAra preraNA meLave, e mATe A prakAzanane jarUra vasAvI le ane ethI saMsthAne paNa bIjo bhAga bahAra pADavAmAM protsAhana maLaze. mATuMgA (muMbaI) jeThasudi pUrNimA vi saM. 2010 / thaze vijaya Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya prakAzakIya nivedana Arthika sahAya prA. kApaDiyAnI anya kRtio upAddhAta e khAla prakaraNa 1: prAstAvika 29 "" "" 1, "" ,, "} 9 "" . "3 95 33 a nu krU ma Ni kA 39 sunizrIyazAvijayajI 2. vyAkaraNu e pariziSTa sahita 33 haima paMcAMga vyAkaNu 4* kAza yAne nAmamAlA . 5 chaMda zAstra 6: alaMkArazAstra (kAvyazAstra) 76 nATyazAstra 8: saMgItazAstra 144 pAkazAstra 15 . vijJAna 16 : nItizAstra '' 17: Rjaina lAkSaNika sAhityanAM jaina saMskRta ' vivaraNA 9H kAmazAstra 10: sthApatya ane muddAzAstra 11: gaNitazAstra 12 : nimittazAstra 13: vaidyakazAstra 4-6 Ta 10-12 137 78-20 1-8 --60 61-103 104-133 134-152 153-178 180~18} 187-190 191, 192 193, 194 195-200 201-22} 227-232 233 234238 239-264 265-297 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30-314 314-323 viSaya puravaNI anulekha pariziSTa 1 grakhyakAronI sUcI * 2 grantha ane lekhanI sUyI che 3: prakIrSaka vizeSatA vighasarI sakatasUcI zrImukita-kamala-jaina-mehanamalAnAM adhAdhi prakAzita puSpa azuddhize dhana 324-346 37-3e? 39-424 425-443 444-46 447-453 45-467 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgastavaH // yaH parAtmA paraMjyotiH, paramaH parameSThinAm / AdityavarNa tamasaH parastAdAmananti 'yam // 1 // sarve yenodamUlyanta samUlAH, klezapAdapAH / mUrnA yasmai namasyanti, surAsuranarezvarAH // 2 // prAvatata yato vidyAH, purussaarthprsaadhikaaH| yasya jJAna bhavana-mAvi-bhUtabhAvAvabhAsakRt // 3 // yasmin vijJAnamAnandaM, brahma caikAtmatAM gtm| sa zraddheyaH sa ca dhyeyaH, prapadye zaraNaM ca tam // 4 // tena syAM nAthavaoNstasmai, spRhayeyaM samAhitaH / tataH kRtArtho bhUyAsaM, bhaveyaM tasya kiGkaraH // 5 // tatra stotreNa kuryAca, pavitrAM svAM srsvtiim| ida hi bhavakAntAre, janminA janmanaH phalam // 6 // kvAhaM pazorapi pazurvItarAgastavaH kva ca / uttitIpuraraNyAnI', padbhyAM paDarivAramyataH ||7|| tathApi addhAmugdho'haM, nopAlabhyaskhalannapi / vizRGkhalA'pi vAgvRttiH, zraddadhAnasya zobhate // 8 // zrIhemacandraprabhavAd bIparAgastavAditaH / kumArapAlabhUpAlaH, prApnotu phalamIpsitam // 9 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 sava cetasi varte'hamiti vArtApi macitte vartase cettvamalamanyena durlabhA / kenacit // 1 // . nigRhya kopataH kAMzcit kAMzcit tuSTyA'nugRhya ca / pratAryante mRdudhiyaH, pralambhanaparaiH paraiH ||2|| aprasannAt katha prApyaM phalametadahutam / cintAmaNyAdayaH kiMna, phalantyapi vicetanAH ||3|| vItarAga ! saparyAstavAjJApAlanaM param / AjJA''rAddhA virAddhA ca, zivAya ca bhavAya ca // 4 // AkAlamiyamAjJA te, heyeopAdeyagocarA / AzravaH sarvathA heya upAdeyazva saMvaraH ||5 // Azraveo bhavaddetuH syAt saMvarA mokSakAraNam / itIyamAItI muSTiranyadasyAH prapaJcanam // 6 // ityAjJArAdhanaparA anantAH parinirvRtAH / nirvAnti cAnye kacana, nirvAsyanti tathA'pare ||7| hitvA prasAdanA dainyamekayaiva tvadAjJayA / sarvathaiva vimucyante, janminaH karmapArAt // 8 // pAdapIThaluThanmUrdhni mayi nivasatAM ciraM madRze tvanmukhAsakte, harSavASpajalormibhiH / aprekSya prekSaNAvabhUtaM kSANAt kSAlayatAM malam ||2 // pAdarajastava / puNyaparamANukaNopamam // 1 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvatpuro luThanerbhUyAnmabhAlasya tpsvinH| kRtAsevyapraNAmasya prAyazcittakiNAvaliH ||3|| mama tvadarzanodbhUtAzciraM romaanycknnttkaaH| nudantAM cirakAlAtyAmasaddarzanavAsanAm // 4 // tvadvaktrakAnti jyotsnAsu, nipItAsu sudhAsviva / mdiiyairlocnaambhoj| prApyatAM nirnimepatA ||5|| tvadAsyalAsinI nene tvadupAstikarau karauM / tvadguNazrotaNI zrotre, bhUyAstAM sarvadA mama ||6|| kuNThApi yadi sotkaNThA, tvadguNagrahaNaM prati / mamaiSA bhAratI tarhi, svastyetasyai kimanyayA // 7 // tava preSyo'smi dAso'smi sevako'smyasmi kiGkaraH / Amiti pratipadyasva, nAtha ! nAtaH paraMnuve // 8 // zrIhemacandraprabhavAd viitraagstvaaditH| kumArapAlabhUpAlaH, prApnotu phalamIpsitam // 9 // [kalikAlasarvajJatrIhemacandrAcAryapraNIta-- vItarAgastotra. pra. 1, 19, 20.] yo vizvaM veda vedhaM jananajalanidheH bhaginaH pAravA, pauvAparyAviruddha vacanamanupama niSkalakaM yadoyam / taM vande sAdhuvandhaM sakalaguNanidhiM dhvastadopadvipanta, buddhaM vA vardhamAna zatadalanilaya kezavaM vA ziva kA ||4|| [stunikArA. zrIhemacandrAcAyA:] Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgAya namaH // jana... saMskRta sAhityanA itihAsa 0000 Shi khaMDa 1 sArvajanIna sAhitya prakaraNa 1 : prAstAvika bhASAnA utsavanA samaya--jagat eTale zuM ? ane e kyArathI udbhabhavyuM ? e bhAmata vividha maMtavye pravarte che. Adhunika vaijJAnikAnu----rasAyaNazAstranu mAnavuM e che ke puddagala (matter) avinAzI che. A uparathI e phalita thAya che ke puddagalAtmaka jagat anAdi anaMta che. jaina darzananu' paNa maMtavya A ja che, para'tu pudgalarUpa nirjIva padAtha kAlAtare--bhale yugAnA yugA--kAnA kahA pachIthI ce Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- jaina saMskRta sAhityane ItihAsa [prakaraNa sajIva banyuM ane bane che e Adhunika jIvanazAstra (iology)nA mata sAthe te e maLatuM AvatuM nathI. ApaNe Aje je pRthvI upara jIvIe chIe e pRthvInuM AyuSya Azare aDhI abaja varSanuM che, ema sara jemsa jInsa jevA keTalAka Adhunika vidvAnonuM kahevuM chevizeSamAM emanI mAnyatA mujaba manuSya ane vAnaranA eka ja jAtanA pUrvajone uddabhava thayAne ghaNuM karIne traNathI sADAtraNa karoDa varSe vyatIta thayAM che. vaLI A pRthvI upara vasatA badhA ja manuSyane je eka ja jAtamAM samAveza karAya che te jAtanI utpatti lagabhaga dasa lAkha varSa pahelAM thayelI manAya che. keTalAka Adhunika bhASAzAstrIonuM ema mAnavuM che ke Aje je aneka prakAranI bhASAothI ApaNe A pRthvI upara rahenArA mAnavIo paricita chIe te prathamathI ja A ja svarUpe hatI nahi, paraMtu dhIre dhIre vikasita thayelI che. A hisAbe manuSyane vAcA pharatA ane e vANI sAhityanI bhASA tarIke ghaDAtA ekAda lAkha varSo vyatIta thayA haze. e hisAbe sAhityanI prathama kRti ATheka lAkha varSo upara uddabhavelI gaNapa, jaina daSTi pramANe te manuSyajAti anAdi kALathI che ane anata kALa sudhI rahevAnI che vaLI pratyeka manuSyanI vANanI zarUAta manuSya tarInA 1 juo cho, che tilAla devacaMda ADatiyAnuM ane 15, "mAnava utpatti ane vikAsa nAmanuM bhASaNa (Sa 19I A bhASaNa sane 1950 ane 19pa1nA anya bhASaNa sahita muMbaInI "jJAna prasAraka maMDaLI tarakathI sane 19paramAM prakAzita thayelA 2 juo uparyukta bhASaNa. 19). 3 jAtajAtanI bhASAo ane bolIonA kalara prakAranI vANunA namunA The Gospel n Many TonguesmAM jovA maLe che, I. sa. 1935mAM chapAyelA A purata mA vividha lipinA paNa namatA che. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paheluM ? prAstAvika e jIvanA janma bAda bhASA-paryApi'nAma-karmanA udayakALathI thAya che ema paNa e mAne che. bhASAnuM vagIkaraNa-jaina daSTi samagra bhASAone saMskRta ane pAtha (prAkRta) ema be vibhAgamAM vibhA kare che. Ane eka rIte vicAra karIe te saMskRta bhASA e pAiya bhASAnuM vyAkaraNAdinI daSTie-ziSTatAdinI apekSAo ghaDAyeluM svarUpa che. A hisAbe te saMskRta bhASA pAIyanI jema anAdi kALanI kare. ahIM je saMskRta sAhityane vicAra karavAno che tene A anAdikAlIna saMskRta sAthe sIdho saMbaMdha nathI eTaluM ja nahi, paraMtu samagra duniyAmAM Aje je prAcInamAM prAcIna kRti tarIke vedanA amuka maMDaLe ane keTalIka vAra atharvavedane amuka bhAga gaNAvAya che e vedika bhASA sAthe paNa sAkSAta nita nathI. A vaidika bhASAnA vividha parivartana thayA che. bAda vagere veda je bhASAmAM granthastha svarUpe Aje ApaNane upalabdha che, e bhASAnI nAnI benarUpa "avestA bhASAmAM lakhAyelA pArasIonA dhArmika graMthanI temaja tenA praNayana-kAla pachInA racAyelA brAhmaNanI bhASA traveda AdinI bhASAthI thoDIghaNI bhinnatA dharAve che. A brAhmaNe paikI keTalAkathI te yAkunuM nirukta arvAcIna che ja, enI bhASA e prAcIna brAhmaNathI aMzataH bhinna che yA niyuktanI bhASAne "bhASA' kahI che A niruktanI racanA bAda upaniSadonuM sarjana thayuM che. AgaLa jatAM ke kai vidvAnanA mate I. sanI pUrve chaThThI sadImAM ane anya keTalAkanA mate che sanI pUrve cothI sadImAM pANini thayA. emaNe aSTAdhyAyI nAmanuM vyAkaraNa racI emanA samayamAM ziSTa jamA - - - - - 1 juo kANu (aa , sura papa3; patra 794). 2 yajJaprasarA kAmamAM levAtA matronA upayoga ane atha upara prakAza pADanArA A eka jAtanA vivaraNa che Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 jaina saMskRta sAhityane ItihAsa prakaraNa bolAtI bhASAne niyaMtrita karI. A bhASAne vaidika yAne 'chAMdasa bhAvathI bhinna batAvavA temaja emAthI enI utpatti sUcavavA laukika (classical) saMskRta evuM nAma Adhunika vidvAnoe ApyuM che. A vyAkaraNamAM nahi nepAyelA evA keTalAka page ubhAsanI kRtiomAM maLe che tema chatAM enI paNa bhASA te A laukika saMskRta ja che, ane bhAsa pachI thayelA dareka saMskRta graMthakAranI bhASA A ja rahI che. Aje paNa A bhASAmAM pustake racAya che nahi ke vaidika bhASAmAM ane prasagavazAt bhASaNa apAya che eTale A dRSTie te A bhASA vatI jAgatI ja che. e mRta bhASA (dead language) na ja gaNAya ane gaNAvI paNa na ja joie. jaina lipibaddha sAhitya amaNa bhagavAna mahAvIra svAmI che. sa pUrve paTa8thI i. sa. pUrve pa27) pUrvanuM maLatuM nathI. e rIte vicAratA jaine hAthe saskRtamAM lakhAyelI tamAma kRtio azvopa, lAsa vagaranA graMthanI pake laukika saMskRta bhASAmAM ja che. bhASA kenI?-bhApA e te vicArene vyakata karavAnuM eka vAhana che ane e paNa sAro saMpUrNa nathI, te pachI amuka bhaNI te amuka lekenI ke amuka saMpradAyanI che ema kema kahevAya? je je bhASA bele emAM vicAra kare ane lakhe tenI te bhANA gaNAya tema chatAM evo bhrama sevA jevAya che ke jANe vaidika bhASA athavA vedAdinI saMskRta bhASA te brAhmaNanI ja, avestA-pahelavI te pArasIonI ja, pAli' te bauhonI ja ane ahamAgAhI (ardhamAgadhI) te jainenI ja bhASA che. A vastasthiti sAcI nathI e meM pAchI 1 emanI kRtiomAM keTaleka sthaLe apANinIya gaNAya evA pragA che " bhAlanATakacakranuM ditIya pariziSTa (pR 56-57) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paheluM] prAstAvika - - - - - (prAkRta) bhASAo ane sAhitya nAmanA mArA pustakamAM sUcavyuM che, emAM meM mArahI ane saraseNInA bheda gaNAvatA jaIzuM vizeSaNa je vAyuM che te Adhunika pAzcAtya vidvAnA kathanane anulakSIne che. jaiina saMskRta-blamaphIlo jainonI keTalIka sAskRta kRtionI bhASAne jaina saMskRta' kahI che. enuM kAraNa e che ke e bhASA aSTAne sarva ze anusaratI nathI eTaluM ja nahi paNa enA upara anyAne-pAipa bhASAne pAsa jovAya che. tema chatA A bhASA samajavA jevA kSeka dvArA sucita banAvaTI saMskRta nathI ja. kharekharI saMskRta bhASA gaNAya evI bhASAmAM aneka gratha jainene hAthe racAyelA che. enA hisAbe " hA jevA "jaina saMskRtamAM bahu ochA gra-graMthAzi che. enI paNa huM ahIM Rdha lenAra chuM. - - - - maryAdA - atyAra sudhImAM jeTalI kRtio A dezanA ke anya dezanA koI paNa mAnavIne hAthe racAI che te niravadhi kALa paryata sacavAI ja rahe ema bane ja nahi. AthI te ApaNane aneka graMthakAranI kRti 1 "Adu ca maravAM lasaNaM ca lImbu dhANAzca jIsai mIThaM nAkhI devu / pASANamadhye parimardayAmi idaM pramANe caTaNI bhavanti // " AvAM anya udAharaNa mATe-saMkuvAsAsanA namavA mATe juo mA gujarAtamitra tathA gujarAtadarpaNanA tA 18-5-47nA akamAM prakAzita thayela lekha nAme "banAvatI saraphata * Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - - - - - - bIjuM] . . . vyAkaraNa ------------ jenenDa-vyAkaraNae prAsAda che, enAM mULa sutrae enA staMbha che, ene nyAsa e enI ranamaya bhUmi che, enI vRtti e enAM dvAra che, enuM bhASya e enuM zAtala che, enI TIkA e ene mALa che, ane A pacavastu TIkA e e prAsAda upara pahoMcavA mATenuM sopAna che, mahAvRtti AnA katI akSayanAda che. e di. rAjatikAra alaka pachI ane di munItinI pahelAM koI samaye thayA hoya ema lAge che. A mahAkRttei lagabhaga 12000 ka jevaDI che ane upalabdha TIkAomAM e sauthI prAcIna jaNAya che. zabdAlAjabhAskara-A nyAsanuM parimANa Azare 160be eka jeluM haze. AnI racanA azayanakita mahAvRttine anulakSIne di prabhAcane karI che. emane samayasa &Le 10pa sudhIne hevAnuM anumAne 5. saheja mAre prameyakamImAta nI prestone y. 67)mAM rAhu che. A cAsamAM prathamalamAM che ane nyAyamAM je rAta UMkha che te vicAranAM A benI kata teja pasAra che ema jaNAya che. A cAsa hajI suMdhI te pUra maLe nathI. a. 4, 5. 3, sa 211 sudhI ja se atyAre te maLe che. zuM A zvAsa para nahi racI hoya? |. A TIkAnA AdhAre di paM: rAjakumAre latti racI che, ane e eNnAmathI Isa 14 zrI prakAzita thaI che. 2 "vadAtmakatvaM cArthasyAdhyakSato'numAnAdeva yathA siddhyati tathA prapaJcataH prameyakamalamANDe nyAyakumudacandra prarUpitamiha tA -pita prastAvanA Mi ) * * * * * Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 jaina saMskRta sAhityane ItihAsa [prakaraNa (pR. 2)mAM kahyuM che ke aSTAne sthAne anya vyAkaraNa pracAramA haze ethI te azvAgata gaNo na ApatAM e aSTAne joine enA uparathI e saMkSepamAM racelAM ca vRttimAM udadhRta karAyelAM chevAya che. prathama paghamAM vAdevatAnI ane dvitIya padyamAM zAlAturIya (pANini, rAkaTAMgaja (zAkaTAyana), caMgAmi, digrastra vanadi, bhartari, vAmana, bheja ane dIpakakata (bhaTezvarasUri)nI stuti che. AnI paNa vRttimAM kahyuM che ke A dIpakakatAnuM prAdhAnya Adhunika vaiyAkaranI apekSAe che. AthI A bhadrezvare vi. saM. 1187 pahelAM keI vyAkaraNa rahyuM hoya ema lAge che. vardhamAnasarie uparyukata gaNanA pratyeka padanI vyAkhyA udAharaNapUrvaka ApI che. AmAM emaNe aneka vaiyAkaraNanA mate dhyA che. emanA samakAlIna ane siddharAjane age ke kAvya racanA sAgaracaMdanA A kAvyamAMthI leke udhata kyAM che. A upAMta tahita pratyayenAM udAharaNa ApatI veLA emaNe livyamAMthI temaja bhAlavanA paramAra rAjAone lagatA keI kAvyamAMthI aneka paDyo uSata karyA che.. avari-10 ra0 mo upara kaIke avacari racI che. AnI vi. saM. 15rahamAM lakhAyelI eka hAthapathI bhA prAsaM maMmAM che. rAbdAnuzAsana sthAne suSTivyAkaraNa (uM. vuiM saM. 1ra70)AnA katI malayagirisari che. emaNe asAmAM racAyelA vividha Agama upara temaja jamamAM racAyelA keTalAka anAmika graMtha ( 1 kRtimAM zAmi arthe puya kaye che 2 Ane sAmAnya artha agibara thAya che, pR. 11mA zire sAme che karAya che juo ja saM. iranuM pU. rara). 3 A kAvyanI rIlI kacAzathakA jevA che. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --------- - - - bI.] vyAkaraNa 37 upara paNa vivaraNa racyAM che emA dArzanika cacAMonI vipulatA hevA chatAM vizadatAmA emaNe nyUnatA AvavA dIdhI nathI. AthI emaNe samartha vivaraNakAra tarIke khUba nAmanA meLavI che. emanI svataMtra racanA tarIke te atyAre A prastuta vyAkaraNa ja jANavAmAM che enA upara emaNe 4300 zloka jevaDI paNa vRtti racI che ane enI hAthathI maLe che. malayagiri rie "kalika hemacarine guru kahI saMkhyA che? ane e rIte emanA taraphane pitAne pUjya bhAva vyakta karyo che. A malayagirimAri siddharAja jayasiMha ane kumArapALanA temaja kali." hemacandrasUrinA samakAlIna che. malayagiririe racelA vyAkaraNane sAmAnya rIte zabdAnuzAsana tarIke oLakhAvAya che. ene keTalAka muSTivyAkaraNa kahe che. emAM cAra pAdavALA bAra adhyAye che vivaralabha munizrI puNyavinyajIe eka lekhamAM kahyuM che ke Aje A vyAkaraNa pUrepUruM maLatuM nathI, vizeSamAM emaNe be hAthapethIne nIce mujabanI matalabane pazciya Ape che : (1) pATaNanA vADI-pArzvanAthanA bhaMDAramAM A vyAkaraNanI kAgaLa upara lakhelI hAthapathImAM paMcasahi, nAma, AkhyAta ane kRta sudhI 1 AvaksanI vRti (patra 11) prastuta ullekha nIce mukhya che tathA pAdu jutipu gura* 2 ane parimANa 00 kalekanuM che ema je sArA saMbha I (pa raja)mAM 3 AlekhanuM nAma "AcArya zrImalayagiri ane temanuM zabdAnuzAsana che. e lekha "jaina saMsya zvaza varSa che, aMka 1-7, pR. 141-14mA chapAya che ane meM ahIM upayoga karyo che. A lekhamAM buSTi-gAhaSNa" e nAma nathI. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju] vyAkaraNa 51 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ane jatanA Adi prAthamika smRtinA kAraNe karAI che. ene udeza gujarAtI dvArA saMskRta bhASAnuM vyAkaraNa zikhavavAne che. AthI te ahIM keTalAMka paLomAM gujarAtImAM lakhANa che ane enI sAthe sAthe saMskRtamAM ene anuvAda che. A kRtine prArabha uktinA prAdhvara ane vada e be prakAra ane enA upaprakArathI karAve che. AgaLa jatAM kartari ane karmaNinA pratyaye gaNavAyA che ane enAM udAharaNa apAyA che . 2 ane 28mA "sakarmake e arthamAM "sAya zabda vaparAyo che. tyAra bAda gaNaja, nAmaja ane sautra (kaNavAdi ema dhAtunA traNa prakAra darzAvI enuM svarUpa samajAvAyuM che "parasmapadI vagere ema paNa dhAtunA traNa bheda pAyA che. tyAra bAda vartamAnA vagere dasa vibhakti, taddhita-pratya ane samAsanI samajaNa apAI che. A jAtanA oktimA uparyukta bAlazikSA ane kulamaMDanasUrikRta sugdhAvabodha ailika e be kRtio khAsa nadhipAtra gaNAya che. A prakAranA vyAkaraNa bhASAnA itihAsanI sImAnA cihna pUrA pADe che. prastuta kRti upara nIce mujabanI TIkAo che (1) TIkA- AnA kad somavimalanA ziSya hakula che ema ji20 ke (khaDa 1, pR. 346)mAM ullekha che. je sA0 saM. I. (5 510) pramANe hamavimalasarinA ziSya je harSa kulagaNie sUyagaDa upara vi saM. 1583mAM dIpikA racI che ane jeo baMdha rAtribhagInA kana che temaNe hemavimalasarinA rAjyamAM A vAkyaprakAza upara TIkA racI che. (2) TIkA- A vAcaka kItivijyanA ziSya jinavijyanI vi. saM 164nI racanA che. 1 zuM vinayavicagaNie haimalaghuprakriyAnI paNa bahavRttimA A kRtine ullekha karyo che? ne mAtA ! Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - para jaina saMskRta sAhityano ItihAsa prakaraNa (8) TIkA- jaina prasthAvalI (pR. 307) pramANe A ratnasUrinI kRti che. (4) TIkA-A ajJAtakartaka racanAne prArabha bIjAne mAnathI thAya che. (5) TIkA-anA katanuM nAma jANavAmAM nathI anya cakitake- semaprabhasUrie 15 leka vaDuM eka auddhika rahyuM che. vaLI jinaca temaja anya koie ekeka autika racyuM che. Azika vyAkaraNa upasarga-maThana (vi. saM. 149ra)- AnA kata jaina gRhastha maMtrI maMDana che e jhaMjhaNa saMdhavInA cha putromAMnA bIjA putra bAyaDanA nAnA putra thayuM che emanA moTA bhAInuM nAma samudra simadhArI) che. emanI paDe emanA kAkA deDanA putra dhanyarAja, dhanarAja vika dhanada paNa vidvAna ane dhanika hatA maMDane bhUpaNa avAcaka maMDaLa 1 A prakAzita che jue 50 2 A ektikane pazciya ApatAM. ja ra keka (khaka 1, 5 6a gamAM "grammar" eTale ke vyAka evA ullekha che. tema chatA ahI klika age nIce mujaba vakhANa che te e vicAraNIya jaNAya che"The Auktikas are a sort of Prakrta into Sanskrit Dictionaries atha Akti e eka rananA prAkRta-saMskRta phaLe che 3 A chae purA AlamagAha hazaga gherI)nA sacivA hatA je sAsuI. (480 mA kahyuM che ke A AlamazAha te dilAvarakhAnane putra aDadhA (vi naM 146-1486) ane pachI thayela lerIMga ghArI 4 A dha gAra-dhanada, nIti-dhanada ane verAgya-dhanada ema traNa kAta grI emA pitAnuM nAma zuM che - - - - Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jaina saMskRta sAhityane itihAsa [prakaraNa pANinIya achAnI lo ane lipa saMzAne badale kAratvanI si0 heomAM paMcamI ane "samamI' saMjJA che. aSTAmAM la, li, lu, , le, le, la, li, lu ane Du ema dasa saMjJA che. temAM le" te vedamAM jovAya che. ethI ene bAjue rAkhatAM le" yAne AjJArthIe paMcamI ane lipha yAne vidhyartha e "saptamI' gaNAya, satulana- pravaca0 (IMga rara, kSe. -87) pramANe li.' hemacanTarine siddharAje jyAre vyAkaraNa racavA vijJapti karI tyAre e sUrie kAzmIthI ATha vyAkaraNe maMgAvI ApavA kahyuM. AnAM nAma koI sthaLe noMdhAyelAM hoya ema jaNAtuM nathI. game tema emaNe A ATha vyAkaraNane te upaga karyo ja levA joIe. purogAmIonI sabaLa kRtione jeTalA pramANamAM lAbha levAya teTale le ane pustaka racavAmAM enA aMzo tenA te ja svarUpamAM levA gya jaNAya che tema paNa karavuM. A prakAranI manodazA prAcIna samayanA jaina zamaNe sevatA hatA. kili" hemacandrasUrinI paNa AvI vRtti hevAthI temaja rAjA taraphathI satvare kArya karI ApavAnuM sucana hevAthI emaNe zAkaTAyananAM keTalAM ye sUtre jarAye pheraphAra vinA 1 A temaja anya pANinI sattA vagereno vicAra kSitizacandra ceTarajIe satyaprasAda bhaTTAcAra dvArA I. sa. 1948mA prakAzita uSA smaka graMthamAlA" 99$ 3 417) Technical Terms and Technique of Sanskrit Grammar (part 1)mAM sArI rIte karyo che. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju haima paMcAMga vyAkaraNu 67 apanAvyAM che, ane enA keTalAMka sUtra samucita na jaNAtAM emA emaNe parivartana karI tene sthAna ApyuM che, pAMtrIsa padyo--pra0 20 (zaMga 22, zlo 101-102)mAM si hainA (aMtima sitrAyanA) dareka pAdane aMte ekreka padya ane sarve pAdane aMte cAra eTale ke trIsa vattA pAca ema 35 padmonI prazasti hAvAno ullekha che. Aje si henA 32 pAda paikI pratyekane aMte ekeka padma ane tamAM traNa vadhAre ema 35 po jovAya che. A po si henAM samajavA ke enI sneApana laghuttinA ke enI bRhravRttinAM gaNavAM evA eka prazna A traNenA vividha sapAdana jotA udbhave che. aMtima niNaeNya karavA mATe A traNenI prAcIna hAthapAthI tapAsavI ghaTe. A sabaMdhamAM theDeka vicAra karatAM atyAre to mAruM' ema mAnavu thAya che ke e si henI sthApanna bRhadghattinAM ja che. 1 brasiddhacakra sAhitya pracAraka samiti" tI va ma 2002mA prakAzita ane 5. ca'DhasAgagaNi (have sU) DhALa saMpAdita zrasiddhahemacandrazabdAnuzAsana" (bhAga 1)nI prastAvanA dhR mAM zAkaDhAyana vyAkaraNa (a 1, pA 1)mAnA vIsa sUtro ApI enA e ja trA si. huMmAM kyA kyA che te darzAvAyuM che enA pachInA pRSThamAM zAkaDhAyana vyAkaraNamAthI nava sUtra ApI emA rahelI philaDhavA ane sahiSNatAne dUra karanALa si hevanA sUno matulanArthe rajU karAyA che A sapAdanamA khIjA adhyAyanA bIjA pATha pukhtA apAyA che. Ama ahI" mA~jhA, saMdhi, nAma ane kArakane lagatA mUtra che ene aMganI tema bRhad vRtti nAme tattvaprakAzikA ane caMdrasAgajIe taiyAra karelI Ana meAdhinI nAmanI nivRti ahIM apAI che aMtamA 14 pariziSTo apAyA che. 2 AnA gujarAtI anuvAda hema-sArasvata satramAM apAce che. gRjarAtanu prAnatama vyAkaraNa" nAmanA lekhanA aMtamA A 35 panne gujanI anuvAda sahita apAyA che. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - trIju] haima paMcAMga vyAkaraNa rAjathI hatuM. eo vaNika jJAtinA haze. eo vi. 3 1738mAM rAMderamAM kALadharma pAmyA hatA. emaNe vi.saM 1696 pAsavaNakapa upara zudhikA nAmanI TIkA saMskRtamAM racI che. veLA emanI ummara pAMtrIseka varSanI haze. e hisAbe emane javi saM. 1662mAM thayela gAya emaNe saMskRtamAM temaja gujarAtI kRtio racI che. e paikI saMskRta kRtio nIce mujaba che amaskArastAna, AnaMdalekha, inAta, jinasahasranAmaste nakaNikA, prakAza, zAnta sudhArasa, varkiMzajalpasaM: ane sudhikA temaja A hemalAprakriyA ane enI svopa rIDa 1 juo leka prakAza (sa 1)nuM atima padha. 2 juo zAntasudhArasa (lA. 2H zrI matIcara gi kApaDiyA le 3 AnI dvitIya AvRtti jara0 lAje pusaMka taraphathI pajajasava ka5 mahita I. sa. 19ra3mAM chapAvAI che. 4 juo zAnta sudhArasa (bhA 2nuM upaNuMka vivecana (5 48). ja A kRti "ravirani dhamarAdhaka samAja" taratathI vi saM. 193 prakAzita zrI prazasitasaMgrahamA pU. hA-11mA chapAvAI che emA vi baMdhAvI vibhUSita po che e mAre je lekha nAme Illustrations of Lett diagreams" mubaI vidyApIThanA sAmayikamA kaTake kaTake chapAya che temA (Arts 30. pp 127-18)mA apAyA che 6 A kAvya "kAvyamAlA" ( 14 )mA chapAyuM che. 7 A stotra "vIra samAja taraphathI amadAvAdathI vi.saM 1981mA chapAvAyuM 8 A kRti gujarAtI anuvAda sahita zrI mohanalAla dalasAI dvArA Isa 11. chapAvAI che. 9 A graMtha reTa lAve che. pu. sa" tarakathI cAra bhAgamAM anukrame che. 192, 1928, 1932 ane 1937mA prakAzita karAyo che. 10 A kRti gaMbhIravijyagaNita TIkA sahita jina dharma prasAraka saha naraphathI visaM. 1969mA prasiddha karAI che. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityanA itihAsa [ prakaraNa sanmAna--haima (paMcAMga vyAkaraNa racAtA e grathane siddharAja nRpatinI savArInA hAthI upara rAkhI e rAjAnA darabAramAM lAvavAmAM AvyA hatA. hAthI - upara beThelI be cAmara dharanArI strIo e vyAkaraNanI bane bAjue cAmara DhALatI hatI ane e vyAkarajI upara zveta chatra dharavAmAM AvyuM hatuM. enu' pUjana rAjasabhAnA vidvAnoe karyuM ane rAnae pUjopacAra karyAM tyAra bAda rAjakIya sararavatI-kASamAM ane sthAna apAyuM hatuM. ha - pracAra haima paMcAMga vyAkaraNanA pracAra mATe siddharAja jayasi'hai puSkaLa prayAsa karyo hAya ema jaNAya che. pra0 20 (zama 22, zlo. 104) pramANe A rAjavIe 300 kuzaLa lahiyAo rAkhI enI naklA jaladI taiyAra karAvI ane pachI ApaNA A bhAratavarSanA aMga, khaga, kaliMga tyiAdi vividha dezamAM e mekalAvI ane temA paNa vIsa nakalA te ekalA kAzmIranA ja sarasvatI-bhaMDAra mATe emaNe mAkalAvI, A vyAkaraNamAM niSNAta evA kAkala nAmanA kAyasthanI mukhya adhyApaka tarIke emaNe nimaNuka karI, A vyAkaraNanA abhyAsIonI dara mahine suda pAMcame (jJAna-pu"camIe) parIkSA levAya evA emaNe prabaMdha karyAM A vyAkaraNanA abhyAsa karanArane uttejanAthe kaMkaNa apAtu' ane emAM niSNAta thanArane rezamI vastro, suvarNanAM AbhUSaNo sukhAsana ane chatra pAtAM 4 1 4. sa nI chaThThI sadImAM thayelA meka hayagrIvavadha nAmanuM kAvya racyu che. e dezanA e samayanA rAja gherathI enI evI kadara karAI hatI ke jethI e kavine rAnae kahyuM ke arpaNa karavA mATe suvarNanA kaDakamA e kAvyane mUkI jI Sanskrit Literature (P. F. N, p 111) 2 AAnI saMpUrNa cAdI pra0 20 (zaga rara, 3 AnA nAma koI sthaLe apAyAM che kharA ? zle 106-109)mAM che. 4 ema kahevAya che ke bhaddocha dIkSite la va sa 1510-1975) siddhAMtakAmadI kaMThastha karanArane sArI rakama rAjA tarathI bheTa maLe evA pradha karAnce hatA ane e rIte enA pracArane vega apAvyA hatA. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 - - - - - - - cethuM] keza yAne nAmamAlA e ullekha kalika" hemacandrasUrie karyo che e uparathI anumanAya che. eka TippaNImAM 1800 zloka jevaDI nAmamAlAnA katI tarIke dhanapAlane ullekha che. e nAmamAlA pAI-lAThI-nAmamAlAthI meTI haiI enAthI te bhinna gaNAya, paNa zuM e nAmamAlA saMskRtamAM che ane teja A keza che ? vizeSamAM A kesa racAya tyAre dhanapAla jaina banyA hatA ke nahi e prazna paNa vicAravAno rahe che, jo ke ahIM te emaNe jaina tarIke A koza racanuM meM mAnI lIdhuM che. vizeSamAM A keza zabdonI kevaLa vyutpatti pUrata ja nahi ho, paraMtu enA paryAye pUrA pADo haze evI huM kalpanA karuM chuM. nibaMDha (la. vi. saM. 1080)- vardhamAnasUrie vi.saM. 1140mAM manoramA cariya rahyuM che. enI prazasti (spe. ) uparathI jaNAya che ke vi. saM. 1080mAM buddhisAgara vyAkaraNa racanArA) buddhisAgarasarie vyAkaraNa, chaMda, nibaM, kAvya, nATaka, kathA, prabaMdha ityAdi racyAM che. Ama ahIM je nidhane ullekha che tethI abhi0 civa je koNa samajavAne haze, je e vanaspatine agene ja koza hoya ane sAthe sAthe e saMskRtamAM hoya te e hema nighaTazeSa karatAM prAcIna gaNAya. yutisAgarasUrine A kAza ke emaNe racelI kAvya, nATaka, thAke prabaMdhane agenI kaI kRti hajI sudhI te maLI Avela nathI. 1 juo . sA. saM. I. 19) 2 AnA artha mATe juo nighaSine lagatuM mAruM lakhANa (5) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11ra jaina saMskRta sAhityane ItihAsa prakaraNa - abhidhAna-citAmaNi (la. vi. saM. 120i)- A nAmamAlAnA- kezanA kartA kalid" hemacandrasUri che. emaNe A deza uparAMta anekArtha saMgraha ane nighaTaka temaja desiye de) zabdone aMge jayaNAvali yAne desi saMgahaema bIjA traNa ke racyA che, ane e dvArA vyAkaraNanA jJAnane sakriya banAvavA mATe ane vidyArthIone saMskRtAdi bhASAnuM jJAna meLavavA mATe mArga-makaLe karyo che. yojanA-A nAmamAlAgA rUTa, yaugika yAne vyutpatti vaDe siddha ane mizra zabdane amarakezanI pake jinna bhinna kAMDamAM paryApavAyaka 1 A koza vidyAka.mi. isa 1898mA katAthI bahAra pAye ho. tyAra bAe abhidhAnasaMgrahamAM bIna bhAga tarIke mahAvIra jaina maho" tambadhI jAtathI zakasaMvata 1818mAM prasiddha karAyo hato vaLI e kema na vivRni sahita "za0 0 0 thI vIrasaMvata 2446mA chapAvA che bInA bhAga tarIke mULa kezamAnA zAnI suci temaja pavivRtimA nevilA roya nI suci, paNa vivRtimA vizAyelA graMthakAronI nAmAvalI sahita A ja saMsthA taraphathI e ja vIrasavata ra446) varSamAM prakAzituM thaye che bIna bhAganuM tamAma saMpAdana munizrI jayaMtavijayajIe karyuM che vaLI bukita-kamalani-ena-gAlamAM ra1mA puSpa tarIke e kesa, pajJa tatvAbhidhAnI vRtti anusanI rAnaprabhAvyAkhyA temaja zeSanAmamAlA, jinadevakRta zilAMcha ane sudhAkalazakRta ekAkSara-nAmamAlA e traNa pariziSTa sahita. chapAye che enuM sAdhana munizrI vinyajIe (have zovijayadharmasakie karyuM che. A uparAMta bara lAve che. sa' takuthI A kAra akArAdi kramapUrvakanI zabdAnuzaNikA temaja nimnalikhita anya kRtio sahita Isa 1946mAM prakAzita kagathe che - (a) zeSanAmamAlA, (A) jidevakRta rile, I) (6) nidhaTaze; I) (haima) ligAnuzAsana, (6) ekAkSara-keza ) para racele zabdabhedaprakAza anera) sudhAkalA ekAkSara-nAmamALA, ' ra-3 ane pazcaya AgaLa upara apAya che. ** 4 AnA paricaya mATe juo pAka bhAra sA. (5 58-58) -- -~5.amarazamAM ligana-sAthe-trA-ja-aMtargata svarUpe vicAra karyo tyAre ahIM kAMTha 1, 1lmAM suMcavAyA mujaba e mATe liMgAnuzAsana nevAnI bhalAmaNa karAI che. . - - - - - - Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa prakaraNa - -- athata pIpaLA vagere vRkSonI jAtionAM nAma ame racelA niyaMthI jANavAM. A uparathI ema kahI zakAya ke pad viskRti racAyA pUrve A keza racAya che athavA te enI sAthe sAthe AnI racanA karAI che TIkA- jJAnavimalanA ziSya zrIvallabhe A racI che. emaNe A TIkAne ullekha abhi0 ci. uparanI pitAnI TIkAmAM karyo che. nighaMTasaMgraha-akalaMkadevanI kRti tarIke jira0 ke (khaMDa 1, pR. 212)mAM AnI noMdha che, paNa A zI kRti che? auSadhInAmamAlA-je. caM. pa. 310)mAM A kRtinI cAra patranI eka hAthathI amadAvAdamAM hevAno ullekha che. A ajJAtaka kRti che. enuM nAma vicAratAM ema bhAse che ke emAM auSadhionAM-vanaspationAM nAma gaNAvAyA haze bIja-nibaMA ajJAtakartaka kRtinI dha jai0 0 ( 311)mAM che. zuM emAM jAtajAtanAM bIjano ulekha haze ? zi0 anekArthaka keze anekAthe-nAmamAlA (uM. vikramanI 11mI sadI- A diva gRhastha dhanaMjaye 46 pavamAM racelI nAmamAlA che. emAM anekAthI zabdane sthAna apAyuM che A deza upalabdha jaina sAhityanI apekSAe sauthI prathama che. AnA upara eka avasUri jevI saMkSipta kA che. 10 311)mAM mAtRkAnighaTa nAmanI kRti hekama kolejamA hAvAnI nela che ane enA kartA tarIke mahIdAsane ahIM ullekha chezuM A koI jaina nAmamAlA che? 2 emanI anya kRtio mATe juo pR. 106 3 A prakAzita che juo pR0 106, Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keza cAne nAmamAlA 127 - - - - - - - anekArtha-nighaTa- A paNa be nAmamAlA racanArA dhanaMjayanI ja kRti heya ema lAge che. emAM lagabhaga 154 glaeNka che. emAM 75 mA, 150mA ane 153mA pachIne leka aMzataH chapAye che. aMtamAM je ullekha che te uparathI ema jANI zakAya che ke A kRtinA be pariccheda te che ja, paNa ekaMdara keTalA pariccheda che ane prathama pariccheda kayA pUrNa thAya che te jANavuM bAkI rahe che. anekArtha saMgraha (la. vi. saM. 1210)- A kozamAM eka zabdanA aneka artha apAyA che, jyAre abhio citra jevA kezomAM ekAvAcaka aneka zabdo apAyA che. Ama A nAnAtha-deza che. enA kartA "kali" hemacandrasUri che. enA Adya padhamA cha kAMDane ullekha che, jyAre Aje sAta kAMDa maLe che. e sAtamo kAMDa avya pUrate che ane abhivya cine age jema zeSanAmamAlA racAI che te prakArane jaNAya che. A sAta kAMDanAM nAma ane enI ka-saMkhyA nIce mujaba che - (1) eka-svara (le. 1), (2) dvi-svara (. 591), (8) tri-svara (0 766), (4) catuHsvara (. 343), (5) paMcasvara (ple. 48), () -svara (le. 5) ane (7) adhyaya (ma, 60), 1 A bhAratIya jJAnapITha kAzI tathI chapAyo che. 2 zuM jira0 ke(khaMDa 1, pR ra1ra)mA dhananA nAme je nirghaTasamaya nAmanI be paricchedanI kRtinI nAva che te A ja che? 3 mahenDasakti ane kArya -keravAkara-sudI nAmanI TIkA sahita A kAzanuM avataraNanA mULa sthAnanA niraMpUrvaka saMpAdana cAriAe (Zacharge e che sa 1893mAM karyuM che, jyAre kevaLa A ke te "abhidhAnasaMgrahama zakasavata 1818mA chapAya che juo pR. 11ra) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa [prakaraNa - - - - - - -- - - Ama ahIM kula ke 1829 (176940) che. ahIM paNa abhi0 cinI peThe keTalAka dezya jaNAtA zabdonI noMdha che. eTale A koza paNa enA abhyAsIoe vicAravA ghaTe. yojanA - graMthAre jAte A kezanI ejanA le. 2-4mA samajAvI che. racanA-samaya- abhi0 ci. pachI A keza racAya che ema Adya padya uparathI jANI zakAya che. A deza upara nIce mujabanI vRttio che - () akAtharavAkara-kaumudI- A kRtine A nAmathI enA prAraMbhamAM ja kataenkali hemacandrasUrinA ziSya mahendrasUrie jAte ulekha karyo che. emaNe A kRti potAnA gurune nAme caDAvI che e vAta bIjA kAMDanI TIkAnA atima pada uparathI jaNAya che; bAkI, prathama kADanI TIkAne aMte apAyelI pupikAmAM te kartA tarIke hemacandrasUrinuM nAma che. A TIkA racavAmAM nimnalikhita graMtha sahAyaka nIvaDyAne prAraMbhamAM ullekha che - vizvaprakAza, zAta, rasa, amarasiMha, makha, huga, -vyAzi, dhanapAla, bhAguri, vAcaspati ane yAdavanI kRtio temaja dhavaMtarikRta nighaMTu ane ligAnuzAsana 1 AvA cha zabda gujarAtI artha sahita hemasamIkSA (50 82mA apAyA che, 2 A prakAzita che juo pR0 127, Ti. 3 3 ji. ra0 ke. (baha1, pR. 10)mAM Ane ja karavAmuhI kahI che ane anekArthadhvanimaMjarI te zuM hema anekArthasaMgraha ja che evA prazna uThAvAyA che. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - zuM] zAstra 141 pR mAM covIsa mATe jina" saMjJA vaparAI che. sattAdhikAranA nAmanA pahelA adhikAranA le. ra2mAM karNATakane ane pU. 6mAM kaNakano temaja kaNakane ullekha che. pa7mAM jaNa-mAlatImAdhava ane kaNa-kumArasaMbhava ane pU. 6mAM zRMgArapiMDha kAvyane ullekha che, jayakatie a. 1, 12mAM kahyuM che ke piMgala, vasiSTha, kaurinya, kapila ane kabala muni yuti Icche che, jayAre bhArata, kohala, mAMDavya, azvatara, satava vagere e irachatA nathI. jayakAtinuM dAnuzAsana e saMskRta chaMdazAstrane lagatA eka mahatvane granya che. enuM sthAna kAlakama ane vikAsanI daSTie kedAranA uttaranAkara ane kali" hemacarinA cha dAnuzAsananI vacce che ema pra. velaNakaranuM kahevuM che emaNe emanI prastAvanA (5, 37-38)mAM jayakItine samaya che sa 1000nI AsapAsane darzAvyo che ane tene mATe e kAraNa ApyuM che ke i. sa. nI dasamI sadInA pUrvAdhamAMi. sa. 950nA arasAmAM thaI gayelA asaga vagere viSe jayakIti e spaSTa ullekha karyo che (juo a. 7, 5 67. dhAvaesamAlA upara vi. saM. 915mAM vivaraNa racanArA jayasiMhasUrinA ziSya ane 116 gAthAmAM jamabhAM sIlAvaesa| mAlA racanAranuM nAma jayakIti che. zuM A prastuta chadazAstrI che? 12 mAMDavyo temaja kaiTuki, takvi, cAraka, kAzyapa, sataka ane rATane | ullekha piMgale karyo che. juo M. Krishmamacharlars pustaka History of Classical Sanskrit Literature (p 902). 3 jao anekAnA 9 1, ki-7, . 3ragata pa. nAtharAma mInA ' lekha uparanuM saMpAdakIya TippaNa temaja ja sAru I para). - Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jaina saMskRta sAhityane itihAsa [prakaraNa rao che. emAM ekaMdara 260 paho che. emAMnAM ghaNAMkhAM pado anuSyabha chaMdamAM che. pratyeka paricchedanuM aMtima padha bhinna chaMdamAM che. trIjA paricchedamAM ejansa guNane agenuM lakhANa gAmAM che. A bAda karatAM tamAma lakhANa padhamAM che. viSaya-prathama paricchedamAM kAvyanuM lakSaNa, kAvyanI racanAmAM hetu tarIke pratibhAne ulekha, pratibhA, vyutpatti ane abhyAsanI vyAkhyA, kAvya racavA mATenA anukULa prasaMgo ane kavione pALavAnA niyamo ema vividha bAbato rajU karAI che. bIjA paricchedamAM kahyuM che ke kAvya saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane bhUtabhASA ema cAra bhASAmAM racI zakAya. kAvyanA chanibaddha ane anibaddha e be prakAre ane pagha, gagha ane mizra ema enA traNa prakAre paNa paDAyA che. vizeSamAM ahIM pada, vAkya ane arthanA deSano vicAra karI che. trIjA paricchedamAM dasa guNanI vyAkhyA ApI enuM vivaraNa karAyuM che. cethA paricchedamAM zabdAlaMkAranA (1) citra, u) vakrokti, (3) anuprAsa ane () yamaka e cAra prakArone, arthAlaMkAranA 35 prakArane temaja vaidabha ane gauDI e be rItine vicAra karI che. pAMcamA paricchedamAM nava rasanuM nirUpaNa che. nAthaka ane nAyikAnA bhedo temaja bIjI keTalIka bAbate paNa ahIM AlekhAI che. udAharaNa- A kRtimAM je udAharaNo apAyAM che te ktanA pitAnAM hoya ema lAge che. keTalAMka udAharaNo pAIyamAM che. juo 1 "kitanI vaNajAra nAmane meM eka lekha lakhyo che e bA gu.sa mATe enA tarIe svIkAryo che paNa hajI sudhI te chapAvyA nathI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3] alaMkArazAstra (kAvyazAstra) 157 cothA paricchedanA zlo. 49, 13, 54, 74, 78, 106, 107 te 148. dhanaCla jekhe sUcavyuM che tema vAgbhaTakRta neminirvANu mahAkAvyamAMthI cha po A kRtimAM dhRta karAyAM che. neminanabhrUNa (7-50)nI A kRtimAM mahAyamakanA udAharaNu tarIke ullekha che. cothA paricchedanA thyA. 45, 7, 81, 85 ane 132 (siddharAja) jayasihanI praza'sArUpe che, vAgbhaTAlakAranA cothA paricchedamAM nimnalikhita padma che... "kakAkukaGkakekAGkakekikeAkaikakuH kakaH / akkukaukA kAkakAka RkkAkukukakA kukuH // 12 // " AnA TIkAkAra kahe che ke neminirvANa-mahAkAvyamAM zajImatInA tyAgane lagatA adhikAramAMnA samudranA vaNunarUpa mA eka-gjanavALA zloka jANuvA, paraMtu neminirvANu-mahAkAvya je "kAvyamAlA"mAM chapAyuM che temAM tA A jaNAtA nathI. A vAgbhaTAla kAra upara jainAe temaja jainAe TIkA racI che. temAMnI jaita TIkAo nIce muja cheH vyAkhyA nA karyAM sAmasuMdarasUrinA saMtAnIya sihadevagaNi che. A TIkA 1331 zloka jevaDI che. (1) (2) TIkA-- 'tapA' gacchanA vizAlarAjanA ziSya sAmAyaNie A TIkA 114 zloka jevaDI racI che. daytodde (3) TIkA kharatara' gacchanA jinaprabhasUrinA sa'tAnIya jinatilakasUrinA ziSya upA. rAjasanI A racanA che. AnI eka hAthapothI vi sa. 1486mAM lakhAyelI che. 1 A prakAzita che janma pU. 155, Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jaina saMskRta sAhityanA itihAsa prakaraNa (4) TIkA-- jinarAjasUrinA ziSya jinavaSanasUrie A rasI che. mAnI eka hAyapeAthI vi. sa. 1610mAM lakhAyelI che. (5) vRtti A ra956 zloka jevaDI tti kharatara' gacchanI ratnadhIranA vinaya jJAnapramAdargANue vi. sa. 1981mAM racI che. (6) TIkA~ A 1690 zloka jevaDI TIkA samayasuMdaragaNie vi. sa. 1692mAM racI che, (7) TIkA nA kartA kSemata sargANu che, (8) TIkA AnA kartA kumulyanta che. Angulon (9) TIkA AnA kartA tarIke vadhu mAnasarane ullekha Aya che paNa A vAta zaMkAspada che. (10) TIkA nA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. A tA zvetAMbarIya TIkAo che. di. vAdirAje paNa eka DhIkA cI che. A uparAMta kRSNuzarmA, gaNeza vagere ajainoe paNa A vAgNAlaMkAra upara TIkAo racI che. bAlAvabAdha--sadgisayagapathaNanA kartA jaina gRhastha mAravADI nemiyA bhaDArIe eka khAlAvAya racyI che. 'kharatara' gacchanA gerusuMdare paNa vi, sa', 1535mAM bhAlAvamedha racyA che. emAM prAraMbhanAM pAMca paththo ane aMtanA e paddo saMskRtamAM che. 1 A graMthamAlAmA I, sa. 188990mA apAI che. 2 emaNe saddhisayagayaNanI jema vidruzyasukhamaDananA paNa mAlAna Adha racyA che. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArazAstra (kAvyazAsa) 159 A bAlAvabodhamAM mULanuM saMskRtamAM kaTake kaTake vivaraNa che ane sAthe sAthe gujarAtImAM samajUtI che. alaMkArazAstranI saMskRtamAM racAyelI kRtionA gujarAtI bAlAvabedha bahu yA maLyA che. e hisAbe A be bAlAvabedha mahatvanA gaNAya, - - dhAvyAnuzAsana (uM. vi. saM. 1198)-AnA praNetA kali" hemacandrasUri che. A nAmanI eka bIjI kRti che, paraMtu enA karatAM te emanA pachI thayelA jene grahastha vADmaTa che. - 1 Ano artha e nathI ke caNinA lakhANanI jema A lakhANa mizasalAmaya che 2 ane namUne "STizataka prakaraNanI prastAvanA 5 1620mAM che sAMDesarAe ApyA che. enA 5 18mA be mudraNaya leya ema lAge che 3 A kuti alakAra cUDAmaNi temaja viveka sahita nirNayasAgara sudraNAlaya taraphathI plAnTamAlA (70)mAM I. sa. 1901mAM chapAI che. tyAra bAda A kati a cU,viveka ane tADapatra upara lakhAyelA ajJAtakaIka TippaNa temaja pAchI pAnI saMskRta chAyA, cha anukramaNikAo tathA The. Anadakara bApubhAI dhruvanI pUrva-vacanikA pUratA lakhANa sahita prathama khaMDa tarIke chapAI che ane zrI rasikalAla che parIkhanA agrejI upalAta ane rAmacandra AvanA agrejI TippaNa prasta lakhANa bI khaMDha tarIke chapAyu che A baMne khaMDa zrI mahAvIra jaina vidyAlaya taraphathI muMbaIthI . sa. 1938mAM eka ja varSamAM prasiddha karAyA che. uparyukta cha anukramaNikAmA pahelI ae 2 gata ane vivekagataudAharaNa lagatI che bIjI anukramaNikA pramANapa udhata karAyelA sadanA chetrIjI ane aganI che. cothI, be vRttimA ziyelA prayA ane brakAranI sucIrUpa che. pAcamI saMpAdake zilA ne lagatI che. chaThThI viziSTa zabdAnI sUcIpa che, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jaina saMskRta sAhityane itihAsa prakaraNa nAma-kAvyAnuzAsana" e mULa sUtrAtmaka kRtinuM nAma che ke enI acU0 nAmanI TIkA sahita mULanuM nAma che? A prazna AnI hAthathIo ane viveka jotAM udabhave che. AnA uttara tarIke che. AnaMdazaMkara bA. dhruve kahyuM che ke hemacanTe prathama satra racI ene kAvyAnuzAsana nAma ApyuM ane pachI enA upara spaSTIkaraNArthe vRtti racI tene alaMkAracUDAmaNi kahI ane A baMne maLIne kAvyanA anuzAsana eTale ke zAstranI garaja sAraze e IrAda rAkhe. kAvyAnuzAsana e viropanAma che ke pustakanuM paricayAtmaka nAma che? jema zabdAnuzAsananuM siddhahemacandra evuM vizepanAma che evI rIte kAvyanA zAstranuM paNa koI vizepanAma levuM joIe ema vidvAne sUcave che. vibhAga- mULa kRti A adhyAyamAM vibhakta che. prAraMbhamAM be paDyo che. ene keTalAka eka sutra gaNe che. e hisAbe prathama adhyAyamAM 25 (2012) sutra che. bAkInA adhyAyanAM sUtranI saMkhyA ame nIce mujaba che 59, 10, 8, 9, 1, para ane 13. Ama ekaMdare 28 (26 +2) sUro che. viSaya- prathama adhyAyamAM kAvyanA prayojana, kAvyane hetu, kAvyanuM lakSaNa, zabda ane arthanuM svarUpa temaja mukhya, gauNu, laya ane vyaMgya ema cAra jAtanA artha ema vividha bAbate vicArAI che. 1 sutra pUratI A kRti he kula pa rarapa-ra0mA prakAzita thayelI jao 5, 34, Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *] alakArazAstra (kAvyazAstra) 161 bIjA adhyAyamAM rasanuM temaja sthAyI, vyabhicArI ane sAttvika bhAvanuM nirUpaNu che. vizeSamAM rasAbhAsa ane bhAvAbhAsanI carcA pachI chellAM cAra sUtrAmAM kAvyanA uttamAdi traNa prakAro vicArayA che. trIjA aAyamAM zabda, vAkya, artha ane rasanA rASo viSe vicAra karAyA che. cothA adhyAyamAM guNo carcAyA che. pAMcamA adhyAyamAM anuprAsa, yamaka, citra, zleSa, vakrokti ane punaruktAbhAsa e cha jAtanA zamhAla kAranA adhikAra che. chaThThA adhyAyamAM sakara sahita 29 arthAla dhAratu nirUpaNa che, jyAre sammaTe 61 aTThala kAro viSe vivecana karyu che ane je sarasvatIkAbharaNamAM 24 zabdAlakArA, 24 arthAla kAro ane 24 rAkhyuM ane atha e ubhayane lagatA alakArA (ubhayAla kArA) vaNu vyA che. 'kali' hemacandrasarie svabhAvAktine badale jAti' zabda ane aprastuta-prazaMsAne badale anyAkti' zabda vAparelA che. sAtamA adhyAyamAM nAyaka ane nAyikAnA bheA temaja pratinAyakanu svarUpa e bhAkhatA hAtha dharAya che, AThamA adhyAyamAM prema (dazya) ane zravya ema kAvyanA be prakAra sUcavI enA upaprakAra samajAvAyA che racanA--samaya--kAvyAnuzAsanamAM kumArapAla viSe ullekha jaNAto nathI. ethI A kRti vi. sa. 199 pahelAM racAI haro ema anumanAya che. 1 AnA vividha prakAza che, jemake svara-citra, vyajana--citra, AkAra thatra, gUDhacitra ItyAdi Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saskRta sAhityane itihAsa [ prakaraNa 'ala kAra-cUDAmaNi-- A sUtrAtmaka kAvyAnuzAsananI 'kali' umacandrasUrie racelI svIpana TIkA che. caNAvalI (vagga 1)nA trIjA padmanI sthApanna vRttimAM A hemacandrasUrie je alaMkAra-cUDAmAMNatA ullekha karyo che te A ja che. A ta cUno avataraNapU" ullekha sihe (1-1-26) uparanA bRhanyAsa (pR. 34)mAM nIce mujaLa karAyo che. 12 "yadAha svopajJAlaGkAracUDAmaNaiA --- vaktrAdivaiziSTyAdarthasyApi mukhyAmukhyAtmanA vyaJjakatvam"" 20 20 2800 zloka jevaDI che, A saraLa che. ane emAM vivAthrasta viSayA hAtha dharAyA nathI. AmAM cha4 udAharaNo che ane 67 pramANo apAyAM che. . 3 uparanI A TIkA ane khAsa karIne enA uparanA viveka mananIya che. a cUmAM pR. 115, 159 te 418mAMnAM avataraNa zRMgAratilakamAMthI ja uSkRta karAyAM hAya ema lAge che, jo e mULa A ja kRtinAM hoya tA Ama avataraNa ApanAra tarIke 'kali' hemacandrasari prathama che. 50 20 (pR. 214)mAM IdAnuzAsananA ullekha che. a. 5, su. pane aMgenI a cU0 (pR. 728)mAM tilakama'jarInuM dvitIya padma dhRta karAyuM che. 1 A prakAzita che. je pu. 159 2 A pRSThAka zrIvijacalAvaNyasUri dvArA saMpAdita AvRttinA che. 3 A paMkita paikI "mulyAmu Ana" eTale aza acU0 (50 58)nA che. jyAre bAkInA aza a. 1nA 21mA sagarUpe che. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 - - - - chaThTha] alaMkArazAstra (kAvyazAstra). a, ne agenI ao cULamAM nAyaka nAyikA ane pratinAyaka viSe vistRta nirUpaNa che. ethI te ene aMgenA vivekamAM kazu vizeSa kahevAyuM nathI. A taiyAra karavA mATe dhanaMjayanA dazarUpakane temaja bhAratanA nATyazAstra ane enA uparanI abhinavaguptakRta TIkAne upayoga karAya che. a. 8, sa. 3ne agenI ae cU0 bharatanA nATyazAstra (a) 20)mAMthI utArA karI samRddha banAvAI che. viveka-kAvyAnuzAsana temaja ad cULa e baMnene lakSIne ane kAvyazAstranI jhINavaTabharI vigato rajU karavAnA irAde A vRti kali" hemacandasarie racI che. emAM aneka viSayanA muddAonI chaNAvaTa che. emAM 624 udAharaNe ane 201 pramANe apAyA che.2 A vivakamAM be sthaLe-pR. 7 ane 46ramAM chagzAsananA ullekhapUrvaka avataraNa apAyAM che. 5, sa. 4nA viveka (5. 317)mAM bhagavaddagItAnA a. 15nuM 13muM padya udadhata karAyuM che. a. 2, sa ne lagatA viveka 5, 103)mAM bharatanA nATayazAstra ane enA uparanI abhinavaguptakRta TIkAmAMthI puSkaLa masAlo levA che. rasanuM nirUpaNa karatI veLA A TIkAmAMthI lagabhaga akSarazaH lakhANa levAyuM che. A , 3nA viveka (pR. 17-17mAM deza ane kALane vicAra karatI veLA rAjazekharanI kAvyamImAMsAne Azraya levAyA che - - - - - 1 A prakAzita che juo 5, 159 2 Ama a0 cUka sAthe Ano vicAra karatA judA judA prakAranI kRtimAthI lagabhaga 1500 udAharaNe apAyA che. A paikI keTalIka kRti te nAmazeSa banI che. A daSTie paNa AnuM mahatva che. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityane ItihAsa [prakaraNa - - - paNa ahIM rAjazekharanA nAmane ulekha jaNa nathI. AnuM zuM kAraNa haze? zuM rAjazekhare paNa emanA koI purogAmI lekhakanI kRtimAMthI A bhAga udadhRta karyo haze? a. 4, . 1nA vivekamAM 5, 7, 76-7, 80 ane 82-85mAM bharatanA, 5, 76 ane 75mAM maMgalanA, pR. 75-79 ane 81-87mAM vAmananA ane pU. 75, 78,79, 81, 82, 85 ane 86mAM daMDInA vicAro rajU karAyA che. A ja, sU nA viveka (5 321)mAM AnaMdavardhanane neNanA putra tarIke ullekha che A AnaMdavardhanakata devIzatakamAMthI zabdAlaMkAra mATe spaSTIkaraNapUrvaka udAharaNa apAyAM che. A adhyAyanI racanAmAM kAvyAdarzane temaja kAvyAlakArane paNa upayoga karAya che. kAvyAlaMkAra ane devIzatakamAMnA AkAra-citrane lagatA je udAharaNa mahI apAyAM che te sacitra svarUpe muMbaI vidyApIThanA sAmayika (Arts No. 30)mAM je mAre lekha nAme ILD chapAye che temAM apAyAM che, - a. 4, su, 7nA vivekamAM pAThadharmava samajAvatI veLA nATyazAstranI kaI TIkAmAMthI avataraNa apAyA che. abhinavaguptakRta TIkAne upayoga karAyo hoya ema lAge che. a. nA vivekamAM mULamAM gaNAvAyelA uparAMtanA vadhArAnA alaMkA viSe vicAra karAya che. a. ne lagatA vivekamAM abhinavaguptanI TIkAne lAbha levA hoya ema lAge che. 1 A saba ghamA juA mAre lekha nAme "vIzataka ane zrI hemacandrasUri A AtmAna prakAza" (patra para, aMka 4-5)mA chapAyA che. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThTha 3 alaMkArazAstra (kAvyazAstra) 165 mUlyAMkana-esa, ke.Dee evuM kathana karyuM che ke mammaTakuta kAvyaprakAza karatAM haima kAvyAnuzAsana zikSAgraMtha tarIke UtaratI kATine ratha che. AnI tathatA vicAravAnuM kArya huM vizeSajJone bhaLAvuM chuM eTale ahIM te huM eTaluM ja kahIza ke kAvyAnuzAsanamAM kAvyaprakAromAM ApelA alaMkAronI saMkhyAne gya rIte ghaTADI che, alaMkArAdikanA lakSaNomAM samucita sudhAro karAyo che ane kAvyaprakAza karatAM saMkSipta ane tema chatAM sugama e A graMtha racA che. mahAmahepAdhyAya kANenuM maMtavya-mahAmahopAdhyAya pI vI. kANee vizvanAthanA sAhitya-darpaNa (pari. 1, 2 ne 10)nuM agrejI pivNe temaja saMskRta kAvyazAstra (poetics)nA ItihAsapUrvaka saMpAdana karyuM che. AnI i. sa. 1951mA prasiddha thayelI bIjI AvRtti (pa ra77-78)mAM haima kAvyAnuzAsana viSe emaNe nIce mujabanI matalabanA udagAra kAyA che kAvyAnuzAsana e saMgrahAtmaka kRti che. emAM maulikatAnAM bhAgye ja darzana thAya che. emAM (rAjazekharanI) kAvyamImAMsA, kAvyaprakAza, ghacAlaka ane abhinavaguptanA grAmAMthI khUba masAlo uDAvAya che. dA. ta. kAvyAnuzAsananAM pR. 28-10ne kAvyamImAMsA (5 56) sAthe, pR 11-16ne kAvyamImAMsA (pR. 42-44) sAthe ane pR. 22-12ne kAvyamImAMsA (5 42-44) sAthe sarakhAve. vaLI abhinavagupta ane bhAratanAM matane AdhAre pote amuka amuka 1 kAvyaprakAzamAM dasa ullAsamA ra12 mAM je viSaya AkhAye che te A haima kAvyAnuzAsanamA cha adhyAyamAM 143 mAM apAya che (jue zrI rasikalAla parIkhane upadyAta " 321) 2 A nirNayasAgarI AvRtti anusAra samajavAnA che Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 jaina saMskRta sAhityanA ItihAsa [prakaraNa khAkhatA kalAnA ullekha hemacandrasUrie jAte karyAM che. juo viveka (pR. 166). kAvyAnuzAsananA eka guNa (merit) e che ke enI vRtti ane vivekamAM judA judA graMthakArAnI kRtiomAMthI lagabhaga 1500 udAharaNA apAyAM che. hemacandrasUrinI A kRtine| prabhAva pAchaLanA ala kArazAstrIo upara bhAgye paDayA che. vaLI ratnApaNa (pR. 46, 75, 224, 233, 259, 279 ane 299)mAM kAvyAnuzAsanamAMthI avataraNa apAyAM che e vAtane bAju upara rAkhIe te bhAgye ja kAI pAchaLanA lekhake AmAMthI avataraNa ApyAM che, zrI kANee kAvyAnuzAsananI maulikatA viSe karelA vidhAnanA sabaMdhamAM zrI. viSNupAda bhaTTAcarajIe "Indian Culture' (Vol. XIII, pp. 218-224)mAM vAMdhA uThAvyA che. A vAtanI zrI kANee nirdeza karI e vAMdhAonI nIce pramANe nedha emaNe sAhityapa NanI bIjI AvRttimAM pR. 277mAM lIdhI che: P (1) kAvya racavAnA eka lAbha anI--paisAnI prApti che ema je sammaDhe kahyuM che te vAta hemacandrane mAnya nathI. (2) mukula ane sammaTanI jema lakSaNAnA AdhAra rUDhi ke pratyeAjana che ema na mAnatAM kevaLa prayeAjana ja che ema hemacandra pratipAdana kare che, (3) atha "zakti-mUla--dhvaninA (1) svataH sa'bhavI, (2) kaviprauDhaktiniSpanna ane (3) kavinibaddha-vata-prauDhaktiniSpanna ema traNa prakAra darzAvanAra dhvanikAthI hemacandra judA paDe che. juA pR. 46. 1 A ma vinA prakAzananuM 103mu pRSTha che 2 vidyAnAye racelA pratApagAbhUSaNa uparanI A TIkA che e TIkA mallinAthanA putra kumArasvAmIe racI che. e TIkA sahita mULa kRti B $ S 65mA gramAMka tarIke chapAvAI che. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : F chaThThuM ] alakArazAstra (kAvyazAstra) 167 19 (4) ammaTanA mate kuMvASirzAvavat vALuM patha zleSamUlaka aprastutaprazasAnu` udAharaNu che, jyAre hemathandrane mate e zabda-zakti-mUlani'nuM che (5) rasAmAM zrRla kAra paratvenA siddhAMtanA pAlanane traMga je mahAkavione hAthe thayA che tenA dhvanikAre nirdeza karyAM nathI jyAre hemacandre tema kya" che. A badhA muddA svIkArI laIe to paNa kAvyAnuzAsana e maulika kRti che ema bhAgye ja kahI zakAya. AvA matabhedo to aneka bIjA graMthakArAnI kRtiomAM jovAya che. A pramANe pratividhAnanI samAlayanA zrI. karNae karI che. OM. A bA. dhruve a0 0 ane viveka sahitanA kAvyAnuzAsananI pUrvavanikA'mAM kahyuM che ke kAvyamImAMsA, kAvyaprakAza, dhvanyAlAka ane leAcanamAMthI AkhA pAnA pATha hemacandrasUrie laI lIdhA che, ethI keTalAka ene merI kahe che, paraMtu vAta e che ke hemacandranI mecchA e jaNAya che ke zrAhmaNA je je ANutA hatA te badhu jainA jANuM, zrethI puregAmAM brAhmaNNAnA jJAnanI upayAga karatAM e acakAyA nathI. emaNe je vArasA peAtAne maLye hatA temAM potAnI taraphathI saMgIna umeza karyAM che, kAvyamImAMsA e vicAro ane enI rajUAtanI dRSTie maulika bhale gaNAya, paNa e kAvyaprakAza ke kAvyAnuzAsana jevI vyavasthita kRti nathI, mammaTe kAvyaprakAzamAM bhAmahathI mAMDIne emanA samaya sudhIta kAvyazAstrane lagatAM badhAM maMtavye rajU karyAM che kharAM, paraMtu Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jaina saMskRta sAhityane ItihAsa [prakaraNa nATayazAstra sAthe saMbaddha rasanI vAta javA daIe te nATyazAstrane emaNe jatuM karyuM che jyAre hemacandra ane AgaLa jatAM vizvanAthe e uNapa rahevA dIdhI nathI (juo pR. 1ra.. dhvanyAloka ane lAcananuM kSetra kAvyaprakAza jeTaluM ce vyApaka nathI te kAvyAnuzAsananA ativizALa kSetra sAthe enI zI tulanA karavI? A pramANe zu kalika hemacandrasUri upara karAtA AkSepo roi Apyo che. vRtti-kAvyAnuzAsananI ao cU0 nAmanI TIkAne aMge nyAyAcArya yovijayagaNie vRtti racI hatI ema je manAya che te vAta sAcI che, kemake emaNe pratimA zataka? )nI paNa TIkAmAM nimnalikhita ullekha karyo che "apazcitaM caitadalaDvAracUDAmaNivRttAvasmAbhiH" kavizikSA (la. vi. saM. 120)- A 300 zleka jevaDI kRtinA katAM jayamagalasUri che. emanI A kRtinI tADapatrIya hAthapothI khaMbhAtanA zAMtinAthanA bhaMDAramAM che. enA prAraMbhanI ane aMtamAMnI thoDIka paMkti che. piTane emanA prathama hevAla (5 70-80)mAM ApI che. A kRtimAM siddharAja jayasiMhanI stutirUpa daSTAMta che eTale jayamaMgalasUri vikramanI bAramI sadInA uttarArdhamAM thayA haze ema lAge che. emanI A kRti keI sthaLethI prasiddha thaI ema jaNAtuM nathI te e satara prakAzita thavI ghaTe. kAkalpalatA la. vi. saM. 1280)- AnA kartA "voyaDa 1 kavizikSA nAmanI vRtti sahita A mULa kRti nazAthI vi.saM 1942mA prasiddha thaI che ane enuM marAThI bhASAtara gAyakavADa sarakAra taraphathI chapAyeluM che e mArI eka pustaka mArA jevAmA AvyuM nathI. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] ala'kArazAstra (kAvyazAstra) 169 gacchanA jinadattasUrinA ziSya ane syAdizabdasamuththaya vagerenA praNetA amaracandrasUri temaja arisiddha che. A cAra pratAnAmAM vibhakta che emA ekadara japara jeTalAM padho che, kAvyakalpalatA ane enI svApanna nRttimAM varNavAyelA viSayonI noMdha OM, Dee H S P (bhA. 2, pR 364-366)mAM nIce mujakha lIdhI che.prathama pratAnanuM nAma chandasiddhi' che, emAM pAMca stakhaka che. (1) 'anuSTubhrU' chaMdanI racanA (anuSTul sAsana); (2) mukhya vRttonA ullekha, eka cha MdanuM khIjA cha6mAM parivartana temaja yati ityAdi (chandoSbhyAsa); (3) chaMda pUrNa karavA mATe vaparAtA zabdo jemake zrI, sama, sat, drAk, vi, ma, ityAdi (sAmAnya zabdaka), (4) vAda, prazaMsAnA viSayA, kula-zAstrAdi ane svazAstrAdhyayana prathA sabaMdhI prazno ityAdi (vAda) ; ane (5) rAjA, maMtrI vagerenAM vaNuna mATenI rIti ane kavisamaya (vaNya sthiti). khIjA pratAnanuM nAma "zabdasiddhi' che, emAM zabdonI vyutpatti, anuprAsa, sa dhI vAkyAnA ullekha, sUcita vagere ak ityAdinu nirUpaNa che. emAM cAra stabaka che, trIjA pranAnanu nAma joSa-siddhi' che. bhinna bhinna pariccheda pramANe zAnA bhinna bhinna atha zleSApayogI zabdonI sUcI, 1 gacchanuM A nAma aNahilapura pATaNa'nA vAcanya khUNAmA paMdara mAIlane atare AvelA vAyarDane AbhArI che 2 emaNe sutasajana racyuM che ane hIlaranA mate kavitArahasya paNa emanI kRti che 3 juA kAvyakalpalatA (1, 2) 4 vastupAlakRta nArAyaNAnaMda (sa 14)mAna 164 padya A pranAnamA navAya che. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jaina saskRta sAhityanA itihAsa [ prakaraNa drayathI zabdo, badhA, citra-kAvyeza pratyAdi bAbato ahI apAI che, emAM pAMca stakhaka che. ceAthA (chellA) pratAnanuM nAma atha-siddhi' che. kaI vastune zenI sAthe sarakhAvavI e bAbata ahIM vicArAI che. emAM sAta stabaka che, kAvyakalpalatAnA aMtamAM aSTakrAra' badhathI vibhUSita pariSizle che. enI citra sahita noMdha me" L DmAM lIdhI che. A kRtinI sthApana vRttimAM enA kartAe potAnI nimnalikhita kRtionA ullekha karyAM cheH-- kAvyakapalatA-parimala, kAvyakalpalatA-maMjarI, alakAr pramAdha ane chaMdAratnAvalI. vRttio: kavizikSA-- A 3357 zloka jevaDI svapana vRtti che kAvyakalpalatA-parimala-- A kAvyarepalatA uparanI 1122 zloka jevaDI sthApana vRtti che. C kAvyakalpalatA-majarI- A svapana vRtti hajI sudhI tA maLI AvI nathI. e kAvyapalatA-parimala karatAM pahethI racAI haze ema A khenAM nAma uparathI kalpanA karAya che. kAvyapalatA upara uparyukta traNa svepattavRtti uparAMta nIce mujanu* vivaraNAtmaka sAhitya che.-- www makaranda A vRttinA racanAra hIravijayasUrinA ziSya zubha vijayagaNi che. emaNe kavi. sa. 1665mAM A vRtti 3196 zloka jevaDI racI che. 1 jue muMbaI vidyApIThanuM sAmayika (Arts No. 30). ! Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] ala'kArazAstra (kAnyazAstra) 191 vRtti-yazevijayagaNie paNa 3250 zloka jeTalA parimANavALI eka vRtti racI che ema ji 20 kA0 (khaMDa 1, pR 89) jotA jAya che. zuM A nyAyavizArada nyAyAcAya yazavijayagaNinI kRti che ? - viveka yAne pallavazeSa - A nAmanI eka vRtti vizudhamaMdiragaNie racyAnu kahevAya che. enA prArabha yaMta pannunena vidyutaMyI thAya che ' alakAra-pramAdha (la vi. sa. 1280) manA kartA padmAnanda mahAkAvya vagerenA kartA amaracandrasUri che, emaNe A kRtino ullekha kAvyakalpalatAvRtti (pR. 116)mAM karyAM che, alakA-prabAdhamA alakAnu nirUpaNu haze ema nAma vicAratA lAge che, A kRti maLe che kharI? kavizikSA (la vi. saM. 1280)-- AnA karyAM vinayacandrasUri che e vi. sa. 1285nA arasAmAM vidyamAna hatA emaNe pAzva - nAcaritra ityAdi vIsa prAdhe racyA che keTalAkane mate vi. sa. 1286mAM mallinAthacaritra racanArA ane udayasi hai racelI dha vidhivRttine sudhAranArA vinacandre te ja A kavizikSAnA karyAM che, emanI A kavizikSA e vinaya' A kathI akita che. enA prAra bhamAM enA kartAe kahyu che ke bhAratI devIne praNAma karIne paTTigurunI vANImA vividha zAstro jokhkhu huM kavizikSA kahIza AthI ema lAge che ke appaTTae kavizikSA racI haze tenA 1 juA ji020 kA0 (khaMDa 1, pR. 89) jesalameranA bhaMDAramAM A vivekanI vi sa 1205mAM lakhAyelI tAApatrIya prati hAvAnA ahIM ullekha che e vicAraNIya che. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 saMskRta sAhityano ItihAsa [prakaraNa vinayacakke upayoga karyo che. emaNe A kavizikSAmAM te vakhatanA coryAsI dezanI saurASTra, lATa vagere viSe DIka mAhitI ApI che, 5. lAlacandra gAMdhI kahe che ke A kavizikSA raviprabha gaNIdhare racelA zikSApatanuM zikSaNa ApanArI che. alakAmAdadhi (la. vi. saM. 1280)- AnA kartA narendraprabhasUri che. eo naracandrasUrinA ziSya thAya che. emaNe aviveka-kalikA ane viveka-pApa e nAmanA be sUkti-saMgraha, kAkusthakeli nAmanuM nATaka, be vastupAla-prazasti temaja giranAra uparanA vastupAlanA prazasti-lekhemane eka lekha A che. e vastupAlanA samakAlIna che ane e maMtrIzvaranI abhyarthanAthI ane emanA pramedane mATe emaNe A alaMkAramahedadhinI racanA karI che. A kRti ATha bhAgamAM vibhakta che. pratyeka bhAgane taraga kahevAmAM AvyA che. dareka taraMganuM tahagata viSaya anusAra nAma yojAyuM che. samagra kRti padhamAM che. ATha taragenAM padhonI saMkhyA anukrame 18, 35, 6. 1 A mATe juo je sArA saM. I. (pR. 393) 2 ji. ra0 ke (khaMDa 1, pR. 383)mAM je zikSAzatakano ullekha che te ja A kRti che? 3 A temaja enI paNa vatti bhAvavasarita kAthAlaMkAra yAta alaMkArasAra nAmanA pariziSTa sahita "gAra pai. 2 mA I. sa. 194ramAM prasiddha thaI che, chatA mukhapRSa upara svapajJa vattine ullekha nathI. enuM saMpAdana paM: lAlacandra gAdhAe karyuM che. emaNe Ane anna saMskRtamA prastAvanA ane anDamAM vatigata atihAsika upayukta nAmanI sucI, A vRttimAnA udAharaNanA mULa sthaLanI sUcI, naracandrasUrikA vastupAla-prazasita ane narendraprabhasaribhUta be vastupAlaprazasti pariziSTa tarIke raja karyA che. 4-5 A be kRti uparathI e jANI zakAya che ke narendrabhasaddhi upanAma (pen-marne) "vibudhacandra kavi" hatuM. jo pattAsUcI (bhA. 1, 5 185 I. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chuM. alaMkArazAstra (kAvyazAstra) 173 5, 24, 32, 25 ane 49 che. Ama ekaMdara 30 (traNa so ne cAra) paDyo che, prathama taraMgamAM kAvyanA prayojana ane enA bheLuM, bIjAmAM zabdasvaicitryanuM, trIjAmAM dhvaninA nirNayanuM, cothAmAM guNIbhUta vyaMgyatuM, pAMcamAmAM lepanuM, RAmAM guNanA nirNayanuM, sAtamAmAM zabdAlaMkAranuM ane AThamAmAM atholaMkAranuM nirUpaNa che. paNa vRtti A vRtti narendraprabhasUrie vi. saM. 1282mAM racI che ane enuM pramANa 4500 zleka jeTaluM che. A paNa vRttimAM prAcIna kavivaranI kRtimAthI ha82 pagho udAharaNarUpe apAyAM che. AmAMnA pAThaya paddhonI chAyA saMpAdake ApI che. athalakAra-varNana-alaMkAramAdadhinI saMskRta prastAvanA (5, 2223)mAM A arthAlaMkAravarNananI amadAvAdanA DelAnA bhaDaranI 3 patranI hAthapethIne paricaya apAyo che ane sAthe sAthe enA chellA patranI pratikRti paNa apAI che. A pratikRti jotAM e vAta niHsadidha bane che ke arthAlaMkAravarNanamAM alaMkAramAdhinA AThamA taraMgane mULa bhAga vRtti sahita apAyeluM che eTale A koI svataMtra ti nathI. kAvyAnuzAsana (la vi saM. 1750)- A nAmanI A bIjI kRti che. enA karatAM vAlsA bIjA che. emaNe chandAnuzAsana, 1 A prakAzita che juo 5 17ra 2 taraMga , he ra1nI vatimAM kAki kRtimAthI aSTadala kamalanuM udAharaNa, apAyuM che e citra sahita mArA lekha nAme ILD nA bIna hatAmAM apAyuM che. A alaMkAtilaka nAmanI paNa vyAkhyA sahita "kAvyamAlA" (43)mA prasiddha thayeluM che 4 Ane ullekha prakAre kAvyAnuzAsana (saTIkImA pU. 15mAM karyo che. paNa hajI sudhI te e kRti maLI AvI nathI. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa prakaraNa zaSabhadevacaritra ityAdinI racanA karI che. emane samaya vikramanI caudamI sadI che. emaNe medapATa (mevADa, rAhaDapura ane naTapune ullekha karyo che. mevADa vageremAM prasiddha nemi kumAranA eo putra thAya che. kAvyAnuzAsana (5 31)mAM emaNe vAkSaTa pahelAne ulekha karyo che eTale eo vAgabhaTa bIjA che e vAta nirvivAda bane che. A kAvyAnuzAsana pAMca adhyAyamAM vibhakta che. prathama adhyAyamAM kAvyanA prayajana ane hetu temaja e baMnenAM lakSaNa, kavi-samaya, kAvyanuM lakSaNa ane enA gAdi traNa bheda, mahAkAvya, AkhyAyikA, kathA, caMpU ane mizra kAvyanAM lakSaNa temaja dasa rUpa ane game ema vividha bAbate apAI che. bIjA adhyAyamAM pada ne vAkayanA deSo arthamA cauda deva, daMDIe, vAmane ane vAgabhaTa pahelAe nizilA dasa guNa ane kharI rIte traNa havA saMbaMdhI pitAne abhiprAya temaja traNa rIti e bAbate hAtha dharAI che. trIjA adhyAyamAM tresaTha alaMkAranuM nirUpaNa che. emAMnA keTalAka virala che. jemake anya, apara, Azi, ubhaya-nyAsa, pihita, pUrva, bhAva, mana ane leza. cethA adhyAyamAM zabdAlaMkAranA citra, lepa, anuprAsa, vakrokti, thamaka ane punarva dAbhAsa e prakAre temaja enA upaprakAre samajAvAyA che. pAMcamA adhyAyamAM nava rasa, vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI bhAva, nAyaka ane nAyikAnA prakAre kAmanI dasa dasA ane rasanA de ema vividha viSaya carcAyA che. 1 A kRti saTIkakAvyAnuzAsana Si 2)mA nevAI che kharI paNa aprApya che. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArazAstra (kAvyazAstra) 175 ---- -- ------- - - - - - - A kRtine mukhya bhAga gadhamAM sUvarUpe rajU karAyo che. enuM nirUpaNa ane ene lagatAM udAharaNe paNa TIkAmAM jovA maLe che. alautilakamAM vividha deze, nadIo ane vanaspati viSe ulekha che | pR karamAM nemikumArane nirdeza che. pR. 58mAM je vAkSane ulekha che te graMthakAre pitAne ja viSe karyo hoya ema lAge che. ullekha- A vAgyA bIjAe aneka graMtha ane graMthakArenuM rAMcaNa karyuM che. jemake caMdraprabhakAvya, narinirvANa, grAmya bhASAmAM bhImakAvya (pa 15), jImatI-parityAga, zItA nAmanI kavayitrI (5 20), apabhraMzanibaddha adhimaMthana (pa. 15) ItyAdi emaNe kAvyamImAMsA, kAvyaprakAza vagerane puSkaLa upayoga karyo che. vAgabhaTAlaMkAra (4-30) yamakane prasage avataraNarUpe apAyela che. neminivaNakAvya (7-50) viSe paNa ullekha che. alakArasAra thAne alaMkArasa graha vi. saM. 141ra)A khaDila' ga7nA bhAvedevasUrinI kRti che. emaNe pATaNamAM vi. saM. 1412mAM pArzvanAtha caritra racyuM che vaLI emaNe pAIyamAM paNa be kRti racI che (1) jadiNacariyA (yatinicyo ane kAlakA (kAlakathA). alakArasAra nAmanI A pAtmaka kRtinA prathama padyamAM A katine kAvyAlaMkArasArasalanA tarIke, enA pratyeka adhyAyanI pupikAmAM ene alaMkArasAra tarIke ane AmAM adhyAyanA atima paghamAM ene alaMkArasaMgraha tarIke ullekha che. 1 A kAvyAlakArane nAme alaMkAramahodadhi nAmanI kRtinA pariziSTa tarIke chapAvA che. juo 5. 1ra. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - - - - - - - - 176 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa [ prakaraNa Ama vividha nAmothI oLakhAvAtI A kRtine sampAdake kAvyAlaMkAsaMgraha tarIke nidezI che. AmAM ekaMdara ATha adhyAya che, enAM padonI saMkhyA anukrame 5, 15, 24, 13, 13, 4, 5 ane 8nI che. pahelA adhyAyamAM kAvyanuM phaLa, kAvyane hetu ane kAvyanuM svarUpa vicArAyAM che. bIjAmAM zabda ane athanA svarUpanuM nirUpaNa che. trIjamAM zabda ane arthanA de jaNavAyA che. evAmAM guNa upara prakAza pAve che. pAMcamAmAM zabdAlaMkAtuM, chaThThAmAM athala kAranuM, sAtamAmAM rItinuM ane AmAmAM bhAva-vibhAva ane anubhAvanuM svarUpa AlekhAyuM che. A pramANenA viSaya anusAra adhyAyanAM nAma jAyAM che. aMtima padhamAM katae pitAne AcArya bhAvedevI tarIke oLakhAvela che. pratyeka pupikAmAM A AcAryano kAlakAcAryanA saMtAna tarIke ullekha che. alaMkAra-maMDana (la, vi. saM 1475-A upasargakhaMDana vagere racanArA jaina maMtrI maMDananI kRti che. e pAMca paricchamAM vibhA che. emAM kAvyanAM lakSaNa, prakAra, rItio, deze ane guNA temaja rasa ane alaMkAro viSe mAhitI apAI che. A katinI temaja bIjI maMnI tavALI sAte kRtionI tathA caMdravijyanI, kAyastha vinAyakadAse tADapatra upara vi. sa150jabhA lakhelI hAthathI pATaNanA bhaMDAramAM che kavitA darihAra la. vi. saM. 1700)- ji. 20 keo (khaMDa 1, 5. 82) pramANe AnA katAM sakalacandanA ziSya zAMticaka che. 1 A prakAzita che. juo , 53. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThThI alaMkArazAstra (kAvyazAstra) 177 emaNe A kRtine pa vRttithI vibhUSita kyane paNa ahI ullekha che. A ullekhanI pUrve kavitAmaparihArakRti te vibhadaparihAra levAnuM saMbhave che ema je kahyuM che te vicAraNIya jaNAya che. alaMkAracintAmaNi (uM. vikramanI 18mI sadI-di ajitasene racelI A kRtimAM pAMca pariccheda che. AmAM kavizikSA, citrAlaMkAra, yamakAdi, athala kAra ane rasAdinu anukrame nirUpaNa che. TIkA- ji. 20 keo (khaMDa 1, pR. 17) pramANe alaMkAra cintAmaNi upara kaikanI TIkA che. alakAsaMgraha- AnA katAM amRtanadi che. emaNe A kRti cha prakaraNomAM vibhakta karI che. emA anukrame nimnalikhita viSayenuM nirUpaNa che - varNagaNuvicAra, zabdArthanirNaya, rasavarNana, netranirNaya, alakAranirNaya ane guNanirNaya A kRtinI vividha hAthapothIonI noMdha 0i 20 ke (khaDa 1, 5. 17)mAM levAI che. kAvyalakSaNa-jecaM. (5. 316)mAM A ajJAtaka kRti 2500 eNka jevaDI hovAno ullekha che. A kRti viSe vizeSa hakIkata jANavAmAM nathI, 1 A ti solApuranA rahIza sakhArAma nemacA dezI dArA zikasavata 18ralamAM sacitra svarUpe prasiddha karAI che paNa e apUrNa jaNAya che. 2 "AkAra-citranAM udAharaNa temaja ene lagatA ci meM ILDnAmanA mAMga lekhamA ApyA che ane e enA trona haptAmAM muMbaI vidyApIThanA sAmayika (Arts No. 3)mAM prasiddha thanAra che. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityanA itihAsa prakaraNa - kAvyAnAya~ A kRti viSe ji0 20 kA0 (khaMDa 1, 5 91)mAM naiSi che, paraMtu ahI e prazna uDDAvAyA che ke zuM A candrAlekanI TIkA che. 178 candrAleka (la vi. sa. 1275)---- mahAdevanA putra pIyUvava" jayadeve dasa mayUkhamAM vibhakta karAyeluM candrAlAka nAmanuM alaMkArazAstra lagabhaga 350 padhomAM i. sa. 1200thI 1250nA gALAmAM racyuM che ane bhAmaha tathA haDInI peThe udAharaNo potAnAM ApyAM che. A kRti atra abhipreta hAya ema lAge che. jo ema ja hAya to krAvyAnAya e svataMtra kRti na gaNAya; e te eka ajaina kRtinI jaina TIkA gaNAya. jaiva gra'0 (pR. 315)mAM 20 patra pUrato amaracandre kAvyAnAya racyAnA ullekha che paNa e vicAraNIya jaDDAya che. prakAntAlAyvRtti-- A nAmanI kRti jinanA. ziSya cI che ane enI tADapatrIya hAthapethI pATaNanA bhaMDAramAM che ema ji 20 kA0 (khaMDa 1, pR. 257)mAM noMdha che. kaoNla kAmaMjarI...jai graM0 (pR 315)mAM A kRti 70 padmomAM trimale racyAnA ullekha che paNa ji 20 kA0mAM nA A nAmathI kAI kRtinI noMdha nathI to zu A kRti alaMkArazAstrane lagatI che ane enA kartA kAI jaina che? ala'kArakiA-- ji: 20 ko0 (51, pR, 17)mAM AnI vAdha che. ' " ala'kAracaNi-- aa nAmanI kRti ji0 20 kA0 (khaMDa 1, - - pR. 17)mAM noMdhAi che. vizeSa hakIkata jANavAmAM nathI. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThuM] alaMkArazAstra (kAvyazAstra) 19 Azika kRtio rUpaka-maMjarI (vi. saM. 164) - A gopAlanA putra rUpacandranI so leka jevaDI kRti hevAne jaio kaM. (pa. 312)mAM ullekha che. A nAmathI kaI kRti jilDa ra0 mAM noMdhAyelI nathI. paNa emAM (khaMDa 1, pR. 33ramA) A hakIkata rUpamaMjarInAmamAlAne aMge jovAya che je kharI rIte tema na ja heya te prastuta nAma vicAratAM emAM rUpaka nAmanA alaMkAra viSe nirUpaNa haze ema lAge che ane e hisAbe e alaMkArazAstranI kRti gaNAya rUpaka mAlA- A upAya puNyanaMdananI kRti che ane enA upara samayasaMdagaNie vi saM 13mAM TIkA racI che. A nAmanI eka kRti pArvacana sarie vi. saM. 1586mAM racI che. vaLI A nAmanI eka ajJAtaktaka kRti paNa che. vAti paMcAzikA--A ranAranI racanA che ema jai thai (5. 312)mAM ullekha che. mane te A nAma vicAratAM be kalpanA sure cheH (1) A vakroktinAM pacAsa udAharaNarUpa haze. () AmAM vokita viSe pacAsa padho haze. prathama vikalpa sAcA haiya te e alaMkArazAstranI ke kAvyarUpa kRti gaNAya. bIjo vikalpa para hoya te e alaMkArazAstranI kRti gaNAya. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7 : nATyazAstra nATayanA atha nRtya ane abhinaya ema karAya che. enI kaLAne nATyakaLA' kahe che. e kaLAnu zAstrIya nirUpaNu pUrA pADanArA graMthane nATyazAstra' tarIke ALakhAvAya che. upalabdha jaina sAhitya jotAM A jAtanA svataMtra graMtha vikramanI dasamI sadI karatAM prAcIna samayamAM racAyA hoya tA paNa te hajI sudhI te maLyA nathI, AthI A jAtane Adya graMtha nATyapaNuM gaNAya. A viSayane bIjo kAI svataMtra jaina graMtha A pachI racAyA hAya ema jovA jANavAmAM nathI. Ama ja haiya tA A khAkhatamAM jaina sAhitya jevu jokhae tevuM samRddha nathI ema kahevu paDe. nATyarpaNa (la. vi. sa. 1200) mAnA kartA kali hemacandrasUrinA e ziSya cheH (1) 'kavi-kaTAramala ' svAtaMtryapriya rAmacandrasUri ane (2) emanA gurubhAI (satI) guNacandramaNi 1 rAya pasaNuIja nAmanA uvaMga ( su23)nI vRtti ( patra para)mA alayagisUirie nAtacavidhigrAmRta (pA nAyavihipAhuDha)nA ullekha karyo che e pAhuDamA nAthazAstrane lagana nirpaNa haro A laMgamA sUryAlayaeNne bhajavI batAvelAM trIsa nATakone age mAhitI apAI che 1 2 cAra viveka pUratA A graMtha, enI e graMthakAre racelI nivRti ane traNa pariziSTarUpe aa nivRttimAM (a) udAharaNarUpe apAyelA padmAnI, (A) vIsa graMthakAranAM nAmanI ane (4) tresaTha graMthInAM nAmanI sUcI temaja aMgrejI prastAvanA sahita gA. paiA gramAM graMtha 48 tarIke I sa 1972mAM chapAyA che. zuM A graMtha ahI" pUrNa thayA nathI ke jethI enA prathama bhAga tarIke ullekha che? 3 udayacandra, devacandra, bhAlacandra, mahendrasUri, yazaddhacandragaNi ane vardhamAnagaNi e paNa emanA gurubhAI gaNAya che, kemake e badhA eka ja gurunA ziSyo che. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtamu* ] nATyazAstra 191 Ama A kRti temaja enI viti saTIka hitu ke che A gevivedI rAmathandrasUrie sA racyA che. temAnAM nIce mujabanA emanA agiyAra A kRtinA uparyukta te karyAMnA saMyukta parizramanA paripAkarUpa vikRtimAM jovAya cheH vyAla kAranI jema pradhA yAne graMthA graMthAne ullekha to (1) kaumudIkhitrANaa (prakaraNa) o 70. (2) nalavilAsa (nATaka) pR. 31-34, 40, 45, 50, 51, 169, 75, 79, 106, 131, 147, 148 ane 156, (3) niya-bhIma (nyAyega) pR. 68. (4) mallikA-makaranda (prakaraNa) pR. 11. (5) yAdavAlyuya (nATaka) pR. 42, 63, 84, 24, 105, 112, 113 ke 115. (6) truvilAsa (nATaka) - 36, 37, 57, 80, 81, 85, 90, 92, 94, 97, 107, 110, 13, 145 ne 156. (7) rAghavAyuya (nATaka) pR. 47, 49, para, 13, 61, 63, }}, 102, 106 te 70, (8) gRhiNI-mRgAMka (makaraNa) pR. 61 ne 68. (9) vanamAlA (nATikA) pR. 101. 1 A mULanA temaja enI IkAnA kartA paNa A zamacandrasUri temaja emanA rUbhAi guNacandragaNi che 2 ghuvilAsamAM drazyAla kArane praNaya karyo che ane e bhajavI zakAya nahi ema kahyuM che. AthI sau prabaMdha eTale se nATaka e artha thaI zake nahi. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa prakaraNa - (1) satyaharizcandra (nATaka) 5, 70, 36, 42, 54, 58, 71, 78, 138, 154, 157 158. (11) sudhAlA (ka) 5, 147, 148 ne pa. A rAmacandasarinI anya savatatra tio tarIke nIce mujabanI kRtio gaNavAya che - AdivAstava, amAravihArazataka, jinarta, nemistA, munisuvratastava, duvilAsa laghunyAsa ane meLa sAdhAraNajinAva, A uparAMta nimnalikhita kAtrizikAone paNa keTalAka A rAmacandrasUrinI kRti tarIke oLakhAve che - (1) prasAda-dvAtri zikA, 2) yugAdideva-dvatrizikA ane (3) vyatireka-dvatrizikA, A pramANenI vividha kRtio racanArA rAmacandrasa ikAvyAdinA guNadonA parIkSaka tarIke temaja samasyA-pUtinI zakti dharAvanArA tarIke ullekha keTalIka jaina kRtiomAM jovAya che. pra20 (zaMga 22, zle. 139) ane pa0 ci0mAM siddharAja sAthenA emanA samAgama pachI emanI eka AMkha gayAne ulekha chepra. ci0 ane ca0 kao (pu. 201) pramANe A bahukRta sUrinAM apamRtya mATe ajayapAla rAjA javAbadAra che. 1 AmAthI nATayadarpaNanI vikRtimA je avataraNa apAyA che e jotA A pAThaya subhASitano keza haze ema lAge che. 2 uparyukta ravilAsamA ane ullekha che, 3 AnuM ja bIjuM nAma paDaza-pitAzikA che ke emanI e anya kRti che? Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtamuM] nATyazAstra 183 - - - - - A rAmacandrasUri siddharAja, kumArapAla ane ajayapAla e traNenAM rAjya daramyAna vidyamAna hatA. emanA gurUne acAI pada vi. saM. 166mAM maLyuM hatuM e bAbata A sAthe vicAratAM emane samaya la. vi. saM. 1155thI la. vi. saM. 1ra30 sudhI gaNAya. Ama rAmacarine saMkSipta paricaya pUre thAya che eTale guNacandramaNine vicAra kare che, paraMtu emANe rAmacarinA sahavegapUrvaka nimnalikhita kRtio racI che e sivAya vizeSa khAsa kaI jANavAmAM nathI - 1) dravyAlaMkAra, (ra) dvavyAlaMkAranI vRtti, (8) nAthadarpaNa ane (4) nATayadarpaNanI vikRti. - parimANa ane viSaya- prastuta nATyapaNa e 207 parvonI kRti che. e cAra "vivekamAM vibhA che. emAM anukrame 5, 7, 51 ane 54 padya che. "nATaka-nirNaya nAmanA prathama vivekamAM nATaka saMbaMdhI sarve bAbatanuM nirUpaNa che. enA le. -jamAM nIce mujabanAM bAra rUpake gaNavAmAM che- _) nATaka (2) prakaraNa, (3) nATikA, ) prakaraNa, (5) vyAyega, (6) samavakAra, (cha bhANa, (8) prahasana, mi. (10) aMka, (11) IhAmaga ane (12) vIyi. A bArane jinanI vANurUpa (oyAra vagere bAra aMgo jevAM kahyAM che . 34mAM AraMbha ityAdi pAMca dazA yAne avasthAne -..1 Ane aga koI avataraNa vivRtimAM jaNAtuM nathI 2 dhana dazarUpakamAM rasa ne vizvanA dasa avatAra jevA kahyAM che. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jaina saskRta sAhityanA itihAsa [ prakaraNa ullekha che. zlo, 37mAM mukha vagere pAMca sadhine nirdeza karI AgaLa upara e pAMcanAM anukrame 12, 13, 13, 13 ane 14 maMgA gaNAvAyAM che. dvitIya vivekanuM nAma prakaraNAdhekAdazaniNu ya" che, emAM prakaraNathI mAMDIne vIthi sudhInAM 11 rUpaDhDhAnuM nirUpaNu che. tRtIya vivekanuM nAma vrutti-rasa-bhAvAbhinaya-vicAra' che ane tadanusAra e bhAratI vagere cAra vRtti, zRMgArathI mAMDIne zAMta sudhInA nava rasa, nava sthAyIbhAva, tetrIsa vyabhicArI-bhAva, rasAdika A anubhAva ane cAra abhinaya upara prakAza pADe che. caitutha vivekanuM nAma sava rUpaka-sAdhAraNa--lakSaNu-niNaeNya' che, dvArA tabhAma rUpamAM ghaTI zake evAM lakSaNA apAyAM che. vikramAIzIya nATakanI ragAnAthakRta TIkAmAM nAyyANanA ullekhapUva ka je avataraNa apAyu" che te AmAM nathI. A avataraNa dvArA nAMdInA eka prakArarUpa patrAvalInA ullekha karAyA che. prastuta nATyadarpaNanI racanA evI sIdhIsAdI che ke emAM nAMdInA AvA prakArA mATe sthAna hAI na zake. AthI ema anumanAya che ke uparyukta nATyapaNu A prastuta nATyakapaNuthI bhinna che. 1 saTTikAvya (sa. 14, zyA, 3) uparanI bharatamalTikanI TIkAmAM paNa nATyapaNanA ullekha che. vaLI emAM 'kahelA' nAmanA vAdya upara prakAza pADanAru avataraNa che, e prastuta nATyapaNamAM nathI. ethI e nATyarpaNa nATaka uparAMta saMgItanA nirUpaNane krAi bhinna graMtha haze ema anumanAya che. - 1 juo prastuta nArada NanI agrejI prastAvanA (4 2) 2 ejana, pR. 2. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtamuM] nATyazAstra panna vikRti-AmAM aMtamAM nIce mujabanAM tera uparUpanuM svarUpa AlekhAyuM che - () saraka, (2) zragahina, (3) dumilitA, che prasthAna, (5) goThI, (6) hallIsaka, (7) natanaka, (8) prekSaka, (9) rAsaka, (10) nATaca-rAsaka, (11) kAvya, (2) bhANuka ane (13) bhANikA. A vivRtimAM bAra rUpakanAM svarUpa samajAvavA mATe nATaka vagere paMcAvana kRtiomAthI udAharaNa apAyAM che. vaLI hetu, bindu ityAdinA nirUpaNathe nalivilAsanA ane upayoga karAya che. ekavAkyatA ane bhinnatA- dhanaMjayanA dazarUpaka sAthe keTalIka bAbatamAM A vikRti maLatI Ave che. vaLI A dazarUpakamAthI ja ahIM avataraNa apAyA heya ema lAge che. tema chatAM enA ke ene katanA ke enA vRttikAra dhanikanA nAmane ahIM nirdeza nathI. A vikRtimAM eka be sthaLe A dhanaMjayathI bhinna abhiprAya davA che. bhAratanA nATyazAstramAM pUrvAparavirodhAtmaka kathana che ema paNa ahIM kahevAyuM che. saTTaka e bAramuM pADyuM che eTale ke rUpaka che ema "kali" hemacandrasUrie kAvyAnuzAsana (a. 8, 2 3)mAM kahyuM che. paNa prastuta vikRtimAM te ene uparUpaka gayuM che 1 AmA keTalIka svaracita che bAlikA-vaMtika, mAyA,paka ane vidhi-likhita e traNa ajJAta nATaka che emAthI apAyelA avataraNe uparathI e kasa, rAma ane naLane a ya ema lAge che. 2 kAvyanA prekSya ane anya ema be prakAra pADI prerAnA pAThaya ane voya ema be bheda darzAvI pAThayanA upabheda tarIke A sava nIce mujaba nAyuM che. pA rAvala - -nArA samavA -samabaayogaatsRssttitaangk-prhsn-bhaann-viithii-sttttkaadi" ahI ekane badale uzraSTitAkA ullekha che. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sa'skRta sAhityanA itihAsa prakaraNa A uparAMta rasa e sukha ane duHkha ema ane lAgaNI utpanna kare che evuM A vizvatinuM vidhAna che. e paNa upayuMkta kAvyAnuAsana ane kAvyaprakAzathI bhinna mata darzAve che. 182 rasanA daSAnA nirUpaNa prasaMge kAvyaprakAza sAthe vidyuti maLe che to kAI kAI vAra judI paNa paDe che. navamA 'zAMta' rasane zravya kAvyamAM ja nahi paNa nATakamAM ce sthAna che ema vikRtimAM pratipAdana karAyu che. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 8 saMgItazAstra saMgIta saMbaMdhI lekha-saMgIta e atiprAcIna kALanI eka vidyA che-kaLA che ane e ApaNuM temaja anya dezomAM vikasita thayelI che ene sasArika temaja dhArmika kAryo mATe upayoga thaye che ane thAya che. jaina temaja ajaina jagate ene bhAvabhIne satkAra karyo che ane ene ane vividha kRtionuM sarjana karyuM che. jaina Agame vageremAM saMgIta sabaMdhI keTalAka ulekhenI nodha meM "saMgIta ane jaina sAhitya" nAmanA mArA lekhamAM lIdhI che. e chapAyA bAda, A pUrve A saMbaMdhamAM be lekha lakhAyAnuM mane jANavA maLyuM che - (1) bhAratIya saMgItanuM aitihAsika avalokana. AnA lekhaka adhyApaka nArAyaNa merezvara khare che. emanA A lekha (pu. 2, e. 1, pR. 29-35)mAM jaina sagIta sAhityanI carcA che. (2) kucha aura kAma hAra-. AnA lekhaka che. vI rAghavana che. saMgIta-samayasAra (la. vi. saM. 135) - AnA karatAM abhayacananA ziSya mahAdevAyanA ziSya dipArdhacandra che. emaNe A 1 A lekha jeTa satra 2 10, e mAM chapAye che, 2 A lekha "purAtatva (5 1, aM. 3 ane pu. 2, e. 1)mAM be kaTake chapAye che. 3 ane siddhAnta bhAskara (bhA 7, a. 14mA A chapAya che 4 A kRti vyAtrinAma saMskRta graMthamAlAmAM I sa mA chapAI che ene paricaya "jaina siMhAna bhAskara (bhA , a. 2bhA. 10, . 1mA apAya che 5 jira0 (aMka 1, pU. zabdamAM AnA nAmAtara tarIke saMgItasArasaMgrahanA ullekha che. ahI ema kahyuM che ke pAvikRta saMgItaratnAkara paNa A ja kRti hovAno saMbhava che Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa (prakaraNa nava adhikaraNamAM vibhA karelI kRtimAM bheja, sAmezvara ane paramadI e traNa rAjAone ulekha karyo che jayAre emane (pAcana) nideza siMgabhUpAle karyo che. e jotAM eo che. sanI 13mI sadImAM thaI gayelAnuM anumanAya che. emaNe prastuta kRtimAM nAda, ni sthAyI, rAge, vAva, abhinaya, tala, prastAra ane AdhyAga ema vividha bAbate AlekhI che. A kRtimAM emaNe pratApa, digabara ane zaMkara e graMthakArene ullekha karyo che. saMgItapaniSa (vi. saM. 138ane saMgItapaniSatasArodvAra (vi. saM. 1406- A baMnenA kartA rAjazekharasaritA ziSya sudhAkalaza che. emanI vi. saM. 1780mAM racAyelI pahelI kRtinI koI hAthapothI hajI sudhI te maLI AvI nathI paraMtu vi. saM. 1406mAM prathama kRtinA sArarUpe racAyelI bIjI kRtinI hAthathIo maLe che. evI ekane AdhAre dakSiNavihArI' amaravijayajInA ziSya munizrI caturavijyajIe ene paricaya ApatAM kahyuM che ke emAM cha adhyAya che ane enAM nAma ane pratyekanI ththaka-saMkhyA nIce mujaba che - adhyAya nAma zleka saMkhyA ha. gIta - prakAzana, prastArAdi - sopAzraya - tAla - prakAzana guNa - svara - rAgAdi- prakAzana caturvidha - vAda - prakAzana 4 98 1 jue "AtmAnaMda-zAbdinamAra-thamA chapAyela emanA lekha na vAcanAcArya zrIsudhALA ane tenI guruparaMparA . 35), 2-3 zrI agaracaM nAhaTA pramANe 1ra7 ane aika che Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThamuM] saMgItazAstra 189 nAma adhyAya. nAma loka-saMkhyA 5 nRtyAMga-upAMga - pratyaMga - prakAzana 141 6 nRtya - paddhati - prakAzana 151 Ama A kRtimAM ekaMdara 610 oNke che. uparyuMkA munizrI caturavijyajInA mate saMgIta-makaraMda ane saMgIta-pArijAta karatAM A kRti vadhAre mahattvanI che. proka adhyAyanA prAraMbhamAM bhinna bhinna rIte manarama pa dvArA jinezvaranI stuti karAI che. a. 1nuM Adha pA nIce mujaba che - "AnandanirbharapurandarapaGkajAkSI nATyakSaNatruTitahAralatAvimuktaH / muktAphalaiH kila divA'pi visapi tArA carADavaribhUta sanittara e rAzA A graMthanI prazastimAM saMgItApaniSada vi. saM. 1780mAM racAyAne ullekha che. vaLI naracandrasUrine saMgItajJa tarIke ahIM nirdeza che. vINA-vAdana- upakeza gacchanA devaguptarine veNu vagADavAne khUba zokha hato. e sAdhune zobhe nahi ema emane ghaNI vAra kahevAmAM AvyA chatAM emanI Asakti ochI na thaI tyAre eo pitAnA paTTadhara tarIke karakasarine sthApI "lATI dezamAM cAlyA gayA. 1 juo pR 198nA prathama piyumAM nedhAyela lekha che. 35. 2-3 juo je. sa pra" 1. 10, a. gata zrI agaracaMda nAhaTAne lekha - "saMgIta ane jaina sAhitya ke vipayameM kucha vizeSa bAteM." Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 jaina saMskRta sAhityane ItihAsa [ prakaraNa - - - - - saMgIta-maMDana (la vi. saM. 149)- AnA kartA jaina gRhastha maMDana che. emaNe alakAra-mahAna vagere bIjI sAta kRtio racI che. e ADenI eka hAthapathI vi. saM. 150mAM lakhAI che saMgIta-dIpaka, saMgIta-ratnAvalI ane saMgIta-sahapiMgala - A traNa kRtio jai0 maMtramAM anukrame pR. 363, 363 ane 318mAM noMdhAyelI che. e uparAMta e saMbadhamAM vizeSa mAhitI maLI zakI nathI. saMgIta, nRtya ane nATyazAstra saMbaMdhI jeno ullekha - A nAmathI gujarAtImAM likhita bhASaNa jAhera vyAkhyAnarUpe ApavA mATe mane vaDodarAnI "College of Indian Music, Dance & Dramatics" taraphathI tA. 26-11-54ne ja AmaMtraNa maLatAM e bhASaNa taiyAra karI e vidyAlayamAM meM tA. 13-1-papane ja e bhASaNamAMthI thoDAka muddA vAMcI saMbhaLAvyA hatA ane keTalAka methI kahyA hatA. 1 A kRti prakAzita karAI heya ema jaNAtuM nathI te tema thavuM che 2 juo pR. 15ra, 3 A lagabhaga so pAnanuM bhASaNa aprakAzita che, Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 9 kAmazAstra sAmAnya rIte koI jaina zamaNa kAmazAstrane ane svataMtra kRti race nahi, kemake kAmathI vimukha banelA e anyane enAthI vimukha banavAne upadeza ApavAmAM kRtArthatA mAne e svAbhAvika che. koI vratadhArI zrAvaka paNa A viSayane bhAgye ja cace. tema chatAM kekane koIka vAra A viSaya hAtha dharavAne prasaMga AvatAM e A viSayane nyAya Ape jinadAsarikRta vivekavilAsa (ullAsa 5, 8-198)mAM, jinarikata priyaMkarapakathA (pR. 24)mAM nizAyelI kamalazreSThi-sthAmAM temaja keTalAMka kAvyamAM ane kAvyazAstromAM kAmaviSayaka hakIkate jovAya che. A saMbaMdhamAM svataMtra kRtio hoya te te kaI kaI che tenI tapAsa karavI bAkI rahe che. caDAmaNi (vi. saM. 1) je sA. saM. i. (pR. 586) pramANe vIrabhadra vi saM. 1633mAM tairava ane kRSNanA smaraNapUrvaka A kRti racI che. ene A itihAsanA lekhake "jaina" racanA gaNa heya ema lAge che, paNa mane te e bAbata zaMkA rahe che. tema chatAM e viSe huM thAkuMka kahuM chuM. ( 1 meM saMpAdita karelI A kati da lA pusa taraphathI kamala-di-kathA vagere pAra pApa pariziSTa sahita cha sa. 190ramAM prasiddha karAI che. 2 jue uparyukta TippaNa 3 divAna pA" evA ullekhapUrvaka A kRti vi 4, 1981mAM prasiddha karAI che. enuM sAdhana vR0 jAdavajI trikamajI veve kahyuM che ane e maNilAla -I zAhanA suNAlayamAna chapAI che. 4A kRtinI A nAmathI nela ji. ra0 0mAM nathI. - - - - - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19ra jaina sarakRta sAhityano ItihAsa [prakaraNa A vIrabhadra vadhela vazamAM utpanna thayelA kSatriya che. emaNe vAtsyAyanakRta kAmasUtranA viSanuM nirUpaNa AthI chaMdamAM karyuM che. emaNe prastuta kRti sAdhAraNa, sAMgika, kanyA-saMprayuktaka, bhAthIdhikArika, pAradArika, vaizika ane aupaniSaki e nAmanAM sAta adhikaraNomAM vibhakta karI che. A darekanA peTAvibhAgarUpa ochAvattA adhyA che. badhA maLIne ka6 (pa-10+2+++ra) adhyAya che. prAraMbhamAM katae pitAne paricaya Apyo che ane kAmayA racanAra vividha graMthakArenAM nAme gaNAvyAM che. nimnalikhita kRtionAM nAma vicAratAM emAM prastuta viSaya carcA hoya te nA nahi - kAmapradIpa- AnA kartA guNakara che. pakekaprakAzasAra-A ajJAtaka kRtinI eka hAthathI bhAM. prA. saMmaMtramAM che. - - - - 1 - - - - - - - - - - - - narNavAcA vi. saM. 1953mA kazAstra-copAI racI che. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 10 : sthApatya ane mudrAzAsra kaLAnA vividha prakAro che. emAMnA eka prakAra te 'zilpa-kaLA che. bAdhakAmanI vidyAne zilpa-vidyA' ane enuM nirUpaNu karanAra graMthane zipa-zAstra' kahe che. zipa -zAstranuM khIju nAma sthApatya' che. sthApatyanA atha ImArata, adhikAma ema paNa karAya che. prastutamAM prathama artha abhipreta che ANu, rANakapura, zatrujaya vagere jaina tIthasthAmA AvelAM bhavya maMdira jaina sthApatyanA uttama namUnA pUrA pADe che. dhArmika temaja nAgarika ema ubhaya prakAranI zilpakaLAnI sAmagrI rAyaseijaja temaja nu bhAsa pUrI pADe che. rAyamA sUryabhaTTe racAvelA vimAnanu jhIvaTalayu vahu na che. e uparathI eka nanya ane bhavya prAsAda UbhA thaI zake. vizeSamAM A vadhu na sthApatyane agenA keTalAka pAribhASika zabdo paNa pUrA pADe che. vaLI samavasaraNane lagatI je hakIkata Agamika temaja anAgamika sAhityamA maLe che te paNa sthApatyanA viSaya khanI zake tema che. bhinna bhinna prakAranAM nagarAnu temaja gRhanirmANukaLA ane zilpakaLAnu" vistRta varNana 1 10 himANuvijayaeN zilpanA e jaina pradhA" nAmanA lekha lakhyA che ane e "buddhiprakAza" (pR. 87, a" 1, p 22-29)mAM chapAyA che 2 ApaNA dezanA sthApatya viSe agrejImA be mahattvanA graMtha che, (a) History of Indian and Eastern Architecture (A) Indian Architecture A paikI prathama graMtha jeimsa phargyusana racyA che ane enA ane bhAga I sa. a hAvala (Havell)nI racanA che enI kasananA graMthamA jaina sthApatya viSe 1910mA prakAzita thayA che. khIje graMtha I bIjI AvRtti I sa 1927mAM chapAI che jeTalu lakhANa che tenA pramANamA hrAvelanA graMthamA bahu ja DuM" lakhANa che Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - 14 jaina saMskRta sAhityane ItihAsa prakara jaina sAhityamAM maLe che, Do. manIne banAvela cAra cApa nAmane eka lekha lakhe che. A pramANenI mahatya sAmagrI hevA chatAM sthApatya nathI jaina kRtio AMgaLIne veDhe gaNAya eTalI ochI saMkhyAmAM jevA che. ra rie vi. saM. 137mAM raceluM vaghusArayaNa pAmI che. Ane paricaya meM pA bhAva sA(pR. 18pamAM Ape che. -A nAmanI eka niSNAraka evI che, ema ji. 20 ke(khaMDa 1, 2, 383)mAM nedha che, ane enA AdhAra tarIke rAya (RickarataiyAra karAyelA ane I.sa. 1884mAM thI Up Re A Catalogue of Sanskrit Manuscrips in Mysore and Koorg (pR. 16)ne ullekha karAyo che. suzA-rikSAonuM paNa zAstra che. ene "hAsa kahe che. uparyuMkA hara kerue 149 gAthAmAM kAkIna taghalakhanA rAjyamAM vi. saM. 137pamAM bhAstrIya siddhao vize rikha havyaparIkSamAM vicAra karyo che. mukAzAnI prazikanI garaja sArI A kRtimAM 200 upara sikAonuM varNana che. AvI ke saMskRta kRti ke jainavI che kharI? -- 1 Ave cheTika kA ra lA. 19, ra6 rana ja che. 2 aA vinA temaja emanI kRtio viSe eTale ja jaI suThThiI pharilAra lakhe che ane e bAvakA dvArA 20, eka 1. pR. 11-14 dAvo che. dhAM kuwA caTa caTaka re ja che vizva nI majA . 7 jAnA ricaya mATe upayuMkA heva ra ja sa , . 4, 5, ane temAM eka sudi traNa kaTa apa keda che bahAra ni jine rivara - Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 11: gaNitazAstra gaNitazAstra viSaya ghaNAkharA janene mana mAthAkuTi, aTapaTiyo ane kaMTALAbhare che, paraMtu mArA jevAne te e sadAye atizaya rasika ane AnaMdajanaka jaNa che ane ethI te Aje uttarAvasthAmAM paNuM anusnAtakI paNa ucca koTinA abhyAsIonI kakSAnI gaNitazAstrane aMgenI vividha vigate vAMcavAvicAravA huM usuka rahuM chuM. gaNitazAstranI eka zAkhArUpa aMkagaNita te sAmAnya janatAne che upayogI che, jyAre khIjagaNita yAne akSaragaNita vagere zAkhAo te khAsa karIne vaijJAnika zodhakanA kAmanI che vaLI A zAstranA adhyayanane mArga kevaLa vinayana (Arts)nA ja ke vijJAna (Science)nA ja ke vANijyanA ja vidyArthIo mATe mokaLA na rAkhatAM jJAnanI anya zAkhAonA abhyAsIo mATe paNa chevatte aMze tema karavAnuM suya pagaluM vizvavidyAlayoe bharyuM che. AthI te gaNitazAstranI sAthe eka rIte sarakhu mahattva dharAvanArA tatvajJAnanA kSetra karatAM ye gaNitazAstranuM kSetra vadhAre vyApaka che. jaina darzanamAM gaNitazAstrane gauravazALI sthAna apAyuM che ema pulavomAMnI gama ane bhaMga (vikalpa)nI pracuratA sabadhI jaina paraMparA ane saMkhyAnuM nirUpaNa vicAratAM temaja karmasiddhAntane lagatI jhINavaTabharI bAbatane dhyAnamAM letAM saheje phalita thAya che. Aje puSya to nathI paraMtu kamasiddhAnta 1 vagerethI samatala bhUmiti, bhUmiti, samatala vikANamiti gAlIca viNamiti, samatala bIjabhUmiti (plane analyto geomety), ghana bIjabhUmiti, zilya-blampi cAne sumikalana, yuti thAne samAsakalana ane zilya samIkaraNa uparAta sthitizAsa, gatizAsa, usthitizAstra, khagoLazAstra jevI zAkhAo atra abhipreta che, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 16 jaina saMskRta sAhityane itihAsa [prakaraNa rajU karanArA viziSTa prathA che eTale e temaja kALa ane kSetranAM parimANa viSe je prarUpaNA che te samajavA mATe gaNitazAstranA jJAnanI AvazyakatA rahe che. AvI paristhiti hovA chatAM koNa jANe kema gaNitazAstranA svataMtra ane enI koI eka zAkhA pUratA ye sarvAgINa gaNAya tevA graMthe bahu ja thoDA pramANamAM hajI sudhI te maLI AvyA che. vasyusArapayaraNa, divyaparikhA vagere racanArA Thakkara rUe gaNiyasAramuI (gaNitasArakaumudI) racI che. e padyAtmaka kRti pAMca udezamAM vibhakta che. * gaNitasArasaMgraha (la. vi. sa. 900)- AnA karatAM dila mahAvIrAcArya che. brahmaguptakRta brAhmasphaTasiddhAMta sAthe prastuta kRti sarakhAvatAM ema lAge che ke A mahAvIrAcArya AthI paricita hatA, emaNe gaNitasArasaMgrahamAM eka sthaLe zrIdharano ullekha karyo che vizeSamAM emaNe spe. 3mA ameghavarSa ane gle, 8mAM emane "nRpatuMga tarIke nAmekha karyo che ane spe. 6mAM A rAjAne 1 Ane sakSipta paricaya munizrI kAMtisAgarajIe "kara pheracita gaNitasArakaumudI' eka advitIya graMtha nAmanA lekhamAM Ape che. A lekha - sa. pra" (varSa 21, aM. 3, pR. 59-64)mAM chapAvAya che. 2 A kRti prA ema raMgAcAryanA aMgrejI anuvAda ane Tipaza sahita madrAsa sarakAranI AjJAthI I. sa. 191ramA prakAzita thaI che. aMtamA traNa pariziSTa che prathama pariziSTa tarIke sarakRta zabdo ane e dvArA darzAvAtA aka, dvitIya pariziSTa tarIke agrejI anuvAdagata saMskRta zabdo ane enI samajaNa ane tRtIya pariziSTa tarIke dAkhalAonA javAba apAyA che. 3 AnA TIkAkAra pathadaka svAmI (I. sa86) ane A mahAvIrAcArya vage vizeSa atara nahi haze ema prA. raMgAcArye kahyuM che, 4 A zrIdhara te kizatikA (I. sa. 750nA kartA che. 5 juo ji. 20 che. (khaMDa 1, pR. 103). Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agiyAramuM 1 gaNitazAstra 197 cakrikabhajana kahyA che. A rASTrakUTa vaMzanA rAjAne samaya i. sa. 814 ke 815thI i. sa. 837 ke 878 gaNAya che. A hisAbe A kRti I sa 850nI lagabhaganI gaNAya A padhAtmaka kRtinA prAraMbhamAM jainonA carama tIrthaMkara mahAvIra svAmIne vadana karI uparyukta rAjAnI tArIpha karI gaNitanI prazaMsA karAI che tyAra bAda sattAo yAne "kSetrAdikanI paribhASAmAM samajAvAI che. pachI nIce mujabanA ATha vyavahAranuM nirUpaNa che - (1) parikama, (2) kalAsavarNa, (3) prakIrNa () rAzika, (5) mizraka, (4) kSetragaNita, (7) khAta ane (8) chAyA. mizraka vyavahAramAM vyAjane agenI rIte (rules)nI ane enA dAkhalAnI sakhA AryabhaTIya karatA ghaNI vadhAre che. saMpradAya-A kRtinA katI jaina che ema jinezvaranI puSpa-pUjA ( 9), phala-pUjA (pa. 34), dIpa-pUjA (5.4, gadha-pUjA (pa.42), dhUpapUjA (pa,42) ItyAdine lagatAM udAharaNa uparathI temaja pU. paramAMnA bAra prakAranA tapa ane bAra aMga (dvAdazAga)nA ullekha uparathI tathA AkAzacArI muni (5 138)ne lagatA ulekha uparathI paNa jANI zakAya che. 1 ahIM 24 aMkasthAne gaNAvAyA che chellAnuM nAma "mahAbha apAyuM che 2 History of Hindu Mathematics (kha. 1, 5 rara3-1ra6)mA tera dAkhA apAyA che 3 A AryabhaTa pahelA i sa 48mI kRti che ja A pRSThagata kSe kapamA "samudAca e arthamAM "risamiti dvArA samiti" zabda vaparAya che Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa prakaraNa alana- keI saMkhyAne zIthI bhAge te te avikArI rahe chetevI ne tevI ja rahe che ene je ulekha pR. 6mAM . 49mAM kare che te brAnta che. brahmagupta te AvI bhUla karI nathI." sakAra-dakSiNa bhAratamAM gaNitasArasaMhane sAro AvakAra maLe heya ema lAge che kemake che. sanI agiyAramI sadImAM te pAvukUri mallane ene telugu bhASAmAM pavamAM anuvAda karyo ane TIkAo-varadarAje temaja anya keIe gaNitazAsaMgraha upara saMskRtamAM ekeka TIma racI che. kAnaDI ane telugu TakA-vallabha nAmanI koIka vyaktie gaNitasArasaMgraha upara kAnaDI bhASAmAM temaja telugumAM eka TikA racI che. che, dattanA lekha- bibhUtibhUSaNa te jaina gaNitane ane nIce mujabanA traNa lekha lakhyA che (1) The Jaina School of Mathematics. (2) *On Mahavira's Solution of Rational Tri angles and Quadrilaterals. (3) Geometry in the Jaina Cosmographs. 1 juo HEM (khaMDa 1, pR. 24). 2011 and Balletin of the Calcutta Mathematical Society (Vol. Xx, No. 2, 1939mAM chapAyA che. 2 au du Bal of the Cal. Math Society (Vol XX, 1928-cha) mAM prakAzita thayela che. 4 A lekhanI yuni java mArA jevAmAM AvI nathI, bhaI enI hAre methI nava to mane enA lekhaka vahAza taraphathI maLI hatI - - - - - - Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agiyAramuM] gaNitazAstra 199 - - gaNitasaMgraha- AnA karatAM yallAcAryuM che. zuM eo jaina che ane emanI A kRti saMskRtamAM che? pATIgaNita (la vi. saM. 1250)- AnA kartA jaina gRhastha anaMtapAla che. emAM pahelIvAla kuLanA ane nemicarita nAmanuM mahAkAvya racanArA Amana kavinA cAra putro paikI prathama che. A anaMtapAlanA dhanapAla nAmanA bhAIe tilakamajIkathAsAra vi. saM. 1261mAM rame che. pATIgaNita e nAma vicAratAM ema lAge che ke emAM aMkagaNitane viSaya vicArAye haze. gaNitasAra (la. vi. saM. 1370)- AnA karatAM para phera che emaNe vi. saM. 1347mAM yugapradhAnacopAI racI che ane vi. saM. 137ramAM vasyusArapayaraNa ane jyotisAra ane vi.saM 1375mAM davyaparikhA rahyAM che. AthI prastuta graMtha la. vi. saM. 1370mAM racAye haze ema lAge che. e game te he paNa A graMtha saMskRtamAM che? siddha-bhU-paddhatinI TIkA (la vi saM. 875- AnA karatAM di vIrasena AcArya che. eo paMcatUpa anvayanA diva Arya nadinA ziSya ane candrasenanA praziSya thAya che. A vIrasena jinasena (pahelA)nA guru thAya che ane uttarapurANu racanArA guNabhadranA praguru - 1 jinavijayajInA mate A di che ja che sAtha InuM pR.47) je ema ja hoya te tilakamaMjarInA kartA tAbara dhanapAlane A anApAlanA bhAI dhanapAla namana karyuM che ke emanI masahiSNutA-udAratA sUcave che. AvA bIja udAharaNarUpa 5 vArirAja che, kemake emaNe pitAnavIya vaksaTAlaMkAra upara TIkA racI che juo 5 158, 2 A anvaya AgaLa jatA senAnyathI yA sena-sa' tarIke prasiddha thayo 3 emanA anya zikhyA vagerenA nAma mATe juo jaiH sArA ISa paha1). Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jaina sa MskRta sAhityane itihAsa [ prakaraNa thAya che. e vIrasene chabaDAgama paikI pahelA pAca khaDanI TIkA nAme dhavalA zakasaMvat 738mAM pUrI karI che, emAM carcAyele gaNitanA viSaya jotAM e gaNitajJa hatA ema kahI zakAya. emaNe kasAyapAhuDa upara jadhavalA nAmanI TIkA racavA mAMDI hatI paraMtu vIsa hajAra zlAka jeTalA bhAga racAtAM emanA svaga vAsa thayA. emanA janma zakasaMvat 660nI AsapAsamAM ane rava vAsa zasaMvat 745nI AsapAsamAM thayAnu anumanAya che 2 uttarapurANanI prazastimAM di. guNubhadre potAnA dAdAguru di vIrasena mATe evA ullekha karyo che ke siddha-bhU-paddhatinAM pade pa viSama arthAt kaThaNa hatAM, paraMtu A vIrasene enI evI TIkA racI che ke e joine bhikSuone e gratha samajavA sugama thaI paDyo che. A mULa graMtha kSetragaNita (geometry)nA haze ema anumanAya che. kSetragaNita-- AnA r namicandra che,4 3 ahI e umerIza ke kSetragaNitane aMge cha pakaraNo vAcakava umAsvAtie tasva (a. 3, sU. 11)nA svapanna bhASya (pR. 258)mAM ApyAM che. 1 A vIrasena, jinasena ane guNabhadra e traNa vidvAnA di. sAhityakSetranA traNa tejasvI tArAo che. e tripuTI te jANe 'bharaNI nakSatra che. 2 jue jaiva sA i (4 512). 3 ejana (pR. 503) 4 jue ji0 20 kA. (kha4 1, pR 98) 5 A karaNA janabhAgaNi kSamAzramaNe samayakhettasamAsamA pAyamA padyarUpe rajU karyAM che ane enA upara koIke pAiyamA cuNi racI che ane e hAlamA chapAya che me upayukta cha karaNA (formula) agrejImA ta. sU. (dvitIya vibhAga)nA bhArA agrejI upaghAta (pR. 41)mA ApyA che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 12 : nimitta-zAstra nimittazAstranI vyApA-nimita" eTale dezAntarita ane kAlAntarita bhaviSyanA banAvane jaNAvanAruM cihna e nimitta para prakAza pADanAruM zAstra te nimitta-zAstra' (Science of Divination) kahevAya che. A vyAkhyA pramANe nidhana nimittamA A tabhAva thAya che " - visesA (gA. 2163)mAM nimittanuM lakSaNa vagere hakIkata apAI che. tyAM kahyuM che ke jenA vaDe zubha ane azubha jANI zakAya te nimitta' che A nimittanA ATha prakAra che ane ethI te "aSTAMga nimitta' e prayoga jovAya che upATa eviye hastasaMjIvananI rapajha vidyutimAM nIce mujabanA ATha nimittone ullekha karI enI AchI rUparekhA AlekhI che, ane e nimittane badha karAvanAra sAhityane nirdeza karyo che ane pahelAM sAta nimittone lagatA jJAnane vartamAnamAM (pitAnA samayamAM) hAsa thayo che ema kahyuM che.- () aMga, (2) svakha, (3) svara, (4) bhauma, (5) vyaMjana, (6) lakSaNa, (9 upAta ane (8) atarikSa 1 A sabaMdhamA vizeSa mAhitI mATe juo pAra bhA. sA(5 167) 2 "aSTAga nimitta athavA viskava cAti rAma e eka ja vidyAnA bevaka zabda che ema jaina sAmuhika pAca graMthonA Amukha (pR ka7)mAM kahyuM che ahI e paNa ullekha che ke riska dhamAM pahelA dha gaNitane che ane ene tivanI paribhASAmAM siddhAta kahe che. 3 emaNe nAradaphata aMgavidyA ane mahezvata varAthane (Ane ja keTalAka zivAya kahe che) ullekha karyo che - - -- - -- Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jaina saMskRta sAhityame ItihAsa { prakaraNa * racanA-samaya-sAmudrikalaharI nAmanI paNa vikRtimAM vi. saM. 1777nI sAlanuM udAharaNa che. e uparathI mULa kRti A varSanI AsapAsamAM racAyAnuM manAya che. * - - - - svapajJa TimpaNa ane sAmuhika-laharI - mULa kRtine ane graMthakAre TipUNa rahyuM che ane e baMnenA vizadIkaraNa mATe chavarAma kavinA AgrahathI sAmuhika-laharI nAmanI 2800 zleka jevaDI viti racI che. A viskRtimAM sAmuhika-bhUSaNa ane zaiva-sAmudrika e be kRtione paricaya apAyo che. vizeSamAM A vikRtimAM 43 nI sAkSI apAI che ane hasta-bipi, hastaciha-sUtra, karehApacaraNa (kararekhA-prakaraNa, vivekavilAsa vagerene upayoga karAyo che. * zakana-zAstra zukana ane apazukananI mAnyatA jagajUnI jaNAya che. tema chatAM vikamanI teramI sadI sudhI koI jaina graMthakAre A viSayanI svataMtra gaNanApAtra kRti saMskRtamAM racI hoya ema jaNAtuM nathI. . 1 Ane keTalAka "bALa kahe che ane enuM rekhA-zAstra evuM nAma zuM kare che. juo "sapAdakIya nivedana , 17. , 2 AnI I. sa1980thI 1700nA gALAmAM lakhAyelI eka hAthapothInA niza mATe A "je, si. bhA" (lA, 8, pR ra5). 8 jue a. 3. le. 187nI vikRti, 4 AmAthI traNa citra mekavijaye usthata kyAM che. .. 5-6 zuM A be che temaja sAmudrika-bhUSaNa maLe che? che zakuna e sarakRta zabda che, ene gujarAtImAM zukana tathA zakana' paNa kahe che Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArasa 1 - nimitta-zAstra 1 10. - - - - - - - - - - - * narapatijayacaryA (vi, saM 13ra)- AnA kartA dhAsanA AwdevanA putra jaina gRhastha narapati che emaNe ajayapAlanA rAjyamAM aNahilapuramAM vi saM. 123ramA A kRti racI che. emAM emaNe svara uparathI zuka jevAnI ane khAsa karIne te mAtraka ya vaDe yuddhamAM vijaya meLavavA mATe zukana jovAnI hakIkata AlekhI che. A pramANe jaio sAva saM. I(pra. 335)mAM kahyuM che. paraMtu jaina sAmudrinA pAMca grAnA Amukha pa 35-36)mAM narapatinATIkAkAra harivaMza kavinu je lakhANa rajU karAyuM che te A prastuta kRtine agenuM jaNAya che ane ema hoya te narati e nadevanA putra che ane emaNe AzApallI (Adhunika amadAvAda)mAM prastuta kRti racI che. Amukha (5 34-35)mAM je avataraNarUpe sAta padho apAyAM che te na patijayacaryAnAM heya ema jaNAya che. emAM brahmacAmala vagere sAta yAsalane ulekha che anai e vagerene prastuta kRtimA upayoga karAyAne ulekha che. * - uzanazAsa yAne zAka sAddhAra (vi saM 1338)- AnA kato mANijyasUri che emaNe A kRti 11 vibhAgamAM vibhakta karI che. emAM 507 zleka che. enI racanA vi.saM 1338mAM karAI che AnI vividha hAthapathI maLe che. te * zakanazAstra saMbaMdhI A uparAMta keTalIka kRti nIce mujaba che - zakatadIpikA- A svataMtra kRti che ke kaI kRtinI vRtti che temaja AnA kartA je che ke kema e prazna vicAravAnA rahe che. - * 1 juo je sAva saMI (u.335) * 2 A uparathI keTalAka prastuta kRtine "vadaya' kahe che. A nAmanI eka kRti thaza kAtie racI che temaja anya e paNa zI che ? ' 3 A kRti hIrAlAla habaga Da sa 1917mA chapAvI che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . - - - - - - - - - - teramuM] vaidyakazAstra pAga-ranAkara (vi. saM. 1736)- A kRti aMcala garachanA jJAnazekharanA ziSya nayanazekhare vi. saM. 173mAM gujarAtImAM pAimAM racI che. enuM parimANa ji. 20 keo (khaMDa 1, pR. 222) pramANe ha000 zlokanuM che. vyAvalI-nighaMTa-AnA katAM mahendra che. emaNe A kRti 900 eka jevI racI che. A nAma vicAratAM ema lAge che ke e vanaspatine keza haze. kAkA ane vaikasAra A baMnenI tADapatrIya prati maLe che paNa enA katonAM nAma jANavAmAM nathI. siddhayogamAlA - A 500 brekanI kRtinA praNetA siharSi che. rasaprayAga-AnA karatAM samaprabhAcAya che. ji9 20 keo (khaMDa 1, 5 029) pramANe e viSakane graMtha che. emAM rasa viSe nirUpaNu tathA pArAnA 18 saMskAranuM varNana karo. sacinAmaNi-atadevasUrie ha00 zloka jevI A kRti racI che. mAgharAjapaddhati-lA 10 vyAka jevaDI kRtinA katAM mAcAra che. 1 A nAmano graMpa mApAra miNa nAmanA prakhyAta vaidya racyuM che. 2 mA dAvali cI che. - 7 A kRti bhASADhIDA sAthe karI mukaNAlayamAM chapAvAI che. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jaina saskRta sAhityanA itihAsa sadigdha kRti siddhasAra - zuM A vaidhakane agenI jaina kRti che? M Ayurve --mahAdhi-- A 1100 zloka jevaDhI kRtinA karyAM suSeNu che, zu ee jaina che? [ prakAzyu cikitA(? tyA)tsava A 1700 zloka pramANu kRtinA ka huM sarAja che. zu e jaina che? pratApapa usa--A 6000 zloka jevaDI kRti pratApasiMhadeve racI che. ji 20 kAmAM AnI noMdha nathI te zuM enA l ajaina che? cAgaranasamuccaya mA 450 zloka jevaDI kRtinA kartAnuM nAma jANuvAmAM nathI, zu e jaina che? vaidyAmRta-- A 200 zloka jevaDI kRti zrIdharadevai racI che. zuM e jaina e ' - ratnasAgar-- A zu vaidyakanI jaina kRti che? rasaranadIpikA-- mArAja mahIpatinI 600 zloka jevaDI A racanA che. zu' e jaina che? 1 zuM A dakSiNa bhAratamA racAyelA niMDhuM che? 2 A nAmanI eka kRti tIsaTanA putra candrarTa racI che. 3 A nAmanI eka kRti mANiyaNonA putra mArezvare zasvat 1603mAM rathI che. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 14 pAkazAstra jaina daSTie jIvonA be prakAra che (1) zarIra ne (2) azarIrI. zarIrI jIne deha hevAthI e TakI rahe te vAne-enAthI jIvI zakAya te mATe ene AhAra levo paDe che. dareka jAtanA jIvano AhAra ekasarakhe na ja heya te svAbhAvika che. temAM ye manuSya buddhizALI prANI che eTale e te kevaLa ArogyanI ja dRSTie AhAra vicAra na kare paNa emA e vividhatA ane mane ramatA lAvavA mathe. AvA koI prayatnanA pariNAme rasoinI kaLA uddabhavI ane vikasI haze, ene agenuM vyavasthita graMthastha lakhANu te "pAkazAstra yAne "sUpazAstra kahevAya che. A jAtanI kRtio bhinna bhinna bhASAmAM racAyelI maLe che. saMskRta kRtio paikI talapAkadarpaNa ane mazarmAe vi. saM. 1905mAM racelA kSemakutuhala gaNAvI zakAya gujarAtImAM pAkazAne lagatI jAtajAtanI kRtio che. vaLI je jaina sAhitya kAnaDImAM racAyuM che temAM sUpazAstra saMbadhI kRti che paraMtu saMskRtamAM AvI kai kRti kaI jaina gRhastha-zrAvikAe paNa racI hoya ema jaNAtuM nathI vasudevahiDImAM je paragama' e ullekha che te zuM pAzA che ke enA keI eka agarU5 viSaya sAthe saMbaddha che? game te he paNa e saMskRtamAM che ke kema ane enI racanA jainane hAthe thayelI che ke kema e prazna te UbhA ja rahe che. 1 A "zekhaA saMskRta sirIjhamAM chapAyelA che. 2 A AyurvarIya zainyamALAmAM paiva jAdava vikae chapAvela che, jene saMkSipta paricaya zrI (gokara kevaLarAma zAstrIe Ayurvedane ItihAsa , 22)mAM ApyA che? 3 nI eka sUcI meM rAInuM rasAyaNa nAmanA pustakanA avakanamAM ApI che e avalokana amAvasA(1 10, A 3)mAM chapAyuM che Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 15: vijJAna vijJAnanA sAmAnya atha viziSTa jJAna' ema thAya che. vaLI A zabdanA khIjA pazu atha karAya cheH (1) zAstrIya jJAna, (2) anubhavajJAna ane (3) brahmajJAna. ahIM to huM thyA zabda bhautika-zAstra, rasAyana-zAstra, jIva-zAstra, bhUstara zAstra, khanija-zAstra, dhAtuzAstra ema vividha vaijJAnika zAkhAone agenA graMthA e atha mAM vAparuM chuM. anya zabdomAM kahu to jene amechamAM sAyansa (science) kahe che tene lagatA graMthI ema ahIM ha* vijJAna' zabdathI sUcavuM chuM. kalAkalApa (la. vi. saM. 1280) 20 pra0 (pR. 126)mAM 'vAthaDa' gacchanA jinadattasUrinA ziSya aJaracandrasUrinI kRtio gaNAvAI che. emAMnI ekanu nAma ahIM kalAkalApa ema pAyu che ane enA zAstra' tarIke ullekha karAyA che. zu' emAM 72 4 64 kaLAonuM na nipaNa haze? kSemendra kalAvilAsa ramyA che tenA jevI A kRti ho lakilApanI eka hAthapAthI hacha sudhI te maLI AvI nathI eTale e kRtinA viSaya viSe khAtarIthI za" kahevAya 2 ' ' '' . I bhRga-pazciAsa (la. vi. saM. 1321)-- AnA karyAM.hu'sadeva che. e zo devanA Azrita--kRpApAtra (protege) thAya che, i. sanI 13mI sadImAM vidyamAna A "sadeve che, khaDamAM 1712 zlokamAM mA kRti racI che. prANi-vidyA (zoology)nA A vila - pustakanI eka hAthapAthI trivendramanA rAjamahela-pustakAlaya"mAM che, 2 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMdaramuM] vijJAna 235 - --- - - - gAja-prabaMdha, gaja-parIkSA yAne hastiparIkSA (la. vi. sa. 1215- AnA kartA jagadevanA pitA durlabharAja hevAnuM manAya che. zuM 1500 ka jevaDI je kRtino ullekha jaio jo (5 361)mAM che te ja A che ? zuM emAM pAlakAvyanA hasyAyuveda upayoga karAya che? turaMga-prabaMdha (la. vi. saM. 1215) - AnA kata jagavanA pitA durlabharAja hevAnuM manAya che. zAli-hotra- A cheDA pArakhavAnI vidyAne agenI kRti haze. A nAmanI 138 zlekanI kRti bhAre racI che.. aSAdiguNa A nAmathI eka kRti jeo ao (5 76)mAM nedhAyelI che emAM dhaDA vagerenA guNa varNavAyA ho. dhAna-saptatikA-A nAmanI eka kRti jai0 graM (pU. 357)mAM noMdhAyelI che. zuM e sarakRtamAM che? -dita- ji. 20 ko (khaMDa 1,5 386)mAM "zunarUta" nAmanI kRtinI eka hAthathI suratanA jainAnaMda pustakAlayamAM havAne ullekha che. e hAthapathI meM joI te jaNAvyuM ke e eka patranI hAthathI che ane emAM 25 pado che. enA prAraMbhamAM "Irola) () nAthA ramA ema che. aMtamAM "ti sunA sAte zrI jhA zI" e ullekha che. 1 AmA hAthInA lakSaNa, varNa, lagabhaga 180 rega ane enI cikitsA, hAthInA pAlana, ene pakaDavAnI rIta ItyAdi viSe nirUpaNa che A cAra sthAnamAM kula 160 adhyAyamAM racAyelI kRti pUnAnI "AnaMdAzrama mAlAmA prasiddha karAI che 2 A nAma me che 3 ja. ra0 kee (baMka 1, 5 400)mA 20 pAThaya pamA racAyelI ane zvAnarutazakunavicAra evA nAmAtaravALa vAnaruta nAmanI kRtinI nedha che. - - - Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - - - - - - - - - - - - - - 236 jaina saMskRta sAhityane itihAsa prAraMbhamAM A kRtinuM Adya paddha nIce mujaba che - "arathane ja karo nar(g) DA sunA hai prasthAnupUrvA(:) # A kRtimAM pitAnA gharathI prasthAna ke emAM praveza karatI veLA kUtarAnI pravRtti kevI che te uparathI maLanArA phaLane ulekha karAyo che. jema ke gAmamAM pasatAM manuSyanA karatAM pahelAM je kUtare praveze che e manuSyane gAmamAMthI ISTa bhojana ane sukhe nivAsa maLe (le. ). je vyaktine prasthAnanI veLAe kUtarAnuM mukha mAMsathI athavA anya bhakSyathI pUrNa dekhAya tene lAbha thAya ane enuM kArya siddha thAya (zle, 6. hati (lIlI vastune mukhamAM rAkhI kUtara to jovAya te rAjAnI kRpA ane khyAti maLe ane cintaluM kArya saphaLa thAya (lo. 13). prasthAnanA samaye jo kUtare DAbI bAjuthI jamaNI bAju jAya te prasthAna dukhakara jANI na karavuM (le 15). je kUtara akALe visvara ane tINa rUdana karatA hoya te mATe bhaya upasthita thaze ema jANavuM (le. 20). madhyAhnanA samaye gAmamAM UMcuM mukha rAkhIne kUtare che ke Agane bhaya rahe (bhale, 21. . * kAka-rUta- A kRtinI eka hAthathI ahIMnA (suratanA) jaitAnaMda pustakAlayamAM hevAne ullekha ji20 keo (khaMDa 1, pR. 80)mAM che. e jotAM jaNAyuM che ke A lagabhaga aDhI varSa uparanI gujarAtI bhASAmAM lakhAyelI kRti che. emAM kAgaDAne uddezIne traNa piMDa banAvI jAtajAtanA praznonA uttara vicAraNA che. dhanurvedaA kRtinI je graha. 362)mAM nedha che.' Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vijJAna - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - paMdaramuM 1 dhanurvidyA ane enI vRtti- A kRtio viSe jaio jo (5. 362)mAM ullekha che. zuM A baMne kRti saMskRtamAM che ane enA katAM jaina che? samAstaratnaparIkSA - A nAma uparathI ema jaNAya che ke emAM tamAma jAtanAM ratnonI parIkSAnuM nirUpaNa haze. A 600 glaeNka jevaDI kRtinI noMdha jeo 0 (5. 363)mAM che. saMgrAmasihe buddhisAgaramAM nAdinI parIkSAno viSaya carce che. . rAna-parIkSA (sa. vi. sa. 1770)- A nAmanI eka kRti kakara e kalikAlacAvatI alAuddIna khIlajInA rAjyamAM potAnA putra hemapAlane bedha karAvavA mATe racI che. zuM e saMskRtamAM che? hIraka parIkSA- A koI ziMkhare 9 ka Da racelI katinuM nAma vicAratAM ema lAge che ke hIrAnI parIkSA kema karavI e bAbata A kRtimAM carcAI haze, 1 keTalAka nAnA nAma abhi0 ci. (kAha 4, 12-13)mAM apAyA che to 1ranI sthApanA vikRtimA vAcaspatinA nAmathI rananI Aka rAti gaNAvAI che (1) hIra) motI,(3) suvarNa) puM) vana (6) zaMkha, carma ane (80 vastra vividha jAtanA ro -hIrA, motI vagere aneka AkRti ane citra sahita paricaya ja eka harbarTa smithata haem-stones and their destincipe characters nAmanA pustakamAM apAya che. enI thiena eNnDa kaMpanI limiTekTa taraphathI laDanathI bIjI AvRtti I sa. 1913mAM prakAzita karAI che. 2 emanI anya kRtio mATe A pR 19, 19, 19 ane 238 A kRtinI gAya che. piTasane emanA thA hevAlamAM lIdhI che. ene jamAka 15 ja che Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jaina saskRta sAhityanA itihAsa [ prakaraNa dhAtuparIkSA (la. vi. saM. 1775)-- AnA kartA Thakkara meru che. zu A kRti saMskRtamAM che? RSI-vicA2 jesalameranA bhaMDAramAM A kRtinI hAthAthI hAvAnA ane emAM tADapatra temaja kAgaLa upara lakhavA mATe kAmamAM levAnI zAhI (mI) krama banAvavI e hakIkata hAvAnA ullekha jai zra'0(pR. 362)mAM che lekha-paddhati-- AnI noMdha jiva -20 ka (khaMDa 1, pR. 338)mAM che lekhana-prakAra-- 40 gra'0 (pR. 362)mAM AA kRti viSe ullekha che, vijJAna-cadrikA, vijJAnANu va ane vijJAnANuM vapaniSad A traNe kRtinI nAdha ji0 20 kA0 (khaMDa 1, pR. 355)mAM che. - 1 mA nAma me cenyu che. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 16: nItizAstra nIti' e anekAthI zabda che. enA (1) sadAcAra, 2) AcaraNane aMgenA niyame, (3) cAlacalagata, (4) rAjanIti, (5) paddhati ane (6) raNa ema vividha artha karAya che. A pachI aMtima be Ate anna aprastuta che. AcaraNanA niyamanuM zAka temaja sajanItinuM zAstra paNa nItizAstra kahevAya che. vyavahArakuzaLatAne paNa emAM sthAna che. vizeSamAM bedhadAyaka mitAkSarI vacanevAne-nItisara (maxim)ne subhASitene paNa A nItizAstramAM samAveza karAya che. Ama vividha bAbate upara nItizAstra prakAza pADe che. ene agenI katio have ApaNe vicArIe te pUrve e vAta noMdhI laizuM ke ame e agrejI zabda rIlijIyana (religion) karatAM virodha vyApaka hovAthI emAM nIti (ethics)ne aMtamAM thAya che, paraMtu kevaLa nItimaya jIvana e kaMi dhArmika jIvana nathI eTale ke nItine dharma sAthe levAdevA hoya ja ema nahi. tema chatAM nItimaya jIvana jIvavuM e mAnavatAnA sopAnanuM prathama pagathiyuM te che ja. 1 subhASita sadAcAsmA taka ane pAka che. ene lagatA saMgrahane agrejImAM enjhAlAcha kantholo) kahe che. emAM saikAgono anubhava madhurI vANImAM vizae vIte rajU karAyela hoya che, Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jaina saMskRta sAhityane ItihAsa [prakaraNa (1) sAmAnya nIti praznottararatnamAlA yAne ratnamAlikA (u vi. saM. 900)A 29 padonI kRtine viSaya sAmAnya nIti che ane e prazna ane uttara dvArA ghaNI sugama saMskRta bhASAmAM carcA che. AnA katAM vimalasUri che te keTalAkane mate di jinasenanA anurAgI ameghavarSa che. keTalAka Ane bauddha' kRti te keTalAka ane vaidika pahiMduonI kRti 1 A kRti "kAvyamAlA (ru. )mAM i. sa1907mAM (vIjI AvRtti) chapAyelI che. devenata kA sahita e hIrAlAla haMsarAje jAmanagarathI I. sa 14mA chapAvI che. 2 juo H I L (Vol II, p 559 ft). 3 kaI kaI emane vIrasaMvata pa30mAM paumacariya racanAga vimalasUri mAne che vaLI keTalAka vimalane badale vimalacaka nAma raja kare che. * * 4 jAo je sAva I(pR para), ahIM kahyuM che ke tibeTI anuvAmA ameghavarSanuM nAma che A saMbaMdhamAM paM. lAlacana gAMdhIe AcArya zrIviyavallabhasarimAvya dha " pa-65)mAM chapAyelA emanA lekha nAme tAMbara zura vimalasarinI praznottaratnamAlAmA viruddha mata darzAvyuM che tema karavA mATe emaNe nIce mujabanA kAraNa ApyAM che (a) praznottararatnamAlAnI ghaNI tADapatrIya hAthapathI paNa katAbanA laMkAmA jevAya che ane vi. saM. 1rara7thI A kRtinA kartA zvetA vimala hovAnI para parA jaLavAI rahI che. (A) ameghavarSanA nAmevALuM parva AryAne badale akSamAM te vyAjabI nathI amoghavarSa dIkSA lIdhA bAda pitAne pUrvAvasthAnA nAme-rAnA tarIke ullekha kare e samucita na gaNAya. cha amoghavarSA nAmavALuM pAluM prAcIna che tenI tapAsa thavI ghaTe. ((r) pa ttararatnamAlAnA tibeTI anuvAdamAM ameghavarSanuM nAma maLe che e mATe pramANa darzAvAyuM nathI, 5 keTalAka A kRtinA kartA tarIke zuka thatIja ullekha kare che. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamuM] nItizAstra 241 - - - - gaNe che. e game te he, paNa e uparathI e vAta phalita thAya che ke A kati sarvamAnya-sarvadharmasaMmata thaI zake tevI che ane thai che. AnA upara nIce mujabanuM vivaraNAtmaka sAhitya che - (1) vRtti-A 2134 glaeNka jevaDI che. ene prAraMbha nAhityamathIthI thAya che. enI racanA yazavanA ziSya hemaprabhe vi. saM. bhuvana-zruti-ravi eTale 1ra73mAM karI che ema ji0 20 keo (khaDa 1. 5 ra76)mAM ullekha che. 5. lAlacandra gAdhIe te emanA lekhamA vi saM. 1rarasane ullekha karyo che. (2) TIkA-A 7326 ka jevaDI TIkAnA kartA rUdrapallIya gacchanA saMghatilakanA ziSya devendra che. emaNe A TIkA vi. saM. 14ra9mAM racI che ane pratyeka praznane ane ekeka kathA ApI che. (3) vRtti- A munibhale racI che. H I L (Vol. II, p 559, fn)mAM maNibhado ullekha che te zuM sAce che ? (4) TI- AnA katAnuM nAma jANavAmAM nathI. rUpAMtara- bhattama munie A praznottararatnamAlAnuM rUpAMtara pAkyamAM karyuM che zAIkanara (schiefner) dvArA tibeTI rUpAMtara 1 juo H IL (Vol I, pp559-560) maMjUzI, gaNeza ane mahAvIrane urIne paNa maMgalAcaraNe levAya che keIke kartA tarIke zaMkarAcArya ullekha karyo che. 2 A prakAzita che juo 5 24. 3 polirie kareluM pAThaya pAtara GSAI (II, pp 153-63)mAM chapAyuM che Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jaina saMskRta sAhityane itihAsa prakaraNa tibeTImAM ane jarmanamAM saMpAdita karAyu che. Isa1867mAM kahe anuvAda chapAyo che. samAnanAmaka kRti-uttamarSinI eka kRtinuM nAma praznottara ratanamAlA che. nItizAstra (la. vi. saM. 130-AnA katAM tilakaprabhasUri che. eo pUrNimA gacchanA devasUrinA ziSya thAya che. emaNe subhASitAvalI racI che. A baMne kRtine ullekha ajitaprabhasUrie vi. saM. 1307mAM racelA zAMtinAtha caritranI prazasti (o.)mAM karyo che. uparyukta tilakaprabhasUrie A nItizAstra racyuM te pUrve bhAvanAsAra e hate. nItidhanada(vi. saM. 1400)- AnA kartA dhanada che. emane dhanyarAja ane dhanarAja paNa kahe che. eo maMDana maMtrInA kAkA dahanA 1 e rUpAMtara pahelAthI I. sa1858mA prasiddha thayu che. 2 Indische streifen (I, pp 10 )mA be rUpAtarAnA jarmana anuvAda prasiddha thayA che vho. 8, 10, ra6 ane 27ne vinati kare agrejI anuvAda HIL (Vol. II, pp. 59-56)mAM apAya che. 3 "Indian Historical Quarterly (v, p 1481)mAM Isa. 1923mAM vigekhara bhaTTAcAryane lekha chapAye che. 4 A temaja zRMgAra-dhanada ane vairAgya-dhanada e traNe thato kAvyamAlA" (gu, 13)mAM I. sa. 1916mA mudrita thayA che. 5 A katine ji. ra0 ke. (aMka 1, pR. 216)mA nIti-zataka kahI che 6 eo gurjara pAdazAhano garva tehanArA ghArI AlamazAhanA mA thAya che emaNe kharataragacchanA munio pAsethI tIrtha karanA caritra sAbhaLI vaparA prApta karyo hato. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - - - - sevamuM nItizAstra 243 putra thAya che. emanI mAtAnuM nAma gaMgAlI hatuM. A dhanade bhartuharikata zatakavayanI peThe traNa zana rahyAM che. ene dhanada-trizatI tarIke oLakhAvAya che. A paikI eka zakate nItidhanada che, ane bIjA che te zRMgAra-dhana ane vairAgyavAda che nIti-dhanada nAmanI kRti maMDapamAM vi. saM. 14mAM racAyelI che. emAM dhanade pitAne paricaya maLe che. sAthe sAthe emAM emaNe jinabhanuiM smaraNa karyuM che. nItizAstra (la vi. saM. 1530)- A dharma zreSThInI kRti che. enI eka hAthapathI vi. saM. 1534mAM lakhAyelI maLe che. nItisAra- A 113 padanI kRtinA racanAra di kadi che. umA pavamAM prabhAca temaja nemiyane ullekha che. nItisArasamuccaya-AnA ktanuM nAma kadAcArya che. nIti-rasAyana-AnA nAM zubhacandra che. zuM emaNe ja vi. saM. 1608mAM pAMDava-purANa rahyuM che? nItigrI- A ajJAta kRti che. nItisAra-prabhAca temaja samayamUraNe A nAmanI ekeka kRti racI che. sajajana-cita-vallabha-A sAmAnya nItine lagatI 25 pavanI kRtinA kana maNi che. trIjA pagha uparathI e dila hai ema lAge che. e pavamAM maNine ullekha che. TakA-A lauM kRtinA upara kekanI TIkA che. abhinava munamunie kAnaDImAM ALa ninI dIka racI che. 1 A ja diH e graMthAM. 13 nAme hatAlugAsana saMgraha mAM 5. patrakAra vi. saM. 197pamAM chapAvAyA che. 2 A narI eka ni 5 neAime racI che. - - --- --- - ----- --- --- -- ------ ------ -- -- - - - - --- - - - Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jaina saMrakRta sAhityane itihAsa prakaraNa ranamAlA A sadAcArane aMgenI 7 blekanI kRti che. e di samaMtabhAnA ziSya zivakeTinI racanA che. enA saMpAdakanA mate A kRtinA praNetA ArahaNanA kartAthI bhinna che, kemake , 22, 63 ane 64 e ArahaNAmAMnA nirUpaNathI bhinna mata darzAve che. vizeSamAM emaNe kahyuM che ke jo. 65 yazastilakamAMthI uddata karAye haze. (2) subhASita sUtisamuccaya (la. vi. saM. 1025)- AnA kata thazastilaka (vi. saM. 101), nItivAkyAmRta vagere racanArA dila semasari hevAnuM keTalAka mAne che. subhASita-rana soha (vi. saM. 1050)- AnA katAM dika amitagati bIjA che. eo "mAthura saMdhanA mAdhavasenanA ziSya ane paoNmiSaNanA praziSya thAya che. emaNe AradhanA, upAsadAcAra yAne 1 A bhAva di zaMmA graMthAla ra1mA vi. saM. 19hmA chapAvAI che. 2 e pu ra41-rara. 3 AnI bIjI AvRtti "kAvyamAlA ( )mA I. sa. 1909mA chapAI che. A mULa kRti hiMdI anuvAda sahita "haribhAI karaNa jaina dhamAlAmA graMthAMka 3 tarIke I. sa. mA chapAI che. vaLI A kRti Ara visaTa ane harTala e benA sayata jarmana anuvAda sahita 3D M ume be kaTake Isa. 1905 ane I. sa. 1907mA Vol. 59 ane 6mAM chapAI che. 4 AcArya amitagati e nAmane paM. nAthurAma premIne lekha che. sAta I- pu. 172-182)mAM chapAye che. 5 emanA guru te vItarAga amitagati thAne amitagati pahelA che. e amitagati vIrasenanA ziSya devasenanA ziSya thAya che. e amitagati pahelAe yogasAra-prAkRta racyuM che ema keTalAka kahe che, 6 emanI ziSya paraMparA nIce mujaba che - zAntipeNa, amarasena, thANa, cakIrti ane vi. sa. 1347mA aparAmAM cha cesa racanAra amarakIrti 7 A vijayA ane darpaNanI sAthe chapAI che, 8 A kRti "anaMtakIrti digaMbara jaina graMthamAlAmA vi. saM. 1979mA chapAI che Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sALa 1 nItizAstra 245 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - zrAvakAcAra bhAvanA-dvArvizatika, dharmaparIkSA, paMcasaMgraha ane 121 padhano sAmAyika-pATha paNuracyAM che. prastuta kRti emaNe 922 pomAM 32 prakaraNamAM vibhakta karI vi. saM. 1950mAracI cheAtanuM svarUpa vicAratI veLA vaidika hiMduonA devanI kaDaka samAlocanA 26mA prakaraNamA karAI che. vizeSamAM anamAM 217 paDyo dvArA zrAvanA dharma viSe nirUpaNa karAyuM che ane e rIte zrAvakAcAranI A nAnI AvRtti gaNAya strIonA guNe ane de, Inine nigraha vagere bAbate A kRtimAM AlekhAI che. pahemacandra-vacanAmRta la. vi. sa. 1rara86)A racanA "kali" hemacarie vi saM. 12nI AsapAsamAM racelA triSaSTinA dase parvamAMthI cUMTI kADhelo vacanAmRtanA saMgraharUpa che. A saMgrahamAM sAtamA parva para aMza nyAyatIrtha sAhityatIrtha munizrI himAMzuvija je che ane ene gujarAtI anuvAda paNa emaNe karyo che, jyAre bAkInAM nave parvamAthI vacanAmRto ekatrita karI tene gujarAtI 1 Ane sAmAyika pATha paNa kahe che A 33 pAnI kRti "mArA dila mA JthAka 13mA pR 132-13mA vi saM 1975mAM chapAi che 2 A kRti hindI anuvAda sahita ghaNA varSo upara chapAI che 3 A "bhAi grajamA thAka 25 tarIke I. sa1927mAM chapAya che. 4 A kRti mA. 0i 0mA dhAka 21 nAme "siddhAntasArAdisaMgrahamA 5 1191mA li saM. 1979mAM chapAI che. 5 A kRti "vijayakama sarigrasthamAlAmA pustaka 36 tarIke vi. saM1993mAM prakAzita thayelI che AmA be anukramaNikAo apAI che pahelImA parva ane sarganA kamAka apAyA che ane bIchamA viSayane ullekha mAnanIca-varga, kaheba-varga, rAjavarga, taja-varga, guNivarga, avaguNivarga ItyAdi varSo pADIne karAyA che. vizvamAM ene deva-kAMTha (48), mAnava-kAMDa (476), tirya-kAMTha (65) ane achava-kAMThe 324) ema cAra kAMDamAM vibhakta kyAM che ahI 48 ItyAdi vacanonI saMkhyA che. 6 A racanAsamaya hemacandravacanAmRtagata saMskRta lakhANane ane che Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24H jaina saMskRta sAhityane ItihAsa [ prakaraNa anuvAda munizrI jayavijayajIe karyo cheA samagra saMgrahamAM 915 vacanAmRta che. AmAM keTalAMka vacanAmRta evA che ke jemAM babbe nItivAkyo saMkaLAyelAM che. A saMgrahamAM paramAtmA, surya, candra, muni, saMta, guru, vaDIla, ziSya, atithi, sAdhamika, Akha, cakravatI, maMtrI, subhaTa, sArI, praja, brAhmaNa, mitra, zatru, strI, pazu, pakSI, rAjanIti ityAdine lagatAM vacanAmRta che. * kasUkti muktAvalI, siraprakara yAne samazataka (la vi sa. 1250)- AnA katAM samaprabhasUri che, eo piravADa vaizya sarva devatA putra ane jinadevanA pautra thAya che. emaNe kumArAvasthAmAM bRhada gacchanA ajitadevanA ziSya vijayasiMha pAse dIkSA lIdhI hatI ane eo TUMka samayamAM AcArya banyA hatA emaNe vi saM. 1241mAM amAravAlapaDiha race che. vaLI sumaInAcariyA, 1 A kAvya "kAvyamAlA" (, mA Isa 1907ma (trIjI AvRtti) chapAyu che e hakIrtiskRti vyAkhyA sahita amadAvAdathI I.sa. 1924mA prasiddha thayu che bhImasI mANeka taraphathI A kAca A vyAkhyA, ene agene kAIka gAlIvabodha temaja paM. bAnarasIdAse vi. saM. 1691mAM A kAvya parate karela hiMdI kavitta sahita I. sa1902mAM prasiddha karAyuM chevaLI A mULa kRti harSakIrtivyakita vyAkhyA sahita chuM saviya kI lAyabrerI taraphathI I. sa1924mA chapAvAI che A mAvajI dAmajI zAhe mULa kRti padyAnukramaNikA, zabda-kAya ane gujarAtI ane sahita prasiddha karI che ane enI cothI AvRtti I. sa. 1936mAM bahAra paDI che. 2 juo pA bhA. sA(pR 118), - - 3 ejana, 5 117-118. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seLayuM] nItizAstra 247 zatArtha-kAvya ane enI paNa vRti temaja zRMgArarAgyataraMgiNuM paNa emanI kRtio che. emane svargavAsa "zrImAla nagaramAM vi saM. 1284nI AsapAsamA thayAnuM manAya che. emanA paTTadhara te suprasiddha jagaccandrasUri che A prAsAdika kRti saktirUpa muktakonI mALA jevI hovAthI enuM sUktiyuktAvalI evuM nAma katae atima zlekamAM darzAvyuM che. A kRtino prAraMbha sira-prakarathI thatI hovAthI enuM A nAma paDyuM che. emA se bleka hevAthI enA kartAnuM nAma joDI ene somazataka kahe che. harikRta nItizataka jene katae A zataka raDyuM haze e vividha chomAM guMthAyeluM che. viSaya- magalAcaraNathI zarU karAyelA A zatakamAM le, 9-02rUpa ekavIsa catuSTayamA ekeka viSaya rajU karAyela che A 21nI noMdha le 8mAM jovAya che. jinezvara, guru, dharma ane saMdhanI mahattA, ahiMsAdi pAMca mahAvata, krodha, mAna, mAyA ane lebha e cAra kaSAya upara vijaya, sahadayatA temaja dAna, zIla, tapa ane bhAva ahI varNavAyA che. TUMkamAM Ama ahI jaina dharma ane nIti sAthe saMbaMdha dharAvanArA vividha viSayo sudha ane hRdaya gamazelIe rajU karAyA che. AmAnA keTalAka 1 A kAvya enI patta vRtti temaja enA gujarAtI anuvAda sahita anekArthasAhityasaMgrahanA prathama vibhAgamAM I ma 1935mA chapAvAyuM che. 2 A prakAzita che. juo Ti 1 3 A prakaraNararanAkara lA 2 pU. ra17-4mA gujarAtI anuvAda sahita cha sa 1871mA chapAyuM che naMdalAlanI TIma sahita A kRni vaDodarAnA zrAvaka jagajIvane vi saM 194ramA chapAvI che. jenA svayasevaka maMDaLa InTArathI A kati mArA gujarAtI anuvAda ane spaSTIkaraNa sahita I.sa 19ra3mAM chapAvI che. 4 prANAtipAta-viramaNa, mRSAvAda-viramaNa, adattAdAna viramaNa, abrAmiNa ane parigraha-viramaNa Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soLamuM] nItizAstra 261 (6) sUktAvalI-A tattvavallabhanI racanA che. * (7) suktiyuktAvalI- A nAmanI traNa kanio che. enA katanAM nAma zratamuni, semadeva ane semasena che (8) suktiratnAvalI- AnA kartA abhayacaka che. bIjA prakAranI kRtionAM nAma nIce mujaba che - subhASita, subhASitazataka, subhASitaSatrizikA, subhASitasAhAra, subhASitANu, sUktasagraha, sUktasaha ane sUktAvalI yAne subhASitasa graha, (3) rAjanIti nItivAkyAmRta (la vi. saM. 1025)- AnA kartA di tArkika kavi somadevasUri che. eo deva' saghanA yazadevanA ziSya nemidevanA ziSya thAya che ane mahendra bhaTTArakanA anuja thAya che emaNe zakasaMvata 881 (vi. sa. 2016)mAM yazastilaka-caMpUnAmanI kRti racI che. nItivAkacAmRtanI prazastimAM yazodhara-caritrano je ullekha che te A ja kRti che. vizeSamAM A graMthakAranI (1) trivarga-mahendra 1 Ane aMtabhAva cAra puruSArtha paikI artha-puruSArthanA karAya che juo jesAI(5 u1) 2 A graMtha ajJAtaka ka sA thA temaja e TIkAgata padhAtmaka avatarAnI sacI sahita "mAzi. mA graMthA rara tarIke vi sa 1979mA chapAya che. mULanI eka suMdara tADapatrIya hAthathI maLe che "ma riyA nItirAjA nAmane 5 nAthurAma premIne mananIya lekha jai. sA. i. Sa 1ra)mAM chapAye che e lekhate A saTIka kRtinI bhUmikA rUpa hatA ene azata vistAra che. 3 mahendra ane enA sArathi mAtali vaccenI dharma, artha ane kAma e traNa varga-puruSArthane agenI carcA savAdarUpe AmA ja kaI haze Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raha6 jaina saMskRta sAhityane ItihAsa [ prakaraNa ) nyAsa A ratnaharSa ane hemarananA saMyukta parizramanuM phaLa che. (5) rUparatnamAlA - bhAnumerunA ziSya niyasandare 4000 ka jevaDI A TIkA vi. saM. 167mAM racI che. 6) vRtti-kharatara gaSTanA hemanadana ane rAhanA ziSya sahajakIrtie lakSmIkItinI sahAyatAthI vi. saM. 1981mAM A racI che. (7) TIkA-candrakIrtisUrie A TIkA vikramanI 17mI sadImAM racI che. sArasvata-dhAtupATha racanArA harSakIrtisUrie Ano prathamArza lakhe che. (8) TIkA- harSakIrtisUrie A racI che. (9) prakriyA-vRtti- vikramanI 17mI sadInA kharataram gacchanA vizAlakItinI A racanA che. (10) TIkA-pA gacchanA upAya bhAnuca A racI che. (1) TIkA- AnI racanA bhAnucandanA ziSya devaca patramAM karI che. (12) hipanaka- A haribhakanA ziSya semene vi. saM. 19ramAM racyuM che. bhAnucandagaNie 2150 zloka' jevaDuM je bhAgyavivaraNa racyuM che te A TippanakanI TIkA che ema keTalAka kahe che. (13) paMjikA- AnA katI dharmadeva che. 1 ji. 20 mi. (khaMDa 1, pR 434) pramANe A dhanarananA ziSya che 2 A bekaTezvara mudraNAlaya" taraphathI chapAI che. 3 juo amaravijayajInA ziSya cAravicano lekha "jainetara sAhitya ane tene A lekha "je. 10 ma" ( 54, aM jamA chapAya che, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattaramu ] ajaina gaNitazAstronAM jaina vivaraNA 291 saMskRtamA che, emA mULa padyAtmaka kRtinuM kaTake kaTake saskRtamAM vivaraNu apAyuM che ane sAthe sAthe gujarAtImA enI samajUtI apAI che. (5) gaNita gaNitasAr~ AnA kartA zrIdhara che. zu trizatikAnA karyAM zrIdhara (i. sa. 750) te ja A che? vRtti gaNitasAra upara upakeza' gacchanA siddhisUrie vRtti racI che jagaNitatilaka" cAne gaNita-pATI (la. vi sa, 1100) AAnA karyAM zrApati che. emaNe zasavat 961mA thIkeAdi-karNa, zasavat 978mAM dhruvamAnasa, i. sa, 1040nI AsapAsamAM siddhAntazekhara ityAdi kRti racI che. e lIlAvattInA kartA bhAkarAcAya nA puragAmI che. emaNe sava daza tene saMmata thAya evuM bha galAcaraNa karI paribhASA samajAvI che. emaNe pATIgaNitane lagatI vividha khALatA 1 AnA namUnA paddhizataka prakaraNanI prastAvanA (p 2022 ane 2)mAM apAyA che 2 A prakAzita che? 3 juo zrI agaracaMda nAhaTAnA pR 201mAM niSTi lekha, 4 A kRti siMhatilakasUti vRtti sahita gA. pa0 gra0mA grathAMka 78 tarIke i. sa 1937mAM chapAI che enu sapAdana meM karyuM che. enA aMgrejI upAdhdhAtamA meM gaNitazAstrane agenA nAnA kALA" e viSaya vizvArathI carcoryAM 5 A nAma siMhatilakasUrie caiAnyu che. ema karavAmA emaNe potAnA nAmanA eka za oDhyA hAya ema jaNAya che 6 zrIpatie baLitatva parI" ema kahyuM che e uparathI meM A nAma cAnsa" che, bAkI sAmAnya rIte pATIgaNita' evu nAma haya, 7 AmA jemAnI e sUrya, be candra ItyAdine lagatI mAnyatAnuM khaTana karAyuM che Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jaina saMskRta sAhityanA itihAsa kuzalatA ke je aneka dbiAnAnA manevinenA phaLapa hAya te aneka prakAre saMbhave che ema kahyuM che. pR. 189, 5, 5, 6610' para TippazuH mULa lekhamAM 'pa90' chapAyA che pR. 193, ci. 2. ceDA vakhata upara OM umAkAMta premAnaMda zAnuM Studies in Jaina Art nAmanuM pustaka (pR +166) 36 pleimAM 89 citrA sahita jaina kalcarala rIsarca sAsAyaTI" taraphathI banArasathI prasiddha thayuM che kharuM paNa e mArA jovAmAM AvyuM nathI. pR. 211, 5 10. 'puruSa' upara TippaNuH di janamete zakasaMvat 705mAM racelA harivaMzapurANa sa` 23 (zve 5517)mAM puruSanAM lakSaNo ane e saga (le. 85-87)mAM karakSakSajI ane enI sAzrvakatA viSe nirUpaNa karyuM che. pR 216, 5. 13. lApa (u. i. sa. pUrve 300... AnA r 'zrutakevalI rasamantabhadra che ane emaNe potAnI AAthI A zAstra vidyApravAha nAmanA pUrvamAMthI uddhRta karyuM hatu ema jinadattasUrie zaTTanarahasyanI prazastimAM kahyuM che. e lAkakaTapa hajI sudhI to aprApya che eTale enI racanA saMskRtamAM karAi haze ke kema te jAvuM' bAkI rahe che. mAchI enA AdhAre zaqanarahasya racAyuM che eTale e lAkakalpamAM zukananA tA adhikAra hovA joie ema bedhaDaka kahI zakAya. 1 A ullekha vA-vika che ema mAnI meM thAkalapanA samaya darzAgye che. 2 abhi ci. (kAMDa 1, zcA, Tara-3)mAM je cha zrutakevalI gaNAvAyA che temAM emanuM nAma nathI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puravaNI 307 5 217, paM. 15. zakuna-rahasya (la. vi saM. 1250)- AnA kata vAyaDa gacchanA jinadAsari che. eo amaracandrasUrinA ane arisiMhanA guru thAya che. emaNe vivekavilAsa vi saM. 127nA arasAmAM racyo che. prastuta kRti pAmA che ane e nava prastAvamAM vibhakta che. viSaya-prAraMbhamAM maMgalAcaraNa che. tyAra bAda satAnanA janma, lagna ane zayana saMbaMdhI zukane, prabhAte jAgatI veLAnA, dAtaNa ane snAna karatI vakhatanA, paradeza jatI veLAnAM ane nagaramAM praveza karatI veLAnAM zukane, varasAda saMbadhI parIkSA, vastunA mUlyamAM vadhaghaTa, ghara bAMdhavA mATenI jamInanI parIkSA, jamIna khodatAM nIkaLatI vastuonAM phaLa, strIne garbha nahi rahevAnAM kAraNa, saMtAnanA apamRtyunI carcA, metI, "hIrA vagere ratnanA prakAra anusAra tenAM zubhAzubha phaLa ane graMthakAranI prati ema vividha bAbate AlekhAi che. 1 AnuM gujarAtI bhASAtara hIrAlAla vi hamarAje karyuM che ane e zukanazAstranA nAmathI jAmanagarathI isa 1899mAM emaNe prakAzita karyuM che. 2 mULa saMskRta kRti prasiddha thaI hoya te te hajI sudhI mArA levAmAM AvI nathI 3 A kRti 5 dAdara govindrAcArye karelA gujarAtI bhASAtara sahita bAlAbhAI rAyacada ane devIdAsa chaganalAla e be jaze maLIne vi sa 154mA prasiddha karI che. 4 Ane age me jagato zakayA ane apazukaniyA nAmanA lekha lakhe che e have pachI prasiddha thanAra che 5 AvA ja prakAranA phaLa meM "hIra kevo leze " e nAmanA mAga lekhamAM darzAvyA che e lekha "hi milana mahijha (1 8, e 11, 5 530-pa34)mAM prasiddha thayela che. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jaina saMskRta sAhityane ItihAsa AdhAra-zrutakevalI" samantabhaThe racelA lokakalpanA AdhAre A prastuta kRti jAI che ema prazastimAM ullekha che. 5. ra24, Ti. 1. A bIjI AvRttinuM nAma varSa prabodha ane aSTAMga nimitta che. 5. ra28, 5. 8. e pachI. A vaidagraMtha te ja pR. 17mAM noMdhAyela vaidyasAra che. Ane saMkSipta paricaya D CG CAM (Vol. XVI, pt, 1, pp. 311-312)mA apAya che. nADI parIkSA-A pUjyapAdanI kRti che ema ji020 keo (khaMDa 1, pR. 21)mAM ullekha che. AthI be prajA uddabhave che - (1) zuM A uparyukta pUjyapAda che? (2) zuM A kRti uparyukta vaidyakaJtho bhAga che? nADIvicAra- A nAmanI be ajJAtaka kRti che. ekamAM ja paDyo che ane ene prAraMbha "na vIthI thAya che. enI eka hAthapothImAthI prAraMbhanA be pada ane aMtamAMnAM pAMca pado pattana sUcI (bhA. 1, 5, 84)mAM udhRta karAyA che. tamAma padyo "anuSyamAM haze ema lAge che. nADIcaka ane nADIsacArajJAna-A bemAMthI ekenA kartAnuM nAma jANavAmAM nathI. bIjI kRtine ullekha 9. divyAM che eTale e pAMceka saikA jeTalI te prAcIna gaNAya. nADInirNaya (u. vi. sa. 1812)- A ajJAta kartaka ane mukhyatayA padhAtmaka kRtinI pAca patranI eka 1 pahelA patranI pahelI pUkI ane chellAnI bIjI pUThI karI che Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puravaNI 309 "hAthapethI (12x4") bahanuM kharatara gacchanA paM mAnazekhare meTA akSare vi. sa 1812mA lakhI che emAM prAraMbhamA "jIvantajAra namae? evA ullekhapUrvaka nAThInirNaya evuM kRtinuM nAma apAyuM che. prAraMbhanA be pavo nIce mujaba che - "snAyunIDI nizA hiMsA dhamenI dhAriNI dharA / tantukIjIvitajJe ca saro paryAyavAcakA() // 1 // vAtta' () pitta kapha dvandvaM tripathaM sannipAtakam / sAdhyAsAdhyavivekaM ca sarvanADI prkaasy(shy)te||2" 41 pado pachI nADI parIkSA saMpUrNa thayAno ullekha che. tyAra bAda anukrame je viSa carcAyA che tenA nAma ane enA ponI saMkhyA nIce mujaba che - mUtraparIkSA (ka) telanA bindu uparanI parIkSA (14), netraparIkSA (8), mukhaparIkSA (2), jivAparIkSA (4), roganI saMkhyA (rara) ane varanA prakAra pupikAnI pUrve banavInA sama" e ullekha che. AthI "nADIvicAra nAma abhipreta haze ema lAge che 1 A hAthathI vyAkaNa-sAhitya-tIthe munizrI sUryodayavicaLa pAme tevA maLI hatI 2 A lakhANa gAmA che 3 A nIce mujaba che "saMvat 1812nA mAgasara vida dvatIyAtithA zrIgaruvAsare zrIvRhatkharataragacchai vA0zrIpunyasAragaNivaziSapanatyabhaktigaNita0 paMvadyAzena paM0 mAnazeSara lidhyataH // " Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jaina saMskRta sAhityane itihAsa - -- nidAnamuktAvalI- kanidAna zabdanA sAta artha thAya che. e pachI nimnalikhita be artha atre prastuta jaNAya che (1) roganAM kAraNenI tapAsa (Pathology). u) rega nakkI kare te yAne roganI oLakha (diagnosis). jiLa 20 kao (khaMDa 1, pR. 212)mAM pUjayapAde nidAnamuktAvalI racanuM ane enI bAra patranI eka hAthathI hevAno ullekha che. A pUjyapAda ane emanI A kRti viSe nADI parIkSA mATe pR. 308mAM puchAyelA be ane uddabhave che. nidAna- AnA karatAM ji. ra0 keo (khaMDa, . 212) pramANe lakSmIdhara che. . 229, pR. 3. "AI upara TippaNa: satasaMhitA (satra-sthAna, a. 5, zve. 5)mAM zastrakarmanA cheva, bhela ityAdi ATha prakAro darzAvAyA che, pR. 229, 5, 20. giranamAlA upara DhipaNa yogaranamAlA mATe ga DCGCM (Vol. XVI, pt. 1, Nos. 170-174). 5 230, 5. 2. yogacintAmaNi upara TippaNa; pagacintAmaNi hid ya DCGCM (Vol. XVI, pt. 1, Nos. 158-161).. 5 230, pR. 9. ghavala upara TipaNA vaivavallabha mATe juo DC GC M (Vol,XVI, et 1, Nos. 281-283). Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puravaNuM 31 pR ra31, 5, 2. giranAra upara TippaNu garanAkaranA aMtima bhAganI kaDI kAnsa jaina gUrjara kavio bhAga 2, pR. 351-352)mAM ane e atima bhAganI kaDI 4-00 ane -108e pustaka (bhA. 3, khaDa 2, 5 1325-6)mAM apAI che. giranAkara nAmanI deha ajJAtanuMka kRti paNa che. 9 ra31, 5 6 ane 15. dravyAvalInighaMTa ane rasacintAmaNi (A prakAzita che, mATe juo D CGC M (Vol. XVI, pt 1)nA anukrame kramAMka 105-109 ane 192-193. 5 232, 5. 1pa che?" pachI. rAsAgara mATe juo uparyukta pustakano kramAMka 191. 5, 234, 5. aMtya A pustakamAM pazu-paMkhInA AyuSya viSe ulekha che. enI saMkSipta nedha jai. sa. prala. 9. aM. 7, pR. 340)mAM levAI che. 5 235. 5 12. "haze pachI, zva-zakunAdhyAya-ji. ra00(baM 1, pR. 40)mAM A kRtinuM nAma dhAnazakunAdhyAya apAyuM che. e uparathI me A nAma cAryuM che. A kRtinI dha pattana sUcI (bhAga 1, 5 126)mAM che, A kRtimAM rara paDyo che. emAM kUtarAnI hilacAla uparathI zukana jANavAnI hakIkta apAI che 5 28, pR. 7. che.' pachI. A saMbaMdhamAM keTalIka mAhitI jaina citra kalpasamAMnuM vivallabha munizrI puNyavijayajInuM lakhANa (pR. 37-45) pUrI pADe che. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jaina saMskRta sAhityano ItihAsa pR. 243, 5. 10. che.' pachI. "indana di' zabda AnA Adha pAmI che. atima padya katanI prazaMsArUpa che te e katanA koI bhakate umeryuM haze 5. 244, Ti. 3 subhASita ratnasA dehanA nAmathI mULa kRti, enA dayALajI gagAdhara bhaNasALIe zarU karI lagabhaga pUrNa karelA ane chellAM eka paghonA bhegIlAla amaratalAla javerIe karelA gujarAtI bhASAMtara sahita hIrajI gaMgAdhara bhaNasALIe vi sa. 1888mAM prakAzita karI che. mULa kRti azuddha chapAi che. pR. 257, 5 11. "che.' pachI, AryagAthA- A mukhyatayA "AryAmAM racAyelAM 140 paLonI kRti che. enA katanuM nAma jANavAmAM nathI, emAM aneka subhASite apAyelAM che. A kRtinAM prAra bhanAM e paDyo ane aMtamAMnAM traNa padyo me b c G CM (Vol. XVIII, pt 1, p 269)mAM ApyA che. A aprasiddha kRtinI eka ja hAthapethI maLatI haze ema ji20 ke (khaMDa 1, pR. 34) jotAM anumanAya che. 5, 26, 5, 8, 1che." pachI, A uktinA saMgraharUpa kRtinI be hAtha pithIone paricaya D C CC M (Vol. 11, pp. 1)mAM kramAMka 386 ane 417 tarIke apAya che. prAraMbhamAM bhAratInA samaraNapUrvakanuM padya che. tyAra bAda vibhaktinuM 1 jue pR 93 2 A bhAgamA vaidika ane pANinIya vyAkaraNene lagatI hAthapothIone paricaya 8 zrIpAda kRSNa belvalakare Ape che. emA uktiratnAkarane sthAna apAyuM che eTale e pANinIya vyAkaraNane lagatI kRti gaNAya, e hisAbe meM enI ahIM nodha lIdhI che. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puravaNI 313 - - - - = = - svarUpa gavamAM AlekhAyuM che. pAIpa zabdonAM saMskRta samIkaraNa (dA. ta =thi ane nA=zAya) A kRtine mahatvane ane sauthI maTe aMza che. pU. ra6, 5. 8. 'pachI padavyavasthA- AnA kartA vimalakIti che. emaNe pANiniti aSTA pramANe saMskRta dhAtuonAM pada jANavAnA niyame sutrone padhAtmaka svarUpa ApI rajU karyA che. emaNe pitAne vidvAna' kahyA che. TIkA (vi saM. 1981)- A 3300 zloka jevaDI TIkAnA kata ucakIti che. eo kharatara gacchanA sAdhujhItinA ziSya vimalatilakanA ziSya sAdhusudaranA ziSya thAya che. emaNe A prakA bAlAjanA badhAthe vi saM. 1981mAM racI che. enA aMtamAM emaNe cha padhanI prazasti ApI che. AnI maLa sahitanI eka hAthapathI vi. saM. 1713mAM sukhasAgaraNanA ziSya samayaharSane mATe lakhAyelI maLe che. A hAthapethIne avataraNapUrvaka paricaya padavyavasthAsakArikA saTIkA" nAmathI D CG C M Vol. II, pt, 1, pp. 19-1930mAM apAya che. 5 27, 5. 14. che.' pachI A vivaraNanI eka hAthathI saMkSipta paricaya D CGC M (Vol.11, pp. 1, p. 187)mAM apAya che. tyAM kahyuM che ke anikAdikAmAM 11 padyo che. ane e kAtanna vyAkaraNane anusaratAM heya ema jaNAya che. A vivaraNa vinIta akSayacanAnA pAnAthe jalaMdharamAM 1 A paikI Ava ane atima e be pa Dcuc M (No II, pt, 1, p 18)mA apAyA che. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jaina saMskRta sAhityane itihAsa kSamAmANiNie racyuM che ema enA aMtima pabhAM ullekha che. avacUri-aniSThArikA upara be avara che. emAMnI eka muni bhAvane lakhI che. avacUri zabda vicAratA A bane avasUrinA ka jaina ane te paNa tAMbara hoya ema lAge che. pR 288, 5. 18. Deka ja bhAga pachI bIjA ane trIjI ullAsa pUra) pR. 288, 5 18. che.' pachI. je bhAga bhaLe che temAM thazevijayagaNie vividha mane darzAvI pitAne mane paNa darzAvyuM che. anu le kha pU. 6, paM. 16.' pachI. citAmaNinI TIkA- rIkA cintAmaNimAMnA vipama udAhonI siddhine mATe racAI che. enA kanAM samatabheda che ema kahaprAtIya tADapatrIya-. 1 A benAM avataraNa mATe juo Dcuc M (Vol II, pt1 anukrame pR. 189 ane 19. 2 A pustaka "bhAratIya jJAnapITha, kArI" taraphathI I. sa. 1948mAM prasiddha karAyela che emAM mUbikIna TalAka zaMkaranI, kArakalanA jena mAnI, aliyA AdinAtha-granyabhaMDAranI temaja kannaDa prAMtamAMnA keTalA anya sAmAnya saMkarinI # lipimAM lakhAyelI ane saMskRta, pAya ane kannaDa bhASAmAM racAyelA pAnI 3pa68 tADapatrIya ane thoDIka kAgaLa uparanI hAthapothIonI viSayadITha sUrI apAI che enI hindI prastAvanAmAM pR. 15-1mAM jainenA sA sahityanI ane rUparekhA AlekhAI che ane pU. ra418mAM saMskRta, pAThaya ane kanaDamAM racAyelA para I sa 1948 sudhI te aprakAzita jaNAtA evA grathAnAM ja enA pratAnI nAma vagere apAyAM che. emAMthI A khaMDa mATe uparyukta TIkA temaja bIjI keTalIka kationI meM nava lIdhI che, kemake enA gratyakAronAM nAma letAM teo je ya ena lAge che, A kara tA. mukhyatayAdi grone age che. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anupale 5 granthasUcI (pR. 288)mAM ullekha che. vizeSamAM A pRSTha upara mA TIkAnI kannaDa lipimAM lakhAyelI 50 patranI hAthapathInI nodha che. emAM patradITha se DhasA akSaravALI sAta sAta paMkti che. A hAthathImAMnI kRti apUrNa che. evI rIte 5, 107mAM noMdhAyelI hAyapothImAM paNa apUrNa kRti che. e pRSTha upara nIce mujabanuM prAraMbhika pagha apAyuM che"jincintaamnnimiishN natvA cintAmaNeH sphuTAM TIkAm / viSamodAhavisiddhyai kurve zaktyA samantabhadro'ham // " ahIM je cittAmaNino ullekha che te zuM di zubhacanakita vyAkaraNa haze ! 5. 46, 5. 16. "i pachI, patravyAkaraNa- A vyAkaraNa graMtha che, enA karatAM samatala che ane enI chappana chappana akSaranI pAMca pAMca paMkitAvALA soLa patranI eka hAthathI kannaDa lipimAM lakhAyAne ulekha ka0 tA >>0 (pR. 223)mAM karAyA che. zuM A samatabha cintAmaNinI TIkA racI che? pU.47,5.16 che. pachI jena siddhAntakaumudI (vi. saM. 191) AnA katAM zatAvadhAnI munizrI ratnacandra che. eo laoNkA" garachamAM aMtargata lIMbaDI saMpradAyanA zrIgulAbacandajInA ziSya thAya che. emaNe A vyAkaraNa caccAra pAdavALA cAra adhyAyamAM vibhakta karyuM che. e soLa pAkanI sarAsaMkhyA anukrame nIce pramANe che: 1 A kRti lairavadAne ane khamaNe potAnA bikAneranA mudraNAlayamA chApI I sa 1925mAM prasiddha karI che. enA aMtamAM sapATha, vArtika, dhADha temaja sanI akArA me sucI apAI che. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 jaina saMskRta sAhityane itihAsa - - - - - . L * 46, ,100, 145, 24, 4, 51, 10, 185, 71, ke, jaLa, 86,51, 5 ane 119 - , A 1301 sone temaja ene uparanA svapajJa vArtikane prakriyA krame rajU karI enuM kartAe jAte raceluM vivaraNa apAyuM che. e samagra racanAne jainasiddhAnta mudI nAma apUrNa che. enA pUrvArdhamAM nimnalikhita nAmavALAM prakaraNa anukrame apAyAM che:-- - sattA paribhASA, svarasaMnyi, vyaMjananyi, svaravikAra, 'vyaMjanavikAra, vibhakti, avyaya, strI pratyaya, kAraka, samAsa ane tahita - uttarArdhamAM AkhyAta-kyiA ane kRdanta-prakriyAnuM nirUpaNa che.' pR. 132,5. 14. "abhidhAnarAjendra (vi. saM. 194-vi. sa, 1960)- A sADA cAra lAkha ka jevaDA mahAkAya kezanA kata vijayarAjendrasUri che. eo saudharmabahApA gacchanA pradarijInA ziSya thAya che. emaNe A kezane prAraMbha siyANAmAM visaM. 1946mAM karyo hato ane enI pUrNAhuti emaNe ahIM (suratamAM) vi. saM. 1960mAM karI hatI emaNe A kesamAM 60000 pAIya zabdonAM maLanA nizapUrvaka enAM . saMskRta samIkaraNa ApyAM che. zabdano artha samajAvatI veLA pAThaya 'ke saMskRta avataraNa apAyuM che. keI koI vAra te samagra kRti avataraNarUpe apAI che. evI koI koI kRti saMskRtamAM che. A kozanI A viziSTatAne laIne meM ene A saMkSipta paricaya 1 A pAya-saMskRta keza sAta vibhAgamA ratalAmathI I.sa. 1913, 1911, 1913, 1941, 1934 ane 1934mA anukAme prasiddha karAyela che. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anulekha 317 Apyo che, jyAre A jakartAnA rAnAmmudhikAzI, 5. harago MvidAsa trikamacaMda zeThe racelA pAsamahuNava nAmanA pAma-saMskRta kAzane, 'zatAvadhAnI'zrIratnacandrakRta *Ardhmagadhi Dictionary nI ke jemAM jaina AgamAnA zabdonA saMskRtAdi cAra bhASAmAM artha apAyA che tenA temaja AgamAraka' zrIAnandasAgarasUrio saMkalita karelA 4 alpaparicitasaiddhAntikazabdakoSane paricaya ApatA nathI. pR. 158, 5. 14. che' pachI vAgbhAlakAranI TipanI ma TippanI mAlaca racI che ane enI 'kannaDa' lipimAM lakhAyelI eka hAyapethI maLe che ema ka0 tA0 gra0 ( pR. 137)mAM ullekha che. A bAlacandra di che pR 177, 5. 16. che.' pachI AkRtinI kannaDa' lipimAM lakhAyelI traNa hAthapothInI noMdha ka0 tA0 gra0mAM che (juo pR. 135, 225 ane 293). pR 313mAM A kRtinA praNetAnu nAma 'amRtAnanda ceAgI' RSAyu che. 5 196, 5. 11. che.' pachI gaNitazAstra ane gaNitasUtra (la vi. sa. 900 )mA gaNitane aMgenA ane graMthanA krartA pagaNita1 A uparAMtanI kRtionA nAma vagere mATe juo abhidhAnarAjendranA prathama bhAganI prastAvanA (5 13-14) 2 nA paricaya mATe jIe pAya (prAkRta) bhASA ane sAhitya (y pa-60) 3 ejana,pu 60 *~ 4 ejana, 5 60 5 AnA keTalAka paricaya kevalajJAnapraznacUDAmaNinI hindI prastAvana (pR. 5-10mA apAyA che. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jaina saskRta sAhityanA ItihAsa sArasa graha racanArA di. mahAvIrAcAya' che ema ke pra0 cUnI hindI prastAvanA (pR. 6) jotAM jazuAya che. vaLI gaNitasAra paNa emanI kRti che ane emAM guNettara zreNInA siddhAntonu vistRta niSNu che ema ke pra0 cUndI hindI prastAvanA (4 5)mAM ullekha che. te zu e gaNitasAra uparyukta kRtiothI bhinna che pR. 199, 5. 2. che ?" pachI, gaNitayA ( vikramanI 11mI sadI) AnA kartA zrIdharAcAya che. pR. 199, 5. 14. che ?" pachI. tilaka--A gaNitane lagatA graMthanA kAM si'hatilakasUri che ema ke 50 cUnI hindI prastAvanA (pR. 6)mAM ullekha che te kharI che? pR. 200, 5, 17, che.' pachI, mejika yAne vyavaDdraka rekhAgaNitaAAnA kartA zrIdharAcAya" che ane emAM emaNe saraLa rekhA, vRtta, raikhika kSetra, nalAkRti, mAcAkRti, vartulAkRti ityAdi viSayAnuM nirUpaNa karyuM che. 4, 205, 5', 8. che.? pachI. jyAtijJAnavidhi-- AnA kartA zrIdharA cAya che ane emaNe gaNitasAra nAmanI kRti zmI che. AnI kannara' lipimAM lakhAyelI nava patranI tADapatrIya hAthapothInI 1 aa nAmanI mahAvIrAcArye saMskRtamAM racelI kRtinI kannata' lipimAM lakhAyelI vividha hAyapothIonI noMdha 90 lA (pR. 168-169)mAM che. 2 A sadImAM pAcamA eka gatinA grantha racAyA che ane emAM miti praznanA uttara zreNinyavahAra ane kuTTakanI zItithI apAyA che. 3 juo ke 50 zUnI hindI prastAvanA (5 ) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anulekha 319 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - noMdha ka7 tAcaM0 (pR. 242)mAM che A kRtinuM magalAcaraNa nIce mujaba ahI apAyuM che. - "praNipatya vardhamAnaM sphuttkevlsstttttvmiishaanm| jyotirjJAnavidhAnaM vakSye svAyambhuva samyak // " A kRnimAM pariNAmana-vidhinA saMketa maLe che. vizeSamA A kRtimA cara karaNa ane sthira karaNanI samajaNa apAI che. pR 220, 5 6 che pachI pAkakevalI- AnA kartA sakalakIrti che 5 221, paM. 8 che' pachI tIthakevaliprazna-kannaDa TippaNIthI alaMkRta A ajJAtaktaka apUrNa kRtinI kannaDa lipimAM lakhAyelI 42 patranI eka hAthapathInI noMdha ka7 tA0 20 (5 ra74) mA levAI che. pU. 221, 5.8 che pachI kevalajJAnaprazacUDAmaNi (la vikramanI bAramI-teramI sadI)-AnA kaI di samantabha8 hevAnuM manAya che. A pustakanA vidvAna sapAdaka paM. nemicandra jainanA mate e samantabhadra AptamImAMsAnA katathI te bhinna che. eo aSTAMga AyurvedanA praNenA hevAnI ane pratiSThAtilakanA nemicanA bhAI vijayapanA putra hovAnI saMbhAvanA sa pAke darzAvI che 1 pratibhAgaNitamA grahanA vAnA pariNamatu virapaNuM che 2 Ane lagatA sa. paze ke pracUDanI hindI prastAvanA (pR 11)mAM che. 3 A pustaka nemicandra nAM hindI anuvAda tathA vistRta ane aneka co rajU karanAra vicita temaja prastAvanA ane traNa pariziSTa sahita bhAratIya jJAnapITha, kAzI taraphathI Isa 1950mAM prasiddha karAyuM cheprathama pariziSTamA nakSatra yAga ane karaNanA nAma apAyA che ane satatanA muhUne lagatA ca apAyA che. bIja pariziSTamAM janmAvI banAvavAnI rIta vistArathI samajavAI che grIna pazinTamAM vara ane kanyAne ke meLa raheze tene vicAra karAyA che Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 jaina saMskRta sAhityane ItihAsa jyotiSazAstranA gaNita ane phalita evA be vibhAga paDAya che. phalita jyotiSanA vividha peTAvibhAga che. lata herAzAstra, sahitAzAstra, muzAstra, sAmudrikazAstra, prazazAstra ityAdi prazrazAstra e jAtinuM mahatvanuM aMga che jainAnAkhAsa karIne digaMbaronA jyotiSanA graMthamAM praznapatha vizeSa pramANamAM levAya che. prastuta pustakamAM candranIlana' nAmanI prakSapraNAlInuM varNana najare paDe che. A gadhAtmaka pustaka canhonsIlananA saMkSeparUpa che, paraMtu subodha che. emAM "Ayaprazna praNAlI ane kalpitasaMjJA lagna praNAlInI chAMTa jovAya che. akSaranA vargakaraNathI zarU thatA A pustakamAM vividha viSayane agenA praznone sthAna apAyuM che. jemake kAryanI siddhi, lAbhAlAbha, cerAyelI vastunI prApti, pravAsInuM Agamana, reganuM nivAraNa ane mukaradamAnI saphaLatA vizepamAM suSTi-prazna ane bhUka-none paNa ahIM vicAra karyo che. nakha janmapatra banAvavAnI rIta e A pustakane mahatvano aMza che. saMpAdakanA mate e rIta sarvathA navIna ane maulika che. keo Do cUmAM koI koI sthaLe prAcIna kRtimAMthI pAkya gAthAo uddhata karAI che 1 di akSake siddhivinizcayanA AThamA parionA sarvakanI siddhi karavA mATe notiSanA jJAnanA upagane heta tarIke darzAve che. 2 digaMbara sAhityamAM malavAne badale pALakevalI nAmanI praNAlI prasara vAya che juo uparyukta hindI prakhtAvanA (5. ra3). 3 juo hindI prastAvanA (pR. 17). 4 juo hindI prastAvanA (pR. 24). 5 juo 5, 18, 19, 24,46,47, 4 ane 84. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anulekha 321 pR ra21, 5 8 che.' pachI. comAlanaprazna-A nimittazAstranI kRtinI kAgaLa upara kannaDa lipimAM seLa patra upara lakhAyelI eka hAthapathInI nedha ka7 tAeN0 ( 24ra)mA levAI che zuM A kRti gRhajayotiSANavane bhAga che? 5 221, 5. 9. che.' pachI. AyajJAnatilakau vi. saM. 1441) A nimittazAstranI 750 pAnI kRtinA racanAra vasaribhada che. eo dAmanadinA ziSya thAya che emaNe aNahilavADamAM racelI A kRtinI eka hAthapathI vi.saM 144mAM lakhAyelI maLe che. A kRti paccIsa prakaraNomAM vibhakta che. svapajJa TIkA-A 1200 zloka jevaDI che. 5 221, 5. 8. "che.' pachI. A tasvarAjavallabha- A rAjavallabhanI kRti che zuM e nimittazAstrane lagatI che? pU. rara1, 5 9 che' pachI. Ayaprazna-AnI noMdha jaio eN0 (pR. 346)mAM che. ka pR. 221, 5. 4. che. pachI AyasalAva-A 195ka jevaDI ajJAtakartaka kRti che. vRtti- A padaka jevaDI che. 5 226, 5.5.500" pachI pacAMgata -pacAMga eTale (1) tithi, (2) vAra, (3) nakSatra, (4) yoga ane (5) karaNa A pAca agenA nirUpaNapa A kRti haze ema mAnI meM enI ahIM noMdha lIdhI che. vRtti A 9000 zleka jevaDI vRtti abhayadevasUrie racI che. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - jaina saMskRta sAhityano ItihAsa | pariziSTa (A) digambara akalaMka ra1, 108, 320 juo ! inanTi ra43, 31ra rAjavAti kakAra ugrAdiya rara7-229 akalaka 56 upAdhe e. ena 46 akalaMkadeva 126 ekasabdhi bhAraka 194 ajitasena ra9 kalyANakIti 109 ka 177 kundAdAcArya jaa anantakIti 46 che ra43 anantapAla (20) 199 kumArasena rara9 abhayacarja 25, 29 kevalIti rarapa abhathanadi 15, 18, 20, 21 guNanandi 18, 19, rara (amara 131 132 amarakIrti vidya) 106, 108, guNabhadra 19, 200 19, 131, 132 gummaTadeva muni 28 amarakIrti 244 cakIrti 46 amitagati (pahelA) ra44 candraya 17 che (bIja) 244 candrasena 323 amRtana%i 177 cArukatirara che rara7 che 140 amRtAnandagI 17 citrakumArasena rara9 ameghavarSa 240 jayakIti 134, 135, 138, asaga 141 14-143 Amana 199 jarI bhogIlAla amaratalAla 312 AzAdhara (20) 16, 44-46, | jinasena (pahelA) 15 18, 19, rara9, 280, 28, 296, 200 che (bIjA) 108, 306 >> rara Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - paheluM] granyakAronI sUcI 337 jinendrabuddhi 16 juo digya, midAsa 243 deva, devanadi, vananina, pAdapUjya neminAtha ra63 ane pUjyapAda pAsudara 118 jaina mohanalAla 106 pAtrakesarirasvAmI ra28 Indu 142. juo bhegIndu pAdapUjya 140 juo jinendrabuddhi, damasAgara (muni) 140 digrastra, deva, devananTi, devanandina dayAla muni rahe. juo vAli ane pUjyapAda parvatarAja pArvacandra 187, 188 dArathaguru ra28 azvadeva 187 digrastra 17, 36, juo jinendra puSpadanta 284 * | buddhi, pAdapUjya ane pUjyapAda diva 15 pUjyapAda 15, 17, 18, 40, vinani 15, 16, 36 108, 134, 137, 140, 228, 268 vinadina 15 juo jinendrabuddhi, digrastra, deva, devendrakIti 43, 4 devanani, devanandina ane pAdadvivedI ema ena. 17 pUjya dhanaMjaya (20) 16-109, pUjyapAda rara1ra6, 1ra7, 302 308 dhana jaya 106 310 dhanapAla (20) 199 dharmaja 43 pUrNa sena rara9 namicandra 46 prabhAca% 17 che 200 ka 19 >> 319 che 20, 21, 27, 28, 107, nemicandra jaina 319 43. nemicandra zAstrI rara6 prabhAca 46 u27 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju] grantha ane lekhanI sUcI rUpa1 ekAkSaranAmamAlA (amara) 98 ! kamalavijyAsa 254 , (vizva) 13ra ! kammasthaya | (sudhA0) 112, 130.! -piNa 207 * juo ekAkSaranivaruM ane nAma kiraNakAkala mAlA -ka ra9ra. juo gaNakaekAkSaraniTu 1ra9 - 131. o eka karaNazekhara 32 saranAmamAlA sudhA) ane nAma. (karaNISa 321 karNAlaMkAramaMjarI 18 bhAlA enkavyAkaraNa 1ra-14, 5. juo kapUraprakara 24, 25. juo i--vyAkaraNa ane jainendra subhASitoSa ane suktAvalI " vyAkaraNa -- avasUri ra5ra, juo TIkA oktika (ajJAta) para (jina) -TIkA (ajJAta) 253 . (kula) 49 - jayU) 253 che (jina) para - jina) 25ra juo | (soma) para avazUri auSadhinAmamAlA 126 - (yazae253 * [ kakSApaTavRtti . juo bahavRtti - , harSa) 253 viSamapadavyAkhyA - bAlAvabodha 253 *kakSApa 76 - baka 253 kathAzi 218, juo zAnaratnAvalI karmagranya dave) * kathAmahodadhi upara -avasUri 100 - kathAratnAkara 254 kalAkApa 98, 234 kandapacUDAmaNi 191 kalApavyAkaraNasandhigatirata ra73 - cuviNa 204 - avasUri ra73 che - TIkA 4 - kakalikAlasarvajJa hemacandrasUri eTale? - bhAsa 13.. 61 * * kabU. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - 366 jene saMskRta sAhityane ItihAsa (pariziSTha bAlAbhArita 98 - avacUrNikA 75, 88. juo bAlazikSA (prAcIna gujarAtI saMskRta siddhahemacandra-bahadavasUri vyAkaraNa) 48, 273 -TippaNa bAlazikSA zakita) 48 - huNikA cha che (saMgrAma)48, 51, 23 - dIpikA 76 bAlAvabodhaskRtti 41, 27. juo bhAlabAdha -prakriyA 100, juo haimabAlAvabodhinI raha5 bRhaprakriyA che bIjausta ra sa nAhI - vidhamapadavyAkhyA 06, juo bIjanighaMTu 126 kakSApatti ane kakSApaTTa buddhisAgara nIti) 31, 237,263 - sAdhAra 76 che (vyAkaraNa) 31-33, buka-hemaprabhA 84 40, 41, 12, 111, 143, ! bukanyAsa uma) 24, 2, 4, juo paMcagranthI 7, 70, 82, 12, 30. bahAAitra juo tattaprakAzihAprakAza, nyAsa, - TIkA 120 mahArNava ane zabdamahArNava bRhaTippanikA 76-78, ra7ra, - durgapadavyAgyA ka2, 78, 302 juo vyAsasArasamudAra, nyAsahAra bRhasparva mAlA raheze ane laghubhyAsa bahayiA 83. juo candra pramANe ane haimakaumudI | kheDA 29 bRhati haMma) 58, 64, 67, be mahatvanA grathanI zodha 284 69 71, 73-7% lai jAo ethadIpikA 146 belidIpikA 146 amArahajArI, hitakA, tAvaprakAzikA prakAzikA ane bAbala bhAbhara-kalyANa nira-nAmikSaNatriya papa . .* vRti Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjuM]. - - - - - - - -- - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - grajo ane lekhenI sUcI 37 bhaktAmarava 264, 300 ! - TIkA 206 - TIkA (siddhi0) 255, juo ! - bAlAvabela 206 vRti -vRtti (siMha) ra05 - TIkA (harSa0) 210 - , hama) 206 -vRti (siddhi) 54, 55. 3 bhuvanadIpaka (hema) 208, ra05. juo TIkA jao zailokyatIpaka zaileSabhagavatI 225 prakAza, navyatAjika ane medhamAlA - vRtti 225 bhUdhAtu bharapariNA T --vivaraNa 258 - avacUri 100 -vRti ra78 bhadabANahitA 225 bhUdhAtuvRtti saMgraha 27 bhadara 34 bhAjajhabadha 78 bhAnucandagaNicarita 54, 120, bhejavyAkaraNa 256, ra74 254, 288 makaranda 170 bhAnucandranAmamAlA 11. juo | maNiyA) ra8 nAmamAlAsaMgraha, nAmasaMgraha ane madhyamaprakriyA 83 vivitanAmasaMgraha madhyamavRtti (kAkala) 71, juo bhAvatAsAra 242 kAkalanI kRti, jhikAdIpikA ane bhAvalikA 205 laghuti bhAvasaptatikA 294 madhyamavRtti sthApanA) 72 bhASyavivaraNa 276 madhyama-hemaprabhA 84 bhuvanadIpaka maneriyanAmamAlA 107 - bAlAvabodha 25 maneramAhA 143 bhuvanadIpaka (pA) 205, rahe. maneramAcayi 111 juo grahabhAvaprakAza matrarAjarahasya 26, 28ra - avari 206 malayAI 203. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jaina saMskRta sAhityanA itihAsa mallikAmakaranda 181 mallinAthacaritra 171 mIvicAra 238 mahAdevIsAraNI --TippaNa 294 - TIkA 294 Vo - vivRtti 294 * mahANu va cha7. jue tattvaprakAzikAprakAza, nyAsa, bRhanyAsa (haeNma) ane zabdamahANu va mahAvIracariya 73, 147, 212 mahAvIrastavana 50 mAvarAjapaddhati 231 mAtRkAvalI 220 mAtRkAnidha'Dha ( ajaina) 126 mAdhavanidAna - AkhkhA 298 mAnasAgarIpaddhati 210 mizrali'gakAza 55. juo li'gAnu zAsana ane zivasindhu mizrali'ganiNaeNya 55 sugdhAvabodha auktika 47, 4-5 * mugdhAvAyA 253 1 munisuvratacaritra 205 ' munisuvratastava 182 muSTibhyAkaraNa 3639, juo zabdA nuzAsana (malaya0) ---- viSamapadavivaraNu 40 - - vRtti (snApana) 36-38 muddata cintAmaNi - TambA 201 mRgapatizAstra 34 meghadUta [ pariziSTa V TIkA 282 mezramaheAdhya 219, 224, jue varSa prakhAla temaja varSa pramAdha ane aSTAMganimitta madhamahAya- prola 224 mezvamAlA (ajJAta) 225 "S (hIra0) 225 '' (hema0) 208. juo zailokayadIpaka, zailAthamakAza, nabhyatAjika ane jIvanadIpaka merutrayeAdazI -- vivaraNa 258 x motI! zukaniyAM ane apazukaniyAM * 307 tidinacaryAM 175. jue jadiNucariyA yunnarAja 322 yundarAyanAprakAra 322 yannAsnAyu 322 yavilAsa 182 ? Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - bIju] grantha ane tenI sUcI 381 saktAvalI ha i2para juo semazataka 246-248, 29 jue kapUraprakara ane subhASita ! siraekara ane sakitamukatAvalI sUktiAtrizikA 255. juo, - paNa ra48 sUtahAtrizikA - TIkA (ajJAta) 248 - vivaraNa (vg) 255 che (raNa) 248 sukitamuktAvalI (dha) 257 juo - (jina) 248 sukanamuktAvalI , vimala0) 248 sUktimuktAvalI (mI ra41, 247 - vRtti 248 - vyAkhyA (dharma) 248 juo sijUraprakara ane semazataka ! - ka (ha) 248 - kavita 246 samasaubhAgya 288 - bAlAvaberala 246 stavanarena 24 - vyAkhyA 246 rastutitridazanaraNa 254 sUtaranAkara 254 stotra (700) 290 sUtaratnAvalI 261 stotraratnAkara 50, 28, 280 sUktisaMgraha 251 juo suktAvalI strImukti-kevalibhUkina-prakaraNa () sakisamuccaya 251 sthAna 225 sUyagaDa 51 - vRtti 25 - nizuriTIkA 138 nApacAzikA 55 supatti 207 * sva dizAbdadIpikA 2. juo sUrya sahastranAma 119 dIpikA ane AdizabdasamuccayanI - vRtti 110 avasUri seani-kArikA 120 svAdizabdasamuccaya 72, 97 8, - TIkA 120 130, 169 1 A kRtinI saMkhyA darzAve che Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 jene saMskRta sAhityane ItihAsa pariziSTa - avasUri 7, 99 jue hammIramahAkAvya 60 dIpikA temaja sthAnizabdadIpikA, haratakANa 211, 213 - TIkA laka hastasaMjIvana 201, 211, 212, syAdAntaratnAkara 98 214, juo siddhazAna ane syAdvAdamaMjarI 206 hastasaMjIvanI syAdvAdamukatAvalI ra84 - TippaNuM 216 svapnacittAmaNi (ajJAta) 219 - vRti (pad) 201, 215 (jaga7) 218, 219 hastasaMjIvanI 214,juo siddhAna juo svapnazAstra ane hastasaMjIvana svapnapradIpa 219 juo svaMvicAra hastiparIkSA 211, 235 juo svanalakSaNa 219 khavicAra (jina) 219 gajaparIkSA ane gajaprabandha , vadha) 218, juo 3 che hiMgulakara 249, 255-257 1 hiMgulaprakaraNa 255 vakhapadIpa hIrameghamAlA 225 svAzAstra jaga9)210 218,219. vasaMtatikA 219 juo sumiNa 1i xhIM ke lezo? ka7 sattariyA hemacandrakutikusumAvalI 34 88, 93, 107, 160 -vRtti 21 svakharubhASita 219 hemacandranuM prAkRta vyAkaraNa 69 hemacandravacanAmRta 245 svAdhikAra 219 svAdhyAya 219 hemacandrIya apabhraMzanuM svarUpa 63 svanAvali 219 hemazabdasamuccaya, zrI 84 svanASTakavicAra 219 hemasamIkSA 65, 113, 115 117, 128 svaradaya (ajJAta) 217 hemakArakasamuccaya 85 . (nara0) 217,juo narapati hemakaumudI 83. juo candraprabhA svarodaya (yaNa0) 217 che ane bahA-prazciA jayacaryA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - - - -- - - - 39H jaina saMskRta sAhityano ItihAsa (pariziSTa vAkyaprakAza 83 vaidika vyAkaraNa 18, 1ra. juo vArAhIsaMhitA 225 chAndasa vyAkaraNa vikramorvazIya ughajIvana 298 -TIkA 184 vevAmRta 232 vijJAnazataka ra98 vaiyAkaraNabhUSaNasAra 83 viTavRtta 288 vairAgyazataka 298 vizvamukhamahAna 289 ja vyAkhyAsudhA 280. juo rAmAzramI vidhilikhita 185 zakunanirNaya ra85 juo vasantavizAlabhArata 184 { rAjazakuna zikunANuM 295 vijhAntavidyAdhara 269 zatakatraya 243, 288, 299 vizvakoza 118, 131 -TIkAo 299 vizvaprakAza 128 zatakatramAdisubhASita saMgraha 288 vipazupurANa 115 zabdabhedaprakAza 112, 118 vRttajAtisamuccaya 150 zabdamaNidarpaNa 56 -TIkA 138 zabdAnuzAsana ra67. jue aSTaka, vrataratnAkara 134, 138, 141, aSTAdhyAyI ane vRttisatra 149, 281, 282 * zArIrakabhASya ra67 286 -TIkA 138, 281 - zAgadharapaddhati u0, 200 - vRtti 136 zAlihotra 235 vRttisatra 267, juo aSTaka, zAzvata 128. aSTAdhyAyI ane zabdAnuzAsana zivasvaradaya ra01. juo svarodaya (vRddhagazata ra97. juo egazata ? zizupAlavadha ra73, 285. juo ane cAgazataka mAghakAvya vRiddhayogazataka 230 ' gAratilaka 162 veNI sahara 295 zaMgAratilakAlaMkAra ra73 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjuM! grantha ane tenI sUcI zugArepiDa 141 278, 279 gAramAza 29 sArasvata vyAkaraNa 87, 120, zagArazataka 298 256, 273-75, 277-7, zivazAstra 282 sAhitya ane vivecana 49 zivasAmudrika 26 sAhityadarpaNa 15, 16, 286, zrIbedha 281, 282 287 siddhAntakaumudI 18, 29 58, paMcAzikA 25 63, 82, 8, 96 SaSTisaMvatsara 225 siddhAntacandrikA 277 saMskRta vyAkaraNa zAstrakA itihAsa ' siddhAntarazekhara rahe 11, 16, 19, 2325, 29 sI. ke. rAjA smArakanya 137 31, 33,42,57,62,27- sukRtasakIrtana 160 ra71, 273 suzrutasaMhitA 206, 310 saMgItapArijata 189 sutimuktAvalI 107, 248 saMgatamakaranda 188 suryazataka 270 saMjIvanI 264 sekaabdha 145. juo rAvaNavaha saMgAsara ra74. svarodaya ra01. juo zivasvarodaya sarasvatIkAbharaNa 1, 289 hanumaghi7 124 sarasvatInivaTuM 124 hayagrIvavadha 96 sarasvatI sUtraprakriyA ra74 harSacarita 286 sarasvatI sUtro ra78 hastacihnasatra 216 sAmaveda 285 hastabimba 216 sAmudrikAbUSaNa 215, 216 hAyuda ra35 sArasaMgraha 225 hitopadeza 260 sArasvataprakyiA ra77 hevAla (Report) 42 (ce, sArasvatavizvama 86 (kAtanna, 87, ra37 cothe), 281 (trIje) Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRta sAhityane ItihAsa [pariziSTa herAmakaranda 295 Catalogus Catalogorum 43 Catalogue of Sanskrit Manuscripts in "Mysore and Koorg 184 | Descriptive Catalogue of the Government Collec- tions of Manuscripts R$4, 265, 260, 261,3 06, 310-2014 Encyclopaedia Britanica Ganadarpana, a work on Sanskrit Grammar ascribed to King Kumar apala (1143-1174 A. 1)) of Gujarat, The fo 1 Gem-stones and their distinctive characters 230 Gospel in many Tongues, The 2 History of Classical San- skrit Liturature 989,244 History of Hindu Mathea matics 2&4, 966 History of Indian and Eastern Architecture 143 History of Indian Lite rature 280-282 History of Sanskrit Poetics 944, 456, 363 Indian Architecture 163 Indian Literatures, The RfU Literary Circle of Mahamatya Vastupala and its Contribution to Sanskrit Literature 386 On the Aindra School of Sanskrit Grammarians ? ! Sanskrit Literature is, 267 Some Notes on the Manuscripts of medical works by Jaina writers R20 Technical terms and Technique of Sanskrit Gra mmar sf Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 prakINuka vizeSatA akabara (5) 54, 11e : aNahilapura 217 akSayacandra 314 aNahilapura pATaNa 123, 168, akhaMDa AnaMda 298 (aNahilavADa 321 maga 9 ahamAmaDI 457, 3, 63. juo agra 30, 14, 10, 13, ardhamAgadhI ane ArSa . 200, rara6, 250 - anuvAda 17, 69, 19, anantakIti digambara jaina grantha242, 206 mAlA 244 -upadudhAta 159, 200,286 anupa saMskRta pustakAlaya 226 rA anekAna 56, 141 - -TippaNuM 148, 159, 106 apabhraMza 60,110, 14, 15, - prastAvanA 148, 23,28] 175, 244,25,28, 286. ajayapAla ) 7, 12, 183, juo avaha 217 -cha 143, 148, 146 ajita 222 - muktake 68 ajitadeva 246 ajitanAtha ka. abhayacandra 187 aMcala gaccha 40, 55 116 | abhayavi 218 - 1ra9, 15ra, ra31,25, 271, abhinandana 222 ra77, 192, ra87, 295 | abhimanyu 5) 57 , 1 AthI A nAmanI bhASA asimeta che. A pramANe pAya prA), AI, ahamAgaNI (ardhamAgadhI , IzuM marahadI jina mahArASTra, raNa visenI) mAgaNI (mAgadhI, jesAi vaizAcI, liyA pisAI (rAlikA paizAcI, avAhaka (apara, jana , vaikika saMskRta, ardha sata, jUnI gujarAtI, uhisI, drAviDa, kannaDa (kAraDI), varu, tibeTa, avestA, avestA pahelavI ityAdi mATe samajI levuM Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju] prakIrNaka vizeSatA 411 - - - - - - - - - - paramAgamapravINa 43 paramAnanda 88 paramAra (5) 36 paramAhata 59, 2, 114, 115, 211 pavAla 199 5tyeka 282 pAiya 3, 5, 6, 8, 30, 43, che 45, 46, 63, 14, 104, 15, 110, 145, 147, 148, 15, 175, 184, 200, 20-211, 213, 219, 251, 265, 286, 294, 285, 14, 318, juo - subhASita 182 pATaNa 79, 84, 85, 8, 116, 175, 176, 178, 206, 220, 250, 251, 278 pATaliputra 204 pANini 25 pAraga jAvajI 280 pAdaliptasUri 204. juo nAgendra pArasI 3, 4, 265 pArasI, 5, juo phArasI pArekha prabhudAsa becaradAsa 70 pArtha 70. juo pArzvanAtha pArdhaca% 28 pArzvanAtha 6, 210, 258, juo prAkRta -avataraNa 289 316 - acaya 65 - udAharaNa 148, 156 - gAthAo 720 - cha 145, 146 - nAma 155 - padho 69, 159, 173,200 235, 259 -rUpAntara 241 2) - vivaraNa 285 - zabda 313, 316 pAli 4, 67, 65 pAhiNI kara, juo caMgI ane cAhiNI pitAmaha 1ra9 pIyUSavarSa 178 purIka 250 puNyaharSa ra05 punya(zya sAragaNi 300 purAtatva 32, 4, 54, 147, ra70, 284. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 jaina saMskRta sAhityane ItihAsa at-67 jaina maulika grathonuM | 66, 17 ekAdITha phAla mUlyAMkana: 68-74 nivedana: dilIpa aMza- 38-4ra paMdara viSaye ane ene 68 racanA samayanI sUcI ane kartavya agenI kRtionI saMkhyA tathA | 68-71 prayAsa temaja bhAratIya citrakaLA sAhityanA tathA saMskRta sAhityanA 42-66 vyAkaraNadinuM vihaMgAva- ItihAsane lagatA vividha bhASAlekina emAM racAyelA pustakanI sucI 66 traNa ane cAra viSayanI eka-] 71, 72 prastuta pustakanI AvazyakatA kaIka kRtio | 72-74 gaNusvIkAra 1-3ra3 sapiNa mULa 18 prakaraNa 1: prAstAvika 12-14 (2) jaina aindra vyAkaraNa 1 jagatanI anAdhanantatA ane enI utpatti 2 sAhityanI bhASAne udbhava 14, 15 (2) sadupAhuDa (zabda3 bhASAonuM vagIkaraNa prAbhRta). 4, 5 bhASA kenI 15-ra3 (4) jainendra vyAkaraphayAne 5 jaina saMskRta paMcAdhyAyIH 5, 6 upalabdha sAhityanI iyattA di. pUjayapAdana paricaya, be vAcanA, 7 pustakanI maryAdA 8 saraskRta kRtionA sAta varga asalI sUtrapAnI TIkAo, paNa 9-60 prakaraNa 2: vyAkaraNa nyAsane bhASya, mahAvRti, zabdAM9 vyAkaraNanA paryAyA bheja-bhAskara, paMcavastu, (4) 9 vedanA cha aMga zabdArNava ane enI TIkAo, 9 vyAkaraNane udbhava zabdArNavaprakriyA temaja jainendra 10-47 [1] bA kAraNe vyAkaraNanI anisvarAntakArikA 10, 11 (1) ajaina Indra (ai) 23-25 (ka) vizrAnsavilAdhara vyAkaraNa A jaina kRti che? vAmanane Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - viSayasUcI 43 324-424 traNa paririNa 324-346 pariziSTa 1jhanyakAranI 747-384 (a) vetAmbara ane thApatIya 24-335 (a) metAmbara ane 384-791 (A) digambara thApanIya 736-308 (A) digambara 391-798 (I) ane . 340-46 (cha arjarna 299-424 pariziSTa A prakIrNa 047-198 pariziSTa-rAgna ane vizeSanAmA lekhanI sUcI . - - - - - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa-sucI a =aMcala gannAnsa =gatisArasaMgraha anyU =alaMkAracUDAmaNi gApI gaMgAyakavADa pautya abhiruci=abhidhAnacittAmaNi : graMthamAlA amA=ahamAgahI gu. mitra tathA guda =gujarAtaachA=aSTAdhyAyI mitra tathA gujarAta darpaNa gRe=cUka a02=anekArthanamaMjUSA caM caMdra A0 di=AgamanuM digdarzana capra=caturvizatiprabanya A pra=AtmAnaMda prakAza ja majaNa marahI A sabhA =AtmAnaMda sabhA A sa=Agadara samiti jiglejinakerA jesala bucI=jesalamerIya bhAyau=uttara sImA gArIya granthasacI u=upakeza yAne ukeza je Ansara jaina AtmAnaMdasa upA-upAdhyAya je caM=jaina graMthAvalI R0 ke 10 saMe=ASabhadevajI 2, prasA=jaina graMthaprakAzaka kezarImalajI tAMbara saMsthA ke sabhA 40 cha =AbhadevajI nImala e je putra prasaM=jaina pustaka pracAkatA graM =kanaprAntIya tA- raka saMsthA patrIya granthayacI 20 dha pra jaina dharma prakAza kali =kalikAlasarvajJa jaidhapransa =jaina dharma prasAraka kA=saha sabhA kukuSNurSi jai. 20 pratrana satya prakAza khe jhakhaDila | jai sA i=jaina sAhitya aura khaakharatara itihAsa garama=cANaratnamahedadhi jai. sAsaM =jaina sAhitya ke pracUkevalajJAnaprazacUkamaNi | saMzodhaka Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahizodhana paMkita azuddha kRtinA T valabe 14 dilIya34mAM pra. 17mAM katinAM udhUna uddata prasidhdha prasiddha suprasidhdha suprasiddha zrIvallabhe bhoLa bhaji kavizikSA thAne ti vRtti kavizikSA 1277 1297 kalpadruma kiyAtipatti kiyAtipatti A AnuM vIm vIram keTalAka hiMdanI keTalIka kivadanI mi mitra tathA gusya gRhastha nAme dhanaMjaya 40mAM jamA dviHsandhAnakaveH dvisandhAnaM kaveH ' 101 12 2 2 2 2 - 24 - 2 :- = * 5 107 18 aMtya 110 A sAta 10ra9)mAM A satra * 1028mAM 111 , 5. 24 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMzutirodhana pati pRSTha 159 163 168 azuddha gata dAhaNene 13muM 15 gata udAharaNone 12muM . 9) 168 zAsana 171 5-6 aMtya 174 sAsana viveka...thAya che paNa nathI sa dasA alaMkAra, che jANavAmAM nathI tesaTha 23 zA 18 2-25 atya 180 vivRttimAM saTha temAnAM vAyogo0 mATe juo pR. 75 (upAdhyAta) vidyutimAM tesADa temAMnA vyAyogo0 185 upAya 13 *, 14 : 18 : 18 18 200 201 202 che 23 1 bhAsAra jinasena ane jinasena pahelA ane sAmuhika sAmudrikanA rUkha nidrAmAM svakha- nidrAmAM baMjana vyaMjana bhUmikA hita bhUmikA sahita ". 14 22 upavAta dhru 95),