________________
*]
અલકારશાસ્ત્ર (કાવ્યશાસ્ત્ર)
૧૬૧
બીજા અધ્યાયમાં રસનું તેમજ સ્થાયી, વ્યભિચારી અને સાત્ત્વિક ભાવનું નિરૂપણુ છે. વિશેષમાં રસાભાસ અને ભાવાભાસની ચર્ચા પછી છેલ્લાં ચાર સૂત્રામાં કાવ્યના ઉત્તમાદિ ત્રણ પ્રકારો વિચારયા છે.
ત્રીજા અાયમાં શબ્દ, વાક્ય, અર્થ અને રસના રાષો વિષે વિચાર કરાયા છે.
ચોથા અધ્યાયમાં ગુણો ચર્ચાયા છે.
પાંચમા અધ્યાયમાં અનુપ્રાસ, યમક, ચિત્ર, શ્લેષ, વક્રોક્તિ અને પુનરુક્તાભાસ એ છ જાતના શમ્હાલ કારના અધિકાર છે.
છઠ્ઠા અધ્યાયમાં સકર સહિત ૨૯ અર્થાલ ધારતુ નિરૂપણ છે, જ્યારે સમ્મટે ૬૧ અટ્ઠલ કારો વિષે વિવેચન કર્યુ છે અને જે સરસ્વતીકાભરણમાં ૨૪ શબ્દાલકારા, ૨૪ અર્થાલ કારો અને ૨૪ રાખ્યું અને અથ એ ઉભયને લગતા અલકારા (ઉભયાલ કારા) વણુ વ્યા છે.
‘કલિ’ હેમચન્દ્રસરિએ સ્વભાવાક્તિને બદલે જાતિ' શબ્દ અને અપ્રસ્તુત–પ્રશંસાને બદલે અન્યાક્તિ' શબ્દ વાપરેલા છે.
સાતમા અધ્યાયમાં નાયક અને નાયિકાના ભેા તેમજ પ્રતિનાયકનુ સ્વરૂપ એ ભાખતા હાથ ધરાય છે,
આઠમા અધ્યાયમાં પ્રેમ (દશ્ય) અને શ્રવ્ય એમ કાવ્યના બે પ્રકાર સૂચવી એના ઉપપ્રકાર સમજાવાયા છે
રચના—સમય—કાવ્યાનુશાસનમાં કુમારપાલ વિષે ઉલ્લેખ જણાતો નથી. એથી આ કૃતિ વિ. સ. ૧૯૯ પહેલાં રચાઈ હરો એમ અનુમનાય છે.
૧ આના વિવિધ પ્રકાશ છે, જેમકે સ્વર-ચિત્ર, વ્યજન—ચિત્ર, આકાર થત્ર, ગૂઢચિત્ર ઈત્યાદિ
