________________
૧૬૬
જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યના ઈતિહાસ
[પ્રકરણ
ખાખતા કલાના ઉલ્લેખ હેમચન્દ્રસૂરિએ જાતે કર્યાં છે. જુઓ વિવેક (પૃ. ૧૬૬).
કાવ્યાનુશાસનના એક ગુણ (merit) એ છે કે એની વૃત્તિ અને વિવેકમાં જુદા જુદા ગ્રંથકારાની કૃતિઓમાંથી લગભગ ૧૫૦૦ ઉદાહરણા અપાયાં છે. હેમચન્દ્રસૂરિની આ કૃતિને। પ્રભાવ પાછળના અલ કારશાસ્ત્રીઓ ઉપર ભાગ્યે પડયા છે. વળી રત્નાપણ (પૃ. ૪૬, ૭૫, ૨૨૪, ૨૩૩, ૨૫૯, ૨૭૯ અને ૨૯૯)માં કાવ્યાનુશાસનમાંથી અવતરણ અપાયાં છે એ વાતને બાજુ ઉપર રાખીએ તે ભાગ્યે જ કાઈ પાછળના લેખકે આમાંથી અવતરણ આપ્યાં છે,
શ્રી કાણેએ કાવ્યાનુશાસનની મૌલિકતા વિષે કરેલા વિધાનના સબંધમાં શ્રી. વિષ્ણુપાદ ભટ્ટાચરજીએ “Indian Culture' (Vol. XIII, pp. 218–224)માં વાંધા ઉઠાવ્યા છે. આ વાતની શ્રી કાણેએ નિર્દેશ કરી એ વાંધાઓની નીચે પ્રમાણે નેધ એમણે સાહિત્યપ ણની બીજી આવૃત્તિમાં પૃ. ૨૭૭માં લીધી છે:
P
(૧) કાવ્ય રચવાના એક લાભ અની—પૈસાની પ્રાપ્તિ છે એમ જે સમ્મઢે કહ્યું છે તે વાત હેમચન્દ્રને માન્ય નથી.
(૨) મુકુલ અને સમ્મટની જેમ લક્ષણાના આધાર રૂઢિ કે પ્રત્યેાજન છે એમ ન માનતાં કેવળ પ્રયેાજન જ છે એમ હેમચન્દ્ર પ્રતિપાદન કરે છે,
(૩) અથ “શક્તિ-મૂલ—ધ્વનિના (૧) સ્વતઃ સ’ભવી, (૨) કવિપ્રૌઢક્તિનિષ્પન્ન અને (૩) કવિનિબદ્ધ–વત–પ્રૌઢક્તિનિષ્પન્ન એમ ત્રણ પ્રકાર દર્શાવનાર ધ્વનિકાથી હેમચન્દ્ર જુદા પડે છે. જુઆ પૃ. ૪૬.
૧ આ મ૰ વિના પ્રકાશનનું ૧૦૩મુ પૃષ્ઠ છે
૨ વિદ્યાનાયે રચેલા પ્રતાપગાભૂષણ ઉપરની આ ટીકા છે એ ટીકા મલ્લિનાથના પુત્ર કુમારસ્વામીએ રચી છે. એ ટીકા સહિત મૂળ કૃતિ B $ S ૬૫મા ગ્રમાંક તરીકે છપાવાઈ છે.
