Book Title: Puran Nirmanadhikaranam
Author(s): Madhusudan Oza, Chailsinh Rathod
Publisher: Jay Narayan Vyas Vishwavidyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004100/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitamadhusUdanaojhA-granthamAlA-16 samIkSAcakravartizrImadhusUdanaojhA-viracitam purANanirmANAdhikaraNam hindIbhASAnuvAdasahitam paNDitamadhusUdanaojhAzodhaprakoSThaH saMskRtavibhAga: jayanArAyaNavyAsavizvavidyAlayaH, jodhapuram vain Education International For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'purANanirmANAdhikaraNam' Apake kara-kamaloM meM hai| vedamantroM meM dRSTa 4 pradhAna viSayoM-1. yajJa 2. vijJAna 3. itihAsa tathA 4 stotra athavA stuti--meM tRtIya itihAsa ke sAtha yaha viSaya sambaddha hai| yaha viSaya catuSTaya hI veda meM pramukha rUpa se hai tathA prAdhAnyena nirUpaNIya hai, yaha ojhAjI kA pratijJA vAkya hai jo isa rUpa meM anekatra doharAyA gayA hai yajJo'tha vijJAnamathetihAsa: stotraM taditthaM viSayA vibhktaaH| vede caturdhA ta ime caturbhirgranthaiH pRthakkRtya niruupnniiyaaH|| atha ke sthAna para ca, tathA stotraM ke sthAna para stutiH jaise tanika se parivartana ke sAtha yaha saGkalpavAkya brahmasiddhAnta, brahmavinaya tathA dazavAdarahasyam Adi meM par3hA gayA hai| / itihAsa ke sAtha hI purANa ko prAcIna vAGmaya meM nityasahacara dvandva ke rUpa meM liyA gayA hai, ataH kisI eka ke grahaNa se dUsare kA grahaNa svataH ho jAtA | viSaya ke mahAgrathana svarUpa ko batAte hue ojhAjI kA lekha hai--purANa samIkSAgranthasya vizvavikAsAbhidhAnasya 1. puraannotpttiprsnggaabhidhesndrbhepuraannshaastriiy-jnyaanm| yaha 'purANotpattiprasaGga' nAma ke grantha kA prathama vAkya hai| 'vizvavikAsa' nAma ke athavA vizvavikAsa kA abhidhAna-kathana-karane vAle ke ye donoM artha prAsaGgika hai aura isI abhiprAya ko lekara 'purANa samIkSA' ke sAtha anvita haiN| purANa sRSTi kA ghaTaka tattva bhI hai tathA isa viSaya kA bodhakazAstra bhI hai, samIkSA donoM kI hI abhISTa hai, phalasvarUpa isa vAkya ke do abhiprAya haiM, sRSTi ghaTaka tattva kI sarvatobhAvena vizvagrathana paraka darzana prakriyA, |jise vizvavikAsa nAma se vyavahRta kiyA jA sakatA hai, usa purANa ke udbhava prasaGga mAtra ko dekhanA tathA usakA kathana karanA, ina donoM abhiprAya meM purANabrahmANDa ke zAstA kA purANazAstra nAma se pahicAnane kA yatna purANazAstrAbhijJAna' hai| For Personal & Private Use Only - www.ainelibrary.org FINEST ITTER ELEEER ODEEP HTHE ni Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDita - madhusUdana ojhA - granthamAlA--16 pradhAnasampAdakaH prophesara (DaoN.) prabhAvatI caudharI nidezaka: paNDitamadhusUdana ojhAzodhaprakoSThaH saMskRtavibhAgaH jayanArAyaNavyAsavizvavidyAlayaH, jodhapuram samIkSAcakravartizrImadhusUdana ojhA - viracitam purANanirmANAdhikaraNam hindIbhASAnuvAdasahitam anuvAdakaH DaoN. chailasiMha rAThaur3aH saMskRtavibhAgaH, jayanArAyaNavyAsavizvavidyAlayaH, jodhapuram sampAdakaH paNDita ananta zarmA adhyakSa; bhaTTamathurAnAthazAstrisAhityapITha jagadgururAmAnandAcAryarAjasthAnasaMskRtavizvavidyAlayaH, jayapuram paNDitamadhusUdana ojhAzodhaprakoSThaH saMskRtavibhAgaH jayanArAyaNavyAsavizvavidyAlayaH, jodhapuram 2013 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : paNDita madhusUdana ojhA zodhaprakoSTha saMskRtavibhAga jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya jodhapura (c) sarvAdhikAra prakAzakAdhIna AIesabIena : 978-93-82311-31-7 prathama saMskaraNa, 2013 mUlya : Rs370.00 mudraka : raoNyala pablikezana zakti kaoNlonI, galI naM. 2 loko zeDa roDa, rAtAnADA, jodhapura - 342011 mobAila : 9414272591 E-mial : rproyalpublication@gmail.com prAptisthAna : nidezaka paNDita madhusUdana ojhA zodhaprakoSTha (prazAsanika bhavana, nayA parisara ) jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya jodhapura - 342001 (rAjasthAna) For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pandit Madhusudan Ojha Series-16 Chief Editor Prof. (Dr.) Prabhawati Chowdhary Director Pandit Madhusudan Ojha Research Cell Department of Sanskrit J.N. Vyas University, Jodhpur Samiksacakravarti Madhusudan Ojha's Purananirmanadhikaranam (Along with Hindi translation) Translated by Dr. Chhail Singh Rathore Department of Sanskrit, J.N. Vyas University, Jodhpur Edited by Pandit Anant Sharma Chairperson, Bhattamathuranathshastrisahityapeeth Jagadguru Ramanandachariya Rajasthan Sanskrit University, Jaipur Pandit M. S. Ojha Research Cell Department of Sanskrit J.N. Vyas University, Jodhpur 2013 For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published by: Pandit M.S. Ojha Research Cell Department of Sanskrit J. N. Vyas University Jodhpur-342 001 (Rajasthan) All Rights Reserved by the Publisher ISBN: 978-93-82311-31-7 First Edition : 2013 Price: 370.00 Printed by: Royal Publication 18, Shakti Colony, Gali No. 2 Loco Shed Road, Ratanada, Jodhpur-342011 Mobile: 094142-72591 E-mail: rproyalpublication@gmail.com Can be had of: Director Pt. M. S. Ojha Research Cell (Administrative Block, New Campus) J.N. Vyas University Jodhpur-342 001 (Rajasthan) For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedavidyAsamuddhArakasvargIyapaNDitamadhusUdanazarmamaithilAH For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purovAk parama prasannatA kA viSaya hai ki jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya, jodhapura ke paNDita madhusUdana ojhA zodha prakoSTha dvArA pravartita granthamAlA ke SoDazapuSpa ke rUpa meM vedarahasyodghATanapravaNa samIkSAcakravartI vidyAvAcaspati paNDita madhusUdana ojhA ke purANasamIkSA ke tIna mahAgranthoM ke antargata 'purANanirmANAdhikaraNam' nAmaka grantha kA sAnuvAda prakAzana sampanna ho rahA hai| veda evaM brAhmaNoM ke gUr3hArtha ko vidvajjanoM ke samakSa itihAsa evaM purANa dvArA hI anAvRta kiyA jAnA saMbhava hai| vartamAna adhyayana - paramparA meM purANazAstroM kA paThana-pAThana sarvathA nagaNya sA rahA hai aise samaya meM prakoSTha dvArA prakAzita yaha pustaka apane viSaya mAhAtmya dvArA anAyAsa hI vidvajjanoM dvArA zirodhArya hogI, aisI merI zubhAzaMsA hai| . paNDita madhusUdana ojhA dvArA vaidika vAGmaya ke pratipAdya viSaya kI dRSTi se kie gae caturdhA vibhAga meM tRtIya viSaya ke rUpa meM pratipAdita itihAsa se purANa kA bhI grahaNa ho jAtA hai| isa purANa - samIkSA meM 'purANanirmANAdhikaraNam' evaM 'purANotpattiprasaGgam' granthadvaya meM se 'purANanirmANAdhikaraNam' purANarahasyavettA purANapuruSa paNDita zrI ananta zarmA ke samAlocanAtmakaM vistRta sampAdakIya ke sAtha prakAzita hone se sahaja hI vibudhajanoM ke mAnasamarAla ko ApyAyita karegA / apane kuzala sampAdana, vistRta evaM vaiduSyapUrNa sampAdakIya se paNDita zrI ananta zarmA ne purANoM ke mAhAtmya evaM vedAnuzIlana meM usakI anivAryatA kA digdarzana karAyA hai etadartha saMskRta vibhAga, jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya unakA AdhamarNya svIkAra For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam karatA hai| ___ paNDita madhusUdana ojhA zodha-prakoSTha kI nidezaka prophesara prabhAvatI caudharI ko maiM hArdika badhAI detA hU~ jinhoMne isa mahattvapUrNa grantha ke samAlocanAtmaka saMskaraNa ke prakAzanArtha apekSita sampUrNa prakriyA ko parizrama evaM utsAhapUrvaka sampanna kiyA hai| saMskRta vibhAga meM pUrva atithi-zikSaka DaoN. chailasiMha rAThaur3a ne 'purANanirmANAdhikaraNam' ke bhASAnuvAda kA zramasAdhya kArya sampanna kiyA hai ataH ve dhanyavAdAha hai| yaha prasannatA kA viSaya hai ki isase pUrva bhI zodha-prakoSTha pandraha pustakoM kA sAnuvAda, saTippaNa prakAzana kara cukA hai| maiM AzAnvita hU~ ki prakAzana kI isI kar3I meM 'purANotpattiprasaGga bhI bhASAnuvAda evaM samAlocanAtmaka saTippaNa zIghra hI prakAzita hogA tathA paNDita madhusUdana ojhA zodha-prakoSTha kI yaha sAdhanA anavarata vedavidyA ke mahAyajJa ke anuSThAna meM apanI Ahuti pradAna karatI rhegii| pro. (DaoN.) bha~varasiMha rAjapurohita kulapati jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya, jodhapura For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIparamAtmane namaH pradhAna sampAdakIya OM hiraNmayena pAtreNa satyasyApihitaM mukham / tattvaM pUSannapAvRNu satyadharmAya dRSTaye // vedavidyAnidhAna samIkSAcakravartI vidyAvAcaspati paNDita madhusUdana ojhA viracita 'purANanirmANAdhikaraNam' nAmaka yaha grantha 'paNDita madhusUdana ojhA - granthamAlA' ke SoDaza puSparUpa meM mAdhusUdanI vidyA - vivecana meM vicakSaNa purANapriya purANasamIkSaka paNDitavarya zrImadanantazarmA ke sampAdakatva meM ativaiduSyavilasita - vistRta sampAdakIya ke sAtha vidvajjanoM ke samakSa prastuta hai / vedavidyAvAridhi gIrvANavANIvizArada paNDitamadhusUdana ojhA evaM unake ananya ziSya vedavidyAsamuddhAraka vedavAcaspati paNDita motIlAla zAstrI ne itihAsa evaM purANa ko apane vijJAnabhASya meM atyadhika mahattva diyA hai tathA purANoM ke AkhyAnoM, upAkhyAnoM tathA gAthAoM ko vedoM se bhI prAcIna mAnA hai| yahA~ taka ki inake mata meM 'itihAsapurANAbhyAM vedaM samupabRMhayet' kI ghoSaNA karane vAle bhagavAn bAdarAyaNa kisa veda kA itihAsa-purANa se upabRMhaNa karane kI ora saGketa kara rahe haiM- "hamArI svalpamati ke anusAra 'vedam' se mukhyarUpeNa veda kA Adhidaivika sRSTivijJAna - vyAkhyArUpa brAhmaNa bhAga hI abhipreta honA cAhie" kyoMki purANaM sarvazAstrANAM prathamaM brahmaNA smRtam / anantaraM ca vaktrebhyo vedAstasya vinirgatAH // (zatapatha brAhmaNa - hindI - vijJAnabhASya, prathama khaNDa, bhUmikA, pR. 87) arthAt purANa brahmA ke mukha se pahale nikale anantara veda nikle| paNDita motIlAlajI zAstrI tumula ghoSaNA karate haiM ki purANazAstra ke pAribhASika svAdhyAya ke binA brAhmaNasAhitya kA pAribhASika tattvArthabodha sarvathA asambhava hai| kintu purANokta AkhyAnoM- upAkhyAnoM se sambandha rakhane vAle vicitra evaM asaMbhava pratIta hone vAle kathanopakathanoM se yukta paribhASAoM kA samanvaya kevala purANavAcana se sambhava nahIM hai, apitu hameM buddhi ke cintanadharma evaM mati ke For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam mananadharma kI ekatAnatA se ina rahasyoM ko anAvRta karanA hogaa| isI samAdhAna paramparA kA bhagavAn veda bhI spaSTa nirdeza kara rahe haiM uta tvaH pazyanna dadarza vAcaM, uta tvaH zRNvanna shRnnotyenaam| uto tvasmai tanvaM visane jAyeva patye uzatI suvaasaa|| ___(Rgveda 10/71/4) isakA tAtparya hai ki katipaya adhyayanazIla vidvAn isa paramparA ko samalaMkRta kara rahe haiM, kintu katipaya anya ina mantroM ke arthoM para dRSTi DAlakara bhI dekhane se vazcita raha jAte haiM, kucha anya vidvAn isa vAgdevI ke svarUpa zravaNa se bhI parAGmukha pratIta hote haiN| kucha aise AtmaniSTha ArSamAnava haiM jinake lie vAgdevI svayaM apane sampUrNa svarUpa ko usI prakAra prakaTa kara detI hai jaise pativratA patnI apane svarUpa ko pati ke smkss| purANazAstra apanI AkhyAnopAkhyAnAnvitA itivRttazailI se suprasiddha hai jaisA ki sukhyAta purANavacana hai AkhyAnaizcApyupAkhyAnairgAthAbhiH klpshuddhibhiH| . purANasaMhitAM cakre bhagavAn baadraaynnH|| bhagavAn bAdarAyaNa ne hI vedasaMhitAoM evaM purANasaMhitAoM kA saMkalana kiyA-vedasaMhitAoM ke saMkalana se ve 'vedavyAsa' evaM purANoM ke saMkalana se purANapuruSa saMjJA se abhihita hue| - purANoM ke samanvaya ke binA brAhmaNa granthoM ko samajhanA akalpanIya hai| maiksamUlara mahodaya dvArA brAhmaNa grantha viSayaka adholikhita mata unakI ajJAnatA kA hI sUcaka hai "The Brahmanas represent no doubt a most interesting phase in history of Indian minds but judged by themselves as literary productions they are most disappointing.......................These works deserve to be studied as the physician studies twaddle of idiots and the raving madness." ___maiksamUlara ne apane saMskRta-sAhitya kA itihAsa' nAmaka nibandha meM 389 pRSTha para apane Aveza ko ina udgAroM meM prakaTa kara ina granthoM ke prati apanI alpajJatA kA hI paricaya diyA hai| paNDita motIlAla zAstrI ne zatapatha brAhmaNa ke prathama khaNDa kI bhUmikA meM maiksamUlara ke mata kA ullekha karate hue veda-brAhmaNoM ke rahasya ko samajhane ke lie purANoM ke anuzIlana para bala diyA hai evaM purANasamIkSAntargata viracitagranthoM ke sAtha purANoM kI prAcInatA kI ora bhI vedavizeSajJoM kA dhyAnAkarSaNa kiyA hai tathA veda saMhitAoM ke sadRza purANa saMhitAoM kA saMkalana hI svIkAra kiyA hai| vedoM ke samAna purANa bhI IzvarIya jJAna hai, vedavyAsa purANasaMhitA' ke saMkalanakartA hai racayitA nhiiN| pramANarUpa meM paNDita madhusUdana ojhA dvArA purANanirmANAdhikaraNam' meM die gae uddharaNa draSTavya haiM For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam matsyapurANa- purANaM sarvazAstrANAM prathamaM brahmaNA smRtm| anantaraM ca vaktrebhyo vedAstasya vinirgtaaH||1|| purANamekamevAsIladA: klpaantre'ngh| trivargasAdhanaM puNyaM zatakoTipravistaram // 2 // kAlenAgrahaNaM dRSTvA purANasya tapo nRp| tadaSTAdazadhA kRtvA bhUrloke'smin prkaashyte||3|| uktaJca bRhannAradIye'pi brahmANDaM ca caturlakSaM purAtvena ptthyte| tadeva vyasya gaditamatrASTAdazadhA pRthk||1|| pArAzaryeNa muninA sarveSAmapi maand| vastu dRSTvAtha tenaiva munInAM bhaavitaatmnaam||2|| cAra lAkha zlokoM kA 'brahmANDa purANa' hI purANa nAma se jAnA jAtA hai usI brahmANDa purANa ko vyAsa paddhati se aTThAraha bhAgoM meM pRthak kiyA gayA hai (1) brAhma (2) pAdma (3) vaiSNava (4) zaiva (5) bhAgavata (6) nAradIya (7) mArkaNDeya (8) Agneya (9) bhaviSyat (10) brahmavaivarta (11) laiGga (12) vArAha (13) skanda (14) vAmana (15) kaurma (16) mAtsya (17) gArur3a (18) brahmANDa purANa-inhIM aTThAraha purANoM kI saMjJA mahApurANa hai| paNDita motIlAla zAstrI. .. purANaM sarvazAstrANAM prathamaM brahmaNA smRtm| : anantaraM ca vaktrebhyo vedAstasya vinirgtaa|| ___ isa zloka se purANoM kA pravacana aura zravaNa vedasaMhitA tathA brAhmaNoM se pUrva mAnate haiM, racanA nahIM, parantu yahA~ vicAraNIya hai ki paNDita madhusUdana ojhA ne 'purANAnirmANAdhikaraNam' ke prArambha meM hI isa zloka ko brahmANDapurANa se sambandhita mAnate hue kahA hai--"athaitatkatipayamantrabrAhmaNagranthAvirbhAvakAlAdapi pUrvaM tatsamakAlameva vA AsIdeko brahmANDapurANAkhyo vedavizeSaH sRSTi-pratisRSTi-nirUpaNAtmA" idaM vA agre naiva kiJcidAsIdityAdinopakrAnta iti vijnyaayte| tatparatayaiva ca "Rgvedo yajurvedaH sAmavedo'tharvAGgirasa itihAsaHpurANaM vidyA upaniSadaH zlokAH sUtrANyanuvyAkhyAnAnAni vyAkhyAnAnIti" zatapathabrAhmaNAdivacanAntargataM puraannpdmupniiyte|" . paNDita ojhA ke anusAra brahmANDa purANa kA vedase pUrva athavA veda ke samakAla meM pravacana aura zravaNa hI nahIM apitu nirmANa bhI ho gayA thaa| grantha ke sampAdakatva kA viziSTa dAyitva nirvahana karane ke sAtha hI paNDitavarya zrI ananta zarmA ne vaiduSyapUrNa sampAdakIya evaM mUlapATha ke zuddhIkaraNa kA kArya sampanna karake isa For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam grantha ko vidvajjanoM ke madhya paramAdaraNIya evaM atimahattvapUrNa banA diyA hai| yaha kArya atyanta zramasAdhya evaM avahitacita se hI saMbhava thA etadartha ojhA zodha prakoSTha sadaiva unakA RNI rhegaa| isI mAdhusUdanI vidyA ke pathikRt vidvAnoM ko merA kRtajJatApUrvaka namana hai| inameM sarvaprathama smaraNIya rAjasthAna patrikA ke saMsthApaka devalokavAsI zrI karpUracandra jI kuliza haiM jinake satsaMkalpa evaM athaka prayAsoM se paNDita madhusUdana ojhA kI amUlya kRtiyoM ko vidvAnoM ke hastagata karavAne kA paramapavitra kArya pratiphalita ho paayaa| inhIM vidvAnoM meM agragaNya paramAdaraNIya guruvarya AcArya dayAnanda bhArgava (tatkAlIna adhyakSa, saMskRta vibhAga, jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya, jodhapura) dvArA sarala evaM sahaja zailI meM prastuta kie isa gUr3ha viSaya ke prati matsadRza saMskRtArAdhakoM ko prerita kiyaa| kRtajJatA kI isI paramparA meM maiM ojhA zodha prakoSTha ke pUrva nidezaka rASTrapati-sammAnita prophesara gaNezIlAla suthAra ko zata-zata namana karatI hU~ jinhoMne 'ekamevAdvitIyam' rahate hue bhI prakoSTha ko suvyavasthApita evaM susaJcAlita karate hue isa dharohara ko saMrakSaNa pradAna kiyA etadartha saMskRtavibhAga, jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya, jodhapura sadA unakA RNI rhegaa| maiM paNDitavarya ananta zarmA evaM AnvIkSikI vidyAvizArada mere guruvarya pro. gaNezIlAla suthAra ke uttama svAsthya evaM dIrgha jIvana kI mAla kAmanA karatI huuN| DaoN. chailasiMha rAThaur3a ne bhASAnuvAda samaya para sampanna karake isa prakAzana kArya ko na kevala halkA kiyA apitu prakoSTha ke anya kAryoM meM bhI niSThApUrvaka pUrNa sahayoga kiyA etadartha maiM unheM sAdhuvAda detI hU~ tathA unake samujjvala bhaviSya kI kAmanA karatI huuN| prakRta zodha prakoSTha ke parAmarzadAtRmaNDala ke adhyakSa evaM saMskRta vibhAgAdhyakSa pro. satyaprakAza dube ke prati maiM hRdaya se dhanyavAda jJApita karatI hU~ jinhoMne grantha ke zuddha evaM nirduSTa mudraNa va prakAzana hetu nirantara prerita kara merA utsAhavardhana kiyA hai| jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya ke kulapati evaM paNDita madhusUdana ojhA prakoSTha ke parAmarzadAtRmaNDala ke saMrakSaka paramAdaraNIya pro. bhaMvarasiMha jI rAjapurohita ke prati maiM hArdika kRtajJatA jJApita karatI hU~ jinakA satparAmarza evaM UrjasvitA mujhe sadaiva prakoSTha kI pragati hetu utsAhita karatI hai| iti zam pro. (DaoN.) prabhAvatI caudharI nidezaka, paNDita madhusUdana ojhA zodhaprakoSTha AcArya, saMskRtavibhAga jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya, jodhapura tA. 07-12-2013 For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 'purANa nirmANAdhikaraNam' Apake kara-kamaloM meM hai| vedamantroM meM dRSTa 4 pradhAna viSayoM-1. yajJa 2. vijJAna 3. itihAsa tathA 4 stotra athavA stuti meM tRtIya itihAsa ke sAtha yaha viSaya sambaddha hai| yaha viSaya catuSTaya hI veda meM pramukha rUpa se hai tathA prAdhAnyena nirUpaNIya hai, yaha ojhAjI kA pratijJA vAkya hai jo isa rUpa meM anekatra doharAyA gayA hai. yajJo'tha vijJAnamathetihAsaH stotraM taditthaM viSayA vibhktaaH| .. vede caturdhA ta ime caturbhirgranthaiH pRthakkRtya niruupnniiyaaH|| atha ke sthAna para ca, tathA stotraM ke sthAna para stutiH jaise tanika se parivartana ke sAtha yaha saGkalpavAkya brahmasiddhAnta, brahmavinaya tathA dazavAdarahasyam Adi meM par3hA gayA itihAsa ke sAtha hI purANa ko prAcIna vAGmaya meM nityasahacara dvandva ke rUpa meM liyA gayA hai, ataH kisI eka ke grahaNa se dUsare kA grahaNa svataH ho jAtA hai| viSaya ke mahAgrathana svarUpa ko batAte hue ojhAjI kA lekha hai--purANa samIkSAgranthasya vizvavikAsAbhidhAnasya 1. purANotpattiprasaGgAbhidhe sandarbha puraannshaastriiyjnyaanm| yaha 'purANotpattiprasaGga nAma ke grantha kA prathama vAkya hai| 'vizvavikAsa' nAma ke athavA vizvavikAsa kA abhidhAna-kathana-karane vAle ke ye donoM artha prAsaGgika hai aura isI abhiprAya ko lekara 'purANa samIkSA ke sAtha anvita haiN| purANa sRSTi kA ghaTaka tattva bhI hai tathA isa viSaya kA bodhakazAstra bhI hai, samIkSA donoM kI hI abhISTa hai, phalasvarUpa isa vAkya ke do abhiprAya haiM, sRSTi ghaTaka tattva kI sarvatobhAvena vizvagrathana paraka darzana prakriyA, jise vizvavikAsa nAma se vyavahRta kiyA jA sakatA hai, usa purANa ke udbhava prasaGga mAtra ko dekhanA tathA usakA kathana karanA, ina donoM abhiprAya meM purANa-brahmANDa ke zAstA kA purANazAstra nAma se pahicAnane kA yatna 'purANazAstrAbhijJAna' hai| For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam yaha sabakucha ojhAjI kI kalpanA prasUta bhAvAbhivyaMjanA nahIM hai| purANAdi zAstroM meM sarvatra aise tathya prakaTa kiye gaye haiN| udAharaNa rUpa meM kucha vAkya prastuta haiM atazca saMkSepamimaM zRNudhvaM mahezvaraH sarvamidaM puraannm| sa saMrgakAle ca karoti sarga saMhArakAle punraaddiit|| vAyu pu. 1/205 yahA~ 'mahezvaraH sarvamidaM purANam' se spaSTa hai ki mahezvara yaha sampUrNa purANa hai arthAt pratyakSataH dRzyamAna sampUrNa jagat hai, yaha purANagrantha Adi se anta taka usa mahAsattA ko hI isa sampUrNa purANa dvArA kaha rahA hai| aise hI bhAva zAntiparva meM bhI vyakta haiMsAMkhyaM ca yogaM ca sanAtane dve vedAzca sarve nikhilena rAjan ! sarvaiH samastai RSibhi nirukto nArAyaNo vizvamidaM puraannm|| 349/73 rAjan janamejaya! sabhI pUre ke pUre RSiyoM ne nizcayapUrvaka jinake viSaya meM kahA hai ve nArAyaNa hI sAMkhya aura yoga rUpa sanAtana bhAva haiM ve hI nikhila veda haiM aura ve hI yaha sampUrNa vizva haiN| vAyupurANa kA uparyullikhita padya bhI zA.pa. meM haietanmayoktaM naradeva tattvaM nArAyaNo vizvamidaM puraannm| sa sargakAle ca karoti sarga saMhArakAle ca tdttibhuuyH|| 301/115 pitAmaha bhISma yudhiSThira ko kaha rahe haiM nara deva! maiMne tumheM yaha tattva kahA hai ki nArAyaNa hI yaha sampUrNa vizva hai| vahI sargakAla meM ise sarga rUpa meM prastuta karatA hai tathA saMhAra kAla meM punaH apane meM samA letA hai| . yahI brahmasUtra kA 'attA carAcaragrahaNAt' hai : carAcara ko AtmakSAt kara lene se attA khAne vAlA hai| purANa se hI purANa kA bodha hai, isa bhAva ko zA.pa. ke hI ye padya prakaTa kara rahe haiM mahI mahIjAH pavano'ntarikSaM jalaukasazcApi jalaM divaM c| divaukasazcApi yataH prasUtA staducyatAM me bhagavan 'purANam // 201/6 devaguru bRhaspati bhagavAn manu ko kahate haiM ki bhagavan mujhe usa purANa kA svarUpa batAiye ki jisase bhUmi, bhauma padArtha, vAyu, antarikSa, jalajajIva, jIva, jala, dyau tathA dhuloka ke sattvoM kI utpatti huI hai| For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam mantra brAhmaNa se pUrva brahmANDapurANaveda zrI ojhAjI kA mantavya hai ki sarvaprathama eka 'brahmANDapurANa' nAma kA RgAdi kI bhA~ti vizeSa veda thA jisakA Arambha 'idaM vA agre.' jaise vAkyoM se thaa| yaha aneka mantroM aura brAhmaNoM se pahale athavA unake sAtha thaa| zatapathabrAhmaNa (ke upaniSat-bRhadAraNyakopaniSat, 2.4.10 tathA 4.5.11) Adi ke 'RgvedaH yajurveda.' jaise vacanoM meM Aye 'purANa' pada se usI brahmANDapurANa nAma ke vedavizeSa kA bodha hotA hai| yaha purANa purAvRtta paramparA kA kathana karatA hai tathA brahmANDa kI sRSTi kA pratipAdana karatA hai ataH ise yaha brahmANDapurANa nAma diyA gayA eka saMjJA ke rUpa meN| sAmAnya adhyayana kA yaha pariNAma nahIM hai apitu divAnizam vAGmaya ke gADhaparizIlana evaM krAntadRSTi kA pariNAma hai| isa tathya ko ve 'vijJAyate' kriyApada se vyakta kara rahe haiN| yaha viSaya mere mana mastiSka kA sadA jAgarUka, AtmabhAvApannatA ko prApta nityajJAna hai jo jIvana kI anubhUti se sAkAra hai, isa bhAva se prAcIna kAla meM RSi, AcArya Adi 'vijJAyate' kA prayoga karate the| udAharaNa ke rUpa meM nirukta meM maharSi yAska ke aise. vAkya dekhe jA sakate haiN| nidarzana rUpa meM kucha sthala prastuta haiM... (ka) zakvarya RcaH zaknoteH, tadyadAbhi va'tramazakaddhantuM tacchakvarINAM zakvarItvam iti vijnyaayte|1.8| ___ (kha) indhebhUtAnIti vA (indraH) tad yadenaM prANaiH samedhaya~stadindrasyendratvam' iti vijnyaayte|10.8.| (ga) anumati, rAkA evaM sinIvAlI kuhU ke yAjJika paramparAgata artha kI puSTi meM brAhmaNavAkya iti vijJAyate' dvArA "(1) yA pUrvA paurNamAsI sAnumatiH, yA uttarA sA rAkA, iti vijnyaayte|11/29 (2) yA pUrvAmAvAsyA sA sinIvAlI yottarA sA kuhUH iti vijnyaayte|11.30| (gha) savitA ke nirvacana meM yajurveda ke savitRdevatAtmaka do pazuoM ke sAmya se 'vizvArUpANiH' ke artha kI dRr3hatA ko pramANita karate hue yAska (1) adhorAmaH sAvitraH (yaju. 29.58) iti pazusamAmnAye vijnyaayte| - (2) kRkavAkuH sAvitraH (yaju. 24.35) iti pazusamAmnAye vijnyaayte|12.13|" yajurveda ko prastuta karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam vijJAna ke isa svarUpa ko kUrmapurANa ati spaSTa rUpa meM batA rahA hai-- caturdazAnAM vidyAnAM dhAraNaM hi yathArthataH / vijJAnamiti tad vidyAd yena dharmo vivardhate // uparivi. 15.32 adhItya vidhivad vidyAmarthaM caivopalabhya tu / dharmakAryAnnivRttazcenna tad vijJAnamiSyate // 33 vidyAoM ko yathArtha svarUpa meM jIvana meM dhAraNa karanA vijJAna hai| isa 'dhAraNAtmaka' vijJAna se hI dhAraNa svabhAva dharma kI vRddhi hotI hai anyathA dharma dharma hI nahIM hai / vidhivat vidyAdhyayana kara usakA artha samajha kara bhI dhAraNa svarUpa dharma kI karaNIya kriyA se dUra rahanA vijJAna nahIM hai / 16 sahasrAbdiyoM se purANoM kA paThana-pAThana aura anusandhAna prAyaH nirantara rahA hai, vaha bhI isI vAGmaya ke darzana ke sAtha jo ojhAjI ke samakSa rahA hai, kintu isa satya ko kyA kisI se sAkSAt kiyA tathA pariNAma ko nirbhIkatA se prastuta karane meM vijJAnapurassara pahala kI ? na kevala purANa, jinakA anupada hI ojhAjI ne nirdeza kiyA ai 'unake 'vijJAyate' kI ghoSaNA ke AdhAra haiN| atharvaveda kA yaha mantra vahI bAta kaha rahA hai jo brahmANDapurANa ke viSaya meM ojhAjI kaha rahe haiM-- RcaH sAmAnicchandAMsi purANaM yajuSA saha / ucchiSTAjjajJire sarve divi devA divizritaH // 19.7.24 ucchiSTa se veda kI utpatti batAne vAlA yaha mantra unheM viziSTa nAma ke sAtha prastuta kara rahA hai jinheM Rgveda, sAmaveda, chandaH (atharva) veda, purANaveda tathA yajurveda ke rUpa meM par3hA gayA / spaSTa hai ki 'purANaveda' vedavizeSa kA nAma hai| devarSi nArada 'itihAsapurANaM paJcamaM, vedAnAM vedam (chAndogya 7.1.2, 7.2.2) kahakara purANa ke vAstavika rUpa kI variSThatA batA rahe haiM ki brahma ( sRSTikartA, veda) ke ubhayavidha rUpa kA nirUpaka hone se purANa vedoM kA veda hai| ataH brahma ke aNDa rUpa isa sampUrNa vizva kI sRSTi ke viSaya meM idamprathamatayA kathana karane vAlA purANaveda 'brahmANDa purANa veda' nAma se vyavahRta nahIM hogA to phira dUsarA nAma kyA ho sakatA hai ? isakI puSTi meM ve purANoM ke vacana bhI uddhRta karate haiM / inameM matsyapurANa dvArA tIna tathya rakhate haiM--1. veda catuSTaya evaM purANa ina pA~ca vedoM meM smRti kA prathama viSaya purANa hai pazcAt cAra mukha se cAra veda / 2. viSaya rUpa meM vidyamAna purANa prathama grathana velA meM For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam jisase utpatti huI hai vaha purANa kahA gayA hai tathA isa purANa ke svarUpa ko batAne vAlA vAcika vyavahAra bhI purANa hI hai| purANa ko yahA~ spaSTa hI 'bhUtaprakRti' kahA gayA RksAmasaMghA~zca yajUMSi cApi __ cchandAMsi nakSatragatiM niruktm| adhItyavyAkaraNaM sakalpaM zikSAM ca bhUtaprakRtiM na vedbhi|| 201.8 RcAe~, sAma, yajuH tathA AtharvaNa mantra, chanda, jyotiSa nirukta, vyAkaraNa, kalpa tathA zikSA kA arthAt vedAGgoM sahita vedoM kA adhyayana karake bhI 'bhUtaprakRti' arthAt bhUta ke mUla usa parameza ko nahIM jAnatA huuN| bhUta-samUha ko bhI isI prasaGga meM ginAyA gayA hai puruSaH prakRti rbuddhi viSayAzcendriyANi c| ahaGkAro'bhimAnazca samUho bhuuttsNjnykH|| 205/6 puruSa, prakRti, buddhi, viSaya (5), indriyA~ (10) ahaGkAra aura abhimAna, yaha samUha bhUta nAma vAlA hai| isa.prakAra ke vacanoM ko na to purANamUlaka kahakara mithyA kahA jA sakatA hai aura na arthavAda garbhita prarocanA pradhAna paurANika kathana hii| svayaM veda hI isa bhUta prakRti ko purANa kahatA hai.. yeta AsId bhUmiH pUrvA yAmaddhAtaya id viduH| ___ yo vai tAM vidyAnnAmathA samanyeta puraannvit|| atharva 11.8.7 manyu sUkta ke isa mantra meM kahA gayA hai ki isa purovartamAna jagat kI isase dRzyamAnarUpa se pUrva vAlI prakRti (kAraNa) bhUta jo bhUmi rahI hai, jisakA bodha kevala tattvadarzI medhAviyoM ko hI hotA hai, jo koI nAma pUrvaka usa bhUmi ko jAnatA hai, vaha purANavettA mAnA jAtA hai| yad bhavati niSThAmApadyate, tad bhUtamjagat, bhavati sarvamatrAsyAMveti bhUmiH prakRtiH, yaha bhUtabhUmi purANa, isakA jJAtA purANavit, yaha sAra hai| yaha bhUmi atharvaveda ke hI skambhasUkta ke eka mantra meM usa parA sattA skambha kA eka aGga kahI gayI hai, isa purANa kA vivartana hI yaha sarga hai For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 purANanirmANAdhikaraNam yatra skambhaH prajanayan purANaM vyvrtyt| eka tadaGgaM skambhasya puraannmnusNviduH|| 10.7.26 vizva-prajanana kriyA meM pravRtta skambha ne purANa kA vivartana kiyaa| vijJajana skambha ke usa arthAt prajanana se sambaddha eka aGga ko 'purANa' rUpa meM jAnate haiM gaharI anubhUti ke saath| purANotpatti prasaGga ke ye donoM rUpa yahA~ abhISTa haiN| isa prasaGga kA uttara bhAga yaha 'purANanirmANAdhikaraNa' hai| usake Arambha meM bhI aisA hI eka kathana zIrSaka rUpa meM hai athapurANasamIkSAyAM purANasAhityAdhikAraH purANanirmANAdhikaraNam . veda ke itihAsa rUpa mahAviSaya kI purANasamIkSA bhUmi meM jaba tattva tathA tattvabodhakazAstra rUpa purANadvaya kI utpatti kA darzana kara lete haiM to zAstra ko vAcika rUpa denA Avazyaka ho jAtA hai cirakAlikatA kI vyApti vAle grathana ke mAdhyama se| grathana 'purANasAhitya' hai| usakA adhikAra hai arthAt pratipAdana kI prakriyA pUrNataH sAhitya taka niyamita rhegii| usameM bhI 'purANa-nirmANa' adhikAra mAtra hai yh| Aja hamAre samakSa jo vipula grantha rAzi hai, usakA nirmANa kaise huA, usameM saGgati, asaGgati, visaGgati kyA aura kyoM haiM, unakI samAdhAna rUpa vyAkhyA kyA hai Adi vibhinna viSayoM kA yahA~ vicAra hai| isake pUrva ke prasaGga yahA~ nahIM doharAye gaye haiM ataH isameM praveza hI bar3A aTapaTA lagegA jaba prathama vAkya hI hamArI cirakAlika. mAnyatAoM para AghAta sA karatA pratIta hogA jo mantra aura brAhmaNa ke pUrva athavA sAthapurANa kI sattA kI bAta karatA hai| vaha prathama vAkya yaha hai athaitat katipaya mantra-brAhmaNa-granthAvirbhAvakAlAdapi pUrvaM tatsamakAlameva vA AsIdeko 'brahmANDapurANAkhyo vedavizeSaH sRSTi-pratisRSTi nirUpaNAtmA' 'idaM vA agre naiva kiJcidAsId' ityAdinopakrAntaH iti vijnyaayte| isa 'vijJAyate' kI vyAkhyA paravartI vAkyadvaya se kI gayI hai tatparatayaiva ca 'Rgvedo yajurvedaH sAmavedo'tharvAGgirasa itihAsaH purANaM vidyA upaniSadaH zlokA sUtrANyanuvyAkhyAnAni vyAkhyAnAni'-iti zatapatha brAhmaNAdivacanAntargata puraannpdmupniiyte| tasya ca purAvRttaparamparAkhyAnAtmakatayA brahmANDasRSTivicArAtmakatayA ca brhmaannddpuraannsNjnyaa| For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam eka araba padyoM kA eka hI grantha thA isa kalpa ke rUpa meM ki isase jJAna vijJAna kI sabhI AvazyakatAe~ pUrI ho jaaveNgii| 3. kAlAntara meM jaba jJAnArthI isa vizAla grantha ke dhAraNa meM asamartha rahe to brahmA ne isa grantha ko viSaya vibhAga saMracanA krama se 18 prakAra ke 18 bhAgoM meM vibhakta kiyA jo kAlAntara meM jAkara Aja hamAre samakSa vidyamAna 18, 18, mahA aura upa purANoM ke rUpa meM haiN| apekSita kathya rUpa kalpa ke anusAra hI padma, bRhannAradIya Adi dvArA vyakta rUpoM meM isI tathya kI abhivyakti kA saGketa bhI yahA~ hai|. vividha brAhmaNoM meM brahmANDa purANa sandarbhAnukUla bIca meM hI eka purANa se aThAraha purANoM kI utpatti kI bAta pUrI kara aba ojhAjI 'brAhmaNa granthAvirbhAvakAlAdapi pUrvam' vAle mukhya pratipAdya ko lete hue kahate haiM ki aitareya Adi brAhmaNoM meM prApta sauparNopAkhyAna, zunaHzepa AkhyAna Adi kA mUla vaha Adima purANa brahmANDa purANa hI rahA hai| svayam brAhmaNa hI kahIM to yaha vyakta kara dete haiM ki yaha hamArI upajJA nahIM hai AkhyAna vidoM se hamane prApta kiyA hai jaisA ki yahA~ uddhRta 'somo vai rAjA' kA antima vAkya hai--tadetat sauparNamiti AkhyAna vida aacksste| purANa meM Adhibhautika, Adhidaivika tathA AdhyAtmika pakSa ke nAnA AkhyAna haiN| brAhmaNa granthoM meM maharSiyoM ne inameM se AkhyAna lekara kahanA Arambha kara diyA thA jo-jo AkhyAna mantroM ke artha meM upayogI pratIta he| brAhmaNa meM AkhyAna kA nibaddhA pravaktA RSi hI rahA hai tathApi vaha usa AkhyAna ko svopajJa nahIM kahatA hai| AkhyAna vidoM kI sampadA hI mAnatA hai| isase spaSTa hai ki purANa brAhmaNoM ke pravacana se pUrva thaa| ataH brAhmaNoM ke ina AkhyAnoM ko bhI brahma prokta mAnanA ucita hI hai| yahI tathya padmapurANa-sRSTikhaNDa-purANAvatAra meM sUta ugrazravA ne 'sUtenAnukrameNedam' (2/49) meM kahA hai| isameM vahI batAyA gayA hai ki brahmA dvArA vistArapUrvaka jisakA pravacana kiyA gayA thA tathA jo brAhmaNoM meM bhI pUrvakAla se grathita thA usI purANa ko pAramparika anukrama se sUta ne prakAzita kiyaa| kucha aise bhI vidvAn haiM jo brAhmaNoM ke AkhyAnoM ko loka pitAmaha brahmA dvArA kathita nahIM mAnate haiN| ve brahmA zabda kA sambandha inase na mAnakara yajJa ke Rtvija brahmA se mAnate haiM jo sarvavidya hotA hai, ata aise brahmAoM dvArA prokta ye AkhyAna brAhmaNoM meM tattad maharSi dvArA rakhe gaye haiN| ise purANa kA dUsarA avataraNa kahA jA sakatA hai| kRSNa dvaipAyana kRta purANasaMhitA vartamAna purANoM kI paramparA meM AdhArabhUta kar3I kRSNa dvaipAyana kI purANa saMhitA hai| For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 purANanirmANAdhikaraNam yadyapi sUtrapAta ke rUpa meM brAhmaNoM meM sabhI vidyAoM kA ullekha hai tathApi ve kisI bhI eka vidyA ko, usake sambandhita tathA idhara-udhara viprakIrNa vibhinna viSayoM ko kramabaddha suspaSTa rUpa meM ekatra kara prastuta nahIM karate haiM ataH jijJAsu vineyoM ke kaSTa kI anubhUti kara una para anugraha buddhi se prerita ho pratibhAzAlI maharSiyoM ne vibhinna brAhmaNoM kI sAmagrI cuna-cuna kara apanI pratibhA ke anusAra eka-eka vidyA ko lekara usakA anuzAsana kiyA, udAharaNa rUpa meM dekhate haiM to kapila aura pataJjali ne sAMkhya aura yoga ko, nandI, vAtsyAyana Adi ne kAmasUtra ko, manu Adi ne dharmasUtra ko, dhanvantaricaraka Adi ne Ayurveda ko zAkapUNi, yAska Adi ne nirukta ko, indra aura pANini Adi ne vyAkaraNa ko eka sUtrabaddha vyavasthita anuzAsana ke rUpa meM prastuta kiyA hai| . ThIka isI prakAra maharSi vasiSTha ke prapautra, zakti ke pautra, parAzara ke putra, satyavatI nandana bhagavAn vyAsa ne purANa vidyA ko saMhitA rUpa meM saMsAra ke samakSa rkhaa| bhagavAn vyAsa ne upAkhyAnoM kA saMgraha brAhmaNagranthoM se kiyA, isI prakAra gAthAoM ke srota bhI brAhmaNa rahe haiM, brahmANDa purANa prokta jagat ke sarga pratisarga viSayoM ko, inase sambandhita AkhyAna upAkhyAnoM ko lekara kalpazuddhiyoM ko lekara saMhitA kA nirmANa kiyA jisameM 18 pariccheda the jo viSaya vibhAjaka rhe| yaha purANa kA tRtIya avataraNa thaa| vyAsaziSya lomaharSaNa bhagavAn vyAsa ne cAroM vedasaMhitAoM ke sAtha hI isa paJcama veda purANasaMhitA kA bhI adhyayana karAyA thaa| vyAsa ke purANa ziSya lomaharSaNa the| inake dvArA vyAsa kI purANasaMhitA ke viSaya AkhyAna, upAkhyAna, gAthA tathA kalpa zuddhi to jyoM ke tyoM lie hI sarga, pratisarga, vaMza, manvantara tathA vaMzAnucarita nAma ke pA~ca viSayoM meM vibhAjita karate hue inase saMvalita eka saMhitA taiyyAra kI gayI jise laumaharSaNI (purANa) saMhitA kaha sakate haiN| lomaharSaNa ne apane chaha ziSyoM ko yaha purANasaMhitA dii| inake nAma-gotra haiM 1. sumati Atreya, 2. agnivarcA bhAradvAja, 3. mitrayu vasiSTha, 4. suzarmA zAMzapAyana, 5. akRtavraNa kAzyapa tathA 6. somadatti saavrnni| katipaya vidvAnoM kA mata hai ki ina sabhI ziSyoM ne eka-eka saMhitA kA nirmANa kiyA, inakA AdhAra bAdarAyaNa kI Adi saMhitA tathA lomaharSaNa kI saMhitA thii| isa prakAra 8 saMhitAe~ thii| kAzyapa Adi kI 3 saMhitA For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 . purANanirmANAdhikaraNam isa Upara batAye gaye ATha saMhitA vAle mata kI suspaSTa sthiti nahIM hai tathA na isakA koI vizvasanIya ullekha hI hai| vAstavikatA to yaha hai ki lomaharSaNa ke tIna ziSya hI saMhitAkAra the| viSNu purANa, vAyu purANa tathA brahmANDa purANa ina cha: ziSyoM meM se kevala tIna ko hI saMhitAkAra mAnate haiM jinake nAma haiM-1. akRtavraNa kAzyapa 2. somadatti sAvarNi tathA 3. suzarmA shaaNshpaayn| tInoM kA kathana sarvathA spaSTa hai(ka) kAzyapaH saMhitAkartA sAvarNiH zAMzapAyanaH / lomaharSaNikA cAnyA tisRNAM muulsNhitaa|| vi.pu. 3.4.18 (kha) tribhistatra kRtAstisraH saMhitA punareva hi| vAyu pu. 61.57 kAzyapaH saMhitAkartA sAvarNiH shaaNshpaaynH| mAmikA ca caturthI syAt sA caiSA puurvsNhitaa|| 58 (ga) tribhistatrakRtAstisraH saMhitA punareva hi // brahmANDa 2/3/65 kAzyapa: saMhitAkartA sAvarNiH shaaNshpaaynH| mAmikA tu caturthI syAc catamro muulsNhitaa|| 66 tInoM meM samAna padya haiN| vAyu tathA brahmANDa sarvathA samAna bhASA kA prayoga karate haiN| cha: meM tIna ziSyoM ne saMhitAoM kA nirmANa kiyA, lomaharSaNa svayaM vaktA hai ataH 'merI cauthI' kahatA hai vAyu meM ise pUrva saMhitA tathA brahmANDa meM cAroM mUla saMhitA' kahA gayA hai| artha eka hI hai| viSNu purANa meM vaktA parAzara haiM ata: 'eka anya lomaharSaNakRta saMhitA kAzyapAdi tInoM kI mUlasaMhitA' kahA gayA hai| bhagavAn parAzara spaSTa kahate haiM ki lomaharSaNa kI tathA usake tIna ziSyoM kI, cAroM saMhitAe~ hI sabhI purANoM kI mUla haiN| yaha kathana sarvathA ThIka hai| Age calakara purANAvatAra zIrSaka ke antargata ojhAjI isa viSNu purANa ke anusAra hI siddhAnta kI sthApanA karate haiM ki Aja upalabdha 18 purANa ina saMhitA catuSTaya ke AdhAra para hI haiN| aSTAdazapurANa avataraNa parAzara maitreya ko purANopadeza karate hue kahate haiM kicatuSTayenApyetena saMhitAnAmidaM mune| 3.4.19 AdyaM sarvapurANAnAM purANaM braahmmucyte| aSTAdaza purANAni purANajJAH prcksste|| 20 For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam viSNu purANa meM 'catuSTayena bhedena' pATha hai| isase artha meM koI antara nahIM AtA hai kathana ke prakAra meM avazya kucha bheda ho jAtA hai| svayam ojhAjI jaba viSNu purANa ke nAma se hI uddhRta kara rahe haiM to kAlAntara meM pAThabheda jaisA prazna kyoM uThe, ata: mUla meM ise zuddha kara diyA gayA hai| viSNucittIya tathA zrIdhara TIkA meM kisI pATha bheda kI sUcanA bhI nahIM hai| gItA presa gorakhapura ke saMskaraNa meM bhI yahI pATha hai| zrIdhara ke nIce diye arthavAkya se ojhAjI ke pATha kI sambhAvanA hai| ___ mune! saMhitAnAM catuSTayena bhedena idam sarvapurANAnAm AdyaM brAhmaM purANam ucyte| purANajJAH aSTAdaza purANAni prcksste| parAzara spaSTa kaha rahe haiM ki thor3I-thor3I bhinnatA rakhane vAlI ina cAra saMhitAoM se purANa vidyA ke vibhinna granthoM kA nirmANa huA hai, inameM sabhI purANoM kA Adi brahmapurANa mAnA gayA hai, ise lekara kula 18 purANa haiM aisA purANajJa kahate haiN| .. isa kathana se eka tathya spaSTa hotA hai ki nAma vizeSa ke binA prayukta 'purANa zabda purANa sAmAnya kA bodhaka hai kisI purANa vizeSa kA nhiiN| jaise yahIM viSNu purANa ke isI padya meM AyA huA idam (yaha) zabda viSNu purANa kA saMketa na kara 'purANa' kA bodhaka hai| tabhI uttarArdha kI saGgati hai| ye cAroM saMhitAe~ purANa mAtra kI mUla haiM isa artha ke pazcAt idam kA artha viSNu purANa bhI liyA jAtA hai| svayam parAzara kI gaNanA meM yaha tRtIya hai, prathama do ke binA tRtIya kaise kahA~ se? viSNucittIya meM atisaMkSepa meM 'purANasaMhitAnAmetena catuSTayena mUlabhUtena tadarthaM smRtvA puruSabheda-kAlabhedAnuguNyena mayedaM vaiSNavaM purANaM kRta mityarthaH / etatsaMhitA catuSTayamUlabhUtatvaM sarvapurANAnAM saadhaarnnm|' // 19 // kathana dvArA yaha spaSTa kara diyA hai| ataH jahA~ kahIM bhI purANa ke uttarottara adhyApana kA ullekha kiyA jAtA hai vahA~ pramukha rUpa meM 'purANa' viSaya hai, gauNa rUpa meM usa purANa vizeSa kA grahaNa hai| zrI zrIdhara svAmI sambhavataH isa tathya ko nahIM pakar3a pAye haiM unakA kathana yahA~ isa rUpa meM hai--etAsAM kAzyapAdikRtAnAM saMhitAnAM catuSTayenApi mUlabhUtena tatsAroddhArAtmakamidaM viSNupurANaM mune maitreya mayA kRtmitishessH| // 19 // yadi samajhA huA hotA yaha viSaya to unakA agalA vAkyavinyAsa--'idAnIM vyAsakRtAnyevASTAdazapurANAnyAha-AdyamityAdisArdhezcaturbhiH' jaisA nahIM hotaa| ojhAjI paramparA sambandha se inakA vyAsa ke sAtha sambandha mAnate haiM jo ucita bhI hai sAkSAtkartRtva to tanika bhI nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam vAyu purANa ke padyoM ke uddharaNa ke anta meM 'taditthaM vedavyAsakRtAnAM hotrudgAtra... prAsidhyanta tathA coktaM kaurme'pi' dvArA spaSTa karate haiM jaise eka-eka veda ziSya praziSyoM dvArA anekAneka zAkhAoM meM bar3hatA gayA vaise hI lomaharSaNa ko dI gayI eka purANa saMhitA usase tathA usake ziSyoM se cAra zAkhAoM meM phailI tathA unase hI aSTAdaza (18) vibhinna vibhinna purANagrantha bane / liGgapurANa ke 'parAzarasuto vyAsaH..... bhedairaSTAdazairvyAsaH' padyoM se ojhAjI apanI bAta kA pramANa prastuta karate haiM / purANarAzi sampAdaka ugrazravAH Aja prApta purANa grantha rAzi ko hama taka pahu~cAne kA zreyaH sUta lomaharSaNa ke putra ugrazravA: ko jAtA hai / 21 apane pitA kI tathA unake tInoM ziSya akRtavraNa, sAvarNi tathA zAMzapAyana kI ziSyatA kA saubhAgya ugrazravA ko milaa| takSazilA meM hue janamejaya ke sarpasatra meM Aye saziSya bhagavAn vyAsa ke sAkSAd darzana kA hI nahIM vaizampAyana se sampUrNa mahAbhArata sunane kA bhI svarNAvasara ise milA jahA~ janamejaya ke prazna aura vaizampAyana ke uttara sAkSAt sune bhii| vahA~ se lauTate samaya hI mArga meM naimiSAraNya jAkara kulapati zaunaka yajJa meM sampUrNa mahAbhArata sunAne kA sukhada saMyoga bhI apane puruSArtha se prApta kiyA, yahA~ gaye mahAbhArata grantha kA inake dvArA sampAdita rUpa Aja hameM prApta hai| isI bhA~ti cAroM purANa saMhitAoM kA sampAdana bhI inhIM kA hai / vyAsa se prApta purANa jJAna lomaharSaNa jyoM-va -kA-tyoM inheM diyA ataH ye paramparayA vyAsa ziSya bhI haiN| ina saMhitAoM ke AdhAra para hI itastataH anya muni tathA lomaharSaNa aura zAMzapAyana Adi bhI vibhinna sthAnoM meM vizAla janasamudAyoM meM kathA karate the / ugrazravA yatnapUrvaka isakA saMgraha karate rahate the / purANa kathA sUta kI vRtti (jIvikA ) bhI haiN| isake lie bhI inakA sadA sarva prayAsa hotA rahatA thaa| phalasvarUpa bhISma- pulastya, parAzara - maitreya Adi ke saMvAda sunane ko milate rahate the / ugrazravA kA jJAna koza bar3hatA rahatA thA / lomaharSaNa kI upasthiti meM bhI unake Adeza se ugrazravAH RSi AzramoM meM kathA kahane lie jAte the / vaha bhI barAbara saMhitAbaddha hotA rahatA thA / aisI hI saMhitAbaddha sAmagrI apane pitA kI bhI milI / ugrazravA ne use bhI surakSita rkhaa| isa prakAra eka hI purANa thor3Athor3A bhinna bana gyaa| naye-naye nikale ugrazravA kI parIkSA bhI RSi loga lete the jisameM kabhI kisI prasaGga ko vahA~ se Age kahane ke liye kahate the jahA~ taka ve lomaharSaNa se suna For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam cuke the| svAbhAvika hai ki kucha bhI antara AvegA hI tathA grantha rUpoM meM bhinnatA AvegI, aise aneka kAraNoM se kaI purANoM ke do-do athavA adhika bhI rUpa haiN| mahAbhArata yuddha meM bhAga lene se bacane ke lie balarAma ne una dinoM tIrthayAtrA kA kAryakrama banA liyA thaa| yaha 42 dina kA thA tathA antima divasa bhIma aura duryodhana ke gadAyuddha vAlA thaa| apane yAtrA krama meM balarAma ne lomaharSaNa ko kathA kahate dekhA jahA~ ve RSiyoM se bhI ucca Asana para the| balarAma ne ise maryAdAtikrama dekha kara daNDa dene ke rUpa meM prahAra kiyA tathA lomaharSaNa kI mRtyu ho gyii| aba RSiyoM ke kathana se balarAma ko apanI truTi kA bodha huaa| usI samaya se ugrazravA kA niyamita kathAkrama prArambha huaa| nirantara itane samaya kathA kahate rahane para bhI jaba ve mahAbhArata kathA (lagabhaga 8090 varSa ke anubhava ke bAda bhI) kahane jAte haiM to zaunaka mahAbhArata ke viSaya meM unako parakhate haiN| aise avasaroM para kathA ke krama meM kaI taraha ke parivartana A jAte haiN| isa prakAra nirantara 10-11 sahasra varSoM kI nirantara yAtrA meM ugrazravA taka AteAte purANa kA svarUpa bIhar3a vana kA rUpa le letA hai| lagabhaga do DhAI sahasra varSoM se to sthiti aura bhI vikaTa ho gayI hai, paryApta mizraNa, ajJAnavaza sahasroM truTiyA~, nAnA vipadAoM meM grantha nAza Adi isa vikaTatA meM prabala hetu rahe haiN| isa sthiti meM ina saba purANoM ke yathArtha rUpa kA uddhAra karanA kAraNa-purassara saba kA yuktiyukta samAdhAna denA ina saba meM ekavAkyatA ke sUtra ko pakar3anA ananyasAmAnya kArya hai| yaha saba kucha isa bhAga meM unake dvArA batAyA gayA hai| yahA~ purANa upapurANa ke svarUpa bheda para bhI gaharI carcA hai| . veda zAkhotpatti krama sabhI purANoM meM, jahA~-jahA~ bhI purANAvataraNa prasaGga hai, yaha viSaya veda ke rUpa meM dekhA gayA hai| vedoM ke vibhAjana kA prasaGga vyAsa ke pA~ca ziSyoM ke adhyApana se prArambha hotA hai eka-eka veda ke lie eka-eka ziSya kA grahaNa vyAsa karate haiN| prasaGga Rgveda se prArambha hotA hai tathA purANa para pUrNa hotA hai| yaha spaSTa hI veda purANa kA aikAtmya hai| / isI dRSTi se yahA~ graMtha kA dUsarA vibhAga vedazAkhotpatti-krama hai jo vedapurANAdizAstrAvatAre' adhikAra meM hai| paila, vaizampAyana, jaimini tathA sumantu kramaza: Rg, yajuH, sAma tathA atharvaveda ke lie evaM, romaharSaNa itihAsa purANa ke liye vyAsa dvArA dIkSita kiye jAte haiN| veda kI rakSA ke lie vedajJoM kI paramparA kI surakSA anivArya hai| isakA eka hI mArga For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam - 23 hai adhyetA adhyApakoM kI saMkhyA bddh'aanaa| isakA pariNAma hai zAkhAoM kA vistaar| caturdika samAna vistAra vRtta hai| bhUmi para isa vedavRtta ko bar3e karane ke padoM kA nyAsa vyAsa hai, jitanA bar3A vyAsa utanA bar3A vRtt| zAkhAoM kI sthiti kA sarvavidha varNana zAkhA kA itihAsa hai jo purANa ke diye gaye isa paricaya se spaSTa hai| aisA hI vRtta zAkhAoM kA hai| isa zAkhotpatti krama ke itihAsa meM bahuta adhika astavyastatA hai| viSNu, vAyu, brahmANDa, bhAgavata evaM matsya purANoM ke tathA paM. bhagavaddatta jI ke vaidika vAGmaya ke itihAsa ke AdhAra para isa sthala kA pAThasaMzodhana kA prayatna rahA hai tathA tadanusAra pATha ThIka kiyA bhI gayA hai kintu aba bhI yahA~ bahuta adhika anusandhAna kI AvazyakatA hai| samayAbhAvavaza manacAhA kArya nahIM ho sakA, isakA kheda hai| zAkhA kyA hai? prasaGgaprApta zAkhA tathA zAkhAvRddhi para uThe kucha vicAra yahA~ prastuta haiM, sudhIjana isa para vicAra kreN| bhArata yuddhAnantara bhISma pitAmaha ke prANa tyAgane taka tathA usake bhI kucha bAda - taka kRSNa hastinApura meM Thahare the| eka bAra arjuna kRSNa ke una sabhI nAmoM kA nirvacana batAne kA nivedana karatA hai jo pramukha pramukha vividha zAstroM meM Aye haiN| isI krama meM ve arjuna ko kahate haiM. . ekaviMzatisAhasramRgvedaM mAM prcksste| sahasrazAkhaM yatsAma ye vai vedavidojanAH // zAM.parva 342.97 // gAyantyAraNyake viprA madbhaktAste hi durlbhaaH| SaT paJcAzatamaSTau ca spttriNshtmityut|| 98 // yasmizAkhA yajurvede so'hamAdhvaryave smRtH| paJcakalpamatharvANaM kRtyAbhiH paribRMhitam // 99 // kalpayanti hi mAM viprA aathrvnnvidstthaa| zAkhAbhedAzca ye kecid yAzca zAkhAsu giityH|| 100 // svaravarNasamuccArAH sarvAMstAn viddhi mtkRtaan| 101 // ikkIsa zAkhAmaya Rgveda mujhe hI kahate haiM, vedavit eka sahasra zAkhAmaya jisa sAmaveda ko vedajJavipra AraNyaka meM gAte haiM ve mere bhakta durlabha haiN| jisa yajurveda meM adhvaryu karma sambandhI 101 zAkhA haiM usa rUpa meM maiM hI huuN| nAnA prakAra kI kRtyAvidhiyoM se sampanna paJcakalpAtmaka atharva ko atharvavid brahmA merA hI rUpa mAnate haiN| 97-99 / jo / For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam bhI zAkhAbheda haiM tathA zAkhAoM meM udAttAdi svaroM niSAda Adi svaroM kI tathA svaravyaJjana varNoM kI sampadA yukta gItiyA~ unheM mere dvArA nirmita smjho| 100 - 1 / para dhyAna dene se spaSTa pratIta hotA hai ki guru ziSya paramparA se banI ye saMhitAoM kI yatkiJcidbhedayukta granthAvali nahIM hai| Rgveda ke ghaTaka jo 21 avayava haiM una avayavoM kI sampannatA se Rgveda kI kRtsnatA ke rUpa kA bodha hotA hai / aisA Rgveda bhagavAn kA rUpa hai athavA bhagavAn aise Rgveda haiN| Adhvaryava karma ke 101 prakAra haiM, una prakAroM vAlA yajurveda bhagavAn kA rUpa hai / atharvaveda ke zAntyAdi pA~ca kalpa haiM, etatkalpasampanna atharva bhagavadrUpa hai / sahasroM prakAra vAlI gItiyoM kI yoni sAma kA gAna karanA bhagavAn ko gAnA hai / 24 ina saba bhAvoM ke yAthArthya para dRr3ha vizvAsa dilAne vAlA vAkya antima padya hai hA~ ye bhagavAn ke kiye hue hI batA diye gaye haiN| yahA~ prathama padya meM 'sAhasra' kA abhiprAya hajAra kI saMkhyA batAne kI nahIM hai, batAyI gayI saMkhyA 21 kI avikalatA batAnA isakA bhAva hai / gItApresa gorakhapura ke anuvAda yukta saMskaraNa meM zata pATha kA 98 veM padya ke prathama caraNa meM SaT ke sthAna para, use haTAkara ThIka pada SaT kiyA gayA hai / sahasra kI bhA~ti zata IT prayoga bhI kRtsnatA aura bahu artha meM hotA hai ataH 101 kI saMkhyA isake binA pUrNa ho sakatI to ise rakhA jA sakatA thA / SaT (cha) kA bodhaka zabda anivArya thA ataH use haTAnA par3A tathA cha kI pUrti ke lie SaT pada lenA pdd'aa| * bhagavAn ke asaMkhya nAmoM meM veda bhI hai, jo 'vedo vedavidavyaGgo vedAGgo vedavit kavi : ' (27) viSNu sahasra nAma stotra ke isa padyArdha se spaSTa hai, ataH ye bhagavAn ke nAma ke rUpa meM hai isameM sandeha nahIM hai / prasaMga bhI isa adhyAya kA yahI hai| yajurveda ( mAdhya. saM.) ke 18 veM adhyAya kI 67vIM kaNDikA meM spaSTa kathana bhI prApta hai-- Rco nAmAsmi, yajUMSi nAma asmi sAmAni nAmAsmi / ataH aisA lagatA hai ki veda meM RgAdi ke rUpa haiM, vAGmaya veda ke bhAga nahIM hai / bhagavAn vedavyAsa ke ziSya paila Adi ke ziSya praziSyoM dvArA kiye gaye ye bheda kRSNa ke kathana se vyakta haiM to kyA yaha sambhava hai ki kRSNa aura arjuna kI upasthiti meM sunizcita rUpa se ina zAkhAoM kA svarUpa niyata ho cukA thA tathA inhIM ko lekara kRSNa kA kathana hai to kRSNa ke 'sarvAn tAn matkRtAn viddhi' kahane kA kyA bhAva hai ? satyavatInandana vyAsa se prArambha isa bheda kI pUrNatA jo kaI pIr3hiyoM meM huI hai kyA 300 For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam 400 varSa meM sambhava hai jisakI usa samaya 90 varSa kI Ayu ke kRSNa dvArA pUrti kA kathana hai| ziSyoM ke adhyApana se isa prakAra ke vibheda usa samaya hote gaye to kRSNa arjuna Adi ke samaya tathA bAda meM kyoM nahIM hue, yaha vicAraNIya hai| ___ mahAbhArata meM eka dUsarA prasaMga bhI hai jo vedAdhyetAoM ke paJcaveda, caturveda, triveda, dviveda ekaveda bheda kA hai, sarvathA vedAbhAva vAle, anRc varga ke logoM kI bhI carcA hai| dhRtarASTra sanatsujAta se prazna karate haiM ki ye saba apane-apane adhikAra kA garva karate haiN| kRpayA kahiye ki inameM zreSTha kauna hai ? uttara meM bhagavAn sanatsujAta kahate haiM ki eka veda ke ajJAna se ye aneka veda hue haiM ekasya vedasya cAjJAnAd vedAste bhvo'bhvn| udyo. pa. 37 prakRta sandarbha ke anusAra isakA bhAva hai ki vibhinna viSayoM ke jJAnAkara isa eka veda ke na jAnane se aneka veda khar3e ho gaye haiN| idhara samAja meM paJcaveda caturveda Adi ko dekhate haiM to isameM eka spaSTa vyavasthAtantra dRSTi meM AtA hai| cAroM vedoM ko par3hanA-par3hAnA AryoM kA parama dharma hai| jaba isameM zaithilya AyA to vaidikatantrAnuzAsita samAja meM eka sArvabhauma sArvakAlika vyavasthA dI gayI ki apanI zakti, medhA tathA ruci ke anusAra vedAdhikAra ko loga leM tathA usakA anivAryataH pAlana kreN| . - jo eka veda ke adhyayana meM pUrNatayA pravaNa the, Aja unheM yajJArtha vibhAjita veda catuSTayI to dI hI gayI, artha rUpa paJcama veda bhI diyA gyaa| isa prakAra yaha prathama varga paJcaveda athavA paJcavedI khlaayaa| isa prakAra ke sAmarthya kA jina meM abhAva thA, unheM svecchA se koI tIna veda cunane kA svAtantrya rhaa| isa prakAra ve adhikAra se triveda hue, aise hI kaI varga dviveda ke the| zeSa ko eka-eka veda diyA gyaa| sambhavataH yahA~ RgAdi ke vibhinna bhedoM meM kisI eka ko diyA gayA ho, yadi aisA hai to isa veda ke sahasroM varga ho sakate haiN| paJcama veda sabake sAtha thA, jaise purANaveda, itihAsaveda, nATyaveda, gAndharvaveda, dhanurveda, Ayurveda aadi| anivAryatvena apekSita artha kI prApti kA, svarUpa kA tathA vRtti kA veda yahI hai ataH sabake lie anivArya thaa| jinheM vedAdhikAra nahIM diyA gayA una anRcoM (Rk veda, usase rahita) ko bhI paJcamaveda to anivArya thA hii| vedarakSA kI isa vyavasthA ke sthAyitva ke lie paramparA kI rakSA ke lie jinheM adhyApana ke mAdhyama se pracAra-prasAra kA vizeSAdhikAra diyA gayA ve isa vRtta ke vyAsa For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam bneN| ye isI uddezya se adhyApana karAte the| bhagavAn kRSNa dvaipAyana se yaha vyavasthA clii| jaba paila Adi ziSya vidyA aura vrata kI pUrti se ubhayasnAtakatva kI prApti kara samAvartana cAhate haiM aura vyAsa se nivedana karate haiM to vyAsa unheM kahate haiM brAhmaNAya sadA deyaM brahma zuzrUSave tthaa|| zAM. pa. 327/43 bhavanto bahulAH santu vedo vistaarytaamym|| 44 . zrAvayeccaturovarNAn kRtvA brAhmaNamagrataH / vedasyAdhyayanaM hIdaM tacca kAryaM mahat smRtam // 49 etad vaH sarvamAkhyAtaM svAdhyAyasya vidhiM prti| upakuryAcca ziSyANAmetacca hRdi vo bhavet // 52 // bhagavAn vyAsa samAvartana (dIkSAnta) zikSA dete hue unheM svAdhyAya vidhi kA upadeza karate haiM jo isakA sUcaka hai ki guru etadartha anukUla vicAra rakhate haiN| isa zikSA ke mUla sUtra ye haiM-zuzrUSA bhAva vAle brahma (veda) ko samarpita ataeva brAhmaNa ko to sadaiva sabhI paristhiti meM veda denA hI hai| Apa loga apanI saMkhyA bar3hAyeM tathA veda kA vistAra kreN| brAhmaNa ke prAmukhya ke sAtha cAroM vargoM ko vedazravaNa karavAnA hai, veda kA yaha adhyayana hI mahAkArya mAnA gayA hai| yahI pUrI svAdhyAya vidhi maiMne Apa logoM ko kahI hai, tumhAre mana mastiSka meM yaha bAta sadaiva rahe ki ziSyoM kA sadaiva upakAra ho| aba ziSya vidA hone ke uddezya se punaH vyAsa ke sammukha Akara nivedana karate haiM mahAmune hama isa meru se utara kara bhUmi para jAnA cAhate haiM vedoM ko aneka prakAra se aneka logoM taka pahu~cAne ke liye| Apa ko ThIka lage to Adeza kIjiye, mUla padya yaha zailAdasmAn mahIM gantuM kAMkSitaM no mahAmune! vedAnanekadhA kartuM yadi te rucitaM prabho! 328/4 yaha sunakara bhagavAn vyAsa kahate haiMkSitiM vA devalokaM vA gamyatAM yadi rocte| apramAdazca vaH kAryo brahma hi pracuracchalam // 6 pRthvI loka ko athavA tumheM rucikara lage to devaloka ko jaao| tumheM pramAda tanika bhI nahIM karanA hai, brahma pada pada para pracura chala vAlA hai| ata: kabhI pramAdavaza pathabhraSTa mata honaa| For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam veda ke sabhI pakSoM ko sabhI ke samakSa sAvadhAnI se rakhakara jana-jana meM veda pahu~cAo, yahI vyAsa kA Adeza thA tathA yahI pUrNataH svIkAra kara ve vahA~ se jAte haiN| yaha purANoM meM pratipAdita vyAsa paramparA se kucha bhinna lagatA hai sAtha hI paJcaveda caturveda Adi kI vyavasthA ke lakSya kI pUrti kI ora saGketa karatA huA pratIta hotA hai| vidvadgaNa vicAra kareM etadartha yaha prAthamika vicAra prastuta kiyA gayA hai| punaH purANAvatAra yahA~ viSNu purANa ke anusAra bhagavAn kRSNa dvaipAyana vyAsa ke vizeSa dAya ko batAte hue purANAvatAra sIdhe sAde rUpa meM atyanta saMkSepa meM kahA gayA hai| isa viSNu purANa meM isa manvantara ke prati dvApara hone vAle 28 vyAsoM kI eka sUcI dI gayI hai| isameM (tRtIya khaNDa, dvitIya adhyAya meM) sabhI vyAsoM ke dvApara krama se nAma haiN| prathama vyAsa bhagavAn svayambhU brahmA haiM tathA antima arthAt 28veM zrIkRSNa dvaipAyana haiN| ina sabhI vyAsoM ne apane kAlAdhikAra meM eka veda ke cAra veda kiye haiM jaisA ki isI adhyAya ke nimnalikhita padya meM nirdiSTa hai eko vedazcaturdhA tu taiH kRto dvaapraadissu| 3.3.20 bhaviSye dvApare cApi drauNi yA'so bhvissyti| . vyatIte mama putre'smin kRSNadvaipAyane mune|| 21 - ina sabhI vyAsoM ne eka veda ko cAra vedoM meM vibhakta kiyA hai jaba-jaba dvApara kA Arambha huA hai| bhAvI dvApara meM droNAcArya putra azvatthAmA vyAsa hoMge jaba mere putra kRSNa dvaipAyana kA kAlakRta vyAsAdhikAra nivRtta ho jaaegaa| jaba sabhI vyAsoM kA samAna kArya rahA to aisI sthiti meM vaha kyA vaiziSTya hai jisase kRSNa dvaipAyana kI vyAsatvena itanI khyAti hai tathA inake sAtha purANa bahuta adhika aisA jur3a gayA hai jaise vyAsa aura purANa paryAyavAcaka se bana gaye haiN| isa prakAra kI jijJAsA ko lekara kRSNa dvaipAyana ke pitA bhagavAn parAzara pramukha rUpa se vyAsa kA purANa ke kSetra meM eka hI kAma batA rahe haiM aura vaha hai 'puraannoddhaar'| . purANa ke paJca lakSaNa prasiddha haiN| inhIM ko pUrNatayA dRSTi meM rakhakara jAtUkarNya taka sabhI ne purANa kArya kiyA hai| usI kA pariNAma hai ki svAyambhuva se vaivasvata taka ke sAta manuoM ke kAla meM se prathama cha: manuoM ke kArya se hamArA gADha paricaya nahIM hai| atyanta dIrghakAla kI paramparA meM pracura mAtrA meM kAryahone ke kaarnn| una cha: manuoM ke samaya ke pramukha pramukha kAryoM ko thor3A-sA batA kara vartamAna purANa yahI karate haiM ki zeSa For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam kArya bhI isa samaya ke jaise hI hue haiN| isa prakAra kucha kAryoM kI akhaNDa paramparA ko chor3a kara zeSa ko anumAna se buddhigamya karane kA nirdeza hai| kRSNa dvaipAyana ne sarvasAdhAraNa ke lie bhI upayogI viSayoM ko liyA hai tathA pUrvakAla ke aura vedoM ke kucha vizeSa sandarbho ko bhI purANa meM jor3A hai| ise parAzara ne isa padya se batAyA hai AkhyAnaizcApyupAkhyAnai rgAthAbhiH klpshuddhibhiH| purANasaMhitAM cakre puraannaarthvishaardH|| purANa ke svarUpa evaM prayojana ke bhalI prakAra se jJAtA kRSNa dvaipAyana ne purANa viSaya ke saMgraha kI saMhatibaddhatA ko AkhyAna, upAkhyAna gAthAoM aura kalpazuddhiyoM se samanvita kiyaa| khyA prakathane dhAtu, A upasarga tathA bhAvavAcaka lyuT pratyaya (vyavahArAtmaka rUpa yu-ana) ke yoga 'AkhyAna' kA artha hai sAdhAraNa vyavahAra se kucha prakRSTa aura sarvAGgINa pakSa se samanvita kthn| isa zAbdika artha ke pariprekSya meM kisI ke jIvana kA svapratyakSa carita varNana karanA pAribhASika rUpa meM 'AkhyAna' kahA jAtA hai| aise kisI AkhyAna ko koI anya apane grantha meM prAsaGgika rUpa meM grathita karatA hai to vaha 'upAkhyAna' kahA jAtA hai| mahAbhArata ko isa dRSTi se dekhate haiM to kuruvaMza ke pratIpazAntanu-bhISma Adi ke sAtha janamejaya taka kA sampUrNa carita vyAsa nibaddha hone se AkhyAna hai| yahIM prAsaGgika rUpa meM bhagavAn rAma kA carita bhI nibaddha hai| yaha upAkhyAna hai vyAsa isake srota nahIM haiM, mUlataH AkhyAtA bhagavAn vAlmIki isake srota haiM ataH rAmAyaNa vAlmIki kI upajJA kA pariNAma bhagavAn rAma kA carita, vAlmIki kA AkhyAna-nibaddhA ke rUpa meM, rAma kA AkhyAna-nAyaka ke rUpa meM hai| jaba bhagavAn vyAsa ise 'rAmopAkhyAna' kahate haiM to binA kahe bhI ve vAlmIki kA RNa svIkAra karate hue unake prati zraddhA prakaTa karate haiN| isa carita kI vizvasanIyatA ke lie vAlmIki kA nAma eka mohara (mudrA) lagAne kA kAma bhI karatA hai| yadi kisI AkhyAna kA kartasambandha jJAta nahIM hai evaM paramparAgata zravaNazrAvaNa se milA hai athavA itihAsa kI dRSTi se suprasiddha hai to use bhI mahAbhArata meM bhagavAn vyAsa ne upAkhyAna hI kahA hai, inake udAharaNa do to atIva prasiddha haiM 1. nala-damayantI, 2. sAvitrI-satyavAn, jana. jana kI jihvA para nAcatI jIvanaprada ye kathAe~ kisI samagra AkhyAna saMhitA ke rUpa meM na milane para bhI 'itihAsa' ke rUpa meM eka prAcIna thAtI kI bhA~ti vyAsa taka pahu~cI hai prAsaGgika rUpa meM mahAbhArata-pAtra yudhiSThira ke zoka ko dUra karane ke lie maharSi mArkaNDeya For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam dvArA sunAye gaye ye tInoM AkhyAna haiM jo vyAsa dvArA upAkhyAna rUpa meM nibaddha haiN| aise prasaGgoM ko mahAbhArata meM sarvatra upAkhyAna nAma diyA gayA hai| vAlmIki rAmAyaNa meM bhI aneka aneka upAkhyAna haiN| maharSi vizvAmitra dvArA kathita AkhyAnoM ko vAlmIki ne prAsaGgika rUpa meM nibaddha kiyA hai jo bAlakANDa meM (1) siddhAzrama varNana (2) svayam kI utpatti batAne ke krama meM kuzanAbhacarita (3) gaGgotpatti (4) isI kA prasaMga kArtikeyotpatti jise 'kumArasambhava' nAma vizvAmitra ne hI diyA hai, (5) isI krama meM sagara-upAkhyAna, isa prakAra bAlakANDa meM hI aneka upAkhyAna haiN| ye vAlmIki pradatta hai, unake dvArA grathita haiM kintu unakI nijI kRti nahIM hai, prasaGgopAtta hai prAcIna paramparA se prApta haiN| rAmAyaNa ko sarvatra vAlmIki kRta 'AkhyAna' hI kahA gayA hai kintu jahA~ grantha paricaya kA prasaGga hai, isameM zatazaH upAkhyAnoM kA honA batAyA gayA hai| isakA paricaya dete hue lavakuza rAma ke prazna ke uttara meM kahate haiM vAlmIki bhagavAn kartA samprApto yjnysNvidhm| ... yenedaM caritaM tubhyamazeSaM sampradarzitam // u.kA. 94/25 sannibaddhaM hi zlokAnAM caturviMzat sahasrakam / upAkhyAnazataM caiva bhArgaveNa tpsvinaa|| 26 .. isa AkhyAna rAmAyaNa ke kartA bhagavAn vAlmIki yahA~ yajJa meM A pahu~ce haiM jinhoMne isameM ApakA sampUrNa carita batAyA hai| 24000 sundara padyoM kI tathA zatazaH upAkhyAnoM kI racanA tapasvI bhArgava kI hai| vaMza aura vaMzAnucarita ke aMza meM purANa meM aneka kathAe~ sAmAnyatayA hotI hI hai| prasaGga prApta ina kathAoM ko dharma, artha, kAma aura mokSa jaise puruSArthoM kI siddhi ke lie anukUla rUpa meM upAkhyAna kA rUpa dekara purANa kA bhAga banAnA cAhiye, kevala. pIr3hiyoM kI krama racanA se vaMza ko vaMzAvali dvArA dekara tathA anuvaMza meM vibhakta zAkhA kA vivaraNa dekara itikRtya kI pUrti nahIM mAna lenI cahiye, yaha sandeza vyAsa ne diyA jise viSNu purANa ne rekhAGkita kiyA hai| ___ gAthA aura kalpazuddhi bhI janajIvana meM preraNA ke stambha hone ke sAtha-sAtha jIvana ke kisI vizeSAtivizeSa pakSa ko tathA dharmamImAMsA ko bhI prastuta karate haiN| bhagavAn vAlmIki ne rAma kA Adi se anta taka kA sampUrNa carita kahA hai| usa samaya avasara vizeSa para rAmaviSayaka sarvasAdhAraNa kI kyA dRSTi rahI hai aura isakA sahaja hArdika rUpa vANI ke manohara vivartarUpa meM prakaTa ho par3A hai, yaha gAthA hai| aisI sahasroM For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam gAthAe~ pracalita haiM, ye lokabhAva sthAyIrUpa se loka kaNThahAra bane raheM etadartha inheM purANa meM bhI sanniviSTa karane para bhagavAn vyAsa ne bala diyaa| smaraNIya hai ki veda meM bhI aisI gAthAe~ haiN| Rgveda ke brAhmaNa 'aitareya brA.' meM zunaHzepa ke AkhyAna ko 'RkzatagAtham' kahA hai (33.6) hai| suprasiddha anuSTup padya jo prAyaH aise avasaroM para bolA jAtA hai, isI AkhyAna kI gAthA hai kaliH zayAno bhavati saMjihAnastu dvaaprH| uttiSThastretA bhavati kRtaM saMpadyate caran caraiveti // 33.3 zrImadbhAgavata 9/7/4-23 meM yahA~ ke pUre AkhyAna kA yathAvat kAvyAnuvAda hai| mahAbhArata droNaparva 59 meM rAma kA carita hai| vahA~ aneka gAthAe~ haiM, jinameM eka hai atisarvANibhUtAni rAmo dAzarathi rbbhau| RSINAM devatAnAM ca mAnuSANAM ca srvshH| pRthivyAM sahavAso'bhUt rAme rAjyaM prazAsati // 12 // RSi tapaHsthaliyoM ko, devatA svargaloka ko chor3akara pRthvIloka-bhArata bhUmi - meM Akara sAtha rahane lage the| rAma kI tejasvitA sabhI bhUtoM se bar3hI-car3hI thii| svarga antarikSa . aura bhUloka meM vibhAjita pRthvI jaise bhUloka meM hI sImita raha gayI yaha isakA bhAva hai| kalpazuddhi nitya, naimittika aura kAmya karmoM ke yathAvat niSpAdana ke lie uddezya, deza, kAla, sAmagrI, purohita, vidhi Adi vicAra kA avasara sabhI ke jIvana meM anekadhA AtA hai, vyaSTigata, samaSTigata, aneka prazna aura samasyAoM ke samAdhAna kI apekSA bhI rahatI hai, ataH yaha bhI stambha bhagavAn vyAsa ne diyaa| ina sabane purANa ke kalevara ko eka nayI AbhA dii| vyAsa ne yaha saba kucha lekara sampAdita purANa saMhitA lomaharSaNa ko dI, lomaharSaNa ke chaH ziSyoM meM se tIna ziSyoM ne apanI-apanI saMhitAe~ taiyAra kii| vyAsa saMhitA pUrNatayA inameM samA gyii| isa prakAra ye cAra saMhitAe~ hI mUla mAnI gyii| inake AdhAra para hI sabhI purANagranthoM kA nirmANa huA hai| inameM prathama purANa brahma purANa tathA antima brahmANDa purANa hai| ina cAra saMhitAoM se prathama brahma purANa kA nirmANa huA to svataH siddha hai ki krama dRSTi se zeSa sabhI purANa paravartI haiM tathA saMhitAcatuSTaya mUlaka haiN| pratyakSa rUpa meM inameM eka bhI purANa vyAsa kA nahIM hai tathApi sabhI mahApurANoM ko jo 18 haiM vyAsa nirmita isIlie kahA gayA hai ki For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam mUla meM to vyAsa kI purANa saMhitA hI AtI hai jo sabhI purANoM kI mUla cAroM saMhitAoM kI mUla hai| ina saba purANoM meM bhI bhinnatA ke aneka kAraNa haiM, kathA prabhAva kI bhinnatA, kAla kI bhinnatA, uddezya kI bhinnatA, vaktA zrotA muniyoM kI bhinnatA tathApi inameM jo ekasUtratA ke bhAva dRSTi meM Ate haiM unakA kAraNa hai lomaharSaNa-putra ugrazravA jo ina sabake lipikartA haiM tathA aneka bAra ina purANoM ko zaunaka Adi RSiyoM ke gurukuloM meM sunA cuke haiN| vyAsa praNIta na hone para bhI inakI vyAsa ke nAma se prAmANikatA kA AdhAra bhI yahI hai ki lomaharSaNa tathA inake putra ugrazravA ke dvArA hI vyAsa ke mUla vicAra prasArita hue haiM, ugrazravA apane pitA kA ziSya to hai hI vyAsa kA bhI ziSya hai| bhale hI purANoM meM kahIM aisA spaSTa ullekha na ho kintu zAntiparva ke eka viziSTa prasaMga 'nArAyaNIya AkhyAna' kI samApti para sauti ugrazravA ne zaunakAdi ko kahA nArAyaNIyamAkhyAnametatte kathitaM myaa| pRSTena zaunakAdyeha naimissaarnnyvaasisu|| 346/16 nAradena purA rAjan gurave me niveditm| * RSINAM pANDavAnAM ca zRNvatoH kRssnnbhiissmyoH|| 17 * zaunaka ! naimiSAraNyavAsI RSiyoM ke bIca Aja Apake pUchane para maiMne yaha 'nArAyaNIya AkhyAna' kahA hai jo pahale devarSi nArada ne mere guru vyAsa ko RSiyoM, pANDavoM aura kRSNa evaM bhISma kI upasthiti meM kahA thaa| isa prakAra ina mahApurANoM kA prAmANya vyAsa-mUlaka hai| .. ___ bhagavAn vyAsa kI saMhitA ke AdhAra ke binA jina RSi-muniyoM ne apane tapobala se kathA ko jAna liyA hai, ataH una-una muniyoM ke svataH prAmANya se una purANoM kI prAmANikatA hai| jaise do nArada purANa haiM unameM vedavyAsa ke prAmANya se prAmANya vAle purANa kI gaNanA 18 mahApurANoM meM hai| jisakA prAmANya nArada ke prAmANya para hI hai vaha upapurANa hai| yaha mahApurANa upapurANa kI vibhAjaka rekhA hai| isa prakAra kI mAnyatA kA AdhAra bhI purANa hI haiN| kUrmapurANa meM 18 mahApurANoM kI gaNanA kI pUrti para kahA gayA hai anyAnyupapurANAni munibhiH kathitAni tu| aSTAdazapurANAni zrutvA saGkSapato dvijaaH|| pUrvabhAga 1.16 For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam inase bhinna upapurANoM kA pravacana bhI muniyoM ne 18 purANa sunakara saMkSepa kI dRSTi se kiyA hai| viSNu purANa bhI yahI kahatA hai mahApurANAnyetAni hyaSTAdaza mahAmune! // 3.6.24 tathA copapurANAni munibhiH kathitAni c| sargazca pratisargazca vaMzA(za) manvantarANi c| sarveSveteSu kathyante vaMzAnucaritaM ca yat // 25 mahAmune! ye maiMne aThAraha purANoM ke nAma bole haiN| isI bhA~ti muniyoM ne upapurANa bhI kahe haiN| ina sabhI meM sarga Adi sabhI viSaya kahe gaye haiN| grantha meM viSNu purANa ke dvArA paThita 18 purANoM ke nAma utpatti krama se diye gaye haiN| kUrma purANa ke prathama adhyAya meM brahmavaivarta kRSNajanma khaNDa 131./11-21 meM, bhAgavata 12/7/22-24 meM bhI mahApurANa gaNanA hai| _ina purANoM ke nAma bhedoM ko, mahA aura upa jaise vibhAga meM bhI vikalpatA kI sthiti evaM vidvAnoM kI ulajhana ko dekhate hue aisA Avazyaka lagatA hai ki isa kSetra meM anusandhAna honA caahiye| yahA~ purANa kI smRti ke liye nAma ke AdyAkSaroM ko lekara anuSTup chanda hai| uttarArdha ke pAThabheda se yaha devI bhAgavata (1.3.2) meM bhI upalabdha hotA hai vahA~ a-nApa-liM-ga-kU-snAni purANAni pRthak-pRthak' uttarArdha pATha hai| kUrmapurANa meM 1. brAhma 2. pAdma 3. vaiSNava 4. zaiva 5. bhAgavata 6. bhaviSya 7. nAradIya 8. mArkaNDeya 9. Agneya 10. brahmavaivarta 11. liGga 12. varAha 13. skanda 14. vAmana 15 kUrma 16. matsya 17. garuDa tathA 18vA~ vAyuprokta brahmANDapurANa ginAyA gayA hai| (pUrva vi. 1/13-15) isa avasthA meM 'bhaviSyasya SaSThatvaM vAyupurANasya cASTAdazatvamuktam, brahmANDa purANaM tu tatra nollikhitam' kA kyA abhiprAya hai ? saMbhavataH ojhAjI zaiva aura bhAgavata ko eka samajhate haiM, yadi aisA hai to bhaviSya ke krama meM antara par3egA, kintu isake sAtha hI vAyupurANa bhI satrahavA~ hogA tathA 18vA~ brahmANDa hogaa| mArkaNDeya purANa meM lagabhaga yahI krama hai 1. brAhma 2. pAdma 3. vaiSNava, 4. zaiva 5. bhAgavata 6. nAradIya 7. mArkaNDeya 8. Agneya 9. bhaviSyaM 10. brahmavaivarta 11. liMga 12. varAha 13. skanda 14. vAmana 15. kUrma 16. matsya 17. garuDa tathA 18 brhmaanndd| yahA~ zaiva aura bhAgavata ko pRthak liyA hai kintu chaThe krama ke bhaviSya ko 9veM para le liyA, Age vAyupurANa ko pUrNatayA chor3a diyA hai| mArkaNDeya ne prAyaH krama saMkhyA For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam sAtha dI hai ataH padya meM gine nAma ko chor3anA tathA na gine nAma ko bIca meM bar3hA denA sambhava nahIM hai| suvidhA ke lie mUlapATha diyA jA rahA hai aSTAdazapurANAni yAni prAha pitaamhH|| 134/7 teSAM saptamaM jJeyaM mArkaNDeyaM suvishrutm| .. bhagavAn brahmA kI nirmita 18 purANa haiM yaha kahakara ise brahmakartRka sAtavA~ batAyA hai| aba kramazaH nAma gaNanA hai brAhyaM pAdyaM vaiSNavaM ca zaivaM bhAgavataM tthaa||8|| tathAnyannAradIyaM ca mArkaNDeyaM ca sptm| AgneyamaSTamaM proktaM bhaviSyaM navamaM tthaa||9|| dazamaM brahmavaivarta laiGga mekAdazaM smRtm| vArAhaM dvAdazaM proktaM skandamatra trayodazam // 10 // caturdazaM vAmanaM ca kaurma paJcadazaM tthaa| ... mAtsyaM ca gAruDaM caiva brahmANDaM ca tataH param // 11 // yahA~ bhI vAyu nahIM ginA gayA hai| vastutaH saMkhyA Adi kI ye visaMvAditAe~ gambhIra vicAra kI apekSA rakhatI haiN| ojhAjI ne yaha choTA-sA prakaraNa purANoM ke vyAsaparavartI kintu vyAsamUlaka aitihAsika avataraNa ko batAne ke lie hI likhA hai| isa para apekSita vistRta vicAra pUrva meM kara cuke haiM tathA eka anya prakAra aba dene jA rahe haiM, ataH yaha unakA abhimata mata hai yaha samajhanA caahiye| bhinna prakAra se purANAvatAra - yahA~ bhI krama aura prakAra to ojhAjI vahI de rahe haiM jo abhI yaha pUrA huA hai| antara itanA hI hai ki pradattaprakaraNa meM vyAsa-saMhitA, usase romaharSaNa saMhitA punaH lomaharSaNa ke chaH ziSyoM meM se tIna kI saMhitA jaisA krama rahA hai, lomaharSaNa kI saMhitA ke sAtha milakara ye kula cAra ho jAtI haiM, ye cAra hI vartamAna sabhI purANoM kA mUla AdhAra haiM jo sabhI ugrazravA dvArA sampAdita haiN| yahA~ bhI krama lomaharSaNa ziSyoM taka to yahI hai kintu yahA~ tIna ke sthAna para chaH saMhitAyeM batAyI gayI haiN| bhAgavata kA yahA~ kA pATha bhI bar3A asta-vyasta hai zrI zrIdhara svAmI ne anya purANoM ke sAtha saMvAditA ke AdhAra para yahA~ vyAkhyA nahIM kI vizeSataH viSNu purANa ko bhI dRSTi meM rakhate jisa para unakI vyAkhyA bhI hai, kintu usakA bhI dhyAna nahIM rakhA, isase yahA~ sArA hI viSaya ulaTa-palaTa gayA tathA itihAsa kI vAstavikatA se For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 purANanirmANAdhikaraNam dUra ho gyaa| ojhAjI ko yaha sabakucha ThIka nahIM lagA, yaha viSaya bhI zrImadbhAgavata purANa se bhinna kisI bhI anya purANa meM na hone se bhAgavata kA hI hai yaha bhI siddha hai| sambhavataH ojhAjI bhAgavata kA nAma lekara kucha kahanA nahIM cAhate the bhAgavata ke lokavizruta svarUpa ke kAraNa tathA svayaM kI bhI usake prati zraddhA ke kaarnn| veda kI aneka zAkhAoM kI bhA~ti purANoM kI bhI aneka zAkhAe~ huI jaisI bAta kahate samaya jisa prakAra kI bhASA kA prayoga karate haiM, usase inakI zraddhA prakaTa hotI hai : unakA lekha hai taditthaM vedavyAsakRtAnAM hotrudgAtradhvaryyatharvaNika karmAnurodhinInAM catasRNAM yAjJikakarma-saMhitAnAM paila-jaimini-vaizampAyana-sumantvAtmaka ziSya-praziSya-praNAlI-bhedena yathA kAle kAle'nekAHzAkhAH samabhUvan tathaiva vedavyAsakRtAyAH strIzUdra dvijabandhvAdi sAmAnyavidheyAnurodhinyA ekasyAH purANasaMhitAyA api lomaharSaNAtmaka-ziSya-praziSyapraNAlIbhedena saMhitA-catuSTayI dvArA kramazaH idAnIM pratiSThitAni aSTAdaza nibandhajAtAni vibhinnAkArANi praasiddhynt| purANAvataraNa kA yahI mata vedapurANAdizAstrAvatAra meM kramaza: vedazAkhotpatti ke bAda 'atha purANAvatAra' dvArA batAte haiM tathA ise siddhAnta rUpa meM sthApita karate haiN| aise vicAra vyUha meM bhI unheM bhAgavata kA 'strIzUdradvijabandhUnAM trayI na zruti-gocarA' anukaraNIya priya sUkti kI bhA~ti lagatA hai jo purANasaMhitA ke vizeSaNa ke rUpa meM jar3A gayA hai| vedoM kA veda paJcama veda isa rUpa meM kabhI pravRtta nahIM huA, yaha zatapratizata tathya hai| veda addhAtijanavedyaviSaya ke jJAtA purANavit kI prazaMsA karatA hai| yahI kAraNa hai ki ojhAjI veda ke pramukha cAra viSayoM meM itihAsa ko lete haiM--1. jagadguru vaibhava 2. purANa prasaMga meM ve purANavidyA ko 1. trailokyavizvavidyA, 2. jyotizcakra, 3. bhuvanakoza, 4. prAsaGgika tathA 5. vaMzAvali rUpa meM vibhAjita karate haiM 'sA sRSTividyeha purANa-saMjJayA khyAtA' kI ghoSaNA ke saath| nizcita hI purANa ke vineya sAmAnyabuddhijanya nahIM ho sakate haiN| unakI isa grantha vizeSa ke prati vidyamAna zraddhA yadyapi sIdhA nAma nahIM lene detI hai tathA zAstrazraddhA purANAvataraNa ke isa gar3abar3a pratipAdana ko saha bhI nahIM sakatI hai ataH ve zrIdhara svAmI kI asavyAkhyA ke nAma para viSaya uThA bhI dete haiM sAtha hI cAhate bhI haiM--atratyaM tattvaM purANAntaravacanAnveSaNayA nizcinvantu vipshcitH| For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam yaha loT prayoga Adeza bhI hai AzI: bhii| jaba sampAdana meM vyApta hU~ to mere lie Adeza kI anupAlanA anivArya ho jAtI hai kAryAdhikAra se bhii| vastutaH bhAgavata kA yaha viSaya mUla meM hI asAdhu hai| sAmane raheM ataH bhAgavata ke mUla padya uddhRta kara rahA hU~ trayyAruNi: kazyapazca saavrnnirkRtvrnnH| ziMzapAyana hArItau SaDvai paurANikA ime // 12.7.4 adhIyanta vyAsaziSyAt saMhitAM mpiturmukhaat| ekaikAmahameteSAM ziSyaH sarvAH smdhygaam|| 5 kAzyapo'haM ca sAvarNiH raamshissyo'kRtvrnnH| adhImahi vyAsaziSyAccatvAro muulsNhitaa|| 6 gItA presa gorakhapura ke mUla saMskaraNa meM ye 5-7 krama ke padya haiN| prathama padya ke tRtIya caraNa kA pATha 'vaizampAyanahArItau' hai tathA TippaNI meM vaizampAyana ke sthAna para 'ziMzapAyana' pAThAntara batAyA gayA hai| tRtIya padya ke caturtha caraNa kA pATha 'catasromUlasaMhitAH' hai yahA~ saMkhyA mUlasaMhitA ke vizeSaNa ke rUpa meM hai, ojhAjI ke pATha meM catvAraH puMlliGga kA hai jo adhyetAoM ko batAtA hai--'kAzyapAdayaH vayaM ctvaarH'| yahIM vyAsaziSyAt ke sthAna para vyAsaputrAt pATha hai| gItApresa gorakhapura ke sAnuvAda prakAzana meM nimnalikhita artha kiyA gayA hai zaunaka jI! purANoM ke cha: AcArya prasiddha haiM-trayyAruNi, kazyapa, sAvarNi, akRtavraNa, vaizampAyana aura haariit|5| ina logoM ne mere pitAjI se eka-eka purANasaMhitA par3hI thI aura mere pitAjI ne svayaM bhagavAn vyAsa se una saMhitAoM kA adhyayana kiyA thaa|6| una chaH saMhitAoM ke atirikta aura bhI mUla cAra saMhitAe~ thiiN| unheM bhI kazyapa, sAvarNi, parazurAmajI ke ziSya akRtavraNa aura unake sAtha maiMne vyAsajI ke ziSya zrI romaharSaNa jI se jo mere pitA the, adhyayana kiyA thaa|7| zrI zrIdhara svAmI kI bhAgavata para arthadIpikA TIkA hai tadanusAra adhIyanta vyAsa' zloka kA bhAva hai ki pahale bhagavAn vyAsa ne chaH saMhitA banAkara mere pitA romaharSaNa ko dii| romaharSaNa ke mukha se ina trayyAruNi Adi ne eka-eka saMhitA kA adhyayana kiyaa| ina trayyAruNi Adi chahoM ke ziSya hone se maiMne sabhI saMhitAe~ pddh'ii|6| kazyapa, maiM romaharSaNa, sAvarNi tathA parazurAma ke ziSya akRtavraNa, isa taraha hama cAroM ne mUlasaMhitAe~ pddh'ii| zrIdhara svAmI kahate haiM ki yahA~ 'mUlasaMhitAH' pada hai, isakA abhiprAya yaha huA ki saMhitA kI saMkhyA bahuta haiM eka yA do nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam yahA~ kazyapa Adi kA vizeSaNa catvAraH hai, isakA artha yaha huA ki catvAraH pATha zrIdhara svAmI kA abhimata hai| zrIdhara svAmI kI bhAvArthadIpikA para zrI baMzIdhara kI bhAvArtha dIpikAprakAza TIkA hai| bhAgavata ke isI adhyAya meM 24veM padya meM 18 mahApurANoM ke nAma ginA kara saMkhyA triSaT zabda se batAyI gayI, triSaT triguNita SaT arthAt 18 / isa saMkhyA ko lekara ise SaSTha padya ke 'ekaikAmahameteSAM' ke sAtha anvita kara yaha batAnA cAhA hai ki tIna-tIna purANa milakara eka-eka saMhitA banI hai| isa prakAra eka-eka saMhitA alaga-alaga tIna purANoM kA rUpa hai| kevala artha kI khIMcAtAnI kA yaha buddhi vilAsa mAtra hai| yahA~ inhoMne 'saMhitA' kA artha spaSTa karane meM yaha camatkAra khUba dikhAyA hai isa sthiti meM ojhAjI yadi zrIdhara svAmI ke lie 'vyAkhyeyazlokatAtparyApari jJAnamUlakam' kahate haiM to ucita hI hai, bhAgavata ke doSoM kA gUhana karanA vAGmaya ke prati avajJA hI hai| nizcita hI yahA~ bhAgavatakAra viSNu, vAyu aura brahmANDa purANoM se sAmagrI lI hai sAtha hI svecchAcAritA bhI kI hai bhAgavatakAra tathA kaSNadvaipAyanavyAsa purANa aura itihAsa ko dRSTi meM na rakhate hue apane hI iSTa vicAroM kA pratipAdana karane ke krama meM apane pUrvavartI vAGmaya kI ghora avahelanA prAyaH bhAgavata meM prArambha se hI hai| yahA~ avatAra gaNanA meM vAmana, parazurAma, kRSNa dvaipAyana, dAzarathi rAma tathA balarAma kRSNa kA krama rakhA gayA hai jo sampUrNa vAGmaya ke viruddha hai, jahA~ bhagavAn dAzarathi rAma se vyAsa ko pahale ginA gayA hai tataH saptadaze jAtaH satyavatyAM praashraat| cakre vedataroH zAkhA dRSTvA puNso'lpmedhsH|| 1.3.21 naradevatvamApannaH surkaarycikiirssyaa| samudra nigrahAdIni cakre vIryANyataH param // 22 // tadanantara satrahaveM avatAra meM bhagavAn hari parAzara se satyavatI ke garbha se utpanna hue (jinakA nAma kRSNa dvaipAyana vyAsa hai) inhoMne manuSyoM ko alpamedhAvI dekhakara vedavRkSa kI zAkhAoM kA vistAra kiyaa||21|| devahitakArI kArya (rAvaNa vadha Adi) karane ke lie naradeva-rAjA kA rUpa lie jina bhagavAn hari ne vyAsa ke anantara (rAma nAma se) avatIrNa hokara sAgara para setubandhana Adi vIra karma kiye||22|| cAhakara bhI zAstra saGgati ke mithyA nAma se isa padyadvayI kA anya artha sambhava nahIM hai, vyAsa ko satrahavA~ krama diyA gayA hai| isake anantara 'ataH param' (=isake For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam bAda) kaha kara rAma kI gaNanA kI gayI hai tathA isake pazcAt balarAma aura kRSNa ko 19, 20 vA~ batAyA gayA hai| spaSTa hai ki bhagavAn rAma 18 veM pramANita hote haiN| kevala 'vyAsa' nAma hotA to bhI ThIka thA, bhagavAna rAma ke pUrva 23 vyAsa ho cuke the, 24veM vyAsa bhagavAn vAlmIki ne rAma kA carita hI nahIM gAyA apitu ve bhagavatI sItA ke AzrayadAtA, saMrakSaka, rahe tathA rAmaputroM lavakuza ke saMskAra guru bhI the| ina vAlmIki vyAsa se hI zakti ko vyAsAdhikAra paramparA meM vyAsatva kI dIkSA milii| zakti bhagavAn vasiSTha ke putra, parAzara ke tathA jAtukarNya ke pitA evam kRSNa dvaipAyana ke pitAmaha the| jAtukarNya kRSNa dvaipAyana ke pitRvya (cAcA) the sAtha hI dIkSAguru bhii| parAzara viSNu purANa meM kahate haiMRkSo'bhUd bhArgava stasmAd vaalmiikiryo'bhidhiiyte| 3.3.16 tasmAdasmat pitAzakti AsastasmAdahaM mune| jAtukarNo'bhavanmattaH kRSNadvaipAyana sttH||17 . aSTAviMzatirityete vedavyAsAH purAtanAH / ...18 yahA~ purAtana vyAsoM ke krama-pUrvaka kathana ke sAtha anta meM 28vIM saMkhyA kRSNadvaipAyana ke nAma batAyI gayI hai, ataH 27veM jAtukarNa 26veM parAzara, 25veM zakti tathA 24veM vAlmIki hote haiN| vAlmIki pitA ke nAma valmIka ke AdhAra para hai, nijI nAma 'RkSa' yaha gaNanA vAyu brahmANDa Adi purANoM meM anekadhA hai| aisI sthiti meM isa itihAsa ke akAraNa virodha meM jAkara kyA kahanA cAhate haiN| vyAsa hote to ye bhI rAma ke pUrva meM siddha kiye jA sakate the para ye satyavatInandana bhI haiM jo satyavatI vicitravIrya tathA citrAGgada kI jananI evaM dhRtarASTra pANDu vidura kI dAdI hai| inheM dAzarathi rAma ke pUrva kaise le jAyA jA sakatA hai| trayI (veda) jinheM zrutigocara nahIM ho sakatA hai una striyoM, zUdroM tathA dvijabandhuoM ke (arthAt nAmamAtra ke dvija brAhmaNa kSatriya tathA vaizyoM) ke zreya (parama kalyANa mukti) ke lie kRpAlu vyAsa ne bhArata kI racanA kI (1.4.25) tathA bhArata ke nAma se AmnAya (veda tathA vaidika paramparA) kA rahasya prastuta kiyA (28) ve vyAsa azAnta the| unake mana meM AyA ki maiMne acyuta ke priya bhAgavata dharmoM kA kathana nahIM kiyA, sambhavataH yahI azAnti kA kAraNa ho| daivayoga se nArada vahA~ A jAte haiM, vyAsa ke kaSTa ko sunakara ve bhI yahI kahate haiM For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam bhavatAnuditaprAyaM yazo bhagavato'malam / yenaivAsau na tuSyeta manye tadarzanaM khilam // 1.5.8 . Apane prAyaH bhagavAn ke nirmala yaza kA gAna nahIM kiyA hai, jisa se hari tuSTa na hoM maiM usa darzana ko vyartha mAnatA huuN| yaha bhAgavata kA bIja hai| mahAbhArata meM vyAsa kI pratijJA haivAsudevasya mAhAtmyaM pANDavAnAM ca stytaam| Adi 1.100 .. bhagavAna vAsadevazca kIrtyate'tra snaatnH| sa hi satyamRtaM caiva pavitraM puNyameva ca // 256 zAzvataM brahma paramaM dhruvaM jyoti: snaatnm| yasya divyAni karmANi kathayanti mniissinnH||25.7.. . asacca sadasaccaiva yasmAd vizvaM prvrtte| santatizca pravRttizca janmamRtyupunarbhavAH // 258 adhyAtma zrUyate yacca pnycbhuutgunnaatmkm| avyaktAdi paraM yacca sa eva prigiiyte||259 yahA~ vAsudeva kI mahimA varNita hai, sanAtana bhagavAn vAsudeva kA yahA~ kIrtana hai satya, Rta, pavitra, puNya, zAzvata, brahma, parama, dhruva, sanAtana jyoti; vahIM hai| manISI usake divya karmoM kI kathA kahate haiM, yaha sat asat aura sadasat vizva kI pravRtti usI se hai, jo kucha bhI adhyAtma vizva hai jo bhI paJca bhUtAtmaka bhautika vizva hai tathA jo kucha bhI avyakta hai, ina sabhI rUpoM meM usI kA gAna hai| mahAbhArata meM sarvatra yahI sabakucha pada-pada meM hai| vasudeva kA Atmaja vAsudeva, yaha nAma do bAra lekara vyAsa spaSTa kara dete haiM ki vRSNivaMzodbhava vasudevanandana kRSNa hI yahA~ abhISTa haiN| kyA mahAbhArata aura vyAsa kI bhAgavata meM yaha avamAnanA nahIM hai ? yaha aura aise prasaGga soddezya haiN| bhakti ko yenakena prakAreNa sarvocca pramANita karane kA bhAva hI uddezya hai jabaki bhakti kI vareNyatA sarvatra hai| . eka udAharaNa pramAda kA hai| bhAgavata meM 9 veM skandha ke 22 veM adhyAya meM batAyA gayA hai ki jarAsandha ke putra sahadeva ke pazcAt 22 rAjA sahasra varSa zAsana kareMge (4649 pdy)| isake pazcAta pA~ca pradyota 138 varSa, dazazizanAga 360 varSa zAsana kareMge. inake pazcAt 100 varSoM kA nandoM kA zAsana hogA (12.1.1-11 pdy)| isake anantara parikSit janma se nanda ke abhiSeka taka kA samaya isa padya se batAyA gayA hai For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam Arabhya bhavato janma bhaavnnndaabhissecnm| etad varSasahasraM tu zataM paJcadazottaram // 12.2.26 zuka parikSit ko kaha rahe haiM ki Apake janma se lekara nanda ke abhiSeka kA kAla 1115 varSoM kA hai| yahA~ kA yaha yoga 1115 pUrva meM pRthak-pRthak diye rAjavaMzoM ke yoga (1000+138+360) 1498 se pRthak prApta hotA hai jabaki tInoM kA yoga batAne ke lie hI yaha padya hai| anya purANoM meM 1000+138+362 varSa haiM jinakA yoga 1500 varSa vahA~ batAyA gayA hai| bhAgavata meM kevala do hI varSa kama hai zizunAgoM ke 362 ke sthAna para 360 hone se| ise bhAgavata kI anavadhAnatA hI kahanA par3egA, yahA~ koI siddhAnta athavA matabheda vAlI bAta bhI nahIM hai| vivaza hokara zrI zrIdhara svAmI ko likhanA par3A varSa sahasraM paJcadazottaraM zataM ceti kayApi vivkssyaavaantrsNkhyeym| vastutastu parikSinandayorantaraM dvAbhyAM nUnaM varSANAM sArdhasahasraM bhvti| yataH parikSitsamakAlaM mAgadhaM mArjArimArabhyaripujayAntA viMzatirAjAnaH sahasraM vatsaraM bhokSyantItyuktaM navamaskandhe 'ye bArhadrathabhUpAlA bhAvyAH sAhasravatsaram' iti| tataH paraM paJca pradyotanA aSTatriMzotaraM shtm| zizunAgAzca SaSTyuttarazatatrayaM bhokSyanti pRthiviimityaivokttvaat|| _ viSNu purANa kI vyAkyA meM zrI svAmI 'paJcazatottaraM varSa sahasram' likhate hue viSNu purANa ke hI rAjakuloM ke pRthak pRthak bhogya varSoM ke AdhAra para prApta 1500 varSoM kI saMkhyA prApta karate haiM tathA yoga meM hetu batAte haiM 'pnycshtaabdtvsyokttvaat| jo kucha jisa prakAra par3ha diyA gayA hai. vaha kartA ke pramAda se athavA lipikartA ke, isa prakAra ke anusandhAna ke binA hI usake jaise taise bhI samarthana kI vRtti se bhAvipIr3hiyoM ko bhrama hI milA hai, jaise yahIM viSNucitIya meM etadvarSa sahasraM tu jJeyaM paJcAzaduttaram' (4.24.104) meM paJcAzaduttara kI vyAkhyA meM likhA gayA hai 'etad varSasahasraM paJcAzadadhikaM zuddhakSatravaMzopetaM jnyeym| tataH pradyotanAdi vaMzAntarasaJcArasyoktatvAditi-arthaH, na tu kAlamAtrasya sNkhyeym'| isakA abhiprAya hai ki yahA~ viSNu purANa meM 1050 varSa isa abhiprAya se batAye gaye haiM ki ye 'zuddha kSatriyavaMza' varSa haiM, isake pazcAt pradyotana Adi ke vaMza hoNge| vastutaH yaha pUrNa saMkhyA yoga nahIM hai| yaha azuddha vyAkhyA hai| vAstavikatA yaha hai ki 'paJcazatottaram' hI pATha sampUrNa yoga phala kA hai kintu pramAda vaza kahIM 'zataM paJcadazottaram' to kahIM paJcAzaduttaram ho gayA hai| 'paJcazatottara' se For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam paricita vyakti bhAgavata ke padya ko 1510 varSoM ke anukUla vyAkhyA se prastuta karatA hai, 1000+ 500+10 saMkhyA vahA~ mAnI gayI hai, yaha bhI pramAda hI hai ajJAnajanya, paJca vizeSaNa se yukta 'zatam' zabda zatam na hokara 'zatAni' hogA bhASA ke svarUpAnusAra / samasta ho to bhI sandarbha dekhakara hI vigraha kiyA jAtA hai| ataH bhAgavata ke ye mUlagata doSa haiN| 40 romaharSaNa ke chaH ziSya the, isakA srota brahmANDa vAyu viSNu purANa haiM, ataH bhAgavata meM inhIM meM kisI se yaha nAmAvali lI gayI hai, yahA~ bhI bhayaMkara pramAda hai, kazyapa akRtavraNa eka hI vyakti hai, akRtavraNa nAma hai kazyapa gotra hai / bhAgavata meM ye do bhinnabhinna vyakti mAne gaye haiN| Atreya sumati ke sthAna para trayyAruNi le liyA gyaa| ziMzapAyana aura hArIta kalpanA janya hai / 15 veM vyAsa trayyAruNa haiM jaisA ki viSNu purANa meM vyAsagaNanA meM kahA gayA hai trayyAruNaH paJcadaze SoDaze tu dhanaJjayaH / 3.3.16 pandrahaveM parivarta meM trayyAruNa tathA 16 veM meM dhanaJjaya vyAsa the| ina vyAsa ko 28veM parivartana ke vyAsa kRSNa dvaipAyana ke ziSya romaharSaNa kA ziSya banA diyaa| suzarmA zAMzapAyana ko vaizampAyana athavA ziMzapAyana kara diyA gyaa| hArIta kA purANa saMhitAkAra ke rUpa meM kahIM ullekha nahIM hai / isI bhA~ti vAyu purANa Adi meM chaH meM se tIna ziSya hI saMhitAkAra kahe gaye haiM / bhAgavata meM pratyakSataH to nahIM kintu saGketa rUpa se sabhI ko saMhitAkAra batA diyA gayA hai| yadi saMhitA hai hI nahIM to ziSya ko kyA diyA jAvegA / dUsarI tarapha kahA jAtA hai ki 'catasraH mUlasaMhitAH' ye kaunasI cAra saMhitA haiM / yadi vya saMhitA ko romaharSaNa kI saMhitA ke sAtha lete haiM romaharSaNa ke ziSyoM ke samakSa jinameM ugrazravA bhI hai kevala do saMhitAe~ haiM / yadi chaH ziSyoM kI saMhitAe~ ho jAtI haiM to kevala ugrazravA ke samakSa 8, 7 athavA chaH saMhitAe~ haiM / aisI sthiti meM ' catasraH mUlasaMhitAH ' kA aucitya kaise hogA ? isa prakAra kI visaGgati ko dUra karane ke lie zrI svAmI ne ' catvAraH' pATha mAnakara samAdhAna kI ceSTA kI ki adhyetA 4 haiM mUlasaMhitA kI saMkhyA na dekara bahuvacana kA prayoga dekara svatantratA de dI-- aba artha hogA hama cAra 'mUlasaMhitAoM' kA adhyayana karate haiN| kintu samAdhAna aba bhI nahIM huA, vyAsa aura romaharSaNa kI kula do saMhitAe~ haiM ataH 'mUlasaMhite' (= do mUla saMhitAe~) jaisA pATha honA cAhiye thA / bahuvacana hai to nyUnAtinyUna 3 saMhitAe~ cAhiye, vaha tIsarI kisakI hai? For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam saMhitAoM ke sAtha adhyetAoM ke viSaya meM bhI saMkhyA ko lekara prazna hai| ziSya chaH ho sakate haiM athavA sAta ho sakate haiM cAra kisI bhI sthiti meM nahIM / ugrazravA ke sAtha kazyapa, sAvarNi, rAma ziSya akRtavraNa, ye tIna haiM, trayyAruNi, vaizampAyana tathA ACT kyA huA ? ina visaGgatiyoM ko dekhakara zrI svAmI ne catasraH ke sthAna para catvAraH pATha kiyA tathApi samAdhAna nahIM nikAlA baMzIdharI meM bhI 'kazyapo'hamugrazravAH sAvarNi rakRtavraNazcaturtha ete catvAro vaya mityarthaH ' ke bhAga se svAmI ke vacanoM kA samarthana to jJAta ho rahA hai kintu kaNThataH ' catvAraH' par3hA gayA hai yaha jJAta nahIM ho pA rahA hai| kAraNa yaha hai ki ye avAntara saMhitA kI, eka hI saMhitA kI aGgabhUta aneka saMhitAoM kI saMkhyA ke sAtha-sAtha aneka prakAra cAra saMhitAoM kI, pA~ca saMhitAoM kI, chaH saMhitAoM kI carcA bhI karate haiM / isa prakAra kI carcA se yaha to nizcita hai ki isa sandarbha ko ye bhI yathAvat nahIM samajha pAye haiN| zrI zrIdhara svAmI kA vyAsa dvArA chaH saMhitAoM kI nirmiti kara romaharSaNa ko par3hAne jaisI bAta, phira romaharSaNa se unameM trayyAruNi Adi kA eka eka saMhitA par3hanA, tathA inase--arthAt guruziSyoM se sAtoM saMhitAoM kA ugrazravA dvArA grahaNa karanA, batAnA sarvathA nirmUla hai| vedazAkhAoM meM jo vidhi hai vahI yahA~ hai| Rtvik karmakI dRSTi se vyAsa veda ke lie cAra ziSya lete haiM purANa ke lie eka ziSya lomaharSaNa ko lete haiM / isa prakAra pA~coM apane svIkRta viSaya ke prAdhAnya ke sAtha sabhI viSayoM ko lete haiM, sabhI sabhI meM niSNAta hote haiM kintu ziSya adhikAra viSaya meM hI banAte haiM / una ziSyoM ko bhI apane adhikAra viSaya meM hI ziSya dIkSA dI jA skegii| kisI ko viSayAntara par3hanA hai to svaviSaya ke jJAna ke pazcAt anya guru se dIkSA pUrvaka vaha viSaya par3hegA / jJAna ko vaha upayoga ke lie prApta karegA zAstrAnusandhAna hetu kintu uttarottara ziSya vistAra kA adhikAra use nahIM hai| isa dRSTi se vyAsa eka hI saMhitA racate haiM / vyAsa ziSya romaharSaNa kI bhI eka hI saMhitA hai vahIM chaH ziSyoM ko milatI hai, ve apanI mati ke anusAra use lete haiM tathApi saMhitAkAra tIna hI hote haiM / purANa kA janasamudAya meM kathA - mAdhyama se zAstra jJAnavardhana tathA jIvana meM puruSArtha sAdhanA meM sAmarthya prApta karane kA uddezya hai / ataH veda kI rakSA ke lie anivArya dIkSA jaisI AvazyakatA purANa ke lie apekSita nahIM hai| phalataH jo bhI romaharSaNa ko bhagavAn vyAsa se prApta huA use ziSyoM meM bhalI bhA~ti saGkrAnta kiyA, una tIna ziSyoM kI pratibhA kA phala milanA hI thA, use sAtha lekara purANa vidyA ke lie apekSita jJAna ke lie pUrNatayA upayukta ina cAra saMhitAoM se 41 For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 purANanirmANAdhikaraNam lokavyavahArocita grantha dene ke vicAra se nidarzana rUpa meM brahmapurANa sabase pUrva janaM sAdhAraNa ke samakSa rkhaa| tIna ziSyoM ke sAtha ugrazravA bhI romaharSaNa ko prApta thaa| ina pA~coM ne apanA purANa racanA kA kArya kiyaa| yaha parAzara kA niSkarSa thA jise bhAgavata sahI rUpa meM nahIM de paayaa| isI bhAva se ojhAjI ne prakArAntara se purANAvatAra batAne ke krama meM ise rakhA bhI. itihAsa ko manamAne DhaMga se lekara calane kI vatti ko prasAra-pracAra ke pratikala samajhakara binA kucha kahe pratibandha jaisA saMketa bhI kara diyA jo anivArya thA, anyathA bhAgavata mata ke AdhAra para nAnA matavAda khar3e ho jaate| ___ bhASA kI apUrva nidhi, abhivyakti kA kauzala, vAGmaya ke sabhI pakSoM ke sahasrazaH granthoM kA bodha, bhagavAn meM atyanta gaharI aTUTa zraddhA kI bhAva rAzi paidA karane kA saGkalpa aura sAmarthya isa purANa meM hai, 'vidyAvatAM bhAgavate parIkSA akSarazaH ThIka hai, aneka mantroM ke brAhmaNa aura upaniSadoM ke sahRdayahRdayarocaka bhAvAnuvAda zabdAnuvAda yahA~ haiN| sArI vizeSatAoM kA ginAnA yahA~ na sambhava hai na usakA yaha sthAna hI hai, purANa kI paJcalakSaNAtma ramaNIya kRti hai| kAvya mahAbhArata bhI hai rAmAyaNa bhI hai kintu kAvya ke nAma para itihAsa kI vikRti unameM rAI rattI bhI nahIM hai| yahA~ sambhavataH kAvyatva kA vighAta anukRti, zabda rAzi bhAvoM kI punarAvRtti meM hI mAna liyA gayA hai| ataH aitihya . prasaGgoM ko bhI badala diyA, ye doSa purANa vidyA meM ghAtaka haiM itihAsa ke dUSaka haiN| Aja prApta sabhI purANa mahAbhArata ke prazaMsaka haiM, ise itihAsa kA nirduSTa nirmala srota mAnate haiM, unheM akAraNa badala denA mahAn doSa hai| purANa avataraNa vastutaH asahya hai jo isa aitihya vikRti ke sAtha hai| yaha Adarza na bane yahI isa prasaGga kA Azaya hai| ATha nau varSa pUrva 'veda vijJAna vid guruziSyatrayI par3ha rahA thaa| ojhAjI ke mudrita granthoM ke vivaraNAtma sUcI patra meM purANanirmANAdhikaraNa ke viSaya meM sUcanA thI ki DaoN. dayAnanda bhArgava ke sampAdakatva meM DaoN. nidhi guptA dvArA isa grantha kA anuvAda kArya cala rahA hai| yaha sUcanA san 1994 kI thii| DaoN. nidhi byAvara, dayAnanda bAlikA mahAvidyAlaya meM saMskRta pravaktRtvena kAryarata thii| maiMne kArya kI pragati ke viSaya meM pUchA to jJAta huA abhI nahIM ho rahA thaa| maiMne utsAhita kiyA apanI pustaka bhI dI kintu usa samaya vaha kucha nahIM kara paayii| isI samaya maiM jayapura A gayA tathA sarakAra dvArA usa mahAvidyAlaya ke sevAgRhIta kara liye jAne se vaha bhI byAvara ke bAhara calI gyii| maiM cAha rahA thA vizvavidyAlaya meM koI etadartha Age aave| akasmAt DaoN. prabhAvatI caudharI nidezaka, paNDita madhusUdana ojhA zodhaprakoSTha, For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya, jodhapura kI dUrabhASaNa para sUcanA milI ki maiM purANanirmANAdhikaraNam kA anuvAda bheja rahI huuN| mujhe mUlagrantha kI zuddhi sahita sampAdita sAnuvAda prati zIghrAtizIghra prakAzana hetu caahiye| 20 agasta ko unakI bhejI pustaka prApta ho gyii| isa samaya do tIna pustakoM kA kArya cala rahA hai| pUrNa vyastatA meM bhI maiM kArya meM juTa gyaa| juTanA hI thA prakoSTha kA kArya, jisakA mujha para adhikAra hai, sAtha hI purANa sambandhI kArya jise mAMgakara lene kI icchA bhI banI rahatI hai| isa samaya ekamAtra yahI icchA hai ki ojhAjI ke granthoM kA niyamita prakAzana ho, adhikArI vidvAnoM dvaaraa| AzA kA kendra yaha madhusUdana prakoSTha hI hai| bar3I prasannatA hai yahA~ niyamita gatividhiyA~ cala rahI hai, usake sAtha kadama milAkara calane meM santoSa aura Ananda kI atula anubhUti hotI hai| ye gatividhiyA~ tIvratA aura vyApti leM, DaoN. prabhAvatI ko yaha zubhAziSa dete hue isa kArya ke lie kRtajJatA prakaTa karatA huuN| . DaoN.chailasiMha se AzA karatA hU~ ki purANotpatti prasaGga kArya prArambha kara deM, apane samartha guru DaoN. suthAra kA AzIrvAda unheM sadA prApta haiM sAtha hI merA yoga bhii|| saMskRta vibhAgAdhyakSa AcArya satyaprakAza dUbe tathA sampUrNa saGkAya ke prati hArdika kRtajJatA vyakta karatA huuN| iti shm| 6 sitambara 2013 ananta zarmA adhyakSa bhaTTa mathurAnAthazAstri sAhitya pITha jagadguru rAmAnandAcArya rAjasthAna saMskRta vizvavidyAlaya madAU, jayapura For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdakIya vidyAvAcaspati paNDita madhusUdana ojhA veda ke svatantraprajJa, samIkSaNaziromaNi vidvAn the / unhoMne vedArtha ke sarvathA abhinava cintana kA rAjamArga prastuta kiyA hai / veda tathA brAhmaNagranthoM ke antaH sAkSyoM se vaidika tattvoM kI vivecanA karane kI unakI paddhati prAcIna hote hue bhI jisa vidhi se prastuta kI gayI hai| sarvathA vilakSaNa pratIta hotI hai| yahA~ unakI purANadRSTi ko pramukha rUpa 'batAne kA yatna hai jisase isa laghukAya kintu asAdhAraNa vaiziSTya se pUrNa grantha ko saralatA se samajhA jA ske| sarvaprathama ve yaha cauMkAne vAlA tathya sAmane rakhate haiM ki brahmANDapurANa nAma kA eka veda thaa| yaha aisA hI nAma hai jaise Rgveda, yajurveda, sAmaveda tathA atharvaveda nAma haiN| brahmANDapurANa veda usa kAla kI racanA hai jaba aneka mantroM aura brAhmaNoM kA bhI AvirbhAva nahIM huA thaa| spaSTIkaraNa tathA prAmANikatA ke lie ve zatapatha brAhmaNa kA praghaTTaka 'Rgvedo yajurvedaH sAmavedo'tharvAGgirasa..... vyAkhyAnAni' uddhRta karate hue batAte haiM ki yahA~ AyA 'purANa' nAma isa 'brahmANDa purANa' veda ko hI banA rahA hai| yaha purAvRtta paramparA ko batAne vAlA hai sAtha hI sRSTi vidyA sambandhI vicAra bhI detA hai ataH isakA yaha 'brahmANDapurANaveda' nAma hai| apane isI vicAra ko ve matsyapurANa ke uddharaNa se bhI spaSTa karate haiM jahA~ batAyA gayA hai ki brahmA ne sarvaprathamaM sabhI zAstroM ke pUrva purANa kA smaraNa kiyA tadanantara vedoM kA uccAraNa kiyaa| yaha purANa zatakoTi vistAra vAlA thA / bRhannAradIyapurANa dvArA to ve usa purANa kA nAma bhI 'brahmANDa purANa' batA dete haiN| yaha brahmANDa purANa hI kAlAntara meM purANa ke 18 pratipAdya viSayoM ke AdhAra para 18 mahApurANoM ke rUpa meM aayaa| ina 18 mahApurANoM meM antima kA nAma brahmANDa purANa hai| yaha batAkara ve yaha batA denA cAhate haiM ki yaha 'brahmANDapurANa' purANa hai tathA yaha jisase prakaTa huA hai vaha 'brahmANDapurANa' veda hai| isa prakAra donoM kA antara spaSTa hai| sRSTi vidyA kA nAma purANa hai| veda rUpa meM isa 'purANa' kA sthAna prathama hai| brahma arthAt veda kI vyAkhyA brAhmaNa hai| vyAkhyeya kI mukhyatA tathA vyAkhyA kI gauNatA nAma se bhI tathA svarUpa se bhI spaSTa hai / ina brAhmaNoM meM vidyamAna AkhyAna prathamataH usa purANa - veda = brahmANDapurANa veda se hI liye gaye the / kAlAntara jaba ativistIrNa vaha 'purANa veda' logoM kI smRti meM nahIM Tika pAyA tathA isake bhinna-bhinna saMhitAoM ke rUpa banane lage taba una brAhmaNoM se AkhyAna tathA anya viSaya ina purANoM meM Ane lage ise ojhAjI ne nimnalikhita rUpa meM batAyA hai-- tatra brAhmaNeSu yadyapi maharSibhirevAkhyAtAnyAkhyAnAni, athApi naitAni brAhmaNagranthakartRmaharSikalpIni vijJAyante / mantrasmArita prayoga samavetArthopapAdanopayuktyA tadupAnAtteSAM mantraracanottarakAlikakalpanA viSayattvAsambhavAt tasyAccirantanAd brahmANDapurANAd (arthAt brahmANDapurANavedAt ) brahmaNA prastutAdevaitAni saGkalitAni / yaha tathya saMsAra ke samakSa pahalI bAra AyA hai jo ojhAjI kI prajJA kI For Personal & Private Use Only upajJA hai 1 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam jaise brahmA kI 'brahmANDa purANa veda saMhitA thI' vaisI isa dvApara meM zrIkRSNa dvaipAyana kI. eka purANa saMhitA thI jisase vartamAna purANoM kA vikAsa huaa| purANavit paNDita ananta zarmA ne 'purANa, veda, vedavyAsa aura unakI paramparA' nAmaka zodha-prabandha meM sapramANa siddha kiyA hai ki "vyAsa aThAraha purANoM ke racanAkAra nahIM haiM, apitu aThAraha prakAra se paricchinna purANasaMhitA ke racanAkAra haiN| ye vyAsa vasiSTha ke prapautra, zakti ke pautra, aura parAzara ke putra the| inake ziSya sUtaputra lomaharSaNa the| lomaharSaNa isa purANasaMhitA kA punaH sampAdana karake ise sarga, pratisarga, vaMza, vaMzyacari, manvantara, ina pA~ca se paricchinna saMhitA banAte haiM jo lomaharSaNIya saMhitA kahalAtI hai| lomaharSaNa apanI isa saMhitA kA pravacana apane chaha ziSyoM ko kahate haiN| unameM se tIna ziSya apanI-apanI saMhitA taiyAra karate haiN| lomaharSaNa kI saMhitA ke sAtha ye kula cAra ho jAtI haiN| ye cAra saMhitAe~ hI vartamAna sabhI purANoM kI mUla hai aisA spaSTa ullekha viSNu purANa meM maharSi parAzara kA hai| Aja ye cAra saMhitAe~ nahIM milatI haiN| lomaharSaNa RSiyoM ke AzramoM meM jA-jA kara purANa sunAte haiN| Azrama aneka haiM, ataH vahA~ ke kulapati tathA RSiyoM kI samaya-samaya para kI gayI jijJAsAoM ke uttara meM kathA kA krama bhinna-bhinna ho jAtA hai| kabhI-kabhI lomaharSaNa apane putra ugrazravA ko bhI kathA sunAne hetu bheja dete haiN| ugrazravA kI parIkSA kI dRSTi se RSi prArambha meM hI nAnA prakAra ke prazna kara lete haiN| unake praznoM ke uttara ke anukrama meM ugrazravA kathA kahate . haiN| ve kahI gayI ina kathAoM ko ghara para Akara lekhabaddha bhI kara lete the| ataH kisI eka hI purANa ke do-do athavA usase bhI adhika krama ho jAte the| eka krama lomaharSaNa kA thA hii| yaha eka hI purANa kI bhinna rUpatA kA kAraNa rahA hai| inameM kahIM koI prakSepa nahIM hai| yaha ojhAjI kI suspaSTa mAnyatA hai| ve yahA~ anya mata bhI prastuta karate haiN| ye mata ThIka nahIM hai, yaha isa prakAra mata prastuta karane se samajha meM A jAtA hai, jaise tAM (laumaharSaNIM nAma saMhitAM) ca punaH SaDbhyaH sva ziSyebhyo dadau (lomaharSaNaH), 1 te yathA 1.sumatiH 2 agnivarcAH 3 mitrayuH 4 sudharmA 5 akRtavraNaH 6 somdttiH| eta eva gotranAmnAM krameNa AtreyaH bhAradvAjaH vasiSThaH zAMzasApayanaH kAzyapaH sAvarNiH ityaakhyaaynte| ta ete SaDapi punastasyA laumaharSaNyA mUlasaMhitAyA AdisaMhitA yAzca bAdarAyaNyA AdhAreNa svasvecchAnibaddhAH SaT saMhitA racayAmAsuH |.....tditthN sAkalyenASTau saMhitAjAtAH iti kecit| / isa 'iti kecit' ke dvArA katipaya anya logoM kA mata ojhAjI ne diyaa| isake sAtha hI ve vAyu aura viSNu purANoM ke anusAra cAra saMhitAoM kI puSTi karate haiM vAyuviSNupurANayostu catasra eva saMhitA ucynte| isa prakAra ina cAra saMhitAoM kA krama batAkara tathA inake AdhAra para hI ugrazravA ke dvArA purANa kathA kA vistAra batAkara ojhAjI ne purANAvatAra kA pUrA kramika itihAsa yahA~ batA diyA hai| sthAna-sthAna para bhagavAna kRSNa dvaipAyana vyAsa ko ina purANoM ne hI 18 purANoM kA racayitA kahA hai usakA bhI samAdhAna isase hI ojhAjI kara dete haiM ki ina sabhI purANoM kI ye saMhitAe~,jo lomaharSaNa tathA unake tIna ziSyoM kI nirmita hai pUrNatayA AdhAra haiM, inakA AdhAra vyAsa saMhitA hai ataH isa mUla AdhAra ko lekara ugrazravA 18 purANoM ko vyAsa nirmita kaha dete haiM jo parama guru ke prati kRtajJatA kA sahaja bhAva hai| padmapurANa ke pramANa para ojhAjI batAte haiM ki lomaharSaNa 1. brAhma 2. pAdma 3. vaiSNava 4. kaurma 5. mAtsya 6. vAmana 7.vArAha 8. brahmavaivarta 9. nAradIya aura 10. bhaviSya purANa sunAkara jaba Agneya purANa sunA rahe hote haiM to vahA~ naimiSAraNya meM Aye hue balabhadra inheM kathA sunAte dekhate haiN| ve dekhate haiM ki For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam sabhI RSi nIce Asana para baiThe haiM tathA lomaharSaNa unakI apekSA ucca Asana para haiM yaha dekhakara ve krodha meM bhara kara sUta ko mAra DAlate haiN| zokAkula RSi balarAma ko batAte haiM ki yaha ThIka nahIM huA hai taba balarAma ugrazravA kI vidvattA batA kara use usa Asana para baiThAkara zeSa kathA sunAne ko kahate haiM / yahA~ ojhAjI ke lekha kA yaha aMza draSTavya hai tatrAvaziSTamAgneyaM zrAvayantamevainaM zUdratvAd uccAsanAyogyamapyuccAsanAsInaM dRSTvA krodhAkulito jaghAna / aba ve padmapurANa uttara khaNDa ke bhAgavata mahAtmya ke padya uddhRta karate haiM / yahA~ itanA hI batAyA gayA hai tatra sUtaM samAsInaM dRSTvA tvadhyAsanopari // 4 // yahA~ zUdra jaisA zabda nahIM hai| yahI prasaGga bhAgavatapurANa ke dazama skandhake 78 veM adhyAya meM bhI hai vahA~ kahA gayA hai apratyutthayinaM sUtamakRtaprahvaNAJjalim / adhyAsInaM ca tAn viprA~zcukopovIkSya mAdhavaH // 23 kasmAdasAvimAn viprAnadhyAste pratilomaja: / dharmapAlA~stathaivAsyAn vadha marhati durmatiH // 24 yahA~ batAyA gayA hai sUta na to balarAma ke Ane para khar3A huA aura na usane unheM praNAma kiyA, vaha vipro kI apekSA ucca Asana para thA, balarAma ne socA ki yaha to hama se bhI jo dharmarakSaka haiM, ucca Asana para ho gayA ataH vadha daNDa kA pAtra hai| 47 balarAma veda, upaveda, vedAna Adi sabhI zAstroM ke vidvAn the| yuga-yugoM se pracalita paramparA ke jJAtA the| sUta ke purANAdhikAra se pUrNa paricita the tathApi ve aisA duSkRtya kara baiThate haiM nizcita hI isameM kAraNa vaiyaktika abhimAna, mithyA ahaGkAra tathA krodha para niyantraNa kA abhAva hai| ve zAstra saMskArita to the hI, RSiyoM ke kathana se ve apanI bhUla samajha gaye tathA isakA prAyazcitta bhI unake dvArA kara liyA gayA thA ojhAjI ne 10 purANoM kA kathana lomaharSaNa dvArA tathA zeSa 7/1/2 kA pravacana ugrazravA dvArA kiyA jAnA batAne ke lie isa prasaMga ko yahA~ uThAyA thaa| isakA dUsarA lAbha yaha ho gayA ki purANavAcaka sUtako loga isa dRSTi se bhI dekhate haiM, isakA jJAna ho jAtA hai jo bAta isa prakAra ke cintana ke viSaya meM hamArA dhyAna AkRSTa karatI hai tathA samAdhAna ke lie prerita karatI hai| purANa ke sAGgopAGga vivecana meM pravRtta ojhAjI yahA~ vedazAkhA vistAra prasaGga ko bhI vicArArtha rakhate haiN| isake dvArA bhI ve yaha batAnA cAhate haiM ki RgAdi cAra vedoM meM tathA purANa veda meM tanika bhI antara nahIM hai| samAja meM veda kA uttarottara prasAra karane ke uddezya se ziSyoM ko taiyAra karane ke lie ve 5 ziSya cunate haiM Rk, yajuH, sAma, atharva aura purANa nAma ke 5 vedoM ke liye pA~coM ziSya pA~coM veda par3hate haiM samAna rUpa se kintu prasAra ve usI veda kA karate haiM jisake lie guru dvArA adhikRta kiye gaye haiN| sabhI purANoM meM jahA~-jahA~ bhI veda zAkhA bheda batAye gaye haiM vahA~ isI prakAra kA varNana hai| yahA~ viSNu purANa ke uddharaNa se yaha bAta batAne kA yatna hai-- ' brahmaNA codito vyAso vedAn vyastuM pracakrame / athaziSyAn prajagrAha caturo vedapAragAn / / 3.4.7 RgvedapAThakaM pailaM jagrAha sa mahAmuniH / vaizampAyananAmAnaM yajurvedasya cAgrahIt // 8 jaiminiM sAmavedasya tathaivAtharvavedavit / For Personal & Private Use Only . Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 33 // yaha purANanirmANAdhikaraNam sumantu stasya ziSyo'bhUd vedavyAsasya dhImataH / / 9 romaharSaNanAmAnaM mahAbuddhiM mahAmuniH / sUtaM jagrAha ziSyaM sa itihaaspuraannyoH||10 bhagavAn brahmA kI preraNA se vedavibhAga ke upakrama meM lage vyAsa ne cAroM vedoM ke cAra ziSya tathA itihAsa purANa ke eka ziSya ko liyA jo kramaza: 1. paila 2. vaizampAyana 3. jaimini 4. sumantu tathA 5. lomaharSaNa haiN| zAkhA bheda prasaGga kI samApti para bhI viSNupurANa kA kathana hai iti zAkhA: samAkhyAtAH zAkhAbhedA stathaiva c| karizcaiva zAkhAnAM bhedahetu stathoditaH // 3.6.31 etatte kathitaM sarvaM yat paSTo'hamiha tvyaa| maitreya vedasambaddhaH kimanyat kathayAmi te||33 maiMne yaha viSaya-zAkhAe~, zAkhA bheda, zAkhAoM ke kartA tathA bheda hetu-batA diyA hai||31|| tumane veda ke sambandha meM jo kucha pUchA hai vaha saba maiMne batA diyA hai, aba batAo kyA pUchate ho spaSTa hai ki yaha 'vedaviSaya' hI pUchA aura kahA gayA thaa| isase dUsarA viSaya bhI spaSTa ho jAtA hai ki jaisI uttarottara ziSya saMkhyA rahI tadanusAra hI zAkhA bheda bneN| yahI purANa ke sAtha bhI hai| vyAsa ke lomaharSaNa, lomaharSaNa ke tIna ziSya zAkhAkAra, ina cAroM kA ziSya ugrazravA, isa ugrazrRMvA dvArA purANa tathA anya RSiyoM dvArA upapurANa ke aneka bheda bne| viSNupurANa ke tathA bhAgavata ke suprasiddha TIkAkAra zrI zrIdhara svAmI kI TIkA bhI purANAvataraNa ke sambandha meM truTipUrNa hai| ojhAjI ne una truTiyoM kA bhI saGketa kiyA hai| isa prakAra prArambha se anta taka purANAvataraNa kA zAstrIya pakSa ojhAjI ne isa sundaratA se prakaTa kiyA hai ki isakA sahI DhaMga se svAdhyAya karane se isa dizA meM gati bahuta acche prakAra se ho jAtI hai tathA pUrA purANavAGmaya spaSTa ho jAtA hai| _ 'purANanirmANAdhikaraNam' nAmaka isa grantha ke hindI anuvAda meM pUjya guruvarya prophesara (DaoN.) gaNezIlAla suthAra, pUrva nidezaka, paNDita madhusUdana ojhA zodhaprakoSTha, jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya, jodhapura, se sahAyatA prApta huI hai, etadartha unake prati hArdika kRtajJatA vyakta karatA haiN| purANazAstravinmUrdhanya paNDita ananta zarmA ne hindI anuvAda sahita isa grantha kA sampAdana sampanna kiyA hai, ataH unake prati hRdaya se kRtajJa huuN| paNDita madhusUdana ojhA zodhaprakoSTha kI nidezaka prophesara (DaoN.) prabhAvatI caudharI ke prati hArdika AbhAra vyakta karatA hU~ jinhoMne mujhe isa anuvAda-kArya ke liye nirantara prerita karate hue isa grantha ke prakAzana ke liye prAthamikatA pradAna kI hai| prophesara satyaprakAza dube, saMskRtavibhAgAdhyakSa tathA prophesara (DaoN.) saroja kauzala ke prati hRdaya se AbhArI hU~ jinhoMne samaya-samaya para mujhe protsAhita di / mere abhinna mitravarya DaoN. pravINa paNDyA (sAMcaura) tathA DaoN. harisiMha rAjapurohita ne satparAmarza pradAna kara sanmitra ke karttavya kA nirvAha kiyA ataH unake prati hRdaya se kRtajJatA kA jJApana merA parama kartavya hai| 09-10-2013 DaoN. chailasiMha rAThaur3a saMskRtavibhAga jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya, jodhapura For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam viSayAnukramaH * purovAk : prophesara (DaoN.) bha~varasiMha rAjapurohita ..... * pradhAna sampAdakIya : prophesara (DaoN.) prabhAvatI caudharI * sampAdakIya : paNDita ananta zarmA ..... * anuvAdakIya : DaoN. chailasiMha rAThaur3a ..... purANanirmANAdhikaraNama 1.. athapurANasamIkSAyAM purANasAhityAdhikAraH 2. atha vedapurANAdi-zAstrAvatAre vedazAkhotpattikramaH ..... 3. atha purANAvatAraH 4. atha prakArAntareNa purANAvatAraH . . For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| atha purANasamIkSAyAM puraannsaahityaadhikaarH| purANanirmANAdhikaraNam arthatatkatipayamantrabrAhmaNagranthAvirbhAvakAlAdapi pUrvaM tatsamakAlameva vA AsIdeko brahmANDapurANAkhyo vedavizeSaH sRSTi-pratisRSTi-nirUpaNAtmA "idaM vA agnenaiva kiJcidAsIdityAdinopakrAnta iti vijnyaayte| tatparatayaiva ca "Rgvedo yajurvedaH sAmavedo'tharvAGgirasa itihAsaH purANaM vidyA upaniSadaH zlokAH sUtrANyanuvyAkhyAnAni vyAkhyAnAnIti" zatapathabrAhmaNAdivacanAntargataM puraannpdmupniiyte| tasya ca purAvRtaparamparAkhyAnAtmakatayA brahmANDasRSTivicArAtmakatayA ca brhmaannddpuraannsNjnyaa| taduktaM maatsye|| purANasamIkSA ke antargata purANasAhitya sambandhI adhikAra purANanirmANa sambandhI prastAva (bhUmikA) kucha mantroM aura brAhmaNoM ke grathana ke AvirbhAva kAla se bhI pahale athavA samakAla meM hI sRSTi aura pratisRSTi kA nirUpaNa karane vAlA "nizcita hI yaha pahale kucha nahIM thA" ityAdi se prArabdha yaha eka brahmANDa purANa nAmaka veda vizeSa thA aisA vijJAta hotA hai| "Rgveda, yajurveda, sAmaveda, atharvAGgirasa, itihAsa, purANa, vidyA, upaniSad, zloka, sUtra anuvyAkhyAna aura vyAkhyAna" zatapathabrAhmaNa ke isa vacana ke antargata purANa zabda tatparaka hI arthAt brahmANDa purANa-paraka hI jJAta hotA hai| aura usake purAvRta paramparA ke AkhyAnAtmaka hone se aura brahmANDa sRSTi vicArAtmaka hone se usakA brahmANDa purANa nAma hai| jaisA ki matsya purANa meM kahA gayA hai For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 purANanirmANAdhikaraNam matsya uvAca- purANaM sarvazAstrANAM prathamaM brahmaNA smRtm| anantaraM ca vaktrebhyo vedAstasya vinirgtaaH||1|| purANamekamevAsIttadA klpaantre'ngh| trivargasAdhanaM puNyaM zatakoTipravistaram // 2 // kAlenAgrahaNaM dRSTvA purANasya tato nRp| tadaSTAdazadhA kRtvA bhUrloke'smin prkaashyte||3|| tathA ca pA -- "purAparaMparAM vakti purANaM tena vai smRtmiti'| uktaM ca bRhannAradIye'pi brahmANDaM ca caturlakSaM purANatvena paThyate, tadeva vyasya gaditamatrASTAdazadhA pRthak // 1 // pArAzaryeNa muninA sarveSAmapi mAnada, . .. vastu dRSTvAthatenaiva munInAM bhaavitaatmnaam||2|| mattaH zrutvA purANani lokebhyaH pracakAzire" iti tadetatbrahmavAkyena pUrva-prasiddhapurANagranthAvalambenaiva pazcAdaSTAdazapurANAnA matsya ne kahA-brahmA dvArA saba zAstroM meM sabase pahale purANa kahA gayA hai usake pazcAt usake mukhoM se veda vinirgata hue||1|| kevala eka hI purANa thA usa samaya kalpAntara meM dharma, artha, kAma isa trivarga kA sAdhana pavitra sau karor3a vistAra vAlA thaa||2|| he nRpa! samaya bItane para purANa kA adhyayana meM agrahaNa jAnakara, isa kAraNa se ise aThAraha prakaraNa kA rUpa dekara isa bhUloka meM prakAzita kiyA gyaa|||3|| isI bhA~ti padma purANa meM bhI kahA gayA hai--"prAcIna paramparA ko kahatA hai isalie purANa mAnA jAtA hai|" bRhad nAradIya meM bhI kahA gayA hai--"cAra lAkha zlokoM vAlA brahmANDapurANa purANa ke rUpa meM mAnA jAtA hai| usI ko vyAsa paddhati se yahA~ aThAraha prakAra se alaga kahA gayA hai| jo pavitra antakaraNa vAle muniyoM meM se parAzara muni ke Atmaja una vyAsa ke dvArA yathArtha vastu dekhakara, mujhase (brahmA) purANoM kA zravaNa karake lokoM ke lie prakAzita kiyA gyaa|" brahmA ke isa vAkya se pUrva prasiddha purANa grantha ke For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam mutpattiH praapyte| tatrApi tAvad tasmAdevAdimAdbrahmANDapurANagranthAnmantrArthopayuktAni tattadAdhibhautikAdhidaivikAdhyAtmikopAkhyAnasahitAni purANajAtAni samyagavadhAya maharSibhistatadbrAhmaNagrantheSu tatra tatra yathopayogaM tAni tAnyAkhyAnAnyAkhyAyante sm| tadabhiprAyeNaiva ca somo vai rAjA'muSmin loke AsIttaM devAzca RSayazcAbhyadhyAyan-kathamayamasmAt somorAjA gacchediti, te'bruvan chandAMsi yUyaM na imaM somaM rAjAnamAharateti, tatheti, te suparNA bhUtvodapatan teyatsuparNA bhUtvodapatan tadetat sauparNamiti AkhyAnavida aacksste| (aita. brA. 13.1) ityevamaitareyakabrAhmaNAdau siddhAnAmevAkhyAnAnAmeva vaktAraH prtipaadynte| tatra brAhmaNeSu yadyapi maharSibhirevAkhyAtAnyAkhyAnAni, athApi naitAni brAhmaNagranthakartR-maharSikalpIni vijnyaaynte| mantrasmAritaprayogasamavetArthopapAdanopayuktyA tadupAdAnAtteSAM mantraracanottarakAavalambana se hI bAda meM aThAraha purANoM kI utpatti kI jAnakArI prApta hotI hai| unameM bhI usI Adima (prathama) brahmANDa purANa grantha se mantrArtha ke lie upayukta tat tat Adhibhautika, Adhidaivika aura AdhyAtmika upAkhyAnoM se yukta purANa samUha kA samyak avadhAna kara maharSiyoM ke dvArA tat tat brAhmaNa granthoM meM tat tat sthaloM meM upayoga ke anusAra AkhyAna kahe gaye the| usI abhiprAya se soma rAjA dhuloka meM the| taba devoM aura RSiyoM ne vicAra kiyA ki yaha soma rAjA hamAre pAsa kaise Ave? unhoMne chandoM se kahA--'he chandoM, Apa hamAre lie isa soma rAjA ko laaveN|' unhoMne kahA--'ThIka hai / ve pakSI hokara (dhuloka ke prati) udd'e| ve jo pakSI hokara ur3e isalie AkhyAnavettA ise 'sauparNAkhyAna' ke nAma se pukArate haiN| (13.1 prathama khaNDa, 354, aitareya brAhmaNa) isa prakAra aitareya brAhmaNa Adi meM siddha AkhyAnoM ko hI vaktAoM kA pratipAdita kiyA jAtA hai| brAhmaNa-granthoM meM yadyapi maharSiyoM ke dvArA AkhyAna kahe gaye haiM tathApi ye brAhmaNa granthoM ke kartA maharSiyoM ke dvArA kalpita nahIM kie gae haiM aisA suspaSTa jJAta hotA hai| mantroM ke dvArA smArita prayoga se sambaddha arthoM ke upapAdana kI yukti se unakA upAdAna For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam likakalpanAviSayatvAsaMbhavAt tasmAt cirantanAd brahmANDapurANAd brahmaNA prastutAdevaitAni saMkalitAnItyabhimAnena brAhmaNollikhitAnAmapi purANArthAnAM brahmakRtatvamabhipretya sUtenAnukrameNedaM purANaM sNprkaashitm| brAhmaNeSu purAyacca brahmaNoktaM savistaram // 2/50 ityuktaM pAye sRSTikhaNDe puraannaavtaare| anye tu brAhmaNagranthakartustasya tasyamaharSeH sArvavidyaRtvitkvAbhimAnena brAhmaNollikhitArthAnAM brahmaproktatvamAkhyAyate ityaacksste| athaiteSu brAhmaNagrantheSu sUtrapAtAtmanA prAyeNa sarvAsAmeva vidyAnAmullekhasattvepi vaizayena sajAtIyasamuccayakramabandhena pArthakyena cAnullekhAt spaSTamapratIteH zikSAklezamanulakSya vidheyAnugrahArthaMpazcAt kAle kAle viziSTabuddhayo maharSayastebhyo brAhmaNagranthebhyo yathApratibhAsamutkarSaM tAM tAM vidyAM pRthakkRtya yuktiprayuktisaMsAdhanasamupavRMhitarUpeNa vizadIkRtya pravartayAmAsuH tatra yathA kapilapataJjalyAdayaH sAMkhyayogapravacanam vAtsyAyanAdayaH kAmasUtram hone ke kAraNa unakI mantra racanA ke uttarakAla meM kalpanA sambhava na hone se brahmA ke usa cirantana brahmANDa purANa ke dvArA prastuta hI ye saMkalita kie gae haiN| isa abhiprAya se brAhmaNoM meM ullikhita bhI purANa viSayoM ko brahma kartRtva mAnakara sUta ke dvArA yaha purANa anukrama se samprakAzita kiyA gayA hai jo prAcInakAla meM brahmA ke dvArA vistArapUrvaka brAhmaNoM meM kahA gayA hai| aisA padma purANa ke sRSTi khaNDa meM purANAvataraNa ke viSaya meM kahA gayA hai| anya vidvAn to brAhmaNa granthoM ke kartA usa usa maharSi kI jo cAroM vedoM kA jJAtA Rtvika hone se brahmA mAnA jAtA hai kRti mAnate haiM isa prakAra ke prasiddha vyavahAra se brAhmaNa granthoM meM ullikhita viSayoM ko 'brahmA dvArA kiyA huA hI mAnate haiN| ina brAhmaNa granthoM meM sUtrapAta rUpa se prAyaH sabhI vidyAoM kA ullekha hone para bhI vizada rUpa se sajAtIya vidyAoM kI apekSita samuccaya krama bandha se aura pRthak rUpa se ullekha na hone ke kAraNa spaSTa pratIti na hone se vidheyoM ke zikSA kleza ko lakSita kara una vidheyoM ke anugrahArtha samaya-samaya para viziSTa buddhi vAle maharSiyoM ne una brAhmaNa granthoM se pratibhA ke utkarSa ke anusAra tat tat vidyA ko alaga kara yukti prayukti ke uttama sAdhana rUpa upabRMhaNa se vizada vyAkhyA ke sAtha pravRtta kiyA hai, jaise kapila, pataJjali Adi ne sAMkhya aura yoga kA, vAtsyAyana Adi ne kAmasUtra kA, manu Adi ne For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam manvAdayo dharmasUtram dhanvantaricarakAdaya Ayurveda zAkapUNi yAskAdayo niruktam indrapANinyAdayo vyAkaraNaM pravartayAJcakrire tathaiva vasiSThaprapautraH, zaktipautraH parAzaraputraH satyavatIgarbhajAto bhagavAn kRSNadvaipAyano lokopakArArthaM sarvebhyo brAhmaNagranthebhyaH sarvANyupAkhyAnAni saMkalayyacirapratItA brAhmaNAdhullikhitAzca tAstA gAthAH saGgRhya kathAprasaGgasaGgatA kalpazuddhIzca yathAyathamanubandhya sarvANyetAni laukikAkhyAnavimizritAni saGgatibaddhAni kRtvA pUrva-nirdiSTavedarUpabrahmANDapurANoktapadArthaM jagatsargapratisargAtmakaM tadetadAkhyAnopAkhyAnagAthAkalpazuddhyAtmakaviSayacatuSTayenopagumphyASTAdazadhA paricchidya rUpAntarasaMskRtAmekAM purANasaMhitAM ckre| tatra purANapadavyapadiSTAnAM vizvasRSTividyAnAM brAhmaNAdhullikhitAnAM saMgraheNaikatra samuccayakaraNAt puraannsNhitaapdvypdeshH| tAM ca punaH svaziSyAya sUtajAtAya lomaharSaNAya pAThayAmAsa sa cAyaM lomaharSaNo'pi tadadhigatasarvopAkhyAnaH sarga-pratisarga-vaMza-vaMzyacaritamanvantarAtmakaviSayapaJcakena paricchidyAparAmekAM saMhitAM lomaharSaNIM nAma prastAvitavAn tAM ca punaH SaDbhyaH svaziSyebhyo dadau te yathA sumatiH 1 agnivarcAH-2 mitrayuH-3 suzarmA-4 dharmasUtra kA, dhanvantari caraka Adi ne Ayurveda kA, zAkapUNi aura yAska ne nirukta kA, indra aura pANini Adi ne vyAkaraNa kA pravartana kiyA usI prakAra vasiSTha ke prapautra, zakti ke pautra parAzara ke putra satyavatI ke garbha se utpanna bhagavAn kRSNa dvaipAyana ne lokoM ke upakAra ke lie samasta brAhmaNa granthoM se samasta upAkhyAnoM kA saMkalana karake cirakAla se loka jJAna kA viSaya banI huI, brAhmaNa Adi meM ullikhita una una gAthAoM kA saMgraha karake kathA prasaGga se saGgata rUpa se sathA kalpa zuddhiyoM kA yathArtha rUpa se nibandhana kara ina samasta laukika AkhyAnoM ko milAkara saGgatibaddha kara pUrva nirdiSTa veda rUpa brahmANDa purANa meM ukta jagat ke sRSTi pratisRSTi viSaya ko AkhyAna upAkhyAna gAthA aura kalpa zuddhi rUpa ina cAra viSayoM meM upaguMphita kara, aThAraha prakAra se vibhakta kara, naye rUpa meM saMskRta eka purANa saMhitA kA nirmANa kiyaa| brAhmaNa Adi meM ullekhita purANa pada se kathita vizva sRSTi vidyAoM ke saMgraha se unheM eka sthAna para samuccita karane ke kAraNa ise 'purANa saMhitA' nAma diyA gyaa| phira usa purANa saMhitA ko apane ziSya sUta putra lomaharSaNa ko pddh'aayaa| usa lomaharSaNa ne bhI samasta upAkhyAnoM kA jJAna prApta kara sarga, pratisarga, vaMza, vaMzyacaritra aura manvantara nAma ke isa viSayapaMcaka ke dvArA pUrNa eka anya laumaharSiNI nAmaka saMhitA ko taiyAra kiyaa| aura usako apane chaH ziSyoM ko pradAna kiyA unake nAma isa prakAra hai--1. sumati 2. agnivarcA 3. mitrayu 4. suzarmA For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam akRtavraNaH -5 somadattiH - 6 / eta eva gotranAmnAM krameNa 1 - AtreyaH 2- bhAradvAz2aH '3-vasiSThaH 4-zAMzapAyanaH 5-kAzyapaH 6 - sAvarNiH ityAkhyAyante / ta ete SaDapi punastasyA lomaharSaNyA mUlasaMhitAyA Adi saMhitAyAzca bAdarAyaNyA AdhAreNa svasvecchAkramanibaddhAH SaT saMhitA rcyaamaasuH| tAsu ca jijJAsAkhyAnasaMvAdapravRttyanurodhiprasaGgasampatitasaMkSiptavistarAneka vibhinnakathAnakopetatvAdvibhinnAkArAsvapi sargapratisargAdayaH sAmAnyA dharmmA sarvAsu taditaraistu taistairviSayaiH sAdharmyaM ca vaidharmyaM cAnyAsAmanyAsAm taditthaM sAkalyenASTau saMhitA jAtAH iti kecit / vAyupurANaviSNupurANayostu catasra eva saMhitA ucyante 1 - laumaharSaNikA 2kAzyapikA 3-sAvarNikA 4- zAMzapAyanikA ceti / etatsaMhitAcatuSTayAdhAreNaiva brahmapurANAdInya'STAdazapurANaprakaraNAni vedavyAsakalpitAnIdAnIM prasiddhASTAdazanibandharUpairugrazravaHprabhRtisUtasamupabRMhitAni samapadyanta / tathAca viSNupurANam - 56 5. akRtavraNa aura 6. saumadatti / ye hI chaH gotra ke nAma se kramazaH 1. Atreya, 2. bhAradvAja, 3. vasiSTha, 4. zAMzapAyana, 5. kAzyapa aura 6. sAvarNi kahe jAte haiM / ( una chaH ne hI punaH mUla saMhitA laumaharSiNI aura Adi saMhitA bAdarAyaNI ke AdhAra se svasva icchA ke krama se nibaddha chaH saMhitAoM kI racanA kI aura unameM jijJAsA aura AkhyAna rUpa saMvAda kI pravRtti ke anusAra hI prasaGgataH prApta saMkSipta aura vistRta aneka vibhinna kathAnakoM se yukta hone ke kAraNa vibhinna AkAra vAlI hone para bhI sarga, pratisarga Adi sAmAnya dharma saba meM the, unase itara una una viSayoM se sAdharmya aura anya meM vaidharmya, isa prakAra eka rUpa tathA pRthak svarUpa vAlI sampUrNa rUpa se ATha saMhitAe~ ho gayI aisA kucha loga mAnate haiN| vAyupurANa aura viSNupurANa meM cAra hI saMhitAe~ kahIM jAtI haiM--1. laumaharSaNikA, 2. kAzyapikA, 3. sAvarNikA aura 4. zAMzapAyanikA / ina cAra saMhitAoM ke samUha ke AdhAra se hI brahmapurANa Adi aSTAdaza purANa prakaraNa jo vedavyAsa dvArA kalpita tathA isa samaya nibandha rUpa se prasiddha haiM ugrazravA Adi sUtoM ke dvArA aThAraha purANa rUpa meM parivardhita hue, jaisA ki viSNu purANa meM kahA gayA hai-- For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam parAzara uvaac| AkhyAnaizcApyupAkhyAnairgAthAbhiH klpshuddhibhiH| purANasaMhitAM cakre puraannaarthvishaardH||1|| 3/6/15 prakhyAto vyAsaziSyo'bhUt sUto vai romhrssnnH| purANasaMhitAM tasmai dadau vyAso mhaamuniH||2|| 3/6/16 -mahAmatiH mudrita vi.pu. pATha sumatizcAgnivarcAzca mitrAyuH shaaNshpaaynH| akRtavraNasAvarNiH SaT ziSyAstasya cAbhavan // 3 // 3/6/17 kAzyapaH saMhitAkartA sAvarNiH shaaNshpaaynH| romaharSaNikA cAnyA tisRNAM muulsNhitaa||4|| 3/6/18 catuSTayena bhedena saMhitAnAmidaM mune| AdyaM sarva purANAnAM purANaM braahmmucyte||5|| 3/6/19 parAzara bole purANArtha vizArada vyAsa jI ne AkhyAna, upAkhyAna gAthA aura kalpazuddhi ke sahita purANa saMhitA kI racanA kii||1|| romaharSaNa sUta vyAsa jI ke prasiddha ziSya the| mahAmuni vyAsajI ne unheM purANasaMhitA kA adhyayana kraayaa||2|| usa sUtajI ke sumati, agnivarcA, mitrayu, zAMzapAyana, akRtavraNa aura sArvaNiye chaH ziSya the||3|| ___kAzyapagotrIya akRtavraNa, sArvaNi aura zAMzapAyana ye tIna saMhitAkartA haiN| una tInoM saMhitAoM kI AdhAra eka lomaharSaNa kI saMhitA hai||4|| he mune! ina cAra saMhitAoM se maiMne viSNupurANa saMhitA banAyI hai| purANajJa kula aThAraha purANa batalAte haiM, una saba meM (Adima) brahmapurANa hai||5|| For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam aSTAdaza purANAni purANajJAH prcksste| brAhyaM pAnaM vaiSNavaM ca zaivaM bhAgavataM tthaa||6|| tathAnyannAradIyaM ca mArkaNDeyaM ca saptamam / AgneyamaSTamaM caivadbhaviSyaM navamaM smRtam // 7 // dazamaM brahmavaivarta laiGgamekAdazaM smRtm| vArAhaM dvAdazaM caiva skAndaM cAtra tryodshm||8|| caturdazaM vAmanaM ca kauma paJcadazaM smRtm| mAtsyaM ca gAruDaM caiva brahmANDaM ca tataH prm||9|| sargazca pratisargazca vaMzo manvantarANi c| sarveSveteSu kathyante vaMzAnucaritaM ca yat // 10 // yadetat tava maitreya purANaM kathyate myaa| etadvaiSNavasaMjJaM vai pAdmasya samanantaram // 11 // prathama purANa brahma hai, dUsarA padma, tIsarA vaiSNava, cauthA zaiva, pAMcavA~ bhAgavata, chaThA nAradIya aura sAtavA~ mArkaNDeya hai||6|| isI prakAra AThavA~ Agneya, navA~ bhaviSyat, dasavA~ brahmavaivarta aura gyArahavA~ purANa laiGga kahA jAtA hai||7|| tathA bArahavA~ vArAha, terahavA~ skanda, caudahavA~ vAmana, pandrahavA~ kaurma tathA isake pazcAt 16 vA~ mAtsya, 17 vA~ gArur3a aura 18 vA~ brahmANDa purANa hai he mahAmune! ye hI aThAraha mahApurANa haiN||8-9|| ina sabhI meM sRSTi, pralaya, vaMza, manvantara aura bhinna-bhinna vaMzoM ke anucaritroM kA varNana kiyA gayA hai||10|| he maitreya ! jisa purANa ko maiM tumheM sunA rahA hU~ vaha padmapurANa ke anantara kahA huA vaiSNava nAmaka mahApurANa hai||11|| For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam sarge ca pratisarge ca vNshmnvntraadissu| kathyate bhagavAn viSNurazeSeSveva sttm||12|| (viSNu purANa 3/6/15-27) vAyu purANe'pi lomaharSaNa uvaac| SaTzaH kRtvA mayApyuktaM puraannmRssisttmaaH| AtreyaH sumatirdhImAn kAzyapo hykRtvrnnH||1|| 61/55 bhAradvAjo'gnivarcAzca vasiSTho mitryushcyH| sAvarNiH somadattistu suzarmA zAMzapAyanaH // 2 // 56 ete ziSyA mama brahman purANeSu dRddhvrtaaH| tribhistatra kRtAstisraH saMhitAH punareva hi // 3 // 57 he sAdhu zreSTha! isameM sarga, pratisarga, vaMza aura manvantarAdi meM sarvatra kevala viSNu bhagavAn kA hI varNana kiyA gayA hai||12|| (zrI viSNupurANa-3/6/15-27) vAyu purANa meM bhI yahI kahA gayA hai ..... lomaharSaNa ne kahA- he RSivaryavRnda! maiMne bhI purANa kA cha: prakAra ke vibhAgoM meM upadeza kiyA hai| atri, gotrotpanna buddhimAn sumati, kAzyapagotrIya akRtvrnn||1|| agnivarcA bhAradvAja, vaziSTha gotrotpanna mitrayu, somadattaputra sAvarNi aura suzarmA shaaNshpaayn||2|| he vipravRnda! ye hamAre purANoM meM ziSya haiM, jo saba ke saba dRr3ha vratadhArI haiN| inameM se tIna ziSyoM ne tIna saMhitAoM kA nirmANa kiyaa||3|| For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 purANanirmANAdhikaraNam kAzyapaH saMhitAkarttA sAvarNiH zAMzapAyanaH / mAmikA ca caturthI syAt sA caiSA pUrvasaMhitA // 4 // 58 sarvAstA hi catuSpAdAH sarvAzcaikArthavAcikAH / pAThAntare pRthagbhUtA vedazAkhA yathA tathA // 5 // catuHsAhasrikAH sarvAH zAMzapAyanikAmRte / 59 laumaharSaNikAmUlAstataH kAzyapikAH parAH // 6 // sAvarNikA stRtIyAstA yajurvAkyArthapaNDitAH / 60 zAMzapAyanikAzcAnyA nodanArthavibhUSitAH // 7 // taditthaM vedavyAsakRtAnAM hotrudgAtradhvaryyatharvaNikarmAnurodhinInAM catasRNAM yAjJiyakarmasahitAnAM pailajaiminivaizampAyanasumantvAtmaka - ziSya - praziSya-praNAlIbhedena yathA kAle kAle'nekAHzAkhAH samabhUvan tathaiva vedavyAsakRtAyAH strIzUdradvijabandhvAdi sAmAnyavidheyA saMhitAkartA kAzyapa, sAvarNi aura zAMzapAyana ke nAma se prasiddha hai| cauthI saMhitA merI hai jo yaha pUrva saMhitA hai // 4 // ye sabhI cAroM saMhitAe~ cAra-cAra pAdoM vAlI evaM samAna viSaya kI vAcikA hai| veda zAkhAoM kI bhA~ti kevala pAThAntara meM bhinna-bhinna hai // 5 // zAMzapAyana kI saMhitA ko chor3akara ina sabakI saMkhyA cAra-cAra sahasra padyoM kI hai| ina samasta purANa veda saMhitAoM kA mUla lomaharSaNa kI saMhitA hI hai, usake bAda dUsarI saMhitA kAzyapa kI hai // 6 // sAvarNika saMhitA kA tRtIya sthAna hai, jo yajurveda kI vAkyAvali se maNDita haiM isake atirikta jo zAMzapAyana kI saMhitA hai vaha preraNAtmaka artha se arthAt vidhivAkyoM vibhUSita hai // 7 // (vAyupurANa, adhyAya 61 / 55-61 ) isa prakAra vedavyAsa dvArA kRta hotA, udgAtA adhvaryu tathA atharvaNika karmoM ke anurodha vAlI cAroM yajJIya karma saMhitA ke paila, jaimini, vaizampAyana tathA sumantu ke ziSyoM-praziSyoM kI paramparA ke bheda se samaya-samaya para aneka zAkhAe~ huii| usI prakAra veda vyAsa ke dvArA kRta strI, zUdra, dvija, bandhu Adi sAmAnya vyaktiyoM ke anurodha vAlI For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam nurodhinyA ekasyAH purANasaMhitAyA api lomaharSaNAtmakaziSyapraziSya praNAlIbhedena saMhitAcatuSTayIdvArA kramazaH idAnIM prasiddhAnyaSTAdazanibandhajAtAni vibhinnAkArANi praasiddhynt| tathA coktaM kaurme'pi parAzarasuto vyAsaH kRssnndvaipaayno'bhvt| sa eva sarvavedAnAM purANAnAM prdrshkH||1|| atha ziSyAn sa jagrAha caturo veda pAragAn / jaiminiM ca sumantuM ca vaizampAyanameva ca // 2 // pailaM teSAM caturthaM ca paJcamaM mAM mhaamuniH| RgvedaMpAThakaM pailaM jagrAha sa mahAmuniH // 3 // yajurvedapravaktAraM vaizampAyanameva c| jaimini sAmavedasya pAThakaM so'nvpdyt||4|| tathaivAtharvavedasya sumntumRssisttmm| * itihAsapurANAni pravaktuM maamyojyt||5|| eka purANa saMhitA ke bhI lomaharSaNa Adi ziSya-prAzaSyoM praNAlI ke bheda se cAra saMhitAoM ke dvArA hI isa samaya prasiddha aThAraha purANa grantha vibhinna AkAra-prakAroM ko lekara prasiddha hue| jaisA ki kUrma purANa meM kahA gayA hai sUta boleparAzara ke putraM kRSNadvaipAyana vyAsa hue| vahI samasta vedoM tathA purANoM ke pradarzaka hue||1|| - anantara unhoMne cAra ziSyoM ko veda-pAraMgata banAne hetu apanAyA, jo jaimini, sumantu, vaizampAyana aura paila haiN||2|| ____ tathA mahAmuni kA paJcama ziSya maiM huuN| una mahAmuni ne paila ko Rgveda kA pAThaka bnaayaa||3|| ___ vaizampAyana ko yajurveda kA pravaktA tathA jaimini ko sAmaveda kA pAThaka bnaayaa||4|| .. atharvaveda kA pAThaka RSi zreSTha sumantu ko banAyA aura itihAsa purANoM kA pravacana karane ke lie mujhe niyukta kiyaa||5|| For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam eka AsId yajurvedastaM caturddhA vyklpyt| cAturhotramabhUttarmiMstena yajJamathAkarot // 6 // AdhvaryavaM yajurbhiH syAdRgbhihInaM dvijottmaaH| audgAtraM sAmabhizcakre brahmatvaM cApyatharvabhiH // 7 // tata: sa Rca uddhRtya RgvedaM kRtavAn prabhuH / yajUMSi ca yajurvedaM sAmavedaM tu sAmabhiH // 8 // ekaviMzatibhedena RgvedaM kRtavAn puraa| zAkhAnAM tu zatenaiva yajurvedamathAkarot // 9 // sAmavedaM sahasreNa zAkhAnAM prabibheda sH| atharvANamatho vedaM bibheda navakena tu||10|| bhedaraiSTAdazaiyA'saH purANaM kRtavAn prabhuH / so'yamekazcatuHpAdo vedaH pUrvaM purAtanAt // 11 // iti| yajurveda eka thaa| use cAra bhAgoM meM vibhakta kiyaa| usameM cAtuhauMtra pratiSThita hai, usase (cAtuhauMtra) yajJa kiyaa||6|| he dvija zreSTho! yajumantroM se Adhvaryava karma, sAmamantroM se audgAtra karma, RcAoM se hotA kA karma tathA atharva mantroM se brahmatva kA vidhAna nirNIta kiyaa| tadanantara prabhu ne RcAoM ko uddhRta kara Rgveda kA nirmANa kiyaa| yajumantroM ko uddhRta karake yajurveda aura sAmayoni mantroM dvArA sAmagAna kA praNayana kiyaa||8|| prathama Rgveda ko ikkIsa bheda se| yajurveda ko sau zAkhAoM se sampanna kiyaa||9|| phira vyAsa ne sAmaveda ko eka hajAra zAkhAoM meM vibhakta kiyA aura atharvaveda ko nau zAkhAoM meM vibhakta kiyaa||10|| vyAsa ne purANa ke aThAraha bhAga kalpita kiye| so isa prakAra pUrvakAla meM brahma se prApta catuSpAdAtmaka (kintu pAda vibhAga rahita) eka veda ko nAnA zAkhA vibhAga meM vibhakta kiyaa||11|| (kUrmapurANa, 52 adhyAya/9-21) For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam teSu hi tatsaMhitAcatuSTayopAttAnAM kathAnakAnAM pazcAdapi kAle kAle munisamAjeSu tatra-tatra kathopakathanAdinA sAtvikarAjasatAmasopAsanAdyanekavibhinnArthaprAdhAnyAnurodhena ca mukhyoddezabhedAditihAsaprabandhabhedaH praavrtt| athAyamitihAsavidyAvRttikatayA niyamitaH sUto lomaharSaNaH pazcAtsambhUtAnAmapi tattatpurANavidyAnugatAnAM pulastyabhISmAdiparAzaramaitreyAdi tattanmunisaMvAdAnAM yathAyathaM vidvAn purANapracAraNAya kadAcinnaimiSAraNyaM gatvA tAni vedavyAsenaivAdAvaSTAdazadhAparicchinnAni saMhitASTakamadhyAtkatipayasaMhitollekhAnubandhIni tAni zaunakAdibhyo jijJAsubhya aaccksse| tatra yadyapi teSAmaSTAdazAnAM vedavyAsavyastAnAM purANAnAM paurvAparyyamanyathAM niyatamathApi jijJAsujijJAsAnurodhipravRttikatayA tatkramAnapekSyeNaivAyaM lomaharSaNastebhyo brAhmaM pAdyaM vaiSNavaM kauma mAtsyaM vAmanaM vArAhaM brahmavaivartaM nAradIyaM bhaviSyamityetAni daza pUrNAni zrAvayitvA AgneyasyApyarddha shraavitvaan| atha daivAnnaimiSAraNyamAgato balabhadrastatrAvaziSTamAgneyaM zrAvayantamevainaM zUdratvAduccAsanAyogyamapyuccAsanAsInaM dRSTvA una cAra saMhitAoM meM gRhIta kathAnakoM kA bAda meM bhI samaya-samaya para muni samAjoM meM vahA~-vahA~ kathopakathana Adi ke dvArA sAtvika rAjasa aura tAmasa upAsanA Adi aneka vibhinnArthaka viSayoM kI pradhAnatA ke anurodha se mukhya uddezya ke bheda se itihAsa prabandha bheda pravRtta huaa| kAlAntara meM itihAsa vidyA vRtti se niyamita sUta lomaharSaNa ne bAda meM utpanna hue bhI tat tat purANa vidyAoM se anugata pulastya bhISma Adi parAzara maitreya Adi tat tat muni saMvAdoM ke yathArtha rUpa se jJAtA ho purANoM ke pracAra ke lie kabhI naimiSAraNya jAkara veda vyAsa ne hI Adi meM aThAraha prakAra se sImita saMhitASTakoM ke madhya se katipaya saMhitAoM ke ullekha se sambandhita viSayoM ko zaunaka Adi jijJAsuoM ko btlaayaa| veda vyAsa ke dvArA prasArita aThAraha purANoM kA paurvAparyya yadyapi anyathA niyata thA tathApi jijJAsuoM kI jijJAsA mAnakara calane kI anurodha pravRtti se unake krama kI apekSA kie binA hI isa lomaharSaNa ne unake lie brAhma padma vaiSNava kauma matsya vAmana vArAha brahmavaivarta nAradIya bhaviSya ina dasa pUre purANoM ko sunAkara AdhA Agneya purANa bhI sunAnA Arambha kiyaa| isI samaya saMyoga se naimiSAraNya meM Aye hue balabhadra ne vahA~ zeSa Agneya purANa sunAte hue zUdra hone ke kAraNa uccAsana ke For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 . purANanirmANAdhikaraNam krodhAkulito jghaan| tato lomaharSaNe paJcatvaM gate vyathitahRdayastaiH zaunakAdibhirbalabhadraparAmarzena tatputramugrazravasaM nAmasUtamAhUyAdhyAsanaM datvA'vaziSTaM tatsArddha saptakaM purANAnAmazrUyata tadetaduktam pAdmottarakhaNDe bhaagvtmaahaatmye| ziva uvaac| brAhyaM pAnaM vaiSNavaM ca kaurmaM mAtsyaM ca vaamnm| vArAhaM brahmavaivartaM nAradIyaM bhvissykm||1|| Agneyamarddha vai suutaacchushruvurlomhrssnnaat| ... etAni tu purANAni dvAparAnte zrutAni hi||2|| zaunakAdyairmunivarairyajJArambhAt puraiva hi| . yadA tu tIrthayAtrAyAM baladevaH smaagtH||3|| ayogya bhI lomaharSaNa ko uccAsIna dekhakara krodha se bharakara usako mAra diyaa| usake pazcAt lomaharSaNa ke marane para duHkhita hRdaya vAle una zaunaka Adi ne balabhadra ke parAmarza se usake putra ugrazravA nAmaka sUta ko bulAkara vahI ucca Asana dekara zeSa sAr3he sAta purANa sune| yaha bAta padma purANa ke uttarakhaNDa ke bhAgavata mAhAtmya meM kahI gayI hai (bhagavatI pArvatI ko bhagavAn ziva kathA kaha rahe haiM) ziva ne kahA 1. brAhma, 2. padma, 3. vaiSNava, 4. kaurma, 5. mAtsya, 6. vAmana, 7. vArAha, 8. brahmavaivarta, 9. nAradIya, 10. bhvissy||1|| aura Adhe AgneyapurANa kA sUta lomaharSaNa ke mukha se zravaNa kiyaa| ina purANoM kA dvApara ke anta meM zaunaka Adi zreSTha muniyoM ne yajJa Arambha se pahale hI zravaNa kara liyA thaa||2-3|| For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam naimiSaM mizrakaM nAma samAhUto muniishvraiH| tatra sUtaM samAsInaM dRSTvA tvdhyaasnopri||4|| cukSubhe bhagavAn rAmaH parvaNIva mahodadhiH / ASADhazukladvAdazyAM pArvaNAhani pArvati // 5 // pUrvArddhayAmavelAyAM bhAvitvAt kRssnnmaayyaa| mugdho darbhakaro rAmaH praahrllomhrssnnm||6|| tato munigaNAH sarve haahaakaarpraaynnaaH| babhUvurnagaje'tyarthaM zokaduHkhAkulAntarAH // 7 // Ucuzca rAmaM lokezaM vinayena kssmaapraaH| . rAma rAma mahAbAho bhavatA lokkaarinnaa||8|| ajAnatevAcaritA hiMsA brhmvdhaadhikaa| vyAsaziSyo hyayaM saakssaatpuraannrssirmhaatpaaH||9|| jaba tIrtha yAtrA meM baladeva naimiSAraNya meM zreSTha muniyoM ke dvArA bulAye gaye mizraka meM Aye taba ucca Asana para virAjamAna sUta ko dekhakara paurNamasi parva meM mahAsAgara kI taraha bhagavAn balarAma kSubdha ho gye||4|| he pArvati! ASAr3ha zukla dvAdazI meM pUrva arddhayAma velA meM kRSNa mAyA se (bhavitavyatA se) mugdha hAtha meM darbha lie hue balarAma ne lomaharSaNa para prahAra kara diyaa||5 he nagaputri, tatpazcAt hA hA kAra karate hue sAre munigaNa zoka aura duHkha se Akula anta:karaNa vAle ho gye||7|| unhoMne vinaya aura kSamAzIlatA ke sAtha lokeza balarAma ko khaa||8|| he mahAbAhu! rAma! he loka kAraka arthAt lokanAyaka rAma Apane na jAnate hue kI bhA~ti brahmahatyA se bhI adhika ugra hiMsA kara dI hai| yaha sAkSAt vyAsa ziSya purANa RSi tathA mahAtapasvI the||9|| For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam asmai hyadhyAsanaM dttmsmaabhiryjnykrmnni| aSTAdazapurANAnAM vAcakAya kRtakSaNaiH // 10 // tata: provAca bhagavAn rAmaH shtrunissuudnH| .. viprAH zRNuta bhadraMvaH kopaM tyaktvA suduurtH||11|| asya putro mahAjJAnI bhaviSyati vraanmm| bhavatAmIpsitaM sarva zAstraM vai kathayiSyati // 12 // iti zrutvA vacaste tu rAmasya sumahAtmanaH / laumaharSaNi mAhUya satkRtya naganandini ! // 13 // tatpade sthApayAmAsuH zeSasaGkIrtanAya vai| AgneyottaramAhAtmyaM zrImadbhAgavatAntakam // 14 // purANasaptakasArddha shushruvurlssttmaansaaH||15|| iti| lomaharSaNajIvaddazAyAmapi naikAntato lohamarSaNa eva pratyahaM shraavyaamaas| kintu tatrApi madhye madhye tatputro'yamugrazravA lomaharSaNAjJayA naimiSAraNyaM gatvA yathAyathamAcacakSe evetyasmA aThAraha purANoM ke vAcaka inako hamAre dvArA isa yajJakarma meM samaya nikAla kara kathA hetu yaha Asana diyA gayA thaa||10|| taba zatruoM kA vadha karane vAle bhagavAn balarAma ne kahA--he brAhmaNo! suno Apa apane krodha ko pUrI taraha tyAga diijie| ApakA kalyANa ho||11|| isa lomaharSaNa kA putra mere varadAna se mahAjJAnI hogA tathA Apake vAJchita sAre zAstroM kA kathana kregaa||12|| mahAtmA balarAma ke isa vacana ko sunakara he pArvati ! unhoMne lomaharSaNa ke putra ko bulAkara satkArapUrvaka zeSa kathA kahane ke lie usa adhyAsana para sthApita kiyaa||13-14|| ____ tathA prasanna ho Agneya ke uttara bhAga ke mAhAtmya se lekara zrImadbhAgavata ke anta taka sAr3he sAta purANoM kA zravaNa kiyaa||15|| lomaharSaNa (kI jIvita avasthA ne apane jIvanakAla) meM ekamAtra svayaM hI sadaiva purANoM kA zravaNa nahIM karAyA kintu usa samaya bhI bIca-bIca meM usake putra isa ugrazravA For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam devapadmapurANAd vijnyaayte| smaryyate hi tatrograzravaH prokte pAdme sRSTikhaNDe purANopakrama lomaharSaNAjJayA ugrazravasaH pAdmapurANakathanam tathAhi-- sUtamekAntamAsInaM vyAsaziSyo mahAmatiH / lomaharSaNanAmA vA ugrazravasamAha tat // 1 // RSINAmAzramA~stAta gatvA dharmAn samAsataH / pRcchatAM vistarAd brUhi yanmattaH zrutavAnasi // 2 // vedavyAsAnmayA putra ! purANAnyakhilAni ca / tavAkhyAtAni prAptAni munibhyo vada vistarAt // 3 // Ijire dIrghasatreNa RSayo naimiSe tadA / tatra gatvA tu tAn brUhi pRcchato dharmasaMzayAn // 4 // ugrazravAstato gatvA jJAnavinmunipuGgavAn / abhigamyopasaMgRhya namaskRtvA kRtAJjaliH // 5 // lomaharSaNa kI AjJA se naimiSAraNya jAkara pitA kI bhA~ti purANoM kA zravaNa karavAyA thA yaha bAta bhI isI padma purANa se hI jJAta hotI hai / ugrazravA ke dvArA kathita sRSTi khaNDa ke 'purANa upakrama prakaraNa' meM isa viSaya ko kahA gayA hai ki lomaharSaNa kI AjJA se ugrazravA dvArA padmapurANa kA kathana kiyA gayA-- ekAnta meM baiThe hue sUta ugrazravA ko mahAmati vyAsa ziSya lomaharSaNa ne kahA // 1 // he priya putra ! RSiyoM ke Azrama meM jAkara dharmoM ke bAre meM saMkSepa se pUchate hue bhI unako vistAra se vaha saba kucha sunAo jo tumane mujhase sunA hai // 2 // he putra ! veda vyAsa se prApta samasta purANoM ko maiMne tumheM par3hAyA hai, vistAra se unheM muniyoM ko sunAo // 3 // RSiyoM ne naimiSAraNya meM 'dIrgha satra' yajJa kiyaa| vahA~ jAkara dharma ke viSaya meM apane saMzaya pUchate hue una muniyoM ke saMzaya dUra karate hue purANa kathA kaho // 4 // jJAnavid aura medhAvI ugrazravA ne zreSTha muniyoM ke pAsa jAkara paira chUkara unako karabaddha namaskAra praNati se prasanna kiyA // 5 // 67 For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 purANanirmANAdhikaraNam toSayAmAsa medhAvI praNipAtena tAnRSIn / ce cApi satriNaH prItAH sasadasyA mahAtmane // 6 // RSaya UcuH / kutastvamAgataH sUta ! kasmAddezAdihAgataH / kAraNaM cAgame brUhi vRndArakasamadyute ! // 7 // ( ugrazravAH ) sUta uvAca / pitrAhaM tu samAdiSTo vyAsaziSyeNa dhImatA / zuzrUSasva munIn gatvA yatte pRcchanti tadvada // 8 // vadantu bhagavanto mAM kathayAmi kathAM tu yAm / purANaM cetihAsaM vA dharmAnatha pRthagvidhAn / / 9 // yajJa dIkSita ve RSi bhI yajJa sadasyoM ke sahita usa mahAtmA sUta para prasanna ho gae // 6 // RSiyoM ne kahA-- devatAoM ke samAna tejasvI sUta ! Apa kaise (kisa nimitta se) aura kisa deza se yahA~ Aye haiM? apane Ane kA kAraNa batalAiye // 7 // sUta ne kahA maharSiyoM! mere buddhimAn pitA vyAsa ziSya lomaharSaNa ne mujhe yaha AjJA dI hai 'tuma muniyoM ke pAsa jAkara unakI sevA zuzrUSA meM raho aura ve jo kucha pUcheM, unheM batAo // 8 // pUjanIya RSiyoM mujhe batAiye, maiM kauna sI kathA kahU~ ? purANa kahU~ athavA itihAsa athavA bhinna-bhinna dharma // 9 // For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam atha teSAM purANasya zuzrUSA samapadyata / dRSTvA tamativizvastaM vidvAMsaM laumaharSaNim // 10 // tasmin satre kulapatiH srvshaastrvishaardH| zaunako nAma medhAvI vijJAnAraNyake guruH // 11 // itthaM tadbhAvamAlambya dharmAJchuzrUSurAha tam / pitrA sUta mahAbuddhe bhagavAn brahmavittamaH // 12 // itihAsapurANArthaM vyAsaH samyagupAsitaH / dohitha matiM tasya tvaM purANAzrayAM zubhAm // 13 // amISAM vipramukhyAnAM purANaM prati saMprati / zuzrUSAste mahAbuddhe tacchrAvayitumarhasi // 14 // sarve hIme mahAtmAno nAnAgotrAH samAgatAH / svAn svAnaMzAn purANoktAcchRNvantu brahmavAdinaH // 15 // aba niHsandigdha jJAna vAle, AtmavizvAsI, lomaharSaNa putra vidvAn ugrazravA ko dekhakara unake hRdaya meM purANa sunane kI icchA jAgrat huI / usa yajJa meM yajamAna the kulapati maharSi zaunaka, jo sampUrNa zAstroM ke vizeSajJa, medhAvI tathA (veda ke ) vijJAnamaya AraNyaka bhAga ke AcArya the ve saba maharSiyoM ke sAtha, sUta ke pUrNa Azvasta bhAva kA Azraya lekara dharma sunane kI icchA se bole // 10-11 // 69 mahAbuddhimAn sUta! Apeka pitA ne itihAsa aura purANoM kA jJAna prApta karane ke lie brahmajJAniyoM meM zreSTha bhagavAn vyAsa kI bhalIbhA~ti ArAdhanA kI hai aura unakI purANaviSayaka zreSTha buddhi se Apane acchI taraha unakA lAbha uThAyA hai // 12-13 // he mahAmate! yahA~ jo zreSTha brAhmaNa virAjamAna haiM, ye isa samaya purANa sunanA cAhate haiM ataH Apa inheM purANa sunAne kI kRpA kareM // 14 // ye sabhI zrotA, jo yahA~ ekatrita hue haiM, bahuta hI zreSTha haiM / bhinna-bhinna gotroM meM inakA janma huA hai| ye vedavAdI brAhmaNa apane-apane vaMza kA paurANika varNana suneM // 15 // For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 purANanirmANAdhikaraNam saMpUrNe dIrghasatre'smiMstAMstvaM zrAvaya vai munIn / pAdmaM purANaM sarveSAM kathayasva mahAmate // 16 // kathaM padmaM samudbhUtaM brahmA tatra kathaMnvabhUt / prodbhUtena kathaM sRSTiH kRtA, tAM tu tathA vada // 17 // evaM pRSTastatastA~stu pratyuvAca zubhAM giram / sUkSmaM ca nyAyasaMyuktaM prAbravIdraumaharSaNiH // 18 // tadbhirdRSTaH sanAtanaH / dharma devatAnAmRSINAM ca rAjJAM cAmitatejasAm // 19 // vaMzAnAM dhAraNaM kAryyaM stutInAM ca mahAtmanAm / na hi vedeSvadhIkAraH kazcit sUtasya dRzyate // 20 // ye'tra kSatrAt samabhavan brAhmaNyAzcaiva yonitaH / pUrveNaiva tu sAdharmyAdvaidharmAste prakIrtitAH // 21 // isa dIrghakAlIna yajJa ke pUrNa hone taka Apa muniyoM ko purANa sunAiye / mahAprAjJa ! Apa ina saba logoM ko padmapurANa kI kathA kahiye // 16 // padma kI utpatti kaise huI usase brahmAjI kA AvirbhAva kisa prakAra huA tathA kamala se prakaTa hue brahmA ne kisa taraha jagat kI sRSTi kI-- ye saba bAteM batAiye // 17 // unake isa prakAra pUchane para lomaharSaNa - kumAra sUta ne sundara vANI meM sUkSma artha bharA huA nyAyayukta vacana kahA- // 18 // (purAtana) vidvAnoM kI dRSTi meM sUta kA sanAtana svadharma yahI hai ki vaha devatAoM, RSiyoM tathA amita tejasvI rAjAoM kI paThita vaMza paramparA ko dhAraNa kare use yAda rakhe, itihAsa aura purANoM meM jina brahmavAdI mahAtmAoM kA varNana kiyA gayA hai // 19 // sUtA vedoM para kArya kA koI adhikAra nahIM hai arthAt veda par3hakara usakA loka meM vyAkhyA pUrvaka pracAra- prasAra kA dAyitva sUta kA nahIM hai // 20 // jo brAhmaNI yoni (brAhmaNa varNa kI mAtA) se kSatra (kSatriya pitA ) se utpanna hote haiM, ve pUrva arthAt kSatra ke sAdharmya ke kAraNa eka niyatadharma ke abhAva vAle hote haiM arthAt vividha aneka dharmAdhikAra vAle kahe gaye haiM // 21 // For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ G purANanirmANAdhikaraNam madhyamo hyeSa sUtasya dharmaH ksstropjiivinH| / purANeSvadhikAro me vihito braahmnnairih||22|| dRSTvA dharmamahaM pRSTo bhavadbhirbrahmavAdibhiH / tasmAt samyag bhuvi brUyAM purANamRSipUjitam // 23 // pravakSyAmi mahApuNyaM purANaM pdmsNjnyitm| sahasraM paJcapaJcAzat paJcakhaNDaiH samanvitam // 24 // tatrAdau sRSTikhaNDaM syAd bhUmikhaNDaM tataH prm| svargakhaNDaM tataH pazcAt tataH paataalkhnnddkm||25|| paJcamaM ca tata: khyAtamuttaraM khnnddmuttmm| etadeva mahApadmamudbhUtaM yanmayaM jagat // 26 // tavRttAntAzrayaM yasmAt pAdmamityucyate ttH| etatpurANamamalaM vissnnumaahaatmynirmlm||27|| kSatra dharma kI upajIvikA sUta kA madhyama dharma ratha, hAthI tathA azvoM kA saJcAlana hai tathA cikitsA tRtIya dharma hai| he brAhmaNoM! Apane mujhe purANoM meM adhikAra diyA hai, merA dharma dRSTi meM rakhakara Apa jaise brahmavAdiyoM ne jo kucha pUchA hai-tadanusAra isalie pRthvI para RSi pUjita purANa acchI taraha se kaha rahA huuN||22-23|| pacapana hajAra zloka vAlA pA~ca khaNDoM meM vibhakta mahApuNya yaha padma nAmaka purANa hai||24|| . isameM sabase pahale sRSTi khaNDa kI kathA hogI, tatpazcAt bhUmikhaNDa usake bAda svargakhaNDa, usake bAda paataalkhnndd||25|| anta meM sabase zreSTha paJcama khaNDa uttarakhaNDa kI kathA hogii| yaha mahA padma utpanna huA haiM jisase jagat kA nirmANa huaa||26|| usa padma tathA padmamaya jagat ke vRttAnta se sambaddha hone ke kAraNa yaha purANa pAdma kahA jAtA hai| viSNu ke nirmala mAhAtmya se yukta yaha purANa sarvathA amala (pUrNatayA doSazUnya) hai||27|| For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 purANanirmANAdhikaraNam itthamupakramya lomaharSaNaputro'yamugrazravAH sUtaH paJcabhiH khaNDaiH paricchidya sarvaM pAdyaM shraavyaamaas| sa cAyamugrazravasaH sarvaprAthamikapurANakathanaMprastAva itypyetllekhsvaarsyenaavgmyte| kintu, asminnevograzravasaH pAjhe uttarakhaNDe pAdmapurANasya lomaharSaNazrAvitapurANa dazakAntargatatvaM smaryyate tadetadubhayavacanavirodhAllomaharSaNaprAtinidhyenApyugrazravasaH purANavaktRtvaM sidhyatIti suvyktm| tathA ca vijJAyate lomaharSaNaMstAvattatra gatvA AdikhaNDabhUmikhaNDa-brahmakhaNDa-pAtAlakhaNDa-kriyAkhaNDottarakhaDAtmakaiH SaDbhiH khaNDaiH paricchidya pAdyaM zrAvayituM pravartamAno'pi kenacitkAraNena AdikhaNDa-brahmakhaNDa-kriyAkhaNDAnyeva zrAvayAmAsa natu sAvazeSa zrAvayituM labdhAvasaro bbhuuv| ataevAvaziSTapUraNena sAvazeSaM yathAsyAttathA pAgaM zrotumIhamAnairapi taiH zaunakAdibhirmunibhirasya na vAgatasya sUtaputrasyograzravaso vidyAparIkSaNArthamivAditaH pAdyaM zrAvayitu miva preya'mANa ugrazravA mahotsAho bhUmikhaNDapAtAlakhaNDottarakhaNDamAtrakathanaucitye'pi jijJAsAsAmAnyAt sampUrNameva pAdyamAditaH sRSTikhaNDa-bhUmikhaNDa-svargakhaNDa pAtAlakhaNDottarakhaNDAtmakaiH paJcabhiHkhaNDaiH paricchidya isa prakAra prArambha kara lomaharSaNa ke putra ugrazravA sUta ne pA~ca khaNDoM meM sImita kara samasta padmapurANa sunaayaa| ugrazravA kA yaha sarvaprathama purANa-kathana prastAva hai jo isa lekha ke svArasya se jJAta hotA hai| parantu ugrazravA ke sunAe isI padya ke uttarakhaNDa meM ise arthAt padmapurANa ko lomaharSaNa ke dvArA zrAvita daza purANoM ke antargata bhI batAyA gayA hai| isa prakAra ina donoM vacanoM meM virodha ke kAraNa lomaharSaNa ke pratinidhi ke rUpa meM bhI ugrazravA kA purANavaktRtva siddha hotA hai yaha sarvathA spaSTa hai| lomaharSaNa ke vahA~ jAkara AdikhaNDa, bhUmikhaNDa, brahmakhaNDa, pAtAlakhaNDa, kriyAkhaNDa aura uttarakhaNDAtmaka chaH khaNDoM ke dvArA vibhakta kara padmapurANa ko sunAne ke lie pravRtta hone para bhI kisI kAraNa se AdikhaNDa, brahmakhaNDa aura kriyAkhaNDa kA hI zravaNa karavAyA gyaa| zeSa bhAga sahita sampUrNa purANa ko sunAne ke lie unhoMne avasara prApta nahIM kiyaa| isalie avaziSTa ke dvArA pUrti se (zeSa sampUrNa) padmapurANa ko jaise-taise sunane ke icchuka bhI una zaunaka Adi muniyoM ke dvArA navAgata sUta putra ugrazravA kI vidyA ke parIkSaNa ke lie hI mAnoM Adi se padmapurANa sunAne ke lie prerita kiye gaye hue kI bhA~ti ugrazravA ne atyadhika utsAha se yukta hokara bhUmikhaNDa, pAtAlakhaNDa aura uttarakhaNDa mAtra kA kathana ucita hone para bhI jijJAsAsAmAnya ke kAraNa sampUrNa hI padma purANa ko Adi se sRSTikhaNDa bhUmikhaNDa, svargakhaNDa, pAtAlakhaNDa aura uttarakhaNDAtmaka pA~ca khaNDoM ke dvArA vibhAjita kara sunaayaa| isa prakAra For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam sNshraavyaamaas| tathA cedaM pAdyaM purANaM dvividhamabhUt lomaharSaNaproktaM SaTkhaNDamekam (1) ugrazravaHproktaM paJcakhaNDaM dvitIyam (2) tatra laumaharSaNamasampUrNa bhuumikhnndd-paataalkhnnddottrkhnnddaanuplbdheH| augrazravasamapi svrgkhnnddviklmevaasmaakmuplbdhm| na caugrazravasaghaTakAnAM bhUmikhaNDapAtAlakhaNDottarakhaNDAnAM lomaharSaNaghaTakatvamAkSeptavyam, teSAmaugrazravasatvasya tdkssrsvaarsyenaivaavgmaat| tathAhi bhUmikhaNDasyAnte bhUmikhaNDaM naraH zrutvA sarvapApaiH prmucyte| mucyate sarvaduHkhebhyaH sarvarogaiH prmucyte||1|| iti bhUmikhaNDastutimuktvA tatprasaGgena sampUrNasya pAdyasya stutiH paThyate zrotavyaM hi prayatnena padmAkhyaM paapnaashnm| prathamaM sRSTikhaNDaM tu dvitIyaM bhuumikhnnddkm||1|| tRtIyaM svargakhaNDaM ca pAtAlaM tu cturthkm| paJcamaM cottaraMkhaNDaM srvpaapprnnaashnm||2|| yaha padmapurANa do prakAra kA ho gyaa| eka lomaharSaNa ke dvArA kahA gayA chaH khaNDoM vAlA tathA dUsarA ugrazravA ke dvArA kahA gayA pA~ca khaNDoM vaalaa| kyoMki usameM lomaharSaNa ke dvArA kahA gayA padmapurANa apUrNa hai isameM bhUmikhaNDa, pAtAlakhaNDa, uttarakhaNDa prApta nahIM hone se| ugrazravA dvArA zrAvita bhAga bhI hamako svargakhaNDa se rahita hI upalabdha huA hai| aisA bhI nahIM hai ki ugrazravA ke (sunAye gaye) bhUmikhaNDa, pAtAlakhaNDa aura uttarakhaNDoM ko lomaharSaNa ke ghaTaka ke rUpa meM mAna le, kyoMki ve ugrazravA ke hI hai aisA usake vAkya-vinyAsa se bhI jJAta hotA hai| jaisA ki bhUmikhaNDa meM kahA . bhUmikhaNDa ko sunakara manuSya saba pApoM se mukta ho jAtA hai| saba duHkha rogoM se bhI . mukta hotA hai||1|| isa prakAra bhUmikhaNDa kI phalastuti kahakara usI prasaGga ke mAdhyama se sampUrNa padmapurANa kI bhI phalastuti kara dI gayI hai : ___ pApoM ke nAzaka padmapurANa kA prayatnapUrvaka zravaNa karanA caahie| prathama sRSTikhaNDa, dvitIya bhuumikhnndd||1|| tRtIya svargakhaNDa, caturtha pAtAlakhaNDa tathA pA~cavA saba pApoM kA nAza karane vAlA uttarakhaNDa hai||2|| For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam yaH zRNoti naro bhaktyA paJcakhaNDAnyanukramAt / gopradAnasahasrasya mAnavo labhate phalam // 3 // ityevaM paJcakhaNDopAdAnasya bhUmikhaNDasya paJcakhaNDAtmakapadmapurANAvayavatvaM bodhyate / evaM pAtAlakhaNDasyApyupakrame-- RSaya UcuH / zrutaM sarvaM mahAbhAga ! svargakhaNDaM manoharam / tvatto'dhunA vadAyuSmaJ chrIrAmacaritaM hi naH // 1 // ityevaM pUrvAparasaMgatipratibodhake vAkye'sya pAtAlakhaNDasya svargakhaNDottaratvapratipAdanenaugrazravasAGgatvasya spaSTaM pratIyamAnatvAt / yadyapi lomaharSaNe brahmakhaNDamapi svargottaranAmnA vypdishyte| athApi svargakhaNDapadasya augrazravasa svargakhaNDAtmakaviSayalAbhe dUropasthitA svargottarakhaNDaparatA nAvakalpate iti bodhyam / evamuttarakhaNDe'pyupakrame - jo manuSya bhakti se pA~coM khaNDoM kA anukrama se zravaNa karatA hai usa mAnava ko hajAra gAyoM ke dAna kA phala milatA hai // 3 // isa prakAra pA~ca khaNDoM kA upAdAna batAne vAlA bhUmikhaNDa, pA~ca khaNDoM vAle padmapurANa ke avayava ke rUpa meM jJAta hotA hai| isI prakAra pAtAlakhaNDa ke Arambha meM bhI aisA kathana prApta hai : RSiyoM ne kahA he mahAbhAga ! manohara svargakhaNDa Apase sampUrNa suna liyA hai AyuSman sUta aba hamako zrIrAma kA carita batalAye // 1 // isa prakAra pUrvApara saGgati ke pratibodhaka vAkya meM isa pAtAlakhaNDa ke svargakhaNDa ke pazcAt pratipAdana se ugrazravA ke aGgatva kI spaSTa pratIti hotI hai yadyapi lomaharSaNa ne brahmakhaNDa ko bhI svargottara nAma se kahA hai tathApi svargakhaNDa zabda kA ugrazravA ke svargakhaNDAtmaka pada kI viSaya prApti hone para bhI dUra upasthita svargottara khaNDaparakatA meM samartha nahIM hotI hai yaha bhalIbhA~ti samajha lenA caahiye| uttarakhaNDa ke prArambha meM bhI RSi bole For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam RSaya uucuH| zrutaM pAtAlakhaNDaM ca tvayAkhyAtaM vidaaNvr| nAnAkhyAnasamAyuktaM paramAnandadAyakam // 1 // adhunA zrotumicchAmo bhgvdbhktivrddhnm| pAjhe yaccheSamastIha tabrUhi kRpayA guro||2|| ityevaM saGgatibandhAt pAtAlakhaNDottarattvenAbhimatasyAsyottarakhaNDasya lomaharSaNe kriyaakhnnddottrsthaanocitottrkhnnddaatmktvaasmbhvaat| kiJca etasmin pAdyotarakhaNDe kalausahasramabdAnAmadhunA pragataM dvij| parIkSito janmakAlAt samAptiM nIyatAM mkhH|| ityuktyA etaduttarakhaNDAnvitapAdyasya zaunakayajJAvasAnakAlikatvapratipAdanAdasya laumaharSaNapAdyasya cAbhAvasya spaSTaM pratibodhitatvAt atraiva khaNDe-pAdyaM vaiSNavaM cetyAdhupakramya RSiyoM ne kahA he vidvatvarya tumhAre dvArA kahA gayA parama AnandadAyaka nAnA AkhyAnoM se yukta pAtAlakhaNDa suna liyA gayA hai||1|| aba padmapurANa meM jo zeSa bhagavadbhakti varddhaka bhAga hai usako hama sunanA cAhate haiM isalie he guro! vaha batalAiye // 2 // .... isa prakAra saGgatibaddhatA ke kAraNa ugrazravA ke pAtAlakhaNDa ke uttaravartI rUpa meM abhimata uttarakhaNDa kA lomaharSaNa ke kriyAkhaNDa ke uttara sthAna ke rUpa meM ucita hone se purANa kI uttarakhaNDAtmakatA sambhava nahIM hai| isa padmapurANa ke uttarakhaNDa meM ____ he dvija! parIkSit ke janma se kaliyuga ke eka hajAra varSa aba bIta gaye haiN| ataH yajJa ko pUrNa kIjie" ... isa ukti se uttarakhaNDa se yukta isa padmapurANa ke zaunaka yajJa ke samApti kAla meM kathA kI niSpatti ke pratipAdana se isakA lomaharSaNa ke padmapurANa ke bhAga kA na honA spaSTa rUpa se prapiAdita ho rahA hai| isI khaNDa meM padma aura viSNu ityAdi kA prArambha kara For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam etAni tu purANAni dvAparAnte zrutAni hi / zaunakAdyairmunivarairyajJArambhAt puraiva hi // ityuktyA lomaharSaNapAdyasya yajJArambhapUrvakAlikatvapratipAdanenaitatkhaNDasya tdnggtvaasNbhvaat| tasmAnniHsandigdhametAni augrazravasapAdyAGgAnIti pratipadyate / athaivameva gra pAdme tRtIyaM svargakhaNDaMnopalabhyate tatrApi kaizcillaumaharSaNapAdyasyAdikhaNDaM sargakhaNDAkhyayA AdisargakhaNDAkhyayA vA prasiddhaM prakSipyasthAnapUrtiM kurute, sargasthAne ca svargazabda prakalpya svargakhaNDamAdisvargakhaNDamiti ca vyapadeSTuM prasahate tadasat tasya lomaharSaNaproktatvAt purANopakramaprakaraNopakrAntatvAccaugrazravaseSu paJcakhaNDeSu tRtIyasthAna saMpAtAnarhatvAt, tathAhi-- ekadA munayaH sarve jvalajjvalanasaMnibhAH / naimiSaM samupAyAtAH zaunakaM draSTumutsukAH // 1 // kathAnteSu tatasteSAM munInAM bhAvitAtmanAm / AjagAma mahAtejAH sUtastatra mahAdyutiH // 2 // 76 "ye purANa dvApara ke anta meM zaunaka Adi muni varga ke dvArA yajJa ke Arambha hone pahale hI sune gaye the / " isa ukti ke kahane se lomaharSaNa kA padmapurANa yajJArambha se pUrva kAlikatva pratipAdita hotA hai| isalie yaha khaNDa usakA ( lomaharSaNa vAlA) aGga nahIM ho sakatA hai ataH niHsandigdha rUpa se yaha ugrazravA ke padmapurANa - ke aGga haiM aisA jJAta hotA hai| isI prakAra ugrazravA ke padmapurANa meM tRtIya 'svargakhaNDa' upalabdha nahIM hotA hai usameM bhI kucha vidvAnoM dvArA lomaharSaNa ke padmapurANa ke AdikhaNDa kI svargakhaNDa ke nAma se athavA Adi sargakhaNDa nAma se prasiddhi kara prakSepa karake sthAna pUrti mAna lI gayI hai| sarga ke sthAna para svarga zabda kI parikalpanA kara svargakhaNDa Adi svargakhaNDa kahane kA sAhasa karate haiM vaha ThIka nahIM hai kyoMki lomaharSaNa ke dvArA prokta hone ke kAraNa purANoM ke upakrama prakaraNa meM upakrAnta hone ke kAraNa ugrazravA ke pA~ca khaNDoM meM yaha tRtIya sthAna kaise le sakatA hai / jaisA ki adhodatta zloka kulakoM se jJAta hotA hai-- eka bAra jalatI huI agni ke samAna tejasvI saba muni zaunaka ke darzana karane kI utsukatA se naimiSAraNya meM Aye // 1 // una vizuddha antakaraNoM vAle muniyoM ke vArtAlApa ke anta meM mahAtejasvI mahAdyuti vyAsa ziSya lomaharSaNa nAmaka sUta vahA~ A pahu~ce // 2 // For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam vyAsaziSyaH purANajJo lomhrssnnsNjnykH| taM papracchurmahAbhAgAH zaunakAdyAstapodhanAH // 3 // paurANika mahAbuddhe romaharSaNa suvrt| tvattaH zrutA mahApuNyA:purA paurANikI: kthaaH||4|| sAMprataM ca pravRttAH sma kathAyAM sakSaNA hareH / punaH purANamAcakSva hrivaartaasmnvitm||5|| sUta uvaac| sAdhu sAdhu mahAbhAgAH sAdhu pRSTaM tpodhnaaH| taM praNamya pravakSyAmi purANaM pdmsNjnykm||6|| sahasraM paJcapaJcAzat SaDbhiH khaNDaiH smnvitm| tatrAdAvAdikhaNDaM syAd bhUmikhaNDaM tataH param // 7 // brahmakhaNDaM ca tatpazcAt tata: paataalkhnnddkm| kriyAkhaNDaM tataH khyAtamuttaraM khnnddmuttmm||8|| zaunaka Adi mahAbhAga tapasviyoM ne usako pUchA-he mahAbuddhe ! suvrata! paurANika romaharSaNa! pahale bhI tuma se hamane mahApuNya yukta paurANika kathAe~ sunI haiN||3-4|| isa samaya hari kathA sunane ko hamArA atIva utsuka hai isalie harivArtA se sambandhI purANa kathA kro||5|| sUta ne kahA he mahAbhAga tapasviyo! Apa dhanya haiM Apane bahuta acchA pUchA hai maiM bhagavAn hari ko praNAma kara padma purANa kI kathA kaha rahA huuN||6|| . jo ki pacapana hajAra zlokoM tathA chaH khaNDoM meM hai usameM prArambha meM AdikhaNDa, tatpazcAt bhuumikhnndd||7|| __tadanantara brahmakhaNDa, usake bAda pAtAlakhaNDa, usake bAda kriyAkhaNDa prasiddha hai, tadanantara uttama uttarakhaNDa hai||8|| For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yy purANanirmANAdhikaraNam etadeva mahApadmamadbhutaM yanmayaM jagat / tadvRttAntAzrayaM tasmAtpAdmamityucyate budhaiH // 9 // tatrAdikhaNDaM vakSyAmi puNyaM pApavinAzanam / itItthaM hi tasyopakramaH / tasmAnnedaM laumaharSaNaM sargakhaNDamaugrazravasaM svargakhaNDaM bhvitumrhti| khaNDaprAthamikatvocitamapi vA tRtIyasthAnAsAdanayogyatAM dhatte, tasmAdaugrazravasaM svargakhaNDamatiriktamevAstItyanveSTavyam / athaivaM lomaharSaNe pAdye'pyanupalabhyamAnAnAM bhUmikhaNDapAtAlakhaNDottarakhaNDAnAM sattA saMbhAvyate / pratijJAtakhaNDakramAnusAreNa prathama - tRtIyapaJcamakhaNDopalabdhyA dvitIya - caturtha - SaSThakhaNDAnAmapi pratipAdanAvazyambhAvAt ityAhuH / vayaM tu brUmaH / atraiteSUpalabhyamAneSu lomaharSaNapAdyakhaNDeSu sargakhaNDAkhyamAdikhaNDameva lomaharSaNaproktaM praaciinm| AdikhaNDamuktvA kenacitkAraNena sampUrNaM vaktumalabdhAvasareNaiva tena sampUrNapAdmazrAvaNAya ugrazravaHpreSaNAt na tu madhye madhye ekaikaM khaNDaM tyaktvA taduttarakhaNDakathanamavakalpate / yahI adbhuta mahApadma hai jisase jagat utpanna huA hai / usa vRttAnta se sambandhi hone ke kAraNa vidvAnoM ke dvArA yaha pAdma kahA jAtA hai| usa meM pApoM ke vinAzaka, puNya Adi khaNDa kI kathA kahU~gA // 9 // isa prakAra yaha usakA upakrama hai isa kAraNa se lomaharSaNa kA sargakhaNDa, ugrazravA kA svargakhaNDa nahIM ho sakatA / ucita khaNDa kI prAthamikatA ucita hone para bhI tRtIya sthAna kI yogyatA dhAraNa karatA hai isalie ugrazravA kA svargakhaNDa atirikta hI hai / isakA anveSaNa karanA caahie| isa prakAra lomaharSaNa ke padmapurANa meM bhI prApta na hone vAle bhUmikhaNDa, pAtAlakhaNDa aura uttarakhaNDa kI satA sambhAvita hai / pratijJAta khaNDa ke krama ke anusAra prathama, tRtIya, paJcama khaNDa kI upalabdhi se dvitIya, caturtha tathA chaThA khaNDoM kA bhI pratipAdana avazya huA hogA aisA kahate haiN| hama to yaha kahate haiM ki yahA~ ina upalabdha hone vAle lomaharSaNa ke padmapurANa ke khaNDoM meM sargakhaNDa nAma kA AdikhaNDa hI lomaharSaNa dvArA kathita prAcIna hai / AdikhaNDa ko kahakara kisI kAraNa se sampUrNa ko kahane kA avasara prApta na kara pAne se hI usane sampUrNa padmapurANa ko sunAne ke lie ugrazravA ko bhejA isase spaSTa hai ki bIca-bIca meM eka-eka khaNDa ko chor3akara usake uttaravartI khaNDa kA kathana jacatA nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 purANanirmANAdhikaraNam ekadA munayaH sarve srvlokhitaissinnH| suramye naimiSAraNye goSThI ckrurmnormaaN|| iti purANopakramAkhyaprakaraNopakrAntasya kriyAyogasArasya svatantraprakaraNagranthatvesambhave'pi laumaharSaNapAdmapurANAGgatvAyuktatvAt prathametarakhaNDeSu purANopakramAkhyaprakaraNopakramasya puraannlekhpripaattiiviruddhtvaat| tasmAdAdisargakhaNDamAnaM lomaharSaNaproktaM padmapurANaM bhvti| atha sRSTikhaNDAdipaJcakhaNDopetamaugrazravasaM padmapurANaM vibhinnaM bhavatItItthaM vyAkhyAtaM drssttvym| na cedaM padmapurANaM dvividhamiti zrutvA AzcaryyavadAlocyam, kartRbhedena nibandhasyAva shymbhaavaat| santi hi anekanibandhAH pratyekapurANasya ythaa| catuHzlokIbhAgavatamanyat saptazlokI bhAgavatamanyat aSTAdazasahasrazlokaM vA lomaharSaNaproktaM bhAgavatamanyat aSTAdazasahasrazlokabaddhamaugrazravasaM ca bhAgavataM nAmAnyad itItthamanekAni bhAgavatAnyupalabhyante evamevAnyeSAmapyaSTAdazazAkhAbaddhAnAM purANAnAM pratyekasya tattatsaMvAdAnurodhino nibandhAH eka bAra saba logoM ke hitaiSI sabhI muniyoM ne ramaNIya naimiSAraNya meM manohara goSThI kA Ayojana kiyaa| . isa prakAra purANa ke upakrama nAmaka prakaraNa ke rUpa meM prArabdha kriyAyogasAra ke svatantra prakaraNa grantha kI saMbhAvanA hone para bhI lomaharSaNa ke padmapurANa kA aGga nahIM hai anucita hone ke kAraNa, prathama se bhinna khaNDoM meM purANopakrama nAmaka prakaraNa kA Arambha purANa lekhana kI paripATI ke viruddha hai| isa kAraNa se Adi sargakhaNDa mAtra hI lomaharSaNa ke dvArA kahA gayA hai yahI usake padmapurANa kA rUpa hai| sRSTi khaNDAdi pA~ca khaNDoM se yukta ugrazravA kA padmapurANa vibhinna hai| isa prakAra do padmapurANa kahe gaye haiM yaha jAnanA caahie| _ yaha padmapurANa do prakAra kA hai yaha sunakara Azcarya nahIM karanA cAhie kyoMki kartA ke bheda se grantha bheda avazyambhAvI hai| pratyeka purANa ke aneka grantha hai jaise (1) cAra zloka vAlA bhAgavata anya hai (2) sAta zloka vAlA bhAgavata anya hai (3) aThAraha hajAra zloka vAlA lomaharSaNa dvArA kathita bhAgavata anya hai| (4) aThAraha hajAra zlokoM meM nibaddha hI ugrazravA kA bhAgavata anya hai, isa prakAra aneka bhAgavata upalabdha hote haiN| isI prakAra ina aThAraha zAkhAoM vAle purANoM meM pratyeka ke tat tat saMvAda ke anurodha vAle nibandha pRthak rUpa se hI hue haiM aisA jAnA jAtA hai| brAhma padma Adi viziSTa nAma For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam pArthakyenaivAbhUvanniti vijnyaayte| saMjJAvizeSAstu brAhmapAdmAdayaH na vibhidyante teSvapi saMvAdavizeSavibhinneSu nAnAnibandheSu pratyekasmin granthakartRsvArasyAnurodhena granthasaMkhyAbhedaH prakaraNavicchedavibhedazca saMsiddhaH yathaitasminneva paadyetaavdaalokytaam| lomaharSaNaproktaM paadymaadito'nysNvaadprmpraasiddhaarthnibddhm| taduktam tatraiva lomaharSaNa uvaac| devadevo hariryadvai brahmaNe proktavAn puraa| brahmA tannAradAyAha nArado'smadguroH purH||1|| vyAsa: sarvapurANAni setihAsAni sNhitaaH|| adhyApayAmAsa muhurmAmatipriyamAtmanaH // 2 // .. tatte'haM saMpravakSyAmi puraannmtidurlbhm| iti|| atra viSNubrahmasaMvAde zuddhaM pAdyam 1 / tato brahmanAradasaMvAde viSNubrahmasaMvAdo'pi viSayIbhavatIti vibhinno nibandhaH pAdyasya 2 / tato nAradavyAsasaMvAde pUrvasaMvAdau viSayIbhavata to bhinna nahIM hai unameM bhI saMvAda vizeSa ke kAraNa vibhinna nAnA nibandhoM meM pratyeka meM granthakartA ke svArasya ke anurodha se grantha saMkhyA kA bheda aura prakaraNa viccheda kA bheda svabhAva siddha hai jaisA ki padmapurANa meM hI avalokana kiijie| lomaharSaNa ke dvArA kathita padmapurANa Adi se hI saMvAdoM kI bhinna-bhinna paramparA se grathita hai jaisA ki usI meM kahA lomaharSaNa ne kahA devAdhideva hari ne sabase pahale brahmA ko kahA, brahmA ne nArada ko kahA aura nArada ne hamAre guru ko khaa||1|| ___ vyAsa ne apane atipriya mujhe itihAsa sahita sAre purANa aura saMhitAoM kA bArabAra adhyApana kiyaa| usa atyanta durlabha purANa kA maiM tumhAre samakSa pravacana kruuNgaa||2|| ___yahA~ viSNu brahmasaMvAda meM zuddha padmapurANa hai (1) tatpazcAt brahma nArada saMvAda meM viSNu aura brahma kA saMvAda bhI viSaya bana jur3a jAtA hai| isa prakAra padmapurANa kA nibandhana (grathana) kucha bhinna ho jAtA hai (2) tatpazcAt nArada aura vyAsa ke saMvAda meM pUrva ke do For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam ityanyo nibandhaH pAdyasya 3 / tato vyAsasUtasaMvAde pUrve saMvAdAstrayo'pi viSayIbhavantItyaparo nibandhaH 4 / athedAnIM sUtazaunakasaMvAde te catvAropi prAktanAH saMvAdA viSayIbhUtA iti sa vilakSaNa eva nibandhaH paJcamo ya idAnImupalabhyate lomaharSaNaH padmapurANAkhyaH sa cAyameva paJcamasaMvAdasiddhaH pAdyanibandhaH SaTkhaNDaH paJcapaJcAzat sahasrazlokabaddhazca na tu pUrve'pIti suvyktm| eSAM paJcAnAmapi nibandhAnAmAkAraprakArabhede'pi mukhyoddiSTaviSayaikyAnurodhena pAdmasaMjJA na virudhyte| itthamanyadugrazravaHproktaM pAdyamAdito'nyasaMvAdaparamparAsiddhArthanibaddham taduktaM tatraiva devadevo hariryadvai brahmaNe proktavAn puraa| brahmaNAbhihitaM pUrvaM yAvanmAnaM marIcaye // 1 // etadeva ca vai brahmA pAjhaM loke jagAda vai| sarvabhUtAzrayaM tacca pAyamityucyate budhaiH||2|| viSaya bhI [tha jAte haiM yaha padma kA anya nibandha ho jAtA hai (3) tatpazcAt vyAsa sUta saMvAda meM pUrvavartI tInoM hI saMvAda viSaya ho jAte haiM yaha anya nibandha hai| (4) aba sUta zaunaka saMvAda meM cAroM hI pUrvavartI saMvAda viSayabhUta haiM isa prakAra vaha pA~cavA vilakSaNa hI nibandha hai| (5) lomaharSaNa ke padmapurANa ke rUpa meM isa samaya yahI upalabdha hotA hai| yahI paJcama saMvAda se siddha (antima rUpa prApta) padmapurANa kA nibandha (grantha) chaH khaNDoM vAlA pacapana hajAra zlokoM meM nibaddha hai na ki pUrvavartI 55 hajAra padyoM ke haiM yaha suvyakta hai ina pA~coM hI granthoM kA AkAra prakAra kA bheda hone para bhI mukhya udiSTa viSaya kI ekatA ke anurodha se padma saMjJA viruddha nahIM hotI hai| isa prakAra ugrazravA dvArA kathita padma anya hai jo ki Adi se hI anya saMvAda kI paramparA se siddha viSaya vAlA hai jaisA ki vahIM kahA gayA hai devoM ke deva hari ne jise pahale brahmA ko par3hAyA aura brahmA ne use marIci ko khaa||1|| jyoM kAtyoM isI ko brahmA ne loka meM padma nAma se kahA (marIci ke dvArA yaha paramparA Age nahIM calI ataH brahmA ne pulastya ko yaha purANa diyA unake mAdhyama se yaha loka meM prasiddha huA, isa bhAva ko yaha padyArtha batA rahA hai)||2|| For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam pAdyaM tat paJcapaJcAzatsahasrANIha ptthyte| paJcabhiH parvabhiH proktaM saMkSepAd vyAsakAritAt // 3 // (1) pauSkaraM prathamaM parva yatrotpannaH svayaM viraatt| (2) dvitIyaM tIrthaparvasyAt sarvagrahagAzrayam // 4 // (3) tRtIyaparvagrahaNA rAjAno bhuuridkssinnaaH| (4) vaMzAnucaritaM caiva caturthe parikIrtitam // 5 // (5) paJcame mokSatattvaM ca sarvatattvaM nigdyte| (1) pauSkare navadhAsRSTiH sarveSAM brhmkaaritaa||6|| devatAnAM munInAM ca pitRsargastathA prH| (2) dvitIye parvatAzcaiva dvIpAH sapta ssaagraaH||7|| (3) tRtIye rudrasargastu dakSazApastathaiva c| (4) caturthe saMbhavo rAjJAM sarvavaMzAnukIrtanam // 8 // saba prANiyoM kA Azraya vaha padma aisA kahA jAtA hai| padma meM pacapana hajAra zloka haiM jo vyAsa arthAt vistAra yukta kathana ke saMkSipta rUpa haiN| pA~ca paryoM meM kahA gayA hai||3|| (1) pauSkara prathama parva hai yahA~ svayaM virATa utpanna huaa| (2) dvitIya tIrtha parva hai saba graha samUhoM kA Azraya hai||4|| (3) tRtIya parva meM jinakA grahaNa hai ve pracura dakSiNA vAle rAjA haiN| (4) caturtha parva meM vaMzAnucarita kahA gayA hai||5|| (5) paJcama parva meM mokSatattva kahA gayA hai jo sabhI tattvoM meM mahAn hai| (1) pauSkara meM nava prakAra kI brahma dvArA kI gayI tathA karAyI gayI sRSTi batalAyI gayI hai||6|| devatAoM, muniyoM tathA pitR-sarga kA bhI varNana hai| (2) dvitIya meM parvata, sAgara sahita sAta dvIpa varNita haiN| (3) tRtIya meM rudra sarga hai tathA dakSa ke zApa kA varNana hai| (4) caturtha meM saba rAjAoM kI utpatti prakaraNa meM vaMzoM kA anukIrtana hai| For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam (5) antye'pavargasaMsthAnaM mokssshaastraanukiirtnm| sarvametatpurANe'smin kathayiSyAmi vo dvijAH // 9 // iti / ( 1 / 57-66 ) tatra pUrvanirdiSTameva viSNubrahma-saMvAdasiddhaM pAdmaM brahmaNA marIcaye proktam tena tu marIcinA punaranAkhyAnAtparamparA na pracaritA / kintu brahmaNaiva punaranyasmai proktam kasmai ityAkAMkSAyAmuktaM tenaivAgre-- brahmaNA yatpurA proktaM pulastyAya mahAtmane / pulastyenAtha bhISmAya gaGgAdvAre prabhASitam // 1 // 2/47 sUtenAnukrameNedaM purANaM saMprakAzitam / brAhmaNeSu purA yacca brahmaNoktaM savistaram // 2 // 2/48 83 taditthaM brahmapulastyasaMvAdasiddhe pAdyanibandhe nattveva pulastyabhISmAdisaMvAdA viSayI - bhvnti| evaM pulastyabhISmasaMvAMde pUrvasaMvAdollekhAdvailakSaNye'pi sUtazaunakasaMvAdAdayo (5) antima meM apavarga saMsthAnoM meM mokSa zAstra kathita hai / he dvijo ! maiM isa purANa meM Apako saba batalAU~gA // 9 // unameM pUrva nirdiSTa viSNu brahmA ke saMvAda vAlA hI padmapurANa brahmA ke dvArA marIci ko kahA gayA usa marIci ne punaH ziSyoM meM AkhyAna nahIM karane se paramparA ko cAlU nahIM rakhA kintu brahmA ne hI punaH anya ko khaa| kisako kahA isa AkAMkSA meM isI meM Age kahA brahmA ne jo pahale mahAtmA pulastya ke samakSa pravacana kiyA aura pulastya ne gaMgA dvAra (haridvAra) meM bhISma ko pravacana kiyA // 1 // sUta ne anukrama se isa purANa ko sampAdana se prakAzita kiyA jisako prAcInakAla vistArapUrvaka brahmA ne brAhmaNoM ko kahA athavA jo prArambha meM brAhmaNa granthoM meM aneka RSiyoM ke pravacana rUpa meM thA, use brahmA ne vyAkhyAtmaka vistAra ke sAtha kahA // 2 // isa prakAra brahmA aura pulastya saMvAda se siddha padma nibandha (grantha) meM pulastya aura bhISma saMvAda viSaya sambhava nahIM haiN| isI bhA~ti pulastya aura bhISma ke saMvAda meM pUrva saMvAda ke ullekha se vilakSaNatA hone para bhI sUta aura zaunaka ke saMvAda Adi kA For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam nollikhynte| athaitadeva pAyalomaharSaNAkhyena sUtena matpitrA pUrvaM savistaraM prkaashitm| tadeva pAdyaM vedavyAsena pUrvaM paJcabhiH prvbhirupnibddhmaasiit| teSu ca paJcasu parvasu itthamitthaM viSayA nirdiSTAH sntiH| tAneva sarvAn viSayAn nibandhAMzcAlocya mayedAnIM paJcabhiH khaNDaiH paricchidya paJcapaJcAzatsahastrazlokairyuSmabhyamAkhyAyate ityrthH| ____ taditthamugrazravasaH pAdmapurANavacanena spaSTamanekeSAM padmapurANAnAM vibhinnAkAraprakArANAM sattA sidhyti| tathaivAnyeSAmapi brAhmAdipurANAnAmanekAnekanibandhAH kAle kAle vibhinnakartRkAH sambhAvyante tathA hi--brAhmaM pAdyaM vaiSNavaM cetyAdyaugrazravasaH pAdyottarakhaNDavacanena brAhmapAdmavaiSNavAnAM nAradIya-bhaviSyabrahmavaivarttavArAhANAM vAmanakaurmamAtsyAnAmAgneyArddhasya ca dvAparAnte zaunakAdiyajJArambhAt prAgeva lomaharSaNaproktatvaM lbhyte| itareSAMtu sArddhasaptapurANAnAM vAyavIya-bhAgavata-mArkaNDeyAnAM laiGgaskAndagAruDabrahmANDAnAmAgneyottaramAhAtmyasya ca kalyabda sahasrapUtauM zaunakAdiyajJAnavasAnakAle lomaharSaNaputrograzravaH prokttvmvsiiyte| athApIdAnImupalabhya mAneSu purANagrantheSu augrazravasatvenAbhimatAnAmapi saptAnAM madhyAtkeSAMullekha sambhava nahIM hai| isI padma purANa ko mere pitA lomaharSaNa sUta ne pahale vistArapUrvaka prakAzita kiyA jo padmapurANa veda vyAsa ke dvArA pahale hI pA~ca paryoM meM upanibaddha kiyA gayA thaa| una pA~ca paryoM meM isa isa prakAra ke jo viSaya nirdiSTa hai unhIM sAre viSayoM kI aura granthoM ko AlocanA kara kara mere dvArA isa samaya pA~ca khaNDoM meM sImita kara pacapana hajAra zlokoM ke dvArA Apa logoM ke lie kahA jA rahA hai| __ isa prakAra ugrazravA ke padmapurANa ke vacana se vibhinna AkAra prakAra vAle aneka padmapurANa granthoM kI spaSTa satA siddha hotI hai| isI prakAra anya brAhma Adi purANoM ke bhI vibhinna kartRka anekAneka nibandha samaya-samaya para sambhAvita haiN| jaise brAhma pAdma aura vaiSNava ityaadi| ugrazravA ke pAyottara khaNDa ke vacana se brAhma, pAdya, vaiSNava, nAradIya, bhaviSya, brahmavaivarta, vArAha, vAmana, kaurma aura mAtsya purANoM ke tathA Agneya ardha ke dvApara ke anta meM zaunaka Adi ke yajJa se pahale hI lomaharSaNa dvArA pravacana karane kA patA calatA hai| anya vAyavIya, bhAgavata, mArkaNDeya laiGga, skAnda, gArur3a, brahmANDa nAma ke pUre purANoM kA aura Agneyottara mAhAtmya rUpa sAr3he sAta purANoM kA kaliyuga ke hajAra varSa pUrNa hone para zaunaka Adi ke yajJa ke avasAnakAla meM lomaharSaNa ke putra ugrazravA ke pravacana kA jJAna hotA hai| tathApi isa samaya upalabdha hone vAle purANa granthoM meM ugrazravA For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam cillomaharSaNaproktatvaM dRzyate tathAnyeSAM lomaharSaNatvenAbhimatAnAmapi dazAnAM madhyAt keSAMcidugrazravaH proktatvaM dRshyte| yathA-liGgapurANe dRSTvAtamativizvastaM vidvAMsaM romhrssnnm| apRcchaMzca tataH sUtamRSi-sarve tpodhnaaH|| (1 a. 10 zloka) kathaM pUjyo mahAdevo linggmuurtirmheshvrH| vaktumarhasi cAsmAkaM romaharSaNa sAMpratam // (25 a. 1 zloka) ityevamAyuktyA tasya romaharSaNa-zaunakasaMvAdasiddhatvaM lbhyte| vAyupurANasyApi saMbudhyatannAmno niruktyAdinA prazaMsanAdromaharSaNaproktatvaM siddhyti| evaM matsyapurANe yadyapi lomaharSaNograzravasornAmollekho naasti| athApi dIrghasatrAnte prakathanAdaugrazravasatvaM vijnyaayte| pAyottaravacanena lomaharSaNaproktamAtsyasya yatrArambhataH puurvkaaliktvaavgmaat| atha brahmavaivartaM ke prokta sAta purANoM ke bIca meM bhI kucha lomaharSaNa ke dvArA kahe gaye jJAta hote haiM tathA lomaharSaNa ke prokta dasa purANoM ke bIca meM bhI kucha kA ugrazravA ke dvArA kathita hone kA jJAna hotA hai, jaisA ki liGga purANa meM kahA hai sabhI tapasvI RSiyoM ne atyanta vizvata vidvAn sUta romaharSaNa ko dekhakara yaha pUchA-he romaharSaNa! liGga mUrti mahezvara mahAdeva kaise pUjya haiM! isa samaya Apa hameM yahI khiye| ___ isa prakAra ke kathanoM se liGga purANa kA romaharSaNa zaunaka saMvAda rUpa siddha honA prApta hotA hai| vAyu purANa meM romaharSaNa ko sambodhita kara usake nAma ke nirvacana se usakI zaunakAdi RSiyoM dvArA kI gayI prazaMsA se vAyupurANa kI bhI romaharSaNa proktatA siddha ho rahI hai| matsyapurANa meM yadyapi lomaharSaNa aura ugrazravA kA nAmollekha nahIM hai tathApi dIrgha satra ke anta meM usakA pravacana hone ke kAraNa vaha ugrazravA dvArA prokta jJAta hotA hai jabaki pAdyotara vacana se lomaharSaNa dvArA prokta matsya kA Arambha se hI pUrva kAlikatva jJAta hotA hai| isa samaya upalabdha hone vAle brahmavaivarta purANa ke bhI sauti zaunaka saMvAda ke dvArA pravRtta hone se ugrazravA kRta hone kA avadhAraNa kiyA jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam syApIdAnImupalabhyamAnasya sautizaunaka-saMvAdamukhena pravRttatatvAdaugrazravasatvamavadhAryate lomaharSaNasautitvasaMbhave'pi suprasiddhapadArthA ye svatantrA loka vishrutaaH| . zAstrArtha steSu kartavyaH zabdeSu na tduktissu|| . iti nyAyenAtra purANe ugrazravasoreva sUtapadena grahaNAt sautipadena cograzravasa eva grhnnaucityaat| na cetthaM sati paadmvirodhH| tatraivograzravasA prokte pAne pAdyasya lomaharSaNaproktatvapratipAdanAdavazyaM lomaharSaNaproktAnAmapi keSAMcitpurANAnAmuttarakAle ugrshrvHprokttvnibndhvtvaavgmaat| taditthameteSvaSTAdazapurANeSu kessaaNcillomhrssnnprokttvmev||1|| keSAM cidugrshrvHprokttvmev||2|| kessaaNcidubhyprokttvaannibndhdvaidhm| kessaaNcittuubhyaanukttvaadnyprokttvmev||3|| yatra nibandhadvaidhaM tatrAnyataragaNanayA aSTAdazasaMkhyApUrtiH kriyte| yathA lomaharSaNapAkhenaugrazravasaH pAdyena vaa| lomaharSaNena devIbhAgavatenaugrazravasena zrImadbhAgavatena lomaharSaNa kA sautitva sambhava hone para bhI eka nyAyavizeSa se yahA~ purANa vAGmaya meM lomaharSaNa tathA ugrazravA kA sUta zabda se grahaNa kiyA jAne se sauti zabda se kevala ugrazravA kA hI grahaNa karanA ucita hai| vaha nyAya yaha hai ki spaSTa artha vAle loka vyApta suprasiddha padArtha svatantra hoM to unameM zAstrArtha honA cAhiye na ki zabdoM meM athavA unase sambaddha anya uktiyoM meN| aisA hone para padmapurANa se koI virodha nahIM hai kyoMki ugrazravA ke dvArA prokta padmapurANa meM usakA lomaharSaNa ke dvArA bhI proktatA kA pratipAdana hone ke kAraNa avazya lomaharSaNa ke dvArA kahe hue kucha purANoM kA bhI uttarakAla meM ugrazravA ke dvArA prokta grantha hone kA bhI jJAna hotA hai| isa prakAra ina aThAraha purANoM meM kucha lomaharSaNa ke dvArA prokta hai||1|| aura kucha ugrazravA ke dvArA prokta hai||2|| kucha purANoM kA donoM ke dvArA prokta hone ke kAraNa unake do nibandha grantha rUpa milate haiN| kucha purANoM kA donoM ke dvArA hI kathana na hone ke kAraNa unakA anyoM ke dvArA proktatva spaSTa hI hai||3|| jahA~ eka purANa ke do nibandha hai vahA~ donoM meM se kisI eka kI gaNanA se aThAraha kI saMkhyA kI pUrti kI jAtI hai jaise lomaharSaNa ke padmapurANa se athavA ugrazravA ke padma se, lomaharSaNa ke devIbhAgavata 1. mUlagranthe tu "suprasiddhapadArthA ye svatantrAlokavikSuSukartavyazabdeSu na taduktiSu" iti pAThaH paThito yo hi truTipUrNo'taH saMzodhitaszuddhapAThaH mUle sthaapitH| prasiddhapAThastu "abhivyaktapadArthAye ityevarUMpe" vrtte| For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam 87 vaa| laumaharSaNena vAyupurANena naugrazravasena zivapurANena vA itthaM brahmavaivarttAdAvapi bodhyam / eteSAM cottarottaramanekakartRkANAM tasmaiH tatra tatra purANetaraviSayaiH samupavRMhitarUpatve'pi vastrAyudhAlaGkArAdyAvRtadevadattazarIrasya devadattazarIratvatatva na vihanyate ityuktaM prAk / yathaikaikasmin vyAkaraNe kartrAdibhedAd granthabAhulye'pi vyAkaraNASTasaMkhyA na vihnyte| evam ekaikasmin purANe kartrAdibhedAd granthabAhulyAtapurANASTAdaza- saMkhyA na virudhyate ityapi / brahmAdisUtAntAnAmanekeSAM tatra tatra pravacanakartRtvenAkhyAnAt / sUtapravacane'pi dvaividhyaM bhavati lomaharSaNograzravasoH sUtayoH kAlabhedena prvktRtvaat|| sRSTividyAyAH prakArabhedenAnekadhA darzayituM zakyatvAnmantrabrAhmaNeSu nidarzitAnAmaSTAdazAnAM sRSTikalpAnAmanurodhena siddhAyA aSTAdazasaMkhyAyAstAdRzapurANavidyAniSThatve'pi tattadanekakartRkanAnAnibandhaparicchedakatvAbhAvAt // tasmAt saMbhavanti zatazaH purANanibandhAH athApyaSTAdazaiva purANAnIti siddham / ata evottarakAle'pi kAlekAle tAnevASTAdazasRSTi se athavA ugrazravA ke zrImadbhAgavata se, lomaharSaNa ke vAyupurANa se athavA ugrazravA ke zivapurANa se / isa prakAra brahmavaivarta Adi meM bhI jAnanA cAhie / inake uttarottara aneka karttA hone para bhI jahA~-tahA~ purANa se itara viSayoM ke dvArA parivarddhita hone para bhI ina purANoM kA vastra-zastra alaGkAra Adi se AvRta devadatta ke zarIra kA devadatta zarIratva samApta nahIM hotA vaise hI purANatva naSTa nahIM hotA hai aisA pahale kahA jA cukA hai| jisa prakAra eka hI vyAkaraNa viSaya meM pravaktA Adi kA bheda hone para granthoM kI bahulatA se vyAkaraNa kI ATha saMkhyA kA vighAta nahIM hotA hai isI prakAra ekaeka purANa meM karttA avAntara viSaya Adi bheda hone se purANa kI aThAraha saMkhyA virodha nahIM hotA kyoMki brahmA se lekara sUta taka aneka pravacana karttAoM ke kathana kA ullekha hai / kevala sUta kA pravacana hone para bhI dvaividhya ho jAtA hai kyoMki lomaharSaNa aura ugrazravA donoM sUta kAla bheda se pravaktA the| sRSTi vidyA ke prakAra bheda se aneka prakAra kA batalAnA sambhava hone para mantra brAhmaNa meM nidarzita aThAraha prakAra ke sRSTi kalpoM ke anurodha se siddha aThAraha kI saMkhyA hone para utane hI purANoM kI saMkhyA taka sImita hone para bhI unake aneka karttAoM ke saikar3oM purANa nibandha hone para bhI aThAraha purANa hI hai aisA siddha hai / isIlie uttarakAla meM bhI samaya-samaya para bhI unhIM aThAraha sRSTikalpoM kA Alambana kara katipaya purANa For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam kalpAnavalambya katipaya - purANanibandhA anyairanyairmunibhiH saMkalitAsteSAmapi tattatkalpAnugamAnurodhena pUrvanirdiSTASTAdazapurANAntaHpAtitvaM smrnti|| te yathA devIbhAgavate (1 / 3) // tathaivopapurANAni zRNvantu RSisattamAH / sanatkumAraM prathamaM nArasiMhaM tataH prm||1|| 88 3 4 nAradIyaM zivaM caiva daurvAsasamanuttamam / kApile mAnavaM caiva tathA cauzanasaM smRtam // 2 // 10 vArurNa kAlikAkhyaM ca sAmbaM nandikRtaM zubham / 13 14 saura pArAzaraM proktamAdityaM cAtivistaram // 3 // 16 18 mAhezvaraM bhAgavataM vAsiSThaM ca savistaram / etAnyupapurANAni kathitAni mahAtmabhiH // 4 // (13-16) nibandha anya muniyoM ke dvArA bhI saMkalita kiye gae, unake bhI tata - tat kalpoM ke anurodha se pUrva nirdiSTa aThAraha purANoM meM hI antarbhAva mAnate haiM / jaise devIbhAgavata meM kahA hai( prathama skandha kA tRtIya adhyAya) zreSTha RSiyoM upapurANoM kA zravaNa kIjie / sanatkumAra prathama hai nArasiMha usake pazcAt hai||1|| usake pazcAt nAradIya, ziva, daurvAsa, kapila, mAnava aura auzanasa kahe gaye haiM // 2 // vAruNa, kAlikA, nandikRta sAmba, saura, parAzara proktaM atyanta vistRta Aditya mAhezvara bhAgavata aura vistAra yukta vAsiSTha, mahAtmAoM ke dvArA ye upapurANa kahe gaye haiN||3-4|| For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam tathA mAtsye tripaJcAzAdhyAye purANAnukramaNikAkhye upabhedAn pravakSyAmi loke ye smprtisstthitaaH| pAjhe purANe yatroktaM narasiMhopavarNanam // 1 // taccASTAdazasAhasraM naarsiNhmihocyte| nandAyA yatra mAhAtmyaM kArtikeyena vrnnyte||2|| nandI purANaM tallokairAkhyAtamiti kiirtyte| yatra sAmbaM puraskRtya bhaviSyati kthaankm||3|| procyate tatpunarloke saambmetnmunivrtaaH| evamAdityasaMjJA ca tatraiva prignnyte||4|| aSTAdazabhyastu pRthak purANaM yat prdRshyte| vijAnIdhvaM dvijazreSThAstadetebhyo vinirgtm||5|| (53/59-62) ||iti|| tathA matsyapurANa ke tirepanaveM adhyAya meM purANoM kI anukramaNikA meM RSiyo! aba maiM una upapurANoM kA varNana kara rahA hU~, jo loka meM pracalita haiN| padmapurANa meM jahA~ nRsiMhAvatAra ke vRttAnta kA varNana kiyA gayA hai||1|| use.nArasiMha (narasiMha) purANa kahate haiM usameM aThAraha hajAra zloka haiN| jisameM svAmi kArtikeya ne nandA ke mAhAtmya kA varNana kiyA hai||2|| use loga nandIpurANa ke nAma se pukArate haiN| munivaro! jahA~ bhaviSya kI carcA sahita sAmba kA prasaGga lekara kathAnaka varNana kiyA gayA hai||3|| use. loka meM sAmbapurANa kahate haiM isa prakAra sUrya mahimA ke prasaGga meM hone se AdityapurANa bhI kahA jAtA hai||4|| dvijavaro! uparyukta aThAraha purANoM se pRthak jo purANa batalAye gaye haiM, unheM inhIM se nikalA huA samajhanA caahie||5|| (matsyapurANa 53/59-63) For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha vedapurANAdi-zAstrAvatAre . vedazAkhotpattikramaH Aha maitreyaM prati bhagavAn parAzaraH Adyo vedazcatuHpAdaH shtsaahsrsNmitH| tato dazaguNaH kRtsno yajJo'yaM srvkaamdhuk|| (vi.pu. 3.4.1) agnihotraM, darzapUrNamAsaH cAturmAsya, pazuH, somaH iti paJcavidha eva prakRti vikRtidvaividhyAddazavidha ityeke| gRhyoktaiH paJcayajJaiH saha dshvidhtvmitynye| tamevamekaM catuHpAdaM vedaM kRSNadvaipAyano nAma parAzara-putrazcaturddhA vybhjt| RgvedaH, yajurvedaH, sAmavedaH, athrvvedshceti| veda purANAdi zAstra ke avatAra meM vedazAkhAoM kI utpatti kA krama maitreya ke prati bhagavAn pArAzara ne kahA veda kA AdyarUpa catuSpAda tathA eka lAkha RcAoM kA hai| usase dasa gunA adhika yaha sampUrNa yajJa-vitAna hai jo sabhI kAmanAoM kA pUraka hai| agnihotra, darzapUrNamAsa, cAturmAsa, pazu tathA soma yaha pA~ca prakAra kI yajJa vidhA prakRti tathA vikRti ke do prakAroM ke bheda se dasa prakAra kI ho jAtI hai, aisA katipaya vidvAn mAnate haiN| anya yaha mAnate haiM ki gRhya sUtra meM kathita pAMca yajJoM ke sAtha ye agnihotrAdi pA~ca milakara dasa prakAra ke ho jAte haiN| usa eka hI cAra pAdoM vAle yajJa veda ko parAzara putra kRSNadvaipAyana ne cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA-Rgveda, yajurveda, sAmaveda tathA atharvaveda ke rUpoM meN| 1. vastutaH eka eva vedazcatuSpAdo vidyate yajJakarmavyApRtAnAmRtvijAMna karmANi hotramAdhvaryavamaudgAtraM brahmatvaM sampAdayitum / etAdRzA vibhAgA AdikAlAdeveti vicAramAdAya vAkyamidaM koSThake nyadhAyi grnthktraiv| pAdAnAM nAmAni tadadyaH Rgveda prabhRpta nAma'catuSTayena dttaani| For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam eka AsId yajurvedastaM caturdhA vyakalpayat / caturhotramabhUttasmiMstena yajJamathAkarot // 1 // / 3.4.11 AdhvaryyavaM yajurbhistu RgbhirhotraM tathA muneH / audgAtraM sAmabhizcakre brahmatvaM cApyatharvabhiH // 2 // tataH sa Rca uddhRtya RgvedaM kRtavAn muniH / yajUMSi ca yajurvedaM sAmavedaM ca sAmabhiH // 3 // rAjJAM cAtharvavedena sarvakarmANi ca prabhuH / kArayAmAsa maitreya brahmatvaM ca yathAsthiti // 4 // so'yameko yathAvedatarustena pRthakkRtaH / caturdhAtha tato jAtaM vedapAdapakAnanam // 5 // (3/4/11-14) yajJArthaM pravRttaH pUrvameka eva yajurvedo nAma veda AsIccatuH pAdo lakSamitaH / tasminnekasminneva yathopayogamotaprotA RgyajusAmAtmakA mantrA Asan / tatra yajJasaukaryyArthaM cAtu 91 purA ekamAtra yajurveda thA, usako cAra bhAgoM meM kalpita kiyA isa prakAra vaha cAra RtvijoM ke upayoga vAlA ho gayA aura usase yajJa vidhAna kiyA gayA // 1 // mune! yajurveda ke dvArA Adhvaryyava, Rgveda ke dvArA hautra sAmaveda ke dvArA udgAnRtA aura atharvaveda ke dvArA brahmatva kI kalpanA kI // 2 // tatpazcAt usa muni ne RcAoM ko uddhRta kara Rgveda ko saMkalita kiyA isa prakAra. yajuoM se yajurveda ko tathA sAmoM se sAmaveda ko saMkalita kiyA // 3 // atharvaveda se usane rAjAoM ke sAre karmoM ko karavAyA tathA isI se yathAsthiti brahmatva sthApita huA // 4 // jisa prakAra isa eka veda vRkSa ko veda vyAsa ne pRthak kiyA usa rUpa se veda vRkSoM kA vana cAra prakAra kA ho gayA // 5 // sabase pahale yajJa ke lie pravRtta eka hI yajurveda nAmaka veda thA jo cAra pAdoM vAlA aura eka lAkha mantroM vAlA thA / usa eka meM upayoga ke anusAra Rg, yaju aura sAma ke mantra otaprota the| jo yajJa kI suvidhA ke lie cAra hotra vAlA arthAt cAra For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam rhotrmbhuut| ya AdhvaryyavaM karoti so'dhvaryurnAma, yena punastadupayoginya RcaH prayujyante sa hotA, yastu sAmamantrAn prayuGkte sa udgaataa| atha yaH sarvavidyo bhavati sa brhmaa| tadevaM caturNAmapi RtvijAM prayogasaukar2yArthaM pratyekaprayojyamantrAn pRthak pRthak paddhatirUpeNa saGkalayya hotropayuktasya RGmantrasaMgrahasya hotrakramanirdiSTasya RgvedasaMjJA-Adhvaryavopayuktasya yajurmAntrasaMgrahasya yajurvedasaMjJA-audgAtropayuktasya sAmamantrasaMgrahasya tatkramanirdiSTasya sAmavedasaMjJA-brahmakarmopayuktasya cAGgiromantrasaMgrahasya AtharvaNikakramanirdiSTasya atharvaveda saMjJA nyarUpyanta tadevamekasminneva karttavye yajJe RtvijAM bhedAt tattatsaukaryoddezena kalpitAH ekasyaiva vedasya catvAro bhAgA iti siddhm| caturdhvapi caiteSu bhAgeSu mantrAstu trividhA ev| gadyapradhAnA yajurmantrA-padyapradhAnA RgmantrA:-gItipradhAnAzca sAmamantrAH iti| evaM hi timra eva racanA bhavantIti racanAbhedena srvovedtryiishbdenaabhiniiyte| evaJca yajJaRtvijazcatvAraH iti yajJakriyAnibandhanaJca cAturvidhyaM vedasya siddhyti| Rtvija vAlA ho gyaa| jo AdhvayaMva karma karatA hai vaha Rtvik adhvaryu kahalAtA hai jisake dvArA yajJa kI upayogI RcAe~ prayukta kI jAtI hai vaha hotA hai, jo sAma mantroM kA prayoga karatA hai vaha udgAtA hai aura jo sabakA jJAtA hai vaha brahmA hai| isa prakAra cAroM hI RtvijoM ke prayoga kI suvidhA ke lie pratyeka ke dvArA prayojya mantroM kA pRthak pRthak paddhati rUpa se saMkalana kiyA gayA tathA hautra karma ke upayogI ata eva hotra krama meM nirdiSTa Rgveda ke mantra saMgraha kA Rgveda nAma huaa| Adhvaryyava karma ke lie upayukta yajurveda ke mantroM ke saMgraha kI yajurveda saMjJA huii| udagAtA ke lie upayukta, usa karma ke lie nirdiSTa sAma mantra saMgraha kI sAmaveda saMjJA huii| brahma karma ke lie upayukta aGgirA ke mantra saMgraha kI AtharvaNika krama se nirdiSTa hokara atharva saMjJA huii| isa prakAra anuSTheya eka hI yajJa meM RtvijoM ke bheda se unakI suvidhA ke uddezya se eka hI veda ke cAra bhAga haiM yaha siddha haiN| cAroM hI ina bhAgoM meM mantra to tIna prakAra ke hI hai--gadya kI pradhAnatA vAle yajurmantra, padya-pradhAna RGmantra aura gIti pradhAna sAma mntr| isa prakAra tIna prakAra kI hI racanA hotI hai isalie racanA bheda se sampUrNa veda 'trayI' zabda se kahA jAtA hai| isa prakAra yajJa ke Rtvij cAra hote haiM isalie yajJa kriyA ke lie granthabaddhatA ke kAraNa veda kA cAturvidhya siddha hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam athaivaM vibhajya caturobhAgAn kRSNadvaipAyanazcatura eva ziSyAnekaikaM bhaagmgraahyt| tathaitasmAdeva vedAtpurANetihAsabhAgaM pRthak saMgRhya paJcamavedanAmnA shissymekmgraahyt| tathAhi pailam - RgvedazrAvakaM cakAra vaizampAyanam - yajurvedazrAvakaM cakAra jaiminim ___- sAmavedazrAvakaM cakAra sumantum - atharvavedazrAvakaM cakAra romaharSaNantu - itihAsapurANayozcakAra tataH paila RgvedaM dvAbhyAM saMhitAbhyAM vibhajya ziSyadvayamagrAhayat 1 saMhitA indrapramataye 3 2 saMhitA vASkalAya 7. tatra indrapramatisaMhitA tribhiradhItA--indrapramatiputreNa mANDUkeyena zAkalyena vedamitreNa, zAkapUNinA c|| kRSNa dvaipAyana ne veda ko isa prakAra cAra bhAgoM meM vibhakta kara cAroM hI ziSyoM ko eka-eka bhAga kA grahaNa krvaayaa| usa prakAra isI veda se purANetihAsa bhAga kA pRthak saMgraha karake paJcama veda ke nAma se eka ziSya ko grahaNa karA diyA paila ko--Rgveda sunane vAlA ziSya banAyA vaizampAyana ko-yajurveda sunane vAlA ziSya banAyA jaimini ko-sAmaveda sunane vAlA ziSya banAyA sumantu ko-atharvaveda sunane vAlA ziSya banAyA romaharSaNa ko--itihAsa purANa sunane vAlA ziSya banAyA tatpazcAt paila ne Rgveda ko do saMhitAoM meM vibhakta kara do ziSyoM ko grahaNa karavA diyA eka saMhitA indrapramati ke lie dI, dUsarI saMhitA vASkala ke lie| unameM se indrapramati kI saMhitA kA tIna ne adhyayana kiyA--indra pramati ke putra mANDUkeya ne, zAkalya vedamitra ne, tathA zAkapUNi ne| For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam atha vedamitraH zAkalya indrapramatizAkhAmadhItya saMhitAM paJcadhA vibhajya paJcaziSyebhyaH praadaat| te ca--mudgalaH, gokhalaH, vAtsyaH, zAlIyaH, ziziraH / atha tRtIyaH zAkapUNistu tisraH saMhitA vibhajya caturthamekaM niruktamapyakarot / tadevamindrapramatizAkhA Adau tridhA 1 mANDUkeyasaMhitA 1 2 zAkalyasaMhitA 5 3 zAkapUNisaMhitA 3 punaratra mANDUkeyazAkhA ekA / zAkalyazAkhA tu pnycdhaa'bhuut| yathA-- 94 isake pazcAt vedamitra zAkalya ne indra pramati kI zAkhA kA adhyayana kara usa saMhitA ko pA~ca bhAgoM meM vibhakta kara pAMca ziSyoM ko diyA, ve isa prakAra haiM--mudgala, gokhala, vAtsya, zAlIya aura zizira / tIsare ziSya zAkapUNi ne tIna saMhitAoM kA vibhAjana kara cauthe eka nirukta kI bhI racanA kI / isa prakAra indra pramati kI zAkhA Adi tIna bhAgoM meM thI isa prakAra zAkhAoM meM baMTI 1 mudgalazAkhA / 2 gokhalazAkhA / 3 vAtsyazAkhA / 4 zAlIyazAkhA / 5 zizirazAkhA / (1) mANDUkeya saMhitA - 1 ( kevala eka, isane naye ziSya nahIM banAye ) (2) zAkalya saMhitA - 5 (pA~ca ziSya) (3) zAkapUNi saMhitA - 3 ( tIna ziSya) indrapramati ziSyoM meM mANDUkeya kI zAkhA eka hI rahI / zAkalya zAkhA pA~ca prakAra kI ho gayI jaise-- 1. 2. 3. 4. 5. mudgala zAkhA gokhala zAkhA vAtsya zAkhA zAlIya zAkhA zizira zAkhA For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam zAkapUNisaMhitA'pi punastrividhA jaataa| yathA 1 kraunycshaakhaa| vaitaalkishaakhaa| 3 blaakshaakhaa| athAnyA vASkalasaMhitA pUrvaM caturddhA vibhaktA punaranyathA tredhA vibhaktA tadevaM saGkalayya seyaM 'vASkalasaMhitA saptadhA smbhuut| yathA 1 bodhysNhitaa| 2 agnimaatthrsNhitaa| 3 yaajnyvlkysNhitaa| 4 praashrsNhitaa| 1 kaalaaynishaakhaa| zAkapUNi kI zAkhA bhI punaH tIna prakAra kI ho gayI jaise 1. kauJca zAkhA .. 2. vaitAlika zAkhA 3. balAka zAkhA paila ke dUsare ziSya jo paila kI dUsarI saMhitA hai, bASkala ko dI jAne se vASkala saMhitA hai vaha pahale cAra bhAgoM meM vibhakta kI gayI punaH zAkalya ziSya anya bASkali kI tIna bhAgoM meM vibhakta kI gayI isa prakAra saMkalana kara vASkala saMhitA sAta prakAra kI ho gyii| jaise- 1. bodhya saMhitA 2. agnimAThara saMhitA 3. yAjJavalkya saMhitA 4. parAzara saMhitA 1. kAlAyani zAkhA ekaH pailaziSyo bASkalaH, tasya saMhitAcatuSTayaMbodhyAdi shissyaadhyaapitm| aparazcavASkalaMzzAkalya sabrahmacArI tasya trayaH ziSyAH kAlAyani-gArgya-kathAjapa, viSNupurANIya viSNucitIyAyAM AtmaprakAza TIkAyAM cAsya nAma bASkalibhAradvAjaH, indrapramati ziSya-praziSyeSu satyazriyastRtIya shissyH| For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam 2 gaargyshaakhaa| 3 kthaajpshaakhaa| atha yajurveda-zrAvakasya vaizampAyanasya bahavaH ziSyA abhuuvn| tatra sarvapradhAno brahmarAtaputro bhagavAn yAjJavalkya aasiit| ekadA kenApi kAraNena mahAmerau RSINAM samAjo'bhUta tatropasthAnAya munigaNaiH samayaH kRtaH ___ "RSiryo'dya mahAmerau samAje naagmissyti| - tasya vai saptarAtrAttu brahmahatyA bhvissyti||" tamevaMkRtaM samayaM kenApi kAraNena vaizampAyana evaiko vytikraantvaan| tenAsya brahmavadhazApAdacirAdevAsau padAspRSTameva svasrIyaM baalkmghaatyt| atastatprAyazcittArthaM--"matkRte brahmahatyApahaM vrataM caradhva" miti sarvAn ziSyAnAjJApayat-.. "athAha yAjJavalkyastaM kimebhirbhagavan dvijaiH| klezitairalpatejobhizcariSye'hamidaM vrtm||1||" 2. gArgya zAkhA 3. kathAjapa zAkhA (Rgveda zAkhAe~ pUrNa) yajurveda ke zrAvaka vaizampAyana ke bahuta se ziSya hue| unameM sarvapradhAna brahmarAta putra bhagavAn yAjJavalkya the| eka bAra kisI kAraNa se mahAmeru para RSiyoM kI sabhA huii| vahA~ upasthita hone ke lie munigaNoM ne siddhAnta arthAt nirNaya kara liyA thA jo RSi Aja mahAmeru parvata para sabhA meM nahIM AyegA usase sAta rAtri meM brahma hatyA ho jaayegii| isa prakAra banAye gaye niyama kA kisI kAraNa se eka mAtra vaizampAyana ne hI vyatikramaNa kiyA isa kAraNa se usako lage brahma vadha zApa ke kAraNa zIghra hI usane (pramAda vaza) pairoM se chU lene vAle bAlaka bhAgineya (bhANeja) ko mAra diyA isalie prAyazcita ke lie "mere lie brahmahatyA kA nivAraNa karane vAle vrata kA AcaraNa karo" aisI sabhI ziSyoM ko AjJA dI tatpazcAt vaizampAyana ne yAjJavalkya ko kahA bhagavan alpa teja vAle ina dvijoM ko kaSTa dene se kyA lAbha hai ? maiM isa vrata kA AcaraNa karU~gA For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam tadetatparAvamAnakAri gauravagarbhitaM vacanaM zrutvA kruddho vaizampAyano yAjJavalkyaM pratyAha : nistejaso vadasyetAn yastvaM braahmnnpunggvaan| tena ziSyeNa nArtho'sti mmaajnyaabhnggkaarinnaa|| mucyatAM yat tvayAdhItaM matto vipraavmaank| yAjJakalkyastataH prAha bhaktyaitatte myoditm|| mamApyalaM tvayAdhItaM yanmayA tadidaM dvij| ityuktvA rudhirAktAni sarUpANi yajUMSi chayitvA tasmai datvA cAsau muniH svecchayA yyau| athApare ziSyA guruNAjJaptA yAjJavalkyavisRSTAni tAni yajUMSi tittirIbhUtvA jagRhuH / tenaite taittirIyA abhvn| evaM gurupreritairyairbrahmahatyAvrataM cIrNaM te caraNAdeva nimittaaccrkaadhvyNvo'bhuuvn| evaM tebhyaH pravarttitA sA yajuHsaMhitA taittirIyasaMhitAnAmnA prsiddhimgmt| atha yAjJavalkyastu prANAyAmaparAyaNaH prayatastata Arabhya yajUMSyabhilaSan sUryya tussttaav| tuSTazca bhagavAn sUryo vAjirUpadhara: kAmaM viyatAmiti praah| tadA yAjJavalkyaH praNipatya prArthayAmAsa- . ___ dUsaroM kA apamAna karane vAle gaurava yukta (arthAt bar3appana ke bhAva se bhare) isa vacana ko sunakara kruddha vaizampAyana ne yAjJavalkya ko kahA-- he yAjJavalkya jo tuma ina zreSTha brAhmaNoM ko nisteja kahate ho aise merI AjJA kA bhaMga karane vAle ziSya se merA koI prayojana nahIM hai| brAhmaNoM kA apamAna karane vAle! tumhAre dvArA mujhase jo adhyayana kiyA gayA hai vaha tyAga do| tatpazcAt yAjJavalkya ne kahA maiMne yaha Apake prati bhakti ke kAraNa hI kahA hai mujhe bhI Apa jaise guru se basa arthAt kucha nahIM karanA, jo kucha Apase maiMne par3hA vaha yaha rahA yaha kahakara rUdhira se sane hue vamana dvArA nikAle yaju mantroM ko vahA~ chor3akara vaha muni svecchA se calA gyaa| usake pazcAt anya ziSyoM ne guru se AjJA prApta kiye hue yAjJavalkya ke dvArA chor3e gae una yaju mantroM kA tItara pakSI banakara grahaNa kiyaa| isalie ye ziSya taittirIya huye| isa prakAra guru ke dvArA prerita jina brAhmaNa ziSyoM ne brahma hatyA ke vrata kA anuSThAna kiyA usa anuSThAna ke AcaraNa ke nimita se hI ye cArakAdhvaryu ho gye| isa prakAra unake dvArA pravartita vaha yaju saMhitA taittirIyasaMhitA ke nAma se prasiddha huii| / isake pazcAt prANayAmaparAyaNa saMkalpanirata yAjJavalkya ne usI samaya se yajuoM ko cAhate hue sUrya ko santuSTa kiyaa| santuSTa bhagavAna sUrya ne azva kA rUpa dhAraNa kara kahA-manacAhA vara mAMgo taba yAjJavalkya ne praNAma karake prArthanA kI For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam "yajUMSi tAni me dehi yAni santi na me gurau" evaM prArthito bhagavAn savitA ayAtayAmasaMjJAni yajUMSi tasmai dadau yAni tadgururapi na vetti| atha yataH suuryo'shvo'bhvt| tata eva tAni yajUMSi adhIyAnAH vAjinaH smaakhyaataaH| teSAM vAjinAM paJcadazazAkhAbhedA abhUvan / yAjJavalkyasya ziSyaiH kaNvAdibhiH paJcadazabhiH pravarttitvAditi dik| tadevamubhaye militvA saptaviMzatiryajuHzAkhAH praashrkaalpryntmbhuuvn| tathAcoktaM tena purANAnAM tRtIye viSNupurANe yajurvedataroH zAkhAH sptviNshnmhaamuniH| vaizampAyananAmAsau vyAsaziSyazcakAra vai|| (vi.pu. 3/5/1) tadanantarantu udIcya madhyadezyaprAcyAdibhedena carakAdhvaryuNAM SaDzItirbhedA abhvn| ataeva purANAnAmaSTAdaze brahmANDapurANe sambhUya ekAdhikazatamadhvaryuzAkhA. uktaaH| zatamekAdhikaM jJeyaM yajuSAm ye viklpkaaH|| (bra.pu. anu. pA. a. 35 zlo. 30) "mujhe una yaju mantroM ko dIjie jo mere guru ko bhI jJAta na hoM" isa prakAra prArthanA karane para bhagavAna sUrya ne ayAtayAma nAmaka, yaju mantra usako diye jinako usake guru bhI nahIM jAnate haiN| cU~ki sUrya azva huA isIlie yaju mantroM kA adhyayana karane vAle 'vAjI' kahe gaye una vAjiyoM ke pandraha zAkhA bheda hue| kyoMki yAjJavalkya ke kaNvAdi pandraha ziSyoM ke dvArA pravartita kiye gaye the| isa prakAra donoM milAkara sattAIsa yaju zAkhAe~ parAzara ke kAla taka ho gayI jaisA ki unhoMne purANoM meM tRtIya viSNu purANa meM kahA vyAsa ke ziSya vaizampAyana nAmaka mahAmuni ne yajurveda rUpI vRkSa kI sattAIsa zAkhAe~ phailaayii| (viSNu purANa tRtIya aMza 5/1) / usake anantara uttara deza se sambandhita, madhya deza se sambandhita tathA prAcI (pUrva) dezoM se sambandhita carakAdhvaryuoM ke bhI chiyAsI bheda ho ge| isalie purANoM meM aThArahaveM brahmANDa purANa meM kula milAkara eka sau eka adhvaryu zAkhAe~ kahI gayI hai "yaju mantroM ke jo bheda haiM ve eka sau eka jAnane cAhie" (bra.pu. anu. pAda. a. 35 zloka 30) For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam atha sAmavedazrAvako bhagavAn jaiminirAdau tAM saMhitAM dvedhAkRtAM krameNaikaikAM svaputrAya sumantave svapautrAya sutvane cAdhyApayAmAsa / tataH sutvanaH putra sukarmA sAhasraM saMhitAbhedaM cakAra / tametaM saMhitAbhedaM tasya sukarmmaNaH ziSyau jagRhAte / ekaH kauzalyo hiraNyanAbhaH, aparaH pauSpiJjizca / tasyaitasya hiraNyanAbhasya paJcazataziSyAH paJcazatasaMhitA adhIyAnA udIcyasAmagA ucyante / evamanye tasyaiva paJcazataziSyAH anyapaJcazatasaMhitAdhyAyinaH prAcyasAmagA ucyante / tatrApi hiraNyanAbhasyodIcyasAmageSu paJcazataziSyeSu madhye kazcana kRtanAmA ziSyaH svaziSyebhyazcaturviMzatisaMhitAH kRtvA provAca / taizcApyasau sAmavedaH zAkhAbhirbahulIkRtaH // athAparaH pauSpiJjiretAM saMhitAM caturddhAkRtvA caturaH ziSyAn pratyekamagrAhayat / te ca yathA- -- laukAkSiH, kuthumi:, kusIdI, lAGgalI ca / atha tacchiSya-praziSyAdibhirapyasau sAmavedaH zAkhAbhirbahulIkRtaH / ataH paramatharvavedazrAvakaH sumantuH kabandhaM nAma ziSyamadhyApayAmAsa / sa ca kabandhastAM saMhitAM dvidhAkRtvA devadarzAya pRthyAya ca grAhayAmAsa / tatra devadarzaH svasaMhitAM caturdhA kRtvA 99 isake pazcAt sAmaveda ke zrAvaka bhagavAn jaimini ne Adi meM usa saMhitA ko do bhAgoM meM vibhakta kara kramazaH eka-eka apane putra sumantu tathA apane pautra sutvA ko adhyApana kiyaa| usake pazcAt sutvA ke putra sukarmA ne eka hajAra saMhitA bheda kara die| usa saMhitA bheda kA sukarmA ke do ziSyoM ne grahaNa kiyA eka kauzalya hiraNyanAbha aura dUsarA pausspinyji| usa hiraNyanAbha ke pA~ca sau ziSya pA~ca sau saMhitAoM kA adhyayana karate hue prasiddhi prApta kara udIcya sAmaveda kahe gaye haiM / isa prakAra usI ke anya pA~ca sau ziSya pA~ca sau saMhitAoM kA adhyayana kara 'prAcya sAmaveda' kahe gaye unameM bhI hiraNyanAbha ke udIcya sAmaveda ke pacAsa ziSyoM meM se kisI kRta nAmaka ziSya ne apane ziSyoM ke lie caubIsa saMhitAe~ karake pttaaii| unake dvArA hI vaha sAmaveda adhika zAkhAoM vAlA kara diyA gyaa| isake pazcAt dUsare pauSpiJji nAmaka ziSya ne isa saMhitA ko cAra bhAgoM meM vibhAjita kara cAra ziSyoM meM pratyeka ke eka-eka saMhitA kA adhyApana karavAyA ve isa prakAra haiM--lokAkSi, kuthumi, kusIdI tathA lAGgalI / unake ziSyoM praziSyoM ke dvArA bhI sAmaveda kI aneka zAkhAe~ phailA dI gayI / isake pazcAt atharvaveda ke zrAvaka sumantu ne kabandha nAmaka ziSya ko adhyApana kraayaa| usa kabandha ne usa saMhitA ko do bhAgoM meM vibhakta kara devadarza tathA pathya ko For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 purANanirmANAdhikaraNam caturaH ziSyAn pAThayAmAsa / te yathA -- modaH, brahmavaliH, zaulkAyaniH, pippalAdaH iti|| pathyasyApi trayaH ziSyAH saMhitAkarttAraH / jAjaliH, kumudaH, zaunakazceti / atha zaunakaH punaretAM dvidhA kRtvA babhrave saindhavAyanAya ca prAdAt / tena zaunakasaMhitAdhyetAro dvidhA vibhaktA abhuuvn| saindhavA muJjakezAzca (muJjakeza iti babhroreva nAmAntaram ' ) tatraitAsu AtharvaNikasaMhitAsu paJcaiva saMhitAvikalpAH zreSThA bhavanti nakSatrakalpaH, vedakalpaH saMhitAkalpaH, AGgirasaMkalpaH, zAntikalpaH iti bhedAt / 1 tatra nakSatrakalpe nakSatrAdipUjAvidhayaH / 2 vedakalpe vaitAnika brahmatvAdividhiH / saMhitAkalpe saMhitAvidhiH / 3 4 AGgirasakalpe'bhicArAdividhayaH / zAntikalpe azvagajAdyaSTAdazamahAzAntyAdividhiH / // iti vedazAkhotpattikramaH // adhyApanapUrvaka grahaNa krvaayaa| unameM devadarza ne apanI saMhitA ko cAra bhAgoM meM vibhak kara cAra ziSyoM ko par3hAyA isa prakAra haiM--moda, brahmavali, zaulkAyani aura pippalAda / pathya ke bhI tIna ziSya jAjali, kumuda aura zaunaka the jo saMhitAoM ke kartA hue| zaunaka ne punaH isa saMhitA ko do bhAgoM meM vibhakta kara babhru aura saindhavAyana ko diyA / isa kAraNa se zaunaka saMhitA ke adhyayana karane vAle do bhAgoM meM vibhakta ho gae-- saindhava aura mukeza ( muJjakeza babhru kA hI anya nAma hai) una atharvaveda sambandhI saMhitAoM meM vahA~ pA~ca saMhitA vikalpa hI zreSTha haiM- -nakSatra kalpa, vedakalpa, saMhitAkalpa, aGgirasakalpa aura zAntikalpa rUpoM se 1. unameM nakSatrakalpa meM nakSatrAdi pUjA kI vidhiyA~ haiM / 2. 3. 4. 5. 1. 5 vedakalpa meM yajJavedI sambandhI aura brahmA sambandhI vidhiyA~ haiM / saMhitAkalpa meM saMhitAvidhi hai / aGgirasakalpa meM abhicAra Adi kI vidhiyA~ haiM / zAntikalpa meM azva gajAdi aThAraha mahAzanti Adi se sambandhI vidhiyA~ haiM / // yaha veda kI zAkhAoM kI utpatti kA krama pUrNa hai / vAya saindhavAyana ziSyo muJjakezaH iti, tathAhi saindhavo muJjakezAya bhinnA sA ca dvidhA punaH / pUrvArdha 61 / 54 For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha purANAvatAraH AkhyAnaizcApyupAkhyAnairgAthAbhiH kalpazuddhibhiH / purANasaMhitAM cakre purANArthavizAradaH / / 1 / / vi.pu. 3/6/15 etAmekAM purANasaMhitAM kRtvA bhagavAn kRSNadvaipAyanaH sUtAya nijaziSyAya romaharSaNAya graahyaamaas| tasya punaH sUtasyApare SaTziSyA abhavan / sumatiH, agnivarcAH, mitrayuH, 3 4 5 6 zAMzapAyanaH, akRtavraNaH, sAvarNiH itibhedAt / atrAkRtavraNaH kAzyapanAmnApivyavahiyate / tatraiteSu SaTsu ziSyeSu kAzyapaH sAvarNiH zAMzapAyana ityete trayaH saMhitAkarttAro'bhUvan / tisRNAM caitAsAM kAzyapasaMhitA - sAvarNisaMhitA- zAMzapAyanasaMhitAnAM mUlabhUtA raumaharSaNikA suutsNhitaa''siit| tadevaM saMhitAcatuSTayI siddhA / kAzyapaH saMhitAkarttA sAvarNiH zAMzapAyanaH / romaharSaNikA cAnyA tisRNAM mUlasaMhitA / / 1 / / ( vi. pu. 3 / 6 / 18) aba purANa kA avataraNa purANatattva ke rahasyavid maharSi veda vyAsa ne AkhyAnoM, upAkhyAnoM, gAthAoM aura pazuddhioM ke dvArA purANa saMhitA kA nirmANa kiyA // 1 // (viSNupurANa 3/6/15) bhagavAn kRSNadvaipAna ne eka purANa saMhitA kA nirmANa kara apane ziSya sUta romaharSaNa ko grahaNa karavAyA arthAt pddh'aayaa| aura phira usa sUta ke anya chaH ziSya hue -- sumati, agnivarcA, mitrayu, zAMzapAyana, akRtavraNa aura sAvarNi nAma ke / yahA~ akRtavraNa kAzyapa nAma se bhI vyavahRta kiyA gayA hai| ina chaH ziSyoM meM kAzyapa, sAvarNi aura zAMzapAyana ye tIna purANasaMhitA ke karttA hue| kAzyapa saMhitA, sAvarNi saMhitA tathA zAMzapa ina tInoM saMhitAoM kI mUlabhUta 'romaharSaNikA sUta saMhitA' thii| isa prakAra cAra saMhitAe~ siddha hotI haiN| kAzyapa, sAvarNi aura zAMzapAyana ye purANa saMhitA ke karttA hue aura ina tInoM kI mUla saMhitA romaharSaNikA eka aura anya thI // 1 // For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 purANanirmANAdhikaraNam etA eva catasraH saMhitA avalambya sarvapurANAnAmAdyaM brahmapurANamucyate-ityAha maitreyaM prati bhagavAn parAzaraH catuSTayenabhedena' saMhitAnAmidaM mune| AdyaM sarvapurANAnAM purANaM braahmmucyte||2|| (vi.pu. 3/6/19) brahmapurANasya sarvapurANAdibhUtatvaM pratipAdayatA bhagavatA parAzareNa brAhmapurANAtiriktapurANAnAM tduttrbhaavittvmuktpraaym| brAhmapurANasya saMhitAcatuSTayamUlakatvaM pratipAdayatA ca sarveSAmeva brahmapurANAdipurANAnAM tAdRzasaMhitAcatuSTayamUlakatvamapi nigditpraaymev| evameva sUtasaMhitAdi-saMhitAcatuSTayyA mUlabhUtA vedavyAsapraNItA purANasaMhitaiveti vedavyAsasyaiva sarvapurANamUlapravartakatAmabhiprayadbhiruddhoSyate "aSTAdaza purANAnAM kartA satyavatIsutaH" iti| vastutastu teSAmaSTAdazAnAmapi kathAprasaGga-prabandhaprastAvakA bhinnakAlA bhinnoddezyA inhIM cAra saMhitAoM kA AdhAra lekara nirmita saba purANoM meM brahmapurANa prathama kahA jAtA hai aisA bhagavAn parAzara maitraya ko kahate haiM he mune! ina cAra purANa saMhitAoM kI samaSTi se racita saba purANoM meM prathama purANa yaha brahmapurANa kahA jAtA hai| brahmapurANa kA saba purANoM meM AdibhUta hone kA pratipAdana karate hue bhagavAn parAzara ke dvArA brahmapurANa se atirikta saba purANoM kA usase uttaravartI honA bhI prAyaH kaha hI diyaa| brahmapurANa ke isa saMhitAcatuSTya mUlaka hone kA,pratipAdana karate hue brahmapurANa Adi sabhI purANoM kA isa prakAra saMhitAcatuSTya mUlaka hone kA kathana bhI prAya kara diyA hai| isa prakAra sUta saMhitA Adi cAroM saMhitAoM kI mUlabhUta vedavyAsa praNIta saMhitA hI hai, ataH veda vyAsa kI hI samasta purANa saMhitAoM kA mUla pravartakatA ke abhiprAya se yaha udghoSita kiyA jAtA hai "aThAraha purANoM ke kartA satyavatI suta vedavyAsa haiN|" ___ vAstavikatA to yaha hai ki una aThAraha hI purANoM ke bhI kathA prasaGgAnusAra granthoM ko prastuta karane vAle bhinna-bhinna kAla ke bhinna uddezya vAle bhinna-bhinna hI muni hue haiM, 1. 'catuSTayenApyetena' iti mUlapATha AsIt so'tra parivartitaH, viSNupurANa 3/6/18 pATha mnusRty| tatra viSNucittIya-AtmaprakAza-vyAkhyayorapyayameva pAThaH, iti naatrkshcnpaatthbhedH| 2. aSTAdaza purANAnAM vaktA styvtiisutH| skanda pu. revA khaNDa 1/13 aSTAdazapurANani kRtvA satyavatIsutaH / matsya pu. 53/70, devIbhAgavata 1.3.24 For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam 103 bhinnAbhinnA eva munyH| yathA viSNupurANasya bhagavAn praashrH| pazcAtteSAM sarveSAmeva kathAnakAnAM: lipikartA tu lomaharSaNaputraH purANavRttiH sUta ugrazravA eka eveti purANalekhasvArasyena spaSTaM prtibhaati| kintu yAnyetAni vedavyAsapraNIta-purANasaMhitA-mUlakasaMhitA-catuSTayImUlakAni brAhmAdInyaSTAdazapurANAni teSAM vedavyAsa pramANyAdeva praamaannym| AptaprAmANyAddhi tadvacana prAmANyamiti nyAyAdato naiteSvaSTAdazasu tattatkartRNAM tattatkartRtvopacAraH / yeSAM punaranyeSAM vedavyAsapraNItapurANasaMhitAmanavalambyaiva svasvatapobaladRSTakathAprastAvakatattanmuniprAmANyadeva prAmANyaM tAnyupapurANAni bhvnti| ata eva nAradapurANadvayamadhye nAradapravartakatvAvizeSe'pi yatra vedavyAsa prAmANyAtprAmANyaM tdssttaadshpuraannaantrgtm| yatra tu nArada prAmANyAdeva prAmANyaM tadupapurANamiti vdnti| vedavyAsasya cezvarAvatAratvAbhiprAyeNopapurANApekSayA purANeSu zraddhAtizayo bhavati bhaartvrssiiyaa-nnaam| tatra yadyapi vedavyAsapraNItapurANasaMhitAyAM vedoddhRtAyAm AkhyAnopAkhyAnagAthAkalpazuddhyAtmakAni catvAryeva lakSaNAni tathApi tAnyanyathAvarNakena jaise viSNu purANa ke bhagavAn parAzara haiN| pazcAt una sabhI kathAnakoM arthAt AkhyAnoM ke lipikartA to lomaharSaNa ke putra, purANavRtti vAle sUta akele ugrazravA hai| aisA purANoM ke lekha ke svArasya se spaSTa pratIta hotA hai| kintu jo bhI ye veda vyAsa racita purANa saMhitA mUla vAlI cAra saMhitAoM ke mUla vAle brAhmAdi aThAraha purANa haiM unakA veda vyAsa ke prAmANya se hI prAmANya hai| Apta prAmANya se hI zAstroM ke vacana kA prAmANya hotA hai isa nyAya se ina aThAraha purANoM meM tat tat kartAoM ke tat tat purANa ke kartRtva kA upacAra nahIM kiyA jAtA hai| inameM bhinna anyoM kA jo veda vyAsa dvArA praNIta purANa saMhitA kA sahArA lie binA hI apane-apane tapobala se dRSTa kathAoM ke prastAvaka muniyoM ke rahe haiM una-una muniyoM ke prAmANya se hI prAmANya hai, ve saba upa purANa haiN| isIlie do nArada purANoM ke bIca meM nArada kA pravartakatva samAna rUpa se hone para bhI jahA~ veda vyAsa ke prAmANya se prAmANya hotA hai vaha aThAraha purANoM ke antargata AtA hai jahA~ nArada ke prAmANya se hI prAmANya hai vaha upapurANa ke antargata AtA hai| veda vyAsa ke Izvara kA avatAra hone ke bhAva se upapurANoM kI apekSA purANoM meM bhAratavarSIya AryoM kI zraddhA adhika hotI hai| unameM yadyapi veda vyAsa dvArA racita vedoM ke mantroM se uddhRta purANa saMhitA meM AkhyAna, upAkhyAna, gAthA aura kalpazuddhi ye cAra hI lakSaNa haiM tathApi unakA For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 purANanirmANAdhikaraNam vibhajya brAhmAdipurANeSu tattanmunibhiH paJcadhArthAH pratipAditA iti tAni sarvANyapi pnyclkssnnaanybhuuvn| tadyathA "sargazca pratisargazca vaMzomanvantarANi c| vaMzyAnucaritaM caiva purANaM pnyclkssnnm||" tAni caitAni paJcalakSaNAni purANasaMhitAsamuddhRtAni purANAnyaSTAdaza bhavantItyatra na keSAzcidapi viprtipttiH| tathA coktaM parAzarAdibhiH "aSTAdazapurANAni purANajJAH pracakSate iti||" (vi.pu. 3/6/20) tAni yathA viSNupurANe1 braahmm| 2 paadym| . 3 vaissnnvm| 4 zaivam (vaayvym)| 5 bhaagvtm| 6 naardiiym| 7 maarknnddeym| aagneym| 9 bhvissym| 10 brhmvaivrttm| 11 lainggm| .12. vaaraahm| 13 skaandm| 14 vaamnm| 15 . kaumm| 16 maatsym| 17 gaaruddm| 18 brhmaannddm| (3/6/21-23) anyathA vibhAjana kara brAhma Adi purANoM meM una-una muniyoM ke dvArA pA~ca prakAra ke artha pratipAdita kiye gae haiM isa prakAra ve sabhI (purANa) paJcalakSaNa vAle ho gae jo ye haiM "sarga, pratisarga, vaMza, manvantara aura vaMzyAnucarita isa prakAra purANa paJcalakSaNa hai|" (devI bhAgavata 1/2/18) purANa saMhitAoM se samuddhRta ina pA~ca lakSaNoM vAle purANa aThAraha haiM isa viSaya meM kisI kI vipratipati nahIM hai jaisAki parAzara Adi ke dvArA kahA gayA hai "purANoM ke jJAtA aThAraha purANa kahate haiM" . ve viSNu purANa meM isa prakAra parigaNita haiM1 brAhma puraann| 2 pAdma puraann| 3 vaiSNava puraann| 4 zaiva purANa (vaayvym)| 5 bhAgavata puraann| 6 nAradIya puraann| 7 mArkaNDeya puraann| 8 Agneya puraann| 9 bhaviSyapurANa / 10 brahmavaivarta puraann| 11 laiGga puraann| 12 vArAha puraann| 13 skAnda puraann| 14 vAmana puraann| 15 kUrma puraann| 16 mAtsya puraann| 17 gAruDa puraann| 18 brahmANDa puraann| 3/9/21-23 m For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam 105 atra zaivasya vAyavyena saha purANamatabhedAt purANatvopapurANatvAbhyAM vikalpaH / etAnyeva smaraNArthamanyathA kramakalpitAni / madvayaM bhadvayaM caiva bratrayaM vacatuSTam / anApakUskaliGgAni purANAni pracakSate // iti / madvayaM bhadvayaM bratrayaM vacatuSTayam a. nA. pa. kU. ska. 15, 13, 7, 5, 1, 3, 8, 6, 2, 16 9 10 12 18 14 4 (matabhedena) 1. kUrmmapurANe tu bhaviSyasya SaSThatvaM vAyupurANasya cASTAdazatvamuktaM, brahmANDapurANaMtu tatra nollikhitam // // iti saMkSiptapurANAvatAraH // yahA~ zaiva kA vAyavya ke sAtha purANa viSayaka matabheda hone ke kAraNa purANa aura upapurANa ke rUpa meM vikalpa hai| inhIM purANoM ke smaraNa ke lie anya prakAra se yaha krama kalpita hai-- : makArAdi do nAma (matsya, mArkaNDeya), bhakArAdi do nAma ( 2 bhAgavata, 1 bhaviSyottara) bra Adi tIna nAma (brahma, brahmavaivarta, brahmANDa ) vakArAdi cAra nAma (4 viSNu, 3 vAyu, 2 vAmana, 1 varAha) aura a (agni) nA (nArada), pa (padma) kU (kUrma) ska (skanda) li (liGga) ga (garuDa) isa prakAra aThAraha purANa kahe gaye haiM / ( devI bhAgavata 1 / 3 /2) madvaya bhadvaya bratraya vacatuSTaya 7, 5, 1, 3, -16 9 .10 12 18 14 a. 8, liM. nA. pa. kU. ska. 6, 2, 15, 13, 11, ga. / 17 For Personal & Private Use Only 4 ( matabheda ) kUrma purANa meM to bhaviSya ko chaThA tathA vAyu purANa ko aThArahavA~ kahA gayA parantu brahmANDa purANa meM to isakA ullekha nahIM hai| // isa prakAra saMkSipta purANoM kA udbhava kathana pUrNa // devIbhAgavate - uttarArdham a-nA-pa-liMga- kU-skAni purANAni pRthak pRthak / 1-3.2 liM. ga. / 11, 17 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha prakArAntareNa purANAvatAraH ' 2 3 kRSNadvaipAyanaH purA ekAmeva purANasaMhitAm "AkhyAnopAkhyAnagAthA-kalpazuddhirUpa-viSaya-catuSTayopetAmanirddiSTanAmnImakarot -- lomaharSaNAya sUtavaMzyAya vedAdhikArarahitAya svaziSyAya pAThayAmAsa ca / 1 tato lomaharSaNo'pi trayyAruNyAdibhyaH SaDbhyaH ziSyebhyaH pAThayAmAsa / aparAmekAM lomaharSaNikAnAmnIM saMhitAM cakAra ca // tatasteSuSaTsu ziSyeSu madhye trayaH ziSyAH zAMzapAyanaH sAvarNiH kAzyapA api pratyekamekaikAM saMhitAmakurvan / apAThayaMzca hi svaziSyebhyaH / 2 3 purANoM ke udbhava kA kathana anya prakAra se prAcInakAla meM kRSNadvaipayAna ne eka hI purANasaMhitA, AkhyAna, upAkhyAna, gAthA aura kalpazuddhi rUpa cAra viSayoM se yukta, nAmakaraNa ke binA banAyI aura vedAdhikAra se rahita, sUtavaMzaja lomaharSaNa nAmaka apane ziSya ko use pddh'aayaa| usake pazcAt lomaharSaNa ne bhI trayAruNi Adi chaH ziSyoM ko par3hAyA aura eka anya laumaharSaNikA nAmaka saMhitA kA nirmANa kiyaa| usake pazcAt una chaH ziSyoM ke bIca zAMzapAyana, sAvarNi, kAzyapa ina tIna ziSyoM ne bhI pratyeka ne eka-eka saMhitA kA nirmANa kiyA aura apane ziSyoM ko pddh'aayaa| 1. zrImadbhAgavata prasiddhA prakArAntarapurANAvataraNamimanidbhirivanyavazi zrImadbhirojhA mahodayaiH, bhAgavatakRtam pratipAdanamidaM sarvathaiva doSapUrNam / For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam "prathamaM vyAsaH SaT saMhitAH kRtvA " iti zrIdharoktaM vedavyAsasya SaTsaMhitAkartRtvaM tu svavyAkhyeyazlokatAtparyyArthAparijJAnamUlakam / aSTAdazasvapi purANeSu kutrApi SaT saMkhyAyA anupalabdhestasyApramANatvAt / SaDbhyaH ziSyebhyaH ekaikAmiti padAnvayabhramamUlakatvAcca / vastutastu eteSAM ziSyo'haM ekaikAM kRtvA sarvAH samadhItavAnityarthaH yadvA ekaikAM saMhitAmuddizya teSAM SaNNAM ziSyo'haM sarvAH samadhItavAnityarthaH saGgamanIyaH / ugrazravAstu-akRtavraNa- sAvarNi - kAzyapaiH saha mUlasaMhitAM laumaharSaNikAM lomaharSaNAt svapiturevAdhItavAn--tato'kRtavraNAdibhiH kRtAH saMhitAH tisraH SaDvA akRtavraNAdibhyaH eva pratyekamadhItavAn / yaditu zrIdharoktarItyAvyAsapraNItAH SaNmUlasaMhitAH syuH tAzca pratyekamekaikAM trayyAruNyAdayaH SaDapi munayo'dhItavantaH syuH / tebhyaH eva ca SaDbhyo munibhyaH ekaikAmugrazra - vAstA mUlasaMhitAH paThet / tarhi uparinirddiSTa-bhAgavatastha - SaSThazloko viruddhayet / tasmAdatra shriidhroktmshuddhm| idaM tu bodhyam-etasminnuparinirddiSTa-bhAgavatokta SaSThazloke " catasromUla 107 66 'vyAsa ne pahale chaH saMhitAoM kA nirmANa kara" aisA zrIdhara kA kathana veda vyAsa ke chaH saMhitAoM ke kartRtva ko batAne vAlA svayaM dvArA vyAkhyeya zlokoM ke tAtpayyArtha ke ajJAna ke kAraNa hai| kyoMki aThAraha hI purANoM meM kahIM bhI chaH saMkhyA kI saMhitAoM ke nirmANa kI upalabdhi na hone se vaha pramANa nahIM hai sAtha hI chaH ziSyoM ko eka-eka kara par3hAyA aisA padAnvaya bhI bhramamUlaka hai| vAstava meM to inake ziSya maiMne eka-eka karake saba saMhitAoM kA adhyayana kiyA yaha artha hai athavA eka-eka saMhitA ko lakSya banA kara ina chaH ke ziSya maiMne samasta purANa saMhitAoM kA adhyayana kiyA ha artha saGgatIkaraNa karane yogya hai| ugrazravA ne akRtavraNa sAvarNi aura kAzyapa ke sAtha apane pitA lomaharSaNa dvArA racita mUlasaMhitA kA unase hI adhyayana kiyA, pazcAt akRtavraNa Adi ke dvArA raci tIna athavA chaH saMhitAoM ko akRtavraNa Adi se pddh'aa| yadi zrIdhara ke kathana kI rIti se vyAsa dvArA racita chaH mUla saMhitAe~ hI ho aura unase hI pratyeka kA trayyAruNi Adi chaH muniyoM ne adhyayana kiyA ho aura punaH una chaH muniyoM se hI eka- eka kA ugrazravA ne una mUla saMhitAoM kA adhyayana kiyA ho to yaha bhAgavata meM vidyamAna uparyukta chaThe zloka ke virodha meM jAtA hai| isalie yahA~ para zrIdhara For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 purANanirmANAdhikaraNam saMhitAH" iti bahuvacanadarzanAt vyAsakRtA lomaharSaNakRtA vA saMhitA anekA natvekaikA iti taavtprtiiyte| anyathA "mUlasaMhitAm" iti mUlasaMhite iti vA vadet / parantu saMkhyAniyamaH kartumazakya ev| viSNupurANAdirItyA tu ekaiva saMhitA vyAsakRtA ekaiva ca loma-harSaNakRtA iti spaSTaM prtiiyte| atratyaM tatvaM purANAntaravacanAnveSaNayA nizcinvantu vipshcitH| __ vyAsakRtA purANasaMhitA caturlakSaNopetA-AkhyAnaizcApyupAkhyAnairityukteH / lomaharSaNakRtA mUlasaMhitA tu paJcalakSaNopetA "sargazca pratisargazca vaMzomanvantarANi c| vaMzyAnucaritaM caiva purANaM pnyclkssnnm"|| ityukteH| trayyAruNyAdikRtAH SaTsaMhitAstu paJcalakSaNopetA vybhicritlkssnnaashc| parAstvidAnIntanAH purANasaMhitA dazalakSaNopetAH paJcalakSaNopetA aniytlkssnnaavaa| kA kathana azuddha hai| yaha jJAtavya hai isa uparyukta, bhAgavata meM kathita chaThe, zloka meM cAra . mUla saMhitAe~ isa prakAra bahuvacana kA prayoga hone se yaha pratIta hotA hai ki vyAsa dvArA racita athavA lomaharSaNa dvArA racita saMhitAe~ aneka haiM na ki ek-ek| anyathA eka vacana kA pada 'mUla saMhitA' athavA dvi vacana kA pada 'mUla saMhite' jaisA honA cAhiye thA. yaha kahanA caahie| parantu saMkhyA kA niyama ka nA asambhava hI hai| viSNu purANa Adi kI rIti se to eka hI saMhitA vyAsa dvArA racita hai aura eka hI saMhitA lomaharSaNa ke dvArA racita hai yaha spaSTa pratIta hotA hai| yahA~ ke isa viSaya ke tattva kA vidvAn loga anya purANoM ke vacanoM ke anveSaNa ke dvArA nizcita kreN| vyAsa dvArA racita purANa saMhitA 'AkhyAna aura upAkhyAna jaise cAra lakSaNoM se yukta hai jo 'AkhyAnaizcApyupAMkhyAnai.' jaisI ukti se jJAta hai| lomaharSaNa dvArA racita mUla saMhitA pA~ca lakSaNoM se yukta haiM jo sarga, pratisarga, vaMza, manvantara aura vaMzyAnucarita isa ukti se| yaha 'sargazca prati.' jaisI lakSaNokti se spaSTa hai| trayyAruNi Adi racita chaH saMhitAe~ to pA~ca lakSaNoM se yukta hai aura vyabhicAra lakSaNa vAlI bhI hai| anya Adhunika purANa saMhitAe~ daza lakSaNoM se yukta, pA~ca lakSaNoM se yukta haiM tathA aniyata lakSaNoM vAlI haiN| 1. yaha vicAra sampAdakIya meM kiyA gayA hai| / For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 purANanirmANAdhikaraNam "dazabhirlakSaNairyuktaM purANaM tadvido viduH| kecit paJcavidhaM brahman mhdlpvyvsthyaa||1||" (bhA. 12 ska. 7 a. 9 zloka) daza lakSaNAni tu bhAgavatadvAdazaskandhe saptamAdhyAye tathA brahmavaivarte kRSNajanmakhaNDe 132 adhyAye drssttvyaani| madanvaye ca ye sUtAH sambhUtA vedvrjitaaH| teSAM purANavaktRtvaM vRttiraasiidjaajnyyaa||1|| (kU.pu. 12 a. 28 zlo. 39) AkhyAnaizcApyupAkhyAnairgAthAbhiH klpshuddhibhiH| purANasaMhitAM cakre . puraannaarthvishaardH||1|| vi.pu. 3.6.15 prakhyAto vyAsaziSyo'bhUta sUto vai lomhrssnnH| purANa saMhitAM tasmai dadau vyAso mhaamuniH||2|| 3.6.16 sumatizcAgnivarcAzca mitrayuH shaaNshpaaynH| akRtavraNo'tha sAvarNiH SaTizaSyAstasya caabhvn||3|| 3.6.17 - he brahman ! mahat aura alpa kI vyavasthA se purANavid purANa ko daza lakSaNoM se yukta mAnate haiM. kucha purANavid pA~ca prakAra ke lakSaNoM se yukta mAnate haiN| (bhA. 12 ska. 7 a. 9 zloka) ... daza lakSaNa to bhAgavata ke dvAdaza skandha ke sAtaveM adhyAya meM tathA brahmavaivarta meM kRSNajanma khaNDa meM eka sau battIsaveM adhyAya meM jJAtavya hai| mere vaMza meM veda varjita jo sUta utpanna hue haiM unakI brahmA kI AjJA se purANa pravacana vRtti (AjIvikA) nizcita kI gyii||1|| .. tadanantara purANArthavizArada vyAsajI ne AkhyAna, upAkhyAna, gAthA aura kalpazuddhi ke sahita purANasaMhitA kI racanA kii||1|| - romaharSaNa sUta vyAsa jI ke prasiddha ziSya the| mahAmuni vyAsa jI ne unheM purANasaMhitA kA adhyayana kraayaa||2|| - una sUtajI ke sumati, agnivaryA, mitrayu, zAMzapAyana, akRtavraNa aura sAvarNiye chaH ziSya the||3|| For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 purANanirmANAdhikaraNam kAzyapaH saMhitAkartA sAvarNiH zAMzapAyanaH / lomaharSaNikA cAnyA tisRNAM mUlasaMhitA // 4 // 3.6.18 ( kAzyapa saMhitA - sAvarNi saMhitA - zAMzapAyanasaMhitAnAM mUlabhUtA saMhitA lomaharSaNakRtA / vi.pu. 3 aMze, 6 adhyAye 16 - 19 zlokaH ) / prathamaM vyAsaH SaT saMhitAH kRtvA matpitre romaharSaNAya prAdAt tasya ca mukhAdete trayyAruNyAdayaH ekaikAM saMhitAmadhIyanta / eteSAM SaNNAM ziSyo'haM ( ugrazravAH sUtaH) tAH sarvAH samadhItavAn // ( bhAga. 12 skaM., 7 adhyAya 5 zloka TIkA zrIdharaH / ) sumatiH agnivarcAH trayyAruNiH kazyapazca sAvarNirakRtavraNaH / ziMzapAyana hArItau SaD vai paurANikA ime // 4 // adhIyanta vyAsaziSyAt saMhitAM matpiturmukhAt / ekaikAmahameteSAM ziSyaH sarvAH samadhyagAm // 5 // kAzyapagotrIya akRtavraNa sAvarNi aura zAMzapAyana -- ye tIna saMhitAkarttA haiN| una tInoM saMhitAoM kI AdhAra eka lomaharSaNa kI saMhitA hai // 4 // ( viSNu purANa 6-3, 1518) (kAzyapa saMhitA, sAvarNi saMhitA, zAMzapAyana saMhitA kI mUlabhUta saMhitA lomaharSaNa dvArA racita saMhitA hai / viSNu purANa 3 aMza 6 adhyAya 16- 19 taka) pahale vyAsa ne chaH saMhitAoM kI racanA kara mere pitA romaharSaNa ko dI aura unake mukha se ina Adi ne eka-eka saMhitA kA adhyayana kiyA / ina chaoM ke ziSya maiMne ( ugrazravA sUta ne ) una saba saMhitAoM kA adhyayana kiyA / ( bhAga 12 ska 7 adhyAya 5 zloka TIkA zrIdhara kRta) trayyAruNi, kazyapa, sAvarNi, akRtavraNa, zAMzapAyana aura hArIta ina chaH paurANikoM vyAsa ke ziSya mere pitA ke mukha se eka-eka saMhitA kA adhyayana kiyA / inake ziSya maiMne sabhI kA adhyayana kiyA // 4-5 // For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANanirmANAdhikaraNam 1 2 3 kAzyapo'haM ca sAvarNiH rAmaziSyo'kRtavraNaH / adhImahi vyAsaziSyAccatvAro mUlasaMhitAH // 6 // ( bhAga 12 skaM. 7 a. 4-6 zlo. ) prApyavyAsAt purANAdi sUto vai lomaharSaNaH / sumatizcAgnivarcAzca mitrAyuH zAMzapAyanaH // kRtavraNo'tha sAvarNiH SaT ziSyAstasya cAbhavan / zAMzapAyanAdayazcakruH purANAnAM tu saMhitAH // // itiprakArAntareNa purANAvatAraH // // iti purANanirmANAdhikaraNam // 111 maiMne, kAzyapa, sAvarNi, rAma ziSya akRtavraNa ina cAroM ne vyAsa ke ziSya lomaharSaNa mUla saMhitA kA adhyayana kiyA / ( bhAga 12 ska. 7 a. 4-6 zloka ) sUta lomaharSaNa ne vyAsa se purANa Adi kA jJAna prApta kiyaa| unake sumati, agnivarcA, mitrayu, zAMzapAyana, akRtavraNa aura sAvarNi -- ye chaH ziSya hue| zAMzapAyana Adi ne purANoM kI saMhitAoM kA nirmANa kiyA / yaha hai prakArAntara se pratipAdita purANa - avatAra / // purANa nirmANAdhikaraNa pUrNa // For Personal & Private Use Only (agnipurANam) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAvAcaspati paNDita madhusUdana ojhA veda ke svatantraprajJa, samIkSaNaziromaNi vidvAn the| unhoMne vedArtha ke sarvathA abhinava cintana kA rAjamArga prastuta kiyA hai| veda tathA brAhmaNagranthoM ke antaHsAkSyoM se vaidika tattvoM kI vivecanA karane kI unakI paddhati prAcIna hote hue bhI jisa vidhi se prastuta kI gayI hai sarvathA vilakSaNa pratIta hotI hai| yahA~ unakI purANadRSTi ko pramukha rUpa se batAne kA yatna hai jisase isa laghukAya kintu asAdhAraNa vaiziSTya se pUrNa grantha ko saralatA se samajhA jA ske| ___sarvaprathama ve yaha cauMkAne vAlA tathya sAmane rakhate haiM ki brahmANDapurANa nAma kA eka veda thaa| yaha aisA hI nAma hai jaise Rgveda, yajurveda, sAmaveda tathA atharvaveda nAma haiN| brahmANDapurANa veda usa kAla kI racanA hai jaba aneka mantroM aura brAhmaNoM kA bhI AvirbhAva nahIM huA thaa| spaSTIkaraNa tathA prAmANikatA ke lie ve zatapatha brAhmaNa kA praghaTTaka 'RgvedoyajurvedaH sAmavedo'tharvAGgirasa.....vyAkhyAnAni' uddhRta karate hue batAte haiM ki yahA~ AyA 'purANa' nAma isa 'brahmANDa purANa' veda ko hI banA rahA hai| yaha purAvRtta paramparA ko batAne vAlA hai sAtha hI sRSTi vidyA sambandhI vicAra bhI detA hai ataH isakA yaha 'brahmANDapurANaveda' nAma hai| ____ apane isI vicAra ko ve matsyapurANa ke uddharaNa se bhI spaSTa karate haiM jahA~ batAyA gayA hai ki brahmA ne sarvaprathama sabhI zAstroM ke pUrva parANa kA smaraNa kiyA tadanantara vedoM kA uccAraNa kiyaa| yaha purANa zatakoTi vistAra vAlA thaa| bRhannAradIyapurANa dvArA to ve usa purANa kA nAma bhI 'brahmANDa purANa' batA dete haiN| yaha brahmANDa purANa hI kAlAntara meM purANa ke 18 pratipAdya viSayoM ke AdhAra para 18 mahApurANoM ke rUpa meM aayaa| ina 18 mahApurANoM meM antima kA nAma brahmANDa purANa hai| yaha batAkara ve yaha batA denA cAhate haiM ki yaha 'brahmANDapurANa' purANa hai tathA yaha jisase prakaTa huA hai vaha 'brahmANDapurANa' veda hai| isa prakAra donoM kA antara spaSTa hai| For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDita madhusUdana ojhA zodha-prakoSTha saMskRta-vibhAga jayanArAyaNa vyAsa-vizvavidyAlaya, jodhapura 1. 5. krama saM. prakAzita granthamAlA sampAdaka mUlya varNasamIkSA DaoN. satyaprakAza dube 120.00 2. pitRsamIkSA DaoN. e.esa. rAmanAthana DaoN. padmadhara pAThaka 100.00 aparavAdaH DaoN. dayAnanda bhArgava 65.00 vyomavAdaH DaoN. dayAnanda bhArgava 100.00 AvaraNavAdaH DaoN. dayAnanda bhArgava 105.00 6. indravijayaH DaoN. kalAnAtha zAstrI / 390.00 7. vedadharmavyAkhyAnam DaoN. dayAnanda bhArgava 250.00 8. smArtakuNDasamIkSAdhyAyaH DaoN. rAmakRSNa vyAsa 180.00 ambhovAdaH DaoN. dayAnanda bhArgava 170.00 kAdambinI DaoN. gaNezIlAla suthAra 340.00 maharSikulavaibhavavimarzaH DaoN. gaNezIlAla suthAra 70.00 12. zrImadbhagavadgItAvijJAnabhASyam DaoN. gaNezIlAla suthAra 200.00 (prathamaM rahasyakANDam) 13. atrikhyAtiH DaoN. satyaprakA 470.00 dazavAdarahasyam paM. ananta zarmA 165.00 15. zrImadbhagavadgItAvijJAnabhASyam DaoN. narendra avasthI 470.00 (dvitIyaM zIrSakakANDAparaparyAya) Use OM | 14. Jain Education Intemallonal