Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo'nekAntAya prmeyrtnmaalaa| vacanikA bhASAkartApaM. jayacaMdajI chaabddaa|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ munizrI antakIrti digambara jainagraMthamAlAkA tRtIya puSpa / zrIvItarAgAya namaH / prameyaratnamAlAna arthAt zrI mANikyanandi praNIta parIkSAmukha sUtrakI zrImadanantavIrya sUrikRta saMskRta TIkAkI jayapuranivAsI paMDitapravara jayacandrajIkRta bhASA vacanikA / prakAzaka muni anaMtakIrti granthamAlA samiti / prathamAvRtti ] 13-6-0
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakarAjamala vaDajAtyA maMtrI, muni anaMta kIrtigraMthamAlA kAlabAdevI roDa bmbii| maMgeza nArAyaNa kuLakarNI, karnATaka presa, 434, ThAkuradvAra, bmbii|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vItarAgAyanamaH niymaavlii| muni zrI anantakIrti graMthamAlA / 1 yaha granthamAlA zrI anantakIrti munikI smRtimeM sthApita haI haiM jo dakSiNa kanar3Ake nivAsI digambara sAdhu cAritrake tatva jJAnapUrvaka pAlanevAle the aura jinakA dehatyAga zrI go0 di0 jaina siddhAnta vidyAlaya murainA (gavAliyara) huA thaa| * 2 isa pranthamAlA dvArA digambara jaina saMskRta va prAkRta grantha bhASATIkA sahita tathA bhASAke grantha prabaMdhakAriNI kameTIkI sammatise prakAzita hoNge| 3 isa granthamAlAmeM jitane grantha prakAzita hoMge unakA mUlya lAgata mAtra rakkhA jAyagA lAgata meM grantha sampAdana karAI saMzodhana karAI chapAI jilda badhAI Adike sivAya Aphisa kharca bhAr3A aura kamIzana bhI sAmila samajhA jaaygaa| 4 jo koI isa granthamAlAmeM ru. 100) va adhika ekadama pradAna kareMge unako granthamAlAke saba grantha vinAnyochAvarake bheTa kiye jAyage yadi koI dharmAtmA kisI granthakI taiyArI karAI meM jo kharca pare vaha saba deveMge to granthake sAtha unakA jIvana caritra tathA phoTo bhI unakI icchAnusAra prakAzita kiyA jAyagA yadi kamatI sahAyatA dege to unakA nAma avazya sahAyakoMmeM pragaTa kiyA jAyagA isa gravyamAlA dvArA prakAzita saba grantha bhAratake prAntIya sara. kArI pustakAlayoMmeM va myUjiyamoMkI lAyaberiyoMmeM va prasiddha 2 vidvAnoM va tyAgiyoMko bheTasvarUpa bheje jAyaMge jina vidvAnoMkI saMkhyA 25 se adhika na hogii| 5 paradezakI bhI prasiddha lAyabreriyoM va vidvAnoMko bhI mahatvapUrNa grantha maMtrI bheTa svarUpameM bheja sakeMge jinakI saMkhyA 25 se adhika na hogii| 6 isa granthamAlAkA sarva kArya eka prabaMdhakAriNI sabhA karegI jisake sabhAsada 11 va korama 5 kA rahegA isameM eka sabhApati eka koSAdhyakSa eka maMtrI tathA eka upamaMtrI rheNge| 7 isa kameTIke prastAva maMtrI yathA saMbhava pratyakSa va parokSa rUpase svIkRta kraaveNge| 8 isa granthamAlAke vArSika kharcakA bajaTa bana jAyagA usase adhika kevala 100) maMtrI sabhApatikI sammatise kharca kara skeNge| __ 9 isa granthamAlAkA varSa vIra samvatse prArambha hogA tathA divAlI takakI riporTa va hisAba ADITarakA jacA huA mudrita karAke prati varSa pragaTa kiyA jaaygaa| 1. isa niyamAvalImeM niyama naM. 1-2-3 ke sivAya zeSake parivartanAdi para vicAra karate samaya kamase kama 9 mahAzayoMkI upasthiti Avazyaka hogii|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI di0 jaina muni anaMtakIrtigraMthamAlAke mukhyasahAyaka mahAzaya / 2202) seTha gurumukharAyajI sukhAnaMdajI bambaI. 1101) munimahArAjake AhAra dAna samaya. 1101) yAtrArtha Aye hue dillI ke saMdhake samaya. 1101) se. hukamacaMdajI jagAdharamalajI-dillI. 1101) se. ummedasiMhajI musaddIlAlajI-amRtasara. 501) zrI jainagraMtharatnAkarakAryAlaya-bambaI. 411) zrI dharmapatnI lAlA rAyabahAdura hajArIlAlajI-dAnApura. 251) se. nAthAraMgajI vAle-bambaI. 201) se. cunnIlAla hemacaMdajI-bambaI. 101) sAhu sumatiprasAdajI-najIvAvAda. 101) lAlA jugalakizorajI-hisAra. 1.1) zrI jainadharmavardhinI sabhA bmbii| 101) rAjamalajI bar3ajAtyA bambaI / 101) se. baijanAthajI sarAvagI hAtharasa / 101) se. kastUracaMda vecaradAsajI bambaI / 101) lAlA jainendrkishorjii| Thi:-uttamacaMda bharosAlAla-AgarA /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuumikaa| graMthaparicaya / zrImatsakalatArkikacakracUDAmaNimANikanaMdijI AcAryakA parIkSAmukha graMtha sUtra rUpase samupalabdha hai| jo ki yaha sUtra graMtha yathA nAma tathA guNakI kahAvatako cari. tArtha kara rahA hai kyoMki parIkSya padArthoM kI parIkSAkA yaha mukhya kAraNa hai / athavA jinake dvArA heyopAdeyArUpa samasta padArthoMkI parIkSA hotI hai una pramANa lakSaNa phala vagairaHkA svarUpa dikhAneke liye yaha graMtha darpaNake samAna hai / isI viSayako spaSTa karaneke liye khuda graMthakartA hI isa graMthakI prazastimeM isa prakAra likhate haiN| parIkSAmukhamAdarza heyopAdeyatattvayoH saMvide mAdRzobAlaH parIkSAdakSavadvyadhAm // 1 // tathA yaha graMtha samasta nyAya vacanakA sArabhuta amRta haiM kyoMki isakI zAnI ( mukAvile) kA sArabhUta nyAyakA sUtra graMtha aisA koI bhI abhI taka dekhanemeM nahIM AyA hai / vAstavika dRSTise vicAra kiyA jAya to yaha anya nyAya zAstroMkI pUMjI hai| kyoMki isakI utpatti zrI 1008 bhagavAn jinendradeva tathA unakI ziSya paraMparAke praziSya tArkika siddhAnta pradhAna zrImat akalaMkadevajIke vacana rUpa samadrase sudhA sadRza huI hai| isa viSayameM zrI anaMtavIryajI mahArAja isa prakAra likhate haiM akalaMkavacombhodherudabhre yena dhImatA / nyAyavidyAmRtaM tasmai namo mANikyanandane // 2 // isa graMthake Upara zrIprabhAcaMdrAcAryajIkI bar3I prameya kamalamArtaDa, aura choTI zrIanaMtavIryajIkRta prameyaratnamAlA TIkA hai / prabhAcaMdrAcAryajI tathA unake graMthakA anaMtavIryajIne bar3ehI mahatvasUcaka zabdoMse stutirUpa gAna kiyA hai aura isa prameya ratnamAlAkI racanA prameya kamala mAtaDake AdhArapara sAravacanoM meM huI hai isa viSayako dikhAte hue graMthakArane apanemeM kRtajJatA tathA laghutAke sAtha apane graMthameM pramANIkatA sUcita kI hai jaise ki
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhendu vacanodAracaMdrikAprasare sati mAdRzA kva nu gaNyante jyotiriMgaNasannibhA // 1 // tathApi tad vaco pUrvaracanA ruciraM staam| cetoharaM bhRtaM yadvannadyA navaghaTe jalam // 2 // isa kathanase yaha spaSTa siddha hai ki isa graMthake paThana tathA mananarUpa avalaMbanase prameya kamalamArtaDa, tathA prameya kumudacaMdrodaya sarIkhe zAstrasamudra meM praveza kara samasta nyAya viSayameM pAraMgata ho sakatA hai / arthAt nyAya viSayameM praveza karaneke liye yaha graMtha mukhadvArahI sirpha nahIM hai kiMtu isake par3hanese jitanI vidvattA tathA jAnakArI honI cAhiye usase kaI aMzameM adhika yaha graMtha jAnakArI tathA vidvattAkA vizeSa sAdhana hai| __ anyadharma meM kArikAvalIkI TIkA eka muktAvalI hai aura vaha usa matake vizeSa zAstroMmeM praveza karAneke liye mukhadvAra mAnA jAtA hai / paraMtu prameya ratnamAlAmeM isase bhI adhika yaha vilakSaNatA hai ki yaha svamata paramatasaMbaMdhI samasta vizeSa zAstroMmeM pravezamArga prApta karAne ke alAvA kucha vizeSa vidvattA va dakSatAko bhI hAsila karA sakatI hai| kyoMki isakA mUla pAyA jo parIkSAmukha hai vaha usa zailIse sUtrita kiyA gayA hai ki jisameM prAyaH sarvahI viSaya paramata nirAkaraNake sAtha svamatakI sthApanAsvarUpa haiM jaise dRSTAnta meM 'svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam , isa sUtrameM pramANakA lakSaNa jo jJAna kahA hai vaha sAthahImeM aise vizeSaNase viziSTa hai ki jisa vizeSaNameM anya matAvalaMbiyoMdvArA mAne gaye pramANake lakSaNa haiM una sabakA usameM khaMDana vizeSa hai isI zailI para isa samasta graMthakI racanA hai / aura usakA vizeSa khulAsA svarUpa yaha prameyaratnamAlA TIkA hai vaha yogya dakSatApUrvaka vidvattA tathA samasta darzana pravezitAkA mukhya kAraNa hai| kyoMki isa graMthake vinA ucca koTike prameyakamala mArtaNDAdi graMthoMmeM praveza honA ati duHssaha hai isI hetuse dayAzIla zrImadanaMta vIryAcAryajIne zAMtiSeNa nAmake kisI ziSyake liye vaijeyake putra hIrapake Aprahase isakA nirmANa kiyA-isa viSayako graMthameM svataH ApanehI pradarzita kiyA hai| vaijeyapriyaputrasya hiirpsyoprodhtH| zAntiSaNArthamArabdhA parIkSAmukhapaMcikA / 1 aisIhI prakhyAti kArikAvalI muktAvalIke viSayameM bhI hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa graMthakA dUsarA nAma parIkSAmukhapaMcikA bhI hai| padoMke jude 2 kara artha karaneko paMcikA kahate haiM kyoMki kahA bhI hai paMcikA padabhaMjikA isI arthako paMDita jayacaMdrajI chAvar3Ane bhI kahA hai 'sUtranike pada nyAre kari tinakA nyArA nyArA artha kahiye tAkU paMcikA kahiye hai ' ityAdi / isa TIkAmeM vizeSatAke sAtha arthakI aisIhI racanA hai isa liye isakA-parIkSAmukha paMcikA nAma bhI vAstavika hai| isa TIkAkA prameya ratnamAlA jo nAma hai vaha yathA nAma tathA guNase khAlI nahIM hai| kyoMki ratnacIja jisa taraha svaparaprakAzaka hotI hai usI taraha pratyakSa parokSAdi rUpa aneka prakArake pramANa svarUpa prameyakI mAlA arthAt paMkti svarUpa yaha graMtha hai| __ tathA isa nAmase yaha sUcita kiyA hai ki bhAgyazAliyoMke hRdayako yaha bhUSita karanevAlI haiM aura bhAgyahInoMko durlabha hai| jaise ratnamAlA bhAgyazAliyoMko hI prApta hokara unake hRdayako bhUSita karatI hai bhAgyahInoMko usakI prApti honA hI durlabha hai isI prakAra bhAgyazIla viziSTa kSayopazamake dhAraka hI isako dhAraNa kara sakate haiM bhAgyahIna maMdakSayopazamI isako dhAraNa nahIM kara sakate, isI arthako zrI vIranaMdisvAmijIneM bhI sUcita kiyA hai| guNAnvitA nirmalavRttamauktikA narottamaiH kNtthvibhuussinniikRtaa| na hArayaSTiH parameva durlabhA samaMtabhadrAdibhavA ca bhAratI // 1 // ___ yaha graMtha bhI parIkSAmukha sUtra graMthake samAna chaha samuddezoMmeM vibhakta hai unameMse chahoMke hI nAma viSaya pratipAdanakI apekSAse rakhe gaye haiN| ve isa prakAra haiN| pramANa svarUpa samuddeza 1 pratyakSasamuddeza 2 parokSasamuddeza 3 viSaya samuddeza 4 phalasamuddeza 5 AbhAsa samuddeza / 6 / ina chahoM samuddezoMmeMse pratyeka 2 samuddeza meM kyA 2 viSaya hai yaha yadyapi ina samuddezoMke nAmase hI pratIta hotA hai tathApi inameM vizeSa 2 viSaya kona 2 seM hai isa bAtakI bahuta AvazyakatA hai| isI hetuse maine pAThakoMke saMtoSake liye kucha viSayasUci aura sUtra sUcI banAkara graMthake sAtha lagAdI hai usase isa graMthake pAThaka graMthakA kucha jJAna tathA mahatva samajha skeNge| isa graMthakI dezabhASA vacanikAmeM TIkA zrImat paMDita jayacaMdrajI chAvar3Ane kI hai jisameM sUtra tathA prameya ratnamAlAke padArtha tathA bhAvArtha bahutahI manojJatA 1 jaina dharmameM jJAnako svaparaprakAzatva mAnA hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA vidvattAse likhe gaye haiM ki jisake paThanese sAmAnyabuddhi bhI prameya ratnamAlA sarIkhe padArthoMko vakhUvI samajha sakatA hai tathA kahIM kahIM vizeSa spaSTI karanake liye graMthameM kucha 2 vizeSa viSaya bhI saMgaThita kiye gaye haiN| ve isa graMthake svAdhyAya karanevAloMko svataHhI pratIta ho sakate haiN| granthakartAoMkA paricaya / maannikynNdijii| __ mUla sUtra graMtha (parIkSAmukha ) ke kartA zrImanmANikazyanandIjI eka bar3ehI pratibhAzAlI vidvAn hue haiM kyoMki unane samasta nyAya samudrako mathana kara yaha amRta sarIkhA graMtharAja banAyA hai| isa graMthake zivAya inakA koI dUsarA graMtha abhItaka dekhane meM nahIM AyA hai tathA isa viSayameM inake pIcheke kisI bhI AcAryane aisA ullekha kiyA ho aisA bhI dekhane meM abhItaka nahIM AyA / aura apane viSayakI isa graMthameM bhI Apane kucha bhI prazasti nahIM dI hai isase hama nizcita rUpase Apake viSayameM kucha bhI likha nahIM sakate tathApi itanA nizcaya ho jAtA hai ki ye yA to akalaMka devake samayake tathA unake kucha pIcheke aura prabhAcaMdrajIke kucha samaya pahaleke tathA unakehI samayake vidvAn haiN| kyoMki prabhAcaMdrAcAryajIne prameya kamala mArtaDakI prazastimeM-unako guru zabdase smaraNa kiyA hai| aura guru zabdake Upara jo TippaNI dIhai usameM 'svasya' likhA hai isase spaSTa ho jAtA hai ki ye AcArya prabhAcaMdrAcAryajIke guru the / phira akhIrake padyameM apaneko isa prakAra likhate haiN| zrIpadmanaMdisaiddhAntaziSyo'nekaguNAlayaH prabhAcaMdrazciraMjIyAdratnanandipade rtH||1|| isa padyameM-padmanaMdi AcAryakA siddhAntaviSayakA ziSya aura-mANikyanaMdike caraNoMmeM rata aise do vizeSaNa diye haiN| unase yaha spaSTa ho jAtA hai ki siddhAnta viSayake zivAya anya viSayake guru prabhAcaMdrajIke mANikya naMdijIhI the| isase yaha nizcaya ho jAtA hai ki zrImANikyanaMdIjI tathA prabhAcaMdrajIkA samaya ekahI hai| paraMtu vaMzIdharajI zAstrIne prameyakamala mArtaDake upodUdhAtameM mANikyanaMdijIke parIkSAmukhasUtra bananekA samaya vikramasaMvat 569 diyA hai aura prabhAcaMdrajIkA 1 nirNaya-sAgara presakI chapI huI pratimeM /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1060 se 1115 taka vikrama saMvat diyA hai aura vidyAbhUSaNa tathA e. em. Adi padadhAraka zrIsatIzcadrajIne akalaMka svAmIjIko IsavI 8 vI zatAbdIke vidvAn svIkRta kiyA hai / prabhAcaMdrajIne prameyakamala mArtaDakI samApti bhojadevarAjyake samayameM kI tathA apaneko dhArA nagarIkA nivAsI likhA hai| paraMtu kaI bhojarAjyoMke honese prabhAcaMdrajIkA samaya bhojarAjyaparahI nibharita nahIM raha sakatA hai| paraMtu prameya. kamala mArtaDake aMtima padyase yaha avazyahI nizcaya ho sakatA hai-akalaMka devakepIche yA akalaMka devake smymeN| ye donoM (mANikyanaMdi-prabhAcaMdra) AcArya ekahI samayake haiN| isa viSayake vizeSa vicArameM hama vidvAnoMke UparahI nirbharita haiN| anaMtajIvIryAcArya ina AcAryake viSayameM hama kucha bhI nahIM likha sakate kyoMki inakA jo prameya ratnamAlA nAmaka graMtha hai usakI prazastimeM Apane apane graMtha nirmANakA samaya tathA nivAsa vagairaHkA kucha bhI ullekha nahIM kiyA hai| tathA Apake samayAdike viSayameM hameM anyatra bhI isa samaya taka kucha bhI viSaya upalabdha nahIM huA hai isa liye inake viSayoM meM isa samaya vizeSa paricaya deneke liye asa. martha huuN| sAmanya paricayameM bhI sirpha itanAhI hai ki ye AcArya ucca koTike vidvAn the isa viSayakA jJAna Apake prameyaratnamAlA nAmaka graMthake avalokanase hI ho jAtA hai| Apane apanI jo prazasti dI hai vaha arthasahita isa graMthake aMtameM lagI huI hai usase pAThakoMko inake viSayameM jitanA jJAna ho sakegA vasa utanAhI jJAna hamako hai| grathoMke viSayameM bhI isa samaya ApakA eka prameya ratnamAlAhI graMtha upalabdha hai jo ki mudrita ho cukA hai| paM. jayacaMdrajI chAvaDA . DhuMDhAharadezake vizAla jayapura nagarameM paM. jayacaMdrajI chAvar3AkA janma tathA nivAsasthAna thA / Apa vikrama unhIMsavIM 1900 zatAbdike eka gaNya tathA mAnya vidvAn the / Apake graMthoMkA anuvAda par3hanese mAlUma hotA hai ki Apa nyAya adhyAtma sAhitya vagaira sarvahI viSayake acche vidvAna tathA paropakArI aura udyamazIla puruSa the| isa zatAbdIke vidvAnoMmeMse paM. ToDaramallajIke samAna ApahI , gaNanA yogya tathA mAnanIya vyakti ho sakate haiN| ApaneM 13 teraha graMthoMpara
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA vacanikAyeM likhI haiM / ina saba vacanikA graMthoMkI zlokasaMkhyAkA pramANa 60 hajArake karIba hai| ve 13 prantha vikrama samvatke sAtha nIce likhe pramANa haiN| 1 sarvArthasiddhi 1861 2 prameyaratnamAlA (nyAya ) 1863, 3 dravyasaMgraha vacanikA 1863 4 AtmakhyAtisamayasAra 1864 , 5 svAmikArtikeyAnuprekSA 1866 ,, 6 aSTapAhuDa 1867 yaha isa graMthamAlAmeM jaldI nikalanevAlA hai| 7 jJAnArNava 1865 8 bhaktAmarastotra 1870 9 AptamImAMsA (devAgamanyAya) 1886 yaha graMtha isa graMtha mAlAmeM taiyAra ho cukA hai; 10 sAmAyikapATha samaya likhA nahI. 11 patraparIkSA (nyAya) 12 matasamuccaya (nyAya) 13 caMdraprabhadvitIyasargakA nyAyabhAga, samaya mAlUma nahIM. ye sarva graMtha bar3ehI kaThina gaMbhIrAzayake haiM tathA bar3ehI mahatvake saMskRta prAkRta bhASAke haiM / inameMse pAMca graMtha to kevala nyAyake haiM aura sabhI graMtha ucca koTike tAtvika viSayake haiM tathA dharmameM dRr3hatA aura bhakti paidA karanevAle haiN| Apa dezabhASAke padya racanA karanemeM bhI siddha hasta the Apane phuTakara vinatiyAM vagairaH likhI haiM unakI zloka saMkhyA 1100 ke karIba hogI tathA dravya saMgrahako bhI apane padyameM likhA hai| ApakI 1870 kI likhI huI eka padyAtmaka ciThI vRndAvana vilAsameM prakAzita ho cukI hai / ina sabase yaha nizcita hotA hai ki Apa gadya padya banAne meM bahutahI siddha hasta the| tathA saMskRta aura prAkRtameM ApakA jJAna khUbahI car3hA bar3hA thA isa viSayakA jJAna Apake graMthoM kA avalokana karanese sabhIko ho sakatA hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 tathA cAra prakArake kaviyoMmeMse ApameM gamakakavi zakti bhI zreSTha thI kyoMki Apane natAmara-ityAdi prameyaratnamAlAke prathama zlokake arthako 'mokSamArgasyanetAraM' ityAdi zlokake bhAvameM pradarzita kara bar3ehI mahatva bhare pAMDityako prada. rzita kiyA hai| isase Apane yaha darzita kara diyA hai ki jisa prakAra tatvArtha mokSa zAstrake Upara sarvArtha siddhi choTI tathA gabhIrAzayavAlI TIkA hai usI prakAra isa nyAyakI pUMjI svarUpa-parIkSAmukhasUtra para yaha prameya ratnamAlA TIkA hai / kyoMki ( mokSamArgasya netAraM- ) yaha zloka sarvArtha siddhikA maMgalAcaraNa mAnA jAtA hai / tathA sUtra graMthake Upara choTI aura gaMbhIrAzayakI sarvArtha siddhi TIkA hai usI prakAra isa granthameM bhI yaha sarva samAnatA maujUda hai ityaadi| Apane apanI sarvahI TIkAomeM graMthoMke Azayako kahIM 2 bar3hAkara bhI bahuta khUba sUratIke sAtha samajhAyA hai| jaise ki isa prameya ratnamAlAhImeM-vizeSa likhiye hai isa prakArase graMthake viSayako samajhAnameM vizeSa khUbI kI hai usI prakAra sarva hI (apane TIkA kiye hue) graMthoMko samajhAnemeM bahutahI manojJa zailI va zaktiko bharakasa rUpase kAmameM lAye haiM sarvArthasiddhi tathA Apta mImAMsA vagairaH graMthoM meM Apane mUla graMthake Azayako acchI taraha samajhAneke hetuse unake bar3e 2 TIkAgraMtha rAjavArtika zlokavArtika aSTa sahasrI vagairaHko bhI dezabhASAmeM uddhRta karake graMthoMke Azayako bahutahI bhavya banA diyA hai / isa prakArake Apake prayatnase sAmAnya bhASA jAnanevAle bhI ina bar3e graMthoMke abhiprAyoMko samajha sakate haiM / ApakI ina sarva kRtiyoMse mAlUma hotA hai ki Apa bar3ehI paropakArI mahAtmApuruSa the| tathA prAyaH sarvahI bar3e 2 nyAya adhyAtma Adi graMthoMke marmajJa rUpase jAnakAra the| arthAt Apa sarvAMgasundara eka advitIya vidvAna the tathApi Apane apanI laghutAhI dikhAI hai jaisA ki prameyaratnamAlAke aMtameM Apane apane viSayameM likhI hai| bAlabuddhilakhiM saMtajana hasaiM na kopa karAya ihairIti paMDitagahai dharmabuddhi imabhAya // isa parase yaha patA calatA hai ki Apa pUrNa vidvAn hokara bhI ahaMkAra rahita the| ahaMkAratAkA abhAva vidvattAmeM soneko sugaMdhikI kahAvatako caritArtha karatA hai| 1 kavike gUDha tathA gaMbhIra Azayako spaSTa karanevAlA gamaka kavi hotA hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 vidvAna hokara jo ahaMkAra rahita hogA vahI apane vacanAdi prayatnoM dvArA prANiyoMkA upakAra kara sakatA hai tathA vahI pramANatAkA pAtra ho sakatA hai / - khaMDelavAla jAtibhUSaNa - paM. jayacaMdrajI chAbar3AmeM ye sarva guNa maujUda the isI kAraNa inakI samAjameM vizeSa pratiSThA rahI tathA Age bhI kAyama rahegI / ukta paMDitajIke viSayameM jo kucha hamane likhA hai vaha bahuta hI thor3A saMkSepatAse likhA hai yadi vizeSa likhate to eka graMthakA graMthahI bana jAtA / paMDitajI ne apane thoDese jIvana kAlameM itane TIkA tathA vinatIsvarUpa graMthoM kA nirmANa kara apanI buddhikI bahuta hI vicakSaNa vilakSaNatAkA paricaya diyA hai / hamane sunA hai ki ukta paMDitajI sAhebane ina graMthoMke alAvA anya bhI kaI graMthoMpara TIkA kI hai| yadi yaha bAta sarvAMga satya hai to kahanA par3egA ki paMDi jI meM koI vilakSaNa zakti thI / pAThakagaNa paMDitajI ke viSaya meM vizeSa jAnane kI icchA rakhate hoM to unake nirmANa graMthoM meM unake hAthakI likhI huI prazastise apanI icchA kI pUrNa pUrti kareM / vinIta rAmaprasAda jaina- bambaI /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya suucii| prathama samuddeza? 19 paM. jayacaMdrajI viracita maMgala aura pratijJA tathA bhASATIkA banAnekA pryojn| paM. jayacaMdrajI viracita mUla graMtha racanAke saMbaMdhameM kucha hetvAtmaka vaaky| saMkRta TIkAkArakA mNglaacrnn| mANikyanaMdijIko namaskAra tathA parIkSAmukha aura prameyaratnamAlAkI pramANIkatA viSayaka kathana / TIkA bananekA saMbaMdha aura TIkAke dvitIya nAmakA niruktyaka artha / tathA parIkSAmukha bananekA pryojn| nyAya tathA prameyaratnamAlA zabdakA niruktipUrvaka arth| pramANa pramANAbhAsarUpa prtijnyaa| graMthakI upAdeyatAke kAraNa abhidheyAdikA nirUpaNa / maMgalAcaraNaviSayaka zaMkA aura usakA samAdhAna / pramANakA lakSaNa tathA tad. patra. viSayaka anya pramANa kalpa1 nAoMkA parihAra / jJAnahI pramANa hai isa viSa yako dikhAnemeM sahetukatAkA 2 niruupnn| boddhakalpita jJAna pramANaviSayaka anadhyavasAyatAkA khaMDana aura adhyavasAyatAkA mNddn| do prakArase apUrvArthakA niruupnn| parapadArthake samAna jJAna apanAbhI nizcaya karAnevAlA hai| ityAdi viSayakA karmakatRkara| NAdi dvArA sodAharaNa nirUpaNa / jJAnake svaprakAzakahetukA vizeSatAse niruupnn| jJAnake svaprakAzakatvameM dIpakakA dRSTAnta / abhyastadazAmeM jJAna svataH praNAma hai aura anabhyasta dazAmeM parataH pramANa hai isa viSayakA nirUpaNa tathA mImAMsaka matakA 11 / khaMDana /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra. khaMDana / dvitIya samuddeza 2 tRtIya samuddeza. patra. pramANake pratyakSa aura parokSa do| 34 parokSakA lakSaNa aura usake bheda / 85 bhedakA varNana tathA anya vAdiyoM sodAharaNa smRtikA lakSaNa, 86 kara mAnI gaI jo pramANa AkAranirdezapUrvaka pratyabhijJAna saMkhyA hai usameM samasta kA lkssnn| pramANake bhedoMkA aMtarbhAva anyavAdikRta upamAna pramAnahIM hotA aisA vrnnn| NakA khNddn| kramapUrvaka saba saMkhyA vAdi pratyabhijJAnake udAharaNa yoMkA mata pradarzana pUrvaka AkArasahita taka pramANakA lakSaNa tathA udAharaNa / / pratyakSakA lakSaNa / anumAnakA lakSaNa, hetukA lakSaNa tathA anyavAdimukhya tathA sAMvyavahArikarUpa 48 svIkRta hetu lakSaNakA prihaar| pratyakSake bheda aura sAMvyava avinAbhAvakA lakSaNa tathA hArikakA svarUpa aura bhed| sahabhAvakA lkssnn| naiyAyika parikalpita artha kramabhAvakA lakSaNa, avinA- 95 aura AlokakI kAraNatAkA bhAvakA tarkase nirNaya hotA hai khNddn| aisAkathana tathA sAdhyakA lakSaNa / boddha dvArA mAne gaye jo artha dharmI (pakSa) kA lkssnn| viSayaka tAdrUpa aura tadutpatti dharmI prasiddha hotA hai aisA 99 jJAnakAraNa haiM unake isa mata kathana aura usake bhedakA varNana kA khaMDana aura svamataviSa pakSake vacanakI aavshyktaa| 103 yaka kAraNatAkA pratipAdana / pakSa aura hetu ye dohI mukhya pratyakSakA lakSaNa tathA 56 anumAnake aMga haiM udAharaNa usameM AvaraNa sahitatva aura nahIM ityAdi samarthana / karaNajanyatvakA nissedh| | bAlavyutpattike nimitta zAstrameM 110 mukhya pratyakSa tathA sarvajJa viSa- hI udAharaNAdikA upayoga yaka anyavAdi svIkRta anyathA hai ityaadi| matoMkA parihAra aura apane dRSTAntake bheda aura anvaya- 111 matakA sthaapn| / vyatireka dRSTAntakA lakSaNa / 106
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ upanayanigamanakA lakSaNa | anumAna ke svArtha aura parArtha bheda tathA unake lakSaNa | tuke bheda prabhedoM kA sodAharaNa varNana / mImAMsita AgamakA lakSaNa, kalpita veda apauruSeya tvakA khaMDana | nAmajAti guNa kriyA Adi svarUpa zabdakA artha nahIM hai kyoMki zabda aura arthake saMbaMdhakA abhAva hai phira zabda meM prAptapraNIta panA honepara bhI satyArtha jJAna kisa prakAra ho sakatA hai isa prakAkI zaMkAkA uttara tathA usameM dRSTAnta | bauddha anyApoha jJAnarUpa Agamako pramANa mAnatA hai tathA koI anya prakAra bhI mAnatA hai una sabakA nirAkaraNa | 14 patra. 112 113 urddhatA sAmAnyakA dRSTAnta sahita lakSaNa tathA vizeSa viSayake bheda | paryAya vizeSakA udAharaNa 115 sahita lakSaNa | vyatireka vizeSakA udAharaNa 133 | sahita lakSaNa / 150 151 caturtha samuddeza. viSayakA lakSaNa tathA anya vA- 157 dikalpita sattA pradhAna Adi viSayake lakSaNakA khaMDana / anekAntAtma vastuke samarthana ke hetu tathA samAnya viSayake bheda aura tiryak sAmAnyakA udAharaNa sahita lakSaNa | 179 nAbhAsakA lakSaNa / tarkAbhAsa, anumAnAbhAsa tathA anumAna ke avayavAbhAsameM patra. 180 181 paMcama samuddeza. phalakA lakSaNa tathA phalake bheda / 187 chaThThA samuddeza. AbhAsa sAmAnyakA lakSaNa sva- 190 rUpAbhAsa sAmAnyakA lakSaNa / pratyakSAbhAsakA udAharaNa sahita 195 lakSaNa / parokSAbhAsakA lakSaNa, udAharaNa 196 sahita smaraNAbhAsa, pratyabhijJA lakSaNa / vAlaprayogAbhAsakA lakSaNa / AgamAbhAsakA udAharaNasahita 185 197 pakSAbhAsakA lakSaNa | bhedasahita hetvAbhAsakA lakSaNa / 200 bhedapurassara dRSTAntAbhAsakA 205 207 209 lakSaNa / saMkhyAbhAsakA lakSaNa sodAharaNa / 210 viSayAbhAsa / 212 phalAbhAsa / 214 naya tathA nayAmAsa / 217 218 mUlagraMthakartA kI prazasti / saMskRtIkA kartAkI prazasti / 219 bhASATIkA kartAkI prazasti / 221 iti /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ priikssaamukhsuutrsuucii| maMgalAcaraNa / pramANAdarthasaMsiddhistadAbhAsAdviparyayaH / iti vakSye tayorlakSma siddhamaplaM lghiiysH||1|| prathama samuddeza. sUtra. 1 svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam. 2 hitAhitaprAptiparihArasamartha hi pramANaM tato jJAnameva tat. 3 tannizcayAtmakaM samAropaviruddhatvAdanumAnavat. 4 anizcito'pUrvArthaH. 5 dRSTo'pi samAropAttAka 6 svonmukhatayA pratibhAsanaM svasya vyavasAyaH 7 arthasyeva tadunmukhatayA 8 ghaTamahamAtmanA veni. 9 karmavatkartRkaraNakriyApratIteH 10 zabdAnuccAraNepi svasyAnubhavanamarthavat 11 kovA tatpratibhAsanamarthamadhyakSamicchaMstadeva necchet 12 pradIpavat 13 tatprAmANyaM svataH paratazca dvitIyasamuddeza. 1 tadvedhA 2 pratyakSetarabhedAt 3 vizadaM pratyakSam 4 pratItyantarAvyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhAsanaM vaizadyam 5 indriyAnindriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikam 6 nAloko kAraNaM paricchedyatvAttamovat 7 tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAca kezoNDukajJAnavanakaMcarajJAnavacca
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 atajjanyamapi tatprakAzakaM pradIpavat 9 svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatA hi pratiniyatamartha vyavasthApayati 10 kAraNasyaca paricchedyatve karaNAdinA vyabhicAraH 11 sAmiprIvizeSavizleSitAkhilAvaraNamatIndriyamazeSato mukhyam 12 sAvaraNatve karaNajanyatve ca pratibandhasaMbhavAt tRtIyasamuddeza. 1 parokSamitarat 2 pratyakSAdinimittaM smRtipratyabhijJAnatarvAnumAnAgamabhedam 3 saMskArodbodhanibandhanA tadityAkArA smRtiH 4 sadevadatto yathA 5 darzanasmaraNakAraNakaM saGkalanaM pratyabhijJAnaM tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdi. 6 yathA sa evAyaM devadattaH, go sadRzo gavayaH, go vilakSaNo mahiSaH, idamasmAhUram, vRkSoyamityAdiH, 7 upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH idamasminsatyeva bhavatyasati na bhavatyeveti ca 8 yathAmAveva dhUmastadAbhAve na bhavatyevetica 9 sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam 10 sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito hetuH 11 sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAvaH 12 sahacAriNoppyavyApakayozca sahabhAvaH 13 pUvottaracAriNoH kAryakAraNayozcakramabhAvaH 14 tarkAttanirNayaH 15 iSTamabAdhitamasiddha sAdhyam 16 saMdigdhaviparyastAvyutpannAnAM sAdhyatvaM yathAsyAdityasiddhapadam 17 aniSTAdhyakSAdibAdhitayoH sAdhyatvaM mAbhUditISTAbAdhitavacanam
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ dv dv dv dv dv dv dv 18 nacAsiddhavadiSTaM prativAdinaH 19 pratyAyanAya hIcchA vaktureva 20 sAdhyaM dharmaH kacittadviziSTovA dharmI 21 pakSaiti yAvat 22 prasiddho dharmI 23 vikalpasiddha tasminsattetare sAdhye 24 asti sarvajJo nAsti kharaviSANam 100 25 pramANobhayasiddhe tu sAdhyadharmaviziSTatA 101 26 agnimAnayaM dezaH pariNAmI zabda iti yathA 102 27 vyAptau tu sAdhyaM dharmaeva 103 28 anyathA tadaghaTanAt 103 29 sAdhyadharmAdhArasaMdehApanodAya gamyamAnasyApi pakSasya vacanam 103 30 sAdhyadharmaNi sAdhanadharmAvabodhanAya pakSadharmopasaMhAravat 104 31 ko vA tridhA hetumuktvA samarthayamAno na pakSayati 105 32 etadvayamevAnumAnAGgaM nodAharaNam 106 33 na hi tatsAdhyapratipatyaGgaM tatra yathokahetoreva vyApArAt 34 tadavinAbhAvanizcayArtha vA vipakSe bAdhakAdeva tatsiddheH 35 vyaktirUpaM ca nidarzanaM sAmAnyena tu vyAptistatrApi tadvipratipattAvana. 108 vasthAnaM syAt dRSTAntarApekSaNAt 36 nApi vyAptismaraNArtha tathAvidhahetuprayogAdeva tatsmRteH 108. 37 tatparamabhidhIyamAnaM sAdhyadharmiNi sAdhyasAdhane sandehayati 108. 38 kutonyathopanayanigamane 109 39 na ca te tadaGge sAdhyadharmiNi hetusAdhyayovacanAdevAsaMzayAt 109 40 samarthanaM vA varaM heturUpamanumAnAvayavo vAstu sAdhye tadupayogAt 11. 41 vAlavyutpatyarthaM tatrayopagame zAstra evAsau na vAde'nupayogAt 110 42 dRSTAnto dvedhA'nvayavyatirekabhedAt 111 43 sAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradazyate so'nvayadRSTAntaH 111 44 sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo yatra kathyate sa vyatirekadRSTAntaH 111 45 hetorupasaMhAra upanayaH 112 46 pratijJAyAstu nigamanam 112 dv
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ -47 tadanumAnaM dvedhA 48 svArthaparArthabhedAt 68 113 113 113 113 -51 tadvacanamapitaddhetutvAt 114 52 sahetudvedhopalabdhyanupalabdhibhedAt 115 53 upalabdhirvidhipratiSedhayoranupalabdhizca 115 115 54 aviruddhopalabdhirvidhau SoDhA vyApya kAryakAraNapUrvottarasahacarabhedAt 55 rasAdeka sAmagryanumAnena rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva kiMcitkAraNaM hetu- 116 sAmarthyApratibaMdha kAraNAntaravaikalye 49 svArthamuktalakSaNam 50 parArthatu tadarthaparAmarzivacanAjjAtam 56 naca pUrvottaracAriNostAdAtmyaM tadutpattirvA kAlavyavadhAne tadanupalabdheH 118 57 bhAvyatItayormaraNajAgRbdodhayorapi nAriSTodbodhau prati hetutvam 58 tadUvyApArAzritaM hi tadbhAvabhAvitvam 119 119 59 sahacAriNorapi parasparaparihAreNAvasthAnAt sahotpAdAca. 120 121 60 pariNAmIzabdaH kRtakatvAt, ya evaM sa evaM dRSTo yathA ghaTaH, kRtakazcAyaM tasmAtpariNAmIti yastu na pariNAmI sa na kRtako dRSTo yathA vandhyAstanaMdhayaH, kRtakazcAyaM tasmAt pariNAmI 61 astyatra dehini buddhirvyAhArAdeH 62 astyatra chAyA chatrAt - 63 udezyati zakaTaM kRtikodayAt 64 udagAdbharaNi: prAkta eva 65 atyatra mAtuliMgerUpaM rakhAt 66 viruddhatadupalabdhiH pratiSedhe tathA 122 122 123 123 124 124 124 124 125 70 71 nodagAdbharaNirmuhUrtAtpUrva puSyodayAt 125 72 nAstyatra bhittau parabhAgAbhAvo'vagbhAgadarzanAt 125 -73 aviruddhAnupalabdhiH pratiSedhe saptadhA svabhAvavyApakakAryakAraNapUrvI- 125 tarasahacarAnupalaMbhabhedAt 67 nAstyatra zItasparza auSNyAt 68 nAstyatra zItasparzo dhUmAt -69 nAsmin zarIriNi mukhamasti hRdayazalyAt nodeSyati muhUrtAnte zakaTaM revatmudayAt
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 74 nAstyatra bhUtale ghaTo'nupalabdheH 75 nAstyatra ziMzapA vRkSAnupalabdheH 76 nAstyatra prativaddhasAmarthyo'gnirdhUmAnupalabdheH 77 nAstyatra dhUmosnagneH 78 na bhaviSyati muhUrttAnte zakaTaM kRtikodayAnupalabdheH 79 nodagAdbharaNirmuhUrtAt prAkraeva 80 nAstyatra samatulAyAmunnAmo nAmAnupalabdheH 81 viruddhAnupalabdhirvidhautredhA viruddhakAryakAraNasvabhAvAnupalabdhibhedAt 82 yathAsmin prANini vyAdhivizeSosti nirAmayaceSTAnupalabdheH 83 astyatra dehiniduHkhamiSTasaMyogAbhAvAt 84 anekAntAtmakaM vastvekAntasvarUpAnulabdheH 85 paraMparayA saMbhavatsAdhanamatraivAntarbhAvanIyam 86 amUtra cakre zivakaH sthAsAt 87 kAryakAryamaviruddhakAryopalabdhau 88 nAstyatra guhAyAM mRgakrIDanaM mRgArisaMzabdanAt kAraNaviruddhakAryaM viruddhakAryopalabdhau yathA 89 vyutpannaprayogastutathopapatyAnyathAnupapatyaiva 90 agnimAnayaM pradezastathaiva dhUmavatvopapatterdhUma - vatvAnyathAnupapattervA 91 hetu yogo hi yathA vyAptigrahaNaM vidhIyate sA ca tAvanmAtreNa vyutpannairavadhAryate 92 tAvatA ca sAdhyasiddhiH 93 tena pakSastadAdhAramUcanAyoktaH 94 AptavAkyadinibaMdhana marthajJAnamAgamaH caturthasamuddeza 1 sAmAnyavizeSAtmA tadarthoviSayaH 2 anuvRttavyAvRttapratyayagocaratvAt pUrvottarAkAraparihArAvAptisthiti lakSaNapariNAmenArthakriyopapattezva 3 sAmAnyaM dvedhA tiryagUrddhatAbhedAt 4 sadRzapariNAmastiryakU khaNDamuNDAdiSu gotvavat 126 126 126 127 127 127 127 128 128 128 129 129 129 130 130 131 131 131 132 132 133 157 178 179 179
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 5 parAparavivartavyApi dravyamUrkhatA mRdiba sthAsAdiSu 18. 6 vizeSazca 18. 7 paryAya vyatirekabhedAt 181 .8 ekasmindravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyA Atmani harSa viSAdAdivat 181 9 arthAntaragato visadRzapariNAmo vyatireko gomahiSAdivat paMcama samuhezA. 1 ajJAnanivRttirhAnopAdAnoprekSAzca phalam 187 2 pramANAdabhinaM bhinnaM c| 3 yaH pramimIte saeva nivRttAjJAno jahAtyAdatte upekSA ceti pratIteH 188 chaThA samudeza. 1 tato'nyattadAbhAsam 190 2 asvasaMviditagRhItArthadarzanasaMzayAdayaH pramANAbhAsAH 190 3 svaviSayopadarzakatvAbhAvAt 193 4 puruSAntarapUrvArthagacchatRNasparzasthANupuruSAdijJAnavat 193 5 cakSurasayordravye saMyuktasamavAyavacca 194 6 avaizaye pratyakSaM tadAbhAsam bauddhasyAkasmAddhamadarzanAdvahnivijJAnavat 195 7 vaizadyapi parokSaM tadAbhAsaM mImAMsakasya karaNajJAnavat 8 atasmi~staditi jJAnaM smaraNAbhAsaM jinadatte sa devadatto yathA 196 9 sadRze tadevedaM tasminneva tena sadRzaM yamalakavadityAdi pratyabhijJAnAbhAsam 10 asaMbaddhe tajjJAnaM tarkAbhAsaM yAvA~stavaputraH sa zyAma iti yathA 197 11 idamanumAnAbhAsam 197 12 tatrAniSTAdiH pakSAbhAsaH 197 13 aniSTo mImAMsakasyAnityaH zabdaH 14 siddha zrAvaNazabdaH 198 15 bAdhitaH pratyakSAnumAnAgama lokasvavacanaiH 198 16 tatra pratyakSavAdhito yathA anuSNo'nirdravyatvAjjalavat 198 17 apariNAmI zabdaH kRtakatvAd ghaTavat 199 18 pretyA'sukhapradodharmaH puruSAzritatvAdadharmavat 199 19 zucinaraziraHkapAlaM prANyaMgatvAcchaMkhazuktivat 199
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 200 200 201 201 201 201 201 202 202 202 20 mAtAme vaMdhyA puruSasaMyogepyagarbhatvAt prasiddhavaMdhyAvat 21 hetvAbhAsA asiddhaviruddhAnakAntikAkiMcitkarAH 22 asatsattAnizcayo'siddhaH 23 avidyamAnasattAkaH pariNAmI zabdaH cAkSuSatvAt 24 svarUpeNaivAsiddhatvAt 25 avidyamAnanizcayo mugdhabuddhiM pratyagniratra dhUmAt 26 tasya vASyAdibhAvena bhUtasaMghAte saMdehAt 27 sAMkhya prati pariNAmI zabdaHkRtakatvAt 28 tenAjJAtatvAt 29 viparItanizcitAvinAbhAvo viruddho'pariNAmI zabdaH kRtakatvAt 30 vipakSepyaviruddhavRttiranaikAntikaH 31 nizcitavRttiranityaH zabdaH prameyatyAd ghaTavat 32 AkAze nityepyasya nizcayAt 33 zaMkitavRtistu nAsti sarvajJo vaktRtvAt 34 sarvajJatvena vaktRtvAvirodhAt 35 siddhe pratyakSAdivAdhite ca sAdhyeheturakiMcitkaraH 36 siddhaH zrAvaNaH zabdaH zabdatvAt 37 kiJcidakaraNAt 38 yathAnuSNo'gnidravyatvAdityAdaukiMcitkartumazakyatvAt 39 lakSaNa evAsaudoSovyutpannaprayogasya pakSadoSeNaiva duSTatvAt 40 dRSTAntAbhAsA anvaye'siddhasAdhyasAdhanobhayAH 41 ApauruSeyaH zabdo'mUrtatvAdindriyasukhaparamANughaTamat 42 viparItAnvayazca yadapauruSeyaM tadamUrtam 43 vidyudAdinAtiprasaMgAt 44 vyatireke siddhatadUbyatirekAH paramANvindriyasukhAkAzavat 45 viparItavyatirekazca yannAmUrtatanApauruSeyam 46 vAlaprayogAbhAsaH paMcAvayaveSu kiyaddhInatA 47 agnimAnayaM pradezo dhUmavatvAdyaditthaM taditthaM yathA mahAnasaH 48 dhUmAvA~zcAyam 49 tasmAdagnimAn dhUmavA~zvAyam . WWW AM 203 204 204 204 205 205 206 207 207 208 208 208
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 0 0 0 0 0 - 211 212 50 spaSTa tayA prakRtapratipatterayogAt 208 51 rAgadveSamohAkrAntapuruSavacanAjAtamAgamAbhAsam 52 yathA nadyAstIre modakarAzayaH saMti dhAva_ mANavakAH 209 53 aGagulyagre hastiyUthazatamAste iti ca 209 54 visaMvAdAt 201 55 pratyakSamevakaM pramANamityAdi saMkhyAbhAsam 21. 56 laukAyatikasya pratyakSataH paralokAdiniSedhasya parabudvayAdezcAsiddhe. 210 ratadviSayatvAt 57 saugatasAMkhyayogaprabhAkarajaiminIyAnAM pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApatya- 211 bhAvairekaikAdhikAptivat 58 anumAnAderatadviSayatve pramANAntaratvam 59 tarkasyeva vyAptigocaratve pramANAntaratvaM, apramANasyAvyavasthApakatvAt 211 60 pratibhAsabhedasyaca bhedakatvAt 61 viSayAbhAsaH sAmAnyaM vizeSodvayaM vA svAtaMtram 212 62 tathA pratibhAsanAtkAryakAraNAca 212 63 samarthasya karaNe sarvadotpattiranapekSatvAt 213 64 parApekSaNe pariNAmikatvamanyathA tadabhAvAt 213 65 svayamasamarthasyAkArakatvAtpUrvavat 213 66 phalAbhAsaH pramANAdabhinna bhinnameva vA 214 67 abhede tad vyavahArAnupapatteH 214 68 vyAvRtyApi na tatkalpanA phalAntarAdU vyAvRtyA'phalatvaprasaMgAt 214 69 pramANAntarAdU vyAvRtyevApramANatvasya 215 70 tasmAdvAstavo bhedaH 215 71 bhedesvAtmAntaravattadanupapatteH 215 72 samavAye'tiprasaMgaH 216 73 pramANatadAbhAsau duSTatayodbhAvitau parihRtAparihRtadoSau vAdinaH 216 sAdhanatadAbhAsau prativAdino dvaSaNabhUSaNe ca 74 saMbhavadanyadvicAraNIyam 217 parIkSAmukhamAdarza heyopAdeyatatvayoH saMvide mAdRzovAlaH parIkSAdakSavavyadhAm // 1 // iti.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana isa graMthakA saMzodhana zrIyuta paMDita pannAlAlajI sonI tathA maiMne kiyA hai saMbhava hai ki ajJAna vaza isameM bahutasI truTiyAM raha gaI hoMgI tathA maiMne jo yaha bhUmikA aura viSaya sUcI tathA sUtra sUcI likhI hai vahAM bhI pramAda huA hI hogA usakA khayAla na kara pAThakagaNa hameM anugRhIta kareMge / nivedakarAmaprasAda jaina, bambaI /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ TOS / 9000 ANDRONAL ACHERSAR svargIya paMDita jayacaMdajI viracita hindI prameyaratnamAlA / dohaa| zrImata vIrajineza ravi tama ajJAna nazAya / zivapatha varatAyo jagati vaMdauM maiM tasu pAya // 1 // mANikanaMdimunIzakRta graMtha parIkSAdvAra / karUM vacanikA tAsakI laghuTIkA anusAra // 2 // aisaiM maMgalapUrvaka pratijJA karI / aba parIkSAmukhanAma saMskRtasUtrabaMdha mANikyanaMdiAcAryakRta graMtha hai tAkI bar3I TIkA to prameyakamalamArtaDanAma hai so prabhAcandra AcAryakRta hai, tAmaiM tau vizeSa kari varNana hai / bahuri choTI TIkA prameyaratnamAlA hai so laghu anantavIrya AcAryakRta hai tAkai anusAra maiM dezabhASAmaya vacanikA likhU huuN| tAmaiM buddhikI maMdatAteM tathA pramAdase kahUM hInAdhika artha likhyA hoya tau paMDitajana hAsya mata kariyo, mUlagraMtha dekhi zuddha karalIjiyo / ihAM koI kahai jo pramANake prakaraNa tau saMskRtavacanarUpahI cAhiye, dezabhASAmaya vacana" hInAdhika kahanAM vaNai to viparyaya honerauM bar3A doSa lAgai / tAkA samAdhAna-jo yaha to satya hai dezabhASAke vacana apabhraMza bahuta haiM tahAM artha viparyayarUpabhI bhAsai parantu kAladoSau saMskRtake par3hanevAle virale haiM, ara keI haiM te bhI gurusaMpradAyake viccheda
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| hone" artha yathArtha na samajheM haiM tArauM saMskRtakA bhAvArtha samajhaneMkU dezabhASA kariye haiM / ara je vizeSa paMDita haiM te mUlagraMtha tathA saMskRtaTIkAteM smjheNhiiNge| jainamatamaiM pramANanayarUpa syAdvAda nyAyake graMtha bahuta haiM tinike artha samajhaneMkU yaha prakaraNa bar3A upakArI hai tAtaiM yAkA bhAvArtha dezabhASAmayabhI likhiye haiN| ara je jinamatakI AjJA mAnaiM haiM tinikai arthakA viparyayabhI na hoyagA jetA yathArtha samajheMge tetA tau yathArtha rahaihIgA ara kahIM anyathA hoyagA tau vizeSa buddhivAna paMDitanikA saMyoga bhaye yathArtha hoyagA, jainamatake zraddhAnavAle puruSa haThagrAhI nAhI hohai tAtai dezabhASA karanemeM doSa na lAgaigA aiseM jAnanAM / tahAM prathamahI yAkA saMbaMdha aisA-jo pahale zrI akalaMkadeva AcArya bhaye, te kaise bhaye, apanI nirdoSa jJAna aru saMyamarUpa saMpadA tAkari pratyekabuddha zrutakevalI sUtrakAra Adi bar3e RSIzvara tinikI mahimAMkU Apa lete bhaye, bahuri kalyANarUpa bhaye / bahuri samasta tArkikanikA samUha tinivirSe je bar3e tArkika teI bhaye cUr3AmaNi tinikI kiraNa sArikhI namanakriyA tAkari milI hai caraNanike nakhanikI kiraNa jinikii| bhAvArtha-bar3e bar3e tArkika je tarkazAstrake vettA te jinike caraNa sebeM haiM / bahuri kavitA karanA, TIkA karanA, vAda jItanA, vaktApaNA karanA, yahu cyAri prakAra paMDitapaNA tisake jAnaneke icchuka tRSAtura grahaNa karaneke icchuka je vinayakari namrIbhUta ziSyajana tinisahita kiyA Apa anubhava jinU. aise bhaye, tinina~ tarka graMthanike sAta prakaraNa race / bRhatraya, laghutraya, cUrNikA / te atikaThina jinimaiM mandabuddhi praveza na kari sakai, tAtai tinimaiM mandabuddhIhUnikA praveza honeke arthi tinihIkA artha lekari dhArA nagarIkaivi zrImANikyanaMdiAcArya tini. yaha parIkSAmukha nAma prakaraNa racyA / tisakA vivaraNa karaneke
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita icchuka je laghu anaMtavIrya AcArya te tisakI Adi vi nAstikatAkA parihAra, ziSTAcArapAlana, puNyakI prApti, nirvighna zAstrakI samApti Adi phalakU cAhate saMte zloka kahaiM haiM; natAmaraziroratnaprabhAprotanakhatviSe / namo jinAya durvAramAravIramadacchide // 1 // yAkA artha-TIkAkAra kahai haiM jo jina kahiye karmazatruke jItane hAre je arahaMta parameSThI tini sarvanike arthi hamArA namaskAra hohu / kaise haiM jina--name je devanike mastaka tinike mukuTanike maNinikI prabhA tisavirSe poI hai milI hai caraNake nakhanikI kiraNa jinikI / bhAvArtha-arahaMta parameSTIkU cyAri prakArake deva namaskAra karai haiM / bahuri kaise haiM kaThina hai nivArana jAkA aisA jo kAmarUpa subhaTa tAkA madake chedana hAre haiM / isa zlokamaiM mAravIramadacchide aisA vizeSaNa jinakA hai tAkA aisAbhI artha hai;--mA kahiye lakSmI tAhi rAti kahie de tAkU mAra kahie, so isa mAra zabdake artha taiM mokSamArgake dAtA bhaye / bahuri vIra zabdakari vi kahie vizeSa kari Ira kahie samasta padArthanikU jAnanahAre haiM aise sarvajJa bhaye / bahuri madacchit kahie mAnakaSAyake chedanahAre haiM, aisaiM mada aisA upalakSaNapadatai sarva rAgAdikakA nAza karana hAre bhaye aisaiM " mokSamArgasya netAraM " ityAdi sUtrakI TIkA virSe kahe je Aptake tInUM vizeSaNa te siddha bhaye / bahuri anya prakAra kahai haiM;--mA kahiye prameyakA pramANarUpa jAnanahArA kevalajJAna soI bhayA ravi kahiye sUrya, bahuri irA kahiye vANI divyadhvani, ye doU kaise ? durvAra kahiye khoTe hetu dRSTAMtanikari nivArana jinakA na hoya aise jAke hoya so durvAramAravIra kahiye / bahuri mada kaDne sarva rAgAdika lene tinakauM chedai so madacchit
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| kahiye / aiseM bhI te Aptake tInUM vizeSaNa bhaye aisA jAnanAM / aisaiM maMgalakai arthi namaskAra kiiyaa| tahAM maMgala doya prakAra haiM-eka mukhyamaMgala, dUjA amukhya maMgala / tahAM mukhyamaMgala tau jinendrake guNanikA stotra karanA hai aru amukhyamaMgala laukika hai tahAM dadhi akSata Adi haiM / so ihAM mukhyamaMgala jineMdrake guNanikA stotra hai so hI kiyA hai| AgaiM isa graMthake kartAkU TIkAkAra namaskAra karai haiM; akalaMkavacoM'bhodheruddabhre yena dhiimtaa| nyAyavidyAmRtaM tasmai namo mANikyanandine // 2 // yAkA artha-tisa mANikyanaMdinAma AcAryakai arthi hamArA namaskAra hohu--jA buddhivAnanaiM akalaMka kahiye karmakalaMkakari rahita zrIvarddhamAnasvAmI athavA akalaMkanAmA AcArya tinike vacana athavA akalaMka kahiye nirdoSa sarvajJakI divyadhvani sohI bhayA samudra tAteM nyAyavidyArUpa jo amRta so mathikari kADhyA-pragaTa kIyA aise haiM / ihAM laukika kathA hai jo nArAyaNa samudra mathikari caudaha ratna kADhe tinimaiM amRtabhI hai so prasiddha apekSA alaMkArarUpa vacana hai / AgeM isa graMthakI bar3I TIkA 'prameyakamalamArtaNDa' hai tAkA kartA prabhAcandra AcArya hai tAkI mahimA doya zlokamaiM karai hai; prabhenduvacanodAracandrikApraMsare sati / mAdRzAH kva nu gaNyaMte jyotiriMgaNasannibhAH // 3 // tathApi tadvaco'pUrvaracanAruciraM satAm / ghetoharaM bhRtaM yadvannadyA navaghaTe jalam // 4 // inikA artha-prabhAcandranAma AcAryake vacanarUpa udAra cAMdaNIkA phailanA hote hama sArikhe AgyAnAmA kITajIvatulya kauna gaNanAMmaiM gaNiye toU hama isa graMthakI TIkA karai haiM so jaisaiM nadIkA jala
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita navIna ghaTaviya lAge taiseM tisa suMdara satpuruSa navIna ghaTaviSai kiLU ghAliye sohU zItala hoya pIvaJavAle puruSanike citta* priya lAgai taisaiM tisa prabhAcaMdrake vacanahI apUrva racanA kahiye tinikU naI racanArUpa kiye saMte suMdara satpuruSanike citta* haranahAre hoyNge| ArauM yaha TIkA jisa nimitta baNI hai so saMbaMdha kahai haiM; vaijeyapriyaputrasya hIrapasyoparodhataH / zAMtiSaNArthamArabdhA parIkSAmukhapacikA // 5 // yAkA artha-vaijeyakA pyArA putra jo hIrapanAmA tAkI prArthanAta zAMtiSeNanAmA koI ziSya haiM tAke par3haneke artha yaha parIkSAmukhanAmA graMthakI paMcikA AraMbhI hai| ihAM "parIkSAmukha" aisA nAmakA artha aisA, jo parIkSAnAma vicArakA hai jo vastu aise hai ki nAhI hai ki anyaprakAra hai aisA vicArakU kahie so ihAM pramANakA lakSaNa AdikI parIkSA kariye haiM isa dvArateM sarvahI vastukI parIkSA hoya hai tAtai parIkSAmukha hai / bahuri tAkI TIkAkU paMcikA kahI so sUtranike pada nyAre kari tinikA nyArA nyArA artha kahiye tAkU paMcikA kahie hai, so isa TIkAmaiM sUtranikA bhinna bhinna padanikA artha kariyegA tAtai paMcikA nAma hai / yAkA dUjA nAma prameyaratnamAlAbhI hai| ArauM mUlagraMthakA Adi sUtrakI sUcanikA kahai hai; zrImat kahiye pUrvAparavirodharahitapaNAM so hI jo zrI lakSmI tAkari sahita aisA jo nyAya so hI bhayA samudra jAmaiM agaNita prameya vasturUpa ratna bhare so hI hai sAra jAmaiM aisA nyAyarUpa samudra tAke avagAhana karanekU avyutpanna je nyAyazAstrake abhyAsarahita puruSa te asamartha haiM, aisA vicAri zrImANikyanandinAma AcArya tinike avagAhaneMkU jihA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / jasArikhA yaha parIkSAmukhanAma prakaraNa racai hai / ihAM nyAya aisA zabda hai so 'ni' upasarga pUrvaka 'iN gatau' dhAtukai ghaJpratyaya karaNa arthamaiM joDyA hai tAteM aisA artha hoya hai--jo koI prakAra niyamakari prameyapadArthakA svarUpa jAkari jANiye so nyAya hai / athavA nayapramANarUpa yukti tAkA kahanehArA hoya tAkU bhI nyAya kahiye / bahuri yAkA zrImAn vizeSaNa kiyA tAkA yahu artha-jo nivadhipaNAM hoya so zrI, athavA zraddhAna Adi guNakA upajAvanA hai lakSaNa jAkA aisI zrIkari yukta hoya so zrImAn / bahuri yAkU samudra kahyA so rUpakAlaMkAra kari kahyA so yAkA vizeSaNa kiyA jo ameyaprameyaratnasAra hai / so ameya kahiye mithyAdRSTInikari jAnanemaiM na Avai athavA gaNanArahita anaMtAnaMta aise je prameya kahiye pramANakari jinikU jAniye aise jIva AdipadArtha vastu hai / bahuri ratnanibirphe sAra hoya so ratnasAra kahiye, aisaiM ameya prameya hai ratna sAra jAmaiM aise bahuvrIhi samAsa hai / bahuri ameya prameya je ratna tinikari sAra hai-utkRSTa hai aisA nyAyarUpa samudra hai aise tatpuruSa samAsa hai| aisaiM isa parIkSAmukha prakaraNake saMbaMdha, abhidheya, zakyAnuSThAnaiSTaprayojana ini tInUMnikauM jAneM vinA parIkSAvAna puruSanikI pravRtti yA virSe hoya nAhIM, isa hetu" tini tInUMnikA anuvAda kahiye pUrvAcAryani kari kahyA hoya tisa anusAra kahanA so hai purassara kahiye mukhya jAmaiM / bahuri vastu jAkA kathana kIjiye so aisA ihAM vastuzabdakari pramANa ara pramANAbhAsa lenAM tAkA nirdeza kahiye svarUpa kahanAM tisa viSai para kahiye utkRSTa-tatpara aisA pratijJAkA zloka kahai hai / bhAvArtha-isa graMthakA AdikA zloka hai tAmaiM abhidheya saMbaMdha zakyAnuSThAnaiSTaprayojana ina tInUMkauM janAya ara pramANa ara pramANAbhAsakA lakSaNa, jo pUrvAcAryanikari kayA hai tinikA anusAra le kahanekI pratijJA karai hai;
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita pramANAdarthasaMsiddhistadAbhAsAdviparyayaH / iti vakSye tayorlakSma siddhamalpaM laghIyasaH // 1 // yAkA artha-pramANa" arthakI saMsiddhi hoya hai, bahuri pramANAbhAsa" arthakI saMsiddhi nAhI hoya hai-viparyaya hoya hai| yA hetu" maiM graMthakartA hUM so tisa pramANakA aru pramANAbhAsakA lakSaNa kahUMgA / TIkA-ahaM kahiye maiM graMthakartA mANikyanaMdiAcArya hUM so tallakSma kahiye pramANa ara tadAbhAsa ini doUnikA lakSaNa hai tAhi vakSye kahiye khuuNgaa| siddhaM kahiye pUrvAcAryanikari prasiddha kiyA so hii| bahuri kaisA ? alpa kahiye thore akSaranikari kahane yogya aru arthateM mahAn / bahuri kaunakU vicAri kari kahUMgA? atizaya kari laghu je ziSyajana tinikU vicAri kari / ihAM laghupaNAM buddhikRta grahaNa karanA, zarIraparimANakRta na leNAM, jAteM choTe zarIravAlehU bar3e buddhivAna hoya hai, bahuIra avasthAkRta bhI na leNAM jAte choTI avasthAvAlebhI keI bar3e buddhivAna hoya haiM, tAtai jinimaiM buddhi thor3I hoya te ihAM laghuzabdakari grahaNa krneN| ihAM lakSaNakA tau svarUpa aisA jAnanAM-jo bahuta vastu ekaThI milirahI hoya tinimaiMsUM judI karanekA jo kichu vastumaiM prasiddha cihna hoya so lakSaNa hoya / bahuri siddha vizeSaNataiM apanIhI ruci kari nAhI kIyA pUrvai kahyA tisahI artharUpa hai aisA janAyA hai| bahuri alpa kahanete yAmaiM thore akSaranimaiM hI artha bahuta hai aiseM yAkA niSprayojanapanAM niSedhyA hai| yaha pramANa tadAbhAsakA lakSaNa kauMna hetu" kahiye hai jAteM artha jo jAnane yogya vastu tAkI saMsiddhi kahiye prApti honAM athavA jAnanAM ye doU pramANateM hoya haiM yAteM / bahuri kevala pramANate arthakI saMsiddhi hoya hai, aisAhI nAMhIM hai pramANAbhAsateM arthasaMsiddhikA abhAvabhI hoya hai yArauM doUhIkA lakSaNa kahanAM / bahuri iti
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| zabda hai so hetu arthamaiM hai ara yAkA samudAyArtha upari kahyA so jAnanAM / ihAM tarka-jo abhidheya, saMbaMdha, zakyAnuSThAnaiSTaprayojana ina tInani kari sahita zAstra hoya haiM / tahAM isa prakaraNakA jahAM tAI abhidheya aru saMbaMdha ye doU na kahiye tahAM tAI yAkA upAdeyapaNAM na hoya-yahu grahaNa karane yogya na hoy| ihAM udAharaNa-jaisaiM kAhU naiM kahyA jo yaha vaMdhyAkA putra jAya hai, AkAzake phUlanikA jAkai mastaka sehurA hai, marIcikA-bhADalImaiM snAna kari jAya hai, susAke sIMgakA dhanuSa dhAre hai, aise kahanemaiM kichU vastu nAMhI avastu kahe tAtaiM yAmaiM abhidheya-artha nAhI / bahuri kAhUnaiM kahyA-daza dADima haiM, chaha pUvA haiM, caravI hai, chalIkA cAmar3A hai, mAMsakA piMDa hai athavA aho dekho yaha gerU hai spaSTa kiyA tAkA pitA zIlA hoya gayA aise vacana kahe tinimaiM kAhUkA saMbaMdha na milyApralApamAtra bhaye / aiseM zAstramaiM abhidheya sambandharahita vacana hoyatau parIkSAvAna Adarai nAMhI / bahuri taisaiM hI jo azakyAnuSThAnaiSTaprayojana hoya jAkA grahaNa karanA kaThina hoya aru apane iSTa hoya to jaise sarpakA maNi sarvajvara-rogakA haranahArA hai aise kahanemaiM rogakA haraNAM tau iSTa hai parantu tisakA grahaNa karanA kaThina hai aise vacanakU parIkSAvAna Adarai nAMhI / taisaiMhI zakyAnuSThAna aniSTaprayojana hoya, jaisaiM kAhU. kahyA mAtAkA vivAha karanA, tau yAkA karanAM tau sugama hai parantu yaha iSTa nAhI so aise vacana bhI parIkSAvAna Adarai nAMhI / tAtaiM ye tInUM hI yA zAstrake kahe cAhie ? tAkA samAdhAna;-AcArya kahai hai jo yahu satya hai / yA prakaraNake abhidheya pramANa aru pramANabhAsa haiM te tau isa zlokamaiM pramANa tadAbhAsa padakA grahaNa" kahe hI, jAteM isa prakaraNakari pramANa pramANAbhAsakAhI
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracitakathana kariye hai / bahuri saMbaMdha hai so arthakA sAmarthyahInaiM AyA jAteM yA prakaraNakai aru pramANa pramANAbhAsarUpa abhidheyakai vAcyavAcaka hai lakSaNajAkA aisA saMbaMdha pratItimaiM AvaihI hai| bahuri prayojana zakyAnuSThAnarUpa aru iSTarUpa hai sobhI Adi zlokakarihI lakhiye hai, jAtai prayojana doya prakAra hai eka sAkSAt , dUjA prNpraa| tahAM isa zlokamaiM 'vakSye' aisA pada hai so yA padakari sAkSAt prayojana kahiye hai jAteM saMzaya viparyayarahita zAstrakA jJAna honerauM ziSyajana dekhi laiMge, ziSyajananihIkU vicAri kari kahanekI pratijJA karI hai so yahI sAkSAt prayojana hai; bahuri paraMparAprayojana arthakA jJAna tathA prApti hai so Adi zlokamaiM 'arthasaMsiddhi' aisA pada hai tAkari kahyA, jAtaiM zAstrake jJAnakai anaMtara arthakA jJAna tathA prApti hoyagI aisaiM jAnanAM / pheri tarka-jo samasta vighnake nAzakai Artha iSTadevatAkA namaskAra zAstrakI Adi viSaM cAhiye so isa prakaraNake karttAnaiM na kiyA so kahA kAraNa ? ___ tAkA samAdhAna;-AcArya kahai hai jo aisaiM na kahanAM, jaate namaskAra mana aru kAyakari bhI saMbhava hai tAteM aisaiM jAnUM mana kari aru kAyakari zAstrake prAraMbha karateM kara liyA hoygaa| bahuri vacanakari namaskArabhI isa Adi vAkyakari jAnanAM, jAteM keI vAkya aise haiM jinakA doya Adi arthabhI dekhiye haiM; jaisaiM kAhUnaiM kahyA 'zveto dhAvati' aise vAkyake doya artha hoya haiM, eka tau aisA jo 'zvA' kahiye kUkarA (kuttA) -so 'itaH'kahiye yA tarapha 'dhAvati' kahiye doDai hai / bahuri dUjA arthajo zveta kahiye dholA guNayukta koI doDai hai / aise doya arthakI pratIti hai / tahAM Adike vAkyakai virSe namaskArarUpa arthabhI hai, sohI kahiye haiM;-tahAM artha kahiye heyopAdeyarUpa vastu tAkI saMsiddhi kahiye yathArtha
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 hindI prameyaratnamAlA ! jJAna so pramANa" hoya hai, tahAM mA kahiye lakSmI antaraMga to anaMtacatuSTayarUpa aru bAhya samavasaraNAdikarUpa; bahuri ANa kahiye zabda ini doUnikA dvandvasamAsateM mANa aisA bhayA, bahuri upasarga joDyA taba pramANa bhayA so isa upasargake yoga" aisA artha bhayA jo aisI prakRSTa utkRSTa lakSmI hari-hara-brahmA AdikU laukikadeva mAnai hai tinikai nAMhI / bahuri aisI divyadhvani vANI pratyakSa anumAna pramANate virodharahita anyakai nAhI, aisA pramANanAma bhagavAna arahaMtakAhI bhayA aisaiM asAdhAraNa guNa dikhAvanAM-kahanA hai so bhagavAnakA stavanahI hai tAteM arthakI saMsiddhikU avazya kAraNabhUta jo pramANa kahiye bhagavAna arhanta tArai tau arthakI saMsiddhi samyagjJAna hoya hai / bahuri pramANAbhAsa je hariharAdika tini" arthakI saMsiddhikA abhAva-mithyAjJAna hoya hai / isa hetu" isa prakaraNa tini pramANa pramANAbhAsakA lakSaNa kahUMgA / aisaiM kahyA taisA AgaiM sUtra kahiyegA / jo "sAmagrIvizeSa" ityAdika tinimaiM sarvajJa asarvajJakA nizcaya kriyegaa| aisaiM arahaMtakA satyArthasvarUpa kahanAM so maMgalarUpa bhayA, anyakA niSedha so amaMgalakA niSedha hai aisA jAnanAM / AgaiM aba kahaneMkU prAraMbha kiyA jo pramANatatva tAviSai anyavAdI. nikai cyAri vipratipatti haiM / svarUpavipratipatti 1 saMkhyA vipratipatti 2 viSayavipratipatti 3 phalavipratipatti 4 aisaiM cyAri / tinimaiM prathamahI svarUpakI vipratipattikA nirAkaraNakai arthi sUtra kahai hai / ihAM vipratipatti nAma anyathA jAnaneMkA hai so pramANakA svarUpa anyavAdI anyaprakAra kahai hai so bAdhAsahita hai, satyArtha nAhIM, aisA isa sUtrateM siddha hoya hai; svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam // 1 //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita yAkA artha-sva kahiye Apa AtmA apUrvArtha kahiye pahile jAkI pramANatA na bhaI aisA anya vastu ini doUnivi vyavasAyAtmaka kahiye vyApArakari nizcaya karane svarUpa jo jJAna so pramANa hai / ihAM pramANa zabdakI nirukti aisI;-'pra' kahiye prakarSarUpa saMzaya, viparyaya, anadhyavasAyakari rahita hoya kAra 'mIyate ' kahiye vastusvarUpakU jAniye jA kari so pramANa hai, aise karaNasAdhanarUpa nirukti hai, so aisA jJAna vizeSaNakari tau je ajJAnarUpa saMnikarSa AdikU pramANa mAneM hai tinikA nirAkaraNa bhayA / tahAM laghu naiyAyikamatavAle tau iMdriyakai ara padArthakai saMbaMdha honA aisA jo sannikarSa tAkU pramANa mAnai hai, ara bar3e purANe naiyAyika te kartA karma Adi kArakanikA sakalapaNAMkU pramANa mAneM haiM / bahuri sAMkhyamatavAle indriyanikI pravRttihIkU pramANa mAneM haiM / bahuri prAbhAkara je mImAMsakamatake bhedavAle ajJAnarUpa jo jJAtA kA vyApAra tAkU pramANa mAneM haiM tinikA niSedha jJAna kahaneMteM bhyaa| bahuri bauddhamatI pramANa jJAnahIkU kahaiM haiM parantu pramANakA bheda jo pratyakSa tAke cyAri bheda kareM haiM / svasaMvedanapratyakSa 1 indriyapratyakSa 2 mAnasapratyakSa 3 yogipratyakSa 4 aisaiM yahU cyArUMhI prakArakA pratyakSa nirvikalpa-vyApAra kari rahita mAnaiM haiM tinike nirAkaraNakai arthi vyavasAyapadakA grahaNa hai| jo vyApArarUpa savikalpa hoya-nizcaya karanevAlA hoya so pramANa hai / bahuri arthapadakA grahaNate je bAhya padArthakA lopa karanevAle vijJAnAdvaitavAdI bauddhamatI tathA brahmAdvaitavAdI vedAntamatI tathA dIkhatI vastukA lopa karanevAle zUnyaekAntavAdo tinikA nirAkaraNa hai| bauddhamatIke cyAri bheda haiM tahAM mAdhyamika tau sarvazUnya mAnai haiM, bahuri yogAcAra bAhyapadArthakU zUnya mAneM hai jJAna* advaita mAnaiM haiM, bahuri sautrAMtika anumAnakA viSaya anumeyakU avastu mAneM haiM, bahuri vaibhASikabhI sarva vastukU zUnya
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / mAnaiM haiM / bahuri arthakA apUrva vizeSaNa hai so gRhItagrAhI pahale grahaNa kiyA-jAnyAM tAhIkU grahaNa karai-jAnai aisA jo dhArAvAhI jJAna tAkai pramANatAkA niSedhakai Artha hai, dhArAvAhIjJAna pramANakA phalarUpa pramiti hai karaNasvarUpa pramANa nAhI / bahuri svapadakA grahaNate jJAnakU parokSahI mAnaiM aise mImAMsakamatI tathA jJAna svasaMvedanasvarUpa nAhI parahI* jAna hai-ApakU Apa jAnai nAMhI aise mAnane vAle sAMkhyamatI tathA jJAna hai so dUsare jJAna kari jAniye hai ApakU ApahI jAneM nAhI esaiN mAnanevAle yaugamatI naiyAyika inikA niSedha hai; jJAna svaparaprakAzaka hai| aisaiM avyApti ativyApti asaMbhava aise tIna lakSaNake doSa haiM tini" rahita bhalai prakAra ThaharayA nizcaya bhayA pramANakA lakSaNa hai| aisaiM yahu sUtra hai so pramANabhUta hai| tahAM anumAnapramANakA prayogasvarUpa yA sUtrakU dikhAie hai;-tahAM pramANa tau ihAM dharmI hai tA vi. yaha lakSaNa kahyA so sAdhya hai, bahuri pramANa jo dharmI so hI ihAM hetu kahanAM / ihAM prazna;-jo pramANa zabdakai tau prathamA vibhakti hai ara hetu virSe paMcamI hoya hai so pramANa zabda hetu kaisaiM ? tAkA samAdhAna;-jo koI jAyagAM prathamA vibhakti aMtapadabhI hetusvarUpa hoya hai, jaisaiM kahyA hai 'pratyakSaM vizadaM jJAnaM' ihAM sAdhya sAdhanakA prayoga kariye taba prathamAbhI heturUpa hai, isa sUtrakA prayoga aise kiyA hai, "pramANa hai so svApUrvArthavyavasAyAtmaka jJAna hai, kAhe taiM jAte pramANapanAM yAhI hai, tAteM jo svApUrvArthavyavasAyAtmaka jJAna nAhIM so pramANa nAhIM jaise saMzayAdika svApUrvArthavyavasAyAtmaka nAhI te pramANabhI nAhI tathA ghaTa Adi jaDapadArtha te bhI aise nAhI te pramANa nAhIM, bahuri pramANa hai so aisA hai, tA" svApUrvArthavyavasAyAtmaka jJAna hai so hI pramANa
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita 13 hai / " aisaiM anumAnake paMca avayavarUpa yaha sUtra hai / dharmI ara sAdhya doU svarUpa pakSa kahiye tAkA vacana so pratijJA hai, sAdhanakA vacana so hetu hai, vyAptikUM lAra lagAya dRSTAMtakA vacana so udAharaNa hai, dRSTAMtakUM aru pakSaM samAna kahanAM hetuko saMkocanAM so upanaya, sAdhyakA niyama kahanAM so nigamana, aisaiM ini pAMcanikA svarUpa AgaiM sUtrakAra kahasI / aisaiM sUtra hai so pramANabhUta hai AptakA yaha vacana hai tAteM tau AgamapramANarUpa ho hai, bahuri anumAnake avayavarUpa ho hai / bahuri sUtrakA aisA bhI svarUpa kahyA hai; - jAmaiM akSara alpa hoya, bahuri jAmaiM saMdeha na upajai, bahuri sArara ( sa ) hita hoya niHsAra nAhI hoya, bahuri jAmaiM nirNaya gUDha hoya, artha gaMbhIra hoya, bahuri zabda artha jAmaiM nirdoSa hoya, bahuri hetusahita hoya, bahuri satyArtha hoya aisA hoya so sUtra hai, so isa prakara ke sarvasUtranikA aisA svarUpa jAnanAM / ihAM pramANakUMhI hetu kahyA so asiddha nAMhI hai jAtaiM sarvahI pramANakA svarUpa kahanevAlenikai pramANasAmAnyaviSai vipratipattikA abhAva hai, pramANasAmAnya prasiddha hai jo aisaiM nAMhI mAniye to apanA iSTatatvakaM sAdhanAM parakA iSTatatvakaM dUSaNa denAM na hoya. pramANa vinAM kAhe sAdhai kA dUSai / ihAM tarka; - jo dharmIhIkUM hetu kahe pratijJAkA ekadeza bhayA so asiddhanAmA hetvAbhAsa bhayA / tAkA samAdhAna; -- jo aisaiM nAMhI, pramANakA vizeSakaM dharmIkari aru pramANa sAmAnyakUM hetu kahaiM tinikai doSa nAhI Avai hai isahI vacanataiM yA hetukaM apakSadharma kahai so bhI nAMhI hai jAtaiM sAmAnya hai so samasta vizeSanimaiM byApaka hoya hai so pakSakA dharmahI hai / bahuri hetukai pakSakA dharmapaNAMkA balakAra sAdhya prati gamakapaNAM nahI hai sAdhya vinAM na honA isa balataiM hI sAdhya prati gamakapaNAM haiM to yaha sAdhyAnyathAnupapatti kahiye,.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| so ihAM pramANanAmA hetukai svApUrvArthavyavasAyAtmaka jJAnanAmA sAdhyatai niyama kari pAie hai so vipakSa jo saMzayAdika tinivirSe yaha sAdhyAnyathAnupapatti nAhIM hai sohI bAdhaka pramANa hai tAke balate nizcayasvarUpa hai| isahI kathanateM isa hetukai viruddhapaNAM bahuri anaikAntikapaNAM bhI nirAkaraNa bhayA aisA jAnanAM jAte viruddha hetukai aru vyabhicArI hetukai avinAbhAvakA niyamakA nizcaya so hI hai lakSaNa jAkA aisI vyAptikA ayoga hai yA" pramANatvanAmA hetu taiM yathokta sAdhyakI siddhi hoyahI hai, yaha kevalavyatirekI hetu hai tArauM sAdhya prati gamakahI hai / jaisaiM aise hetu aura bhI kahaiM haiM;-jIvitA zarIra AtmAsahita hai, jAtai prANAdisahitapaNA hai, jo AtmAsahita nAhIM hoya so prANAdisahita nAhI hoya-zvAsocchAsAdikriyA jAmaiM nAhIM hoya jaisaiM mRtakazarIra, aisaiM prANAdimat paNAM hetu kevalavyatirekI hai yAkA anvayavyAptirUpa dRSTAMta nAhI tA" kevalavyatirekI kahiye, taisaiM pramANatvanAmA hetu bhI kevalavyatirekI jAnanAM, yAkAbhI anvayavyAptirUpa dRSTAMta nAMhI hai| ___ ihAM pahale kahyA thA jo pramANa saMzayAdirahita vastukaM jAnai hai saMzayAdikakA svarUpa na kahyA so aise hai-jo doya pakSamaiM jJAna samAna hoya-nirNaya na hoya sakai, jaisaiM sthANu thA tA vi aMdhakArAdike nimitta saMzaya upajyA 'jo yaha sthANuhai ki puruSa hai| aise doU pakSameM nizcaya na bhayA, jo kahA hai so tau saMzaya hai / bahuri 'doU pakSamaiM ekakA anyathAkA nizcaya honA so viparyaya hai' jaisaiM sthANu thA tA virSe aisA nizcaya bhayA jo yahu puruSahI hai, aisA viparyaya hai / bahuri anadhyavasAyajAmaiM calate tRNAdikA sparza bhayA tahAM aisA 'jJAna jo kachu hai' aisaiM jAmaiM saMzaya bhI nAMhI anyathA nizcaya bhI nAhI yathArtha nizcaya bhI nAMhI so anadhyavasAya hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita bahuri avyApta ativyApta asaMbhavi ye tIna lakSaNAbhAsa kahe / tinikA svarUpa aisA-jo lakSya kAhU vastukU sthApi tAkA lakSaNa kariye so jo lakSaNa lakSyake sarvavizeSabhedanimaiM na vyApai koImaiM hoya koI vizeSamaiM na hoya so lakSaNa avyAptasvarUpa hai / bahuri jo lakSaNa lakSya sthApyA tAmaiM bhI hoya aru jo lakSya nAhI tAmaiM bhI hoya so ativyApta hai / bahuri jo lakSya sthApyA tAmaiM nAMhI saMbhavai so asaMbhavi hai| so ihAM pramANa to lakSya hai ara svApUrvArthavyavasAyAtmaka jJAna lakSaNa hai, so jJAna aisA kahanemaiM tau samyagjJAnake pAMca bheda haiM te parokSa pratyakSa pramANake bheda haiM tinimaiM sarvamaiM pAie hai tAteM avyApta lakSaNa nAhI / bahuri vyavasAyAtmakavizeSaNa" saMzayAdika apramANa jJAna haiM tinimaiM vyavasAya kahiye yathArtha nizcayasvarUpapaNAM nAhI tAtai tinimaiM vyApai nAMhI tAteM ativyApta nAhI / bahuri svavizeSaNa" asaMbhava doSa bhI nAhI hai jo ApakU na jAnaiM so parakU bhI na jAnaiM aisA asaMbhavadoSa yAmaiM nAhI / aise tridoSarahita lakSaNa jAnanAM / jo lakSya aprasiddha hoya tAkA prasiddha cihna hoya so lakSaNa hoya hai // 1 // ___ AgaiM aba apanA kahyA jo pramANakA lakSaNa tAkA jJAna aisA vizeSaNa kiyA, tAkU samarthanarUpa dRDha karate saMte AcArya sUtra kahaiM hitAhitaprAptiparihArasamartha hi pramANaM tato jJAnameva tat // 2 // ___ yAkA artha-hi kahiye jAteM hitakI prApti ahitakA parihAra viauM samartha pramANa hai tAteM aisA jJAnahI hai / ajJAnarUpa sannikarSAdikavi yaha sAmarthya nAhI / tahAM hita tau sukha hai jAte sarva prANI sukhahIkU cAheM haiM, bahuri sukhakA kAraNa hai so bhI hita hI hai / bahuri
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 hindI prameyaratnamAlA / ahita duHkha hai jAtai sarva prANI duHkhakU dUri kiyA cAhaiM haiM bahuri duHkhakA kAraNa hai so bhI ahita hI hai ihAM doUnikA dvaMdvasamAsa hai| bahuri prApti aru parihArakA dvaMdvasamAsa karaNAM tAkU yathAsaMkhya lagA. vanAM, taba hitakI prApti ahitakA parihAra aisA bhayA / ini doUviauM samartha kahiye karanekI zaktiyukta aisA / bahuri 'hi' zabda hetu arthamaiM hai tAteM aisA artha bhayA jo hitAhitakI prApti parihAra vi. samartha hai so hI pramANa hai / tAtai pramANapaNAM kari mAnyAM jo vastu so jJAnahI hone yogya hai / ajJAnarUpa je anyamatInikari mAneM sannikarSa Adi pramANa te hitakI prApti ahitakA parihAravirSe samartha nAhI tAteM te pramANa nAhI / yA sUtrakA anumAna prayoga aisaiM karanA;'pramANa jJAna hI hai,' yaha tau dharmI ara sAdhyake vacanarUpa pratijJA bhaI, bahuri 'hitAhitaprAptiparihArasamarthapaNAMteM' yaha sAdhanakA vacanarUpa hetu bhayA, bahuri 'jo jJAna hai sohI aisA hai anya aisA nAhI jaisaiM ghaTa Adi jar3apadArtha' yaha vyatirekavyAptirUpa dRSTAMtakA vacana so udAharaNa bhayA, bahuri 'aisA yaha pramANa hai' yaha upanaya bhayA, bahuri 'tArauM hitAhitaprAptiparihAravirSe samartha jo pramANa so jJAna hI hai' yahu nigamana bhyaa| aisaiM pAMca avayarUpa anumAnakA prayoga yA sUtrakA hoya hai / ihAM hetu, asiddha nAhI hai jAnai parIkSAvAna puruSa haiM te hitakI prApti ahitakA parihArakai arthihI pramANakU vicAreM haiM, niSprayojana vyasanamAtrahI pramANakI kathanI nAMhI kareM hai / aisaiM sarvahI pramANake kahanevAle mAtrai haiM // 2 // __ ArauM bauddhamatI kahaiM haiM jo sannikarSAdika ajJAnarUpa hI pramANakU mAneM haiM tinike nirAkaraNakai athi jJAnahIkai pramANapaNAM kahyA so tau hohu yAkU hama nAhI niSedhai haiM, bahuri tuma vyavasAyAtmaka jJAnakA vizeSaNa kiyA so yA vi hama yukti nAhI dekheM haiM jo yaha tuma kaise
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 17 kahau hau ? hamArai tau anumAna pramANakai tau vyavasAyAtmakapaNAMkari pramANapaNAMkA aMgIkAra hai, bahuri pratyakSapramANakai tau nirvikalpaNAM hote hI satyArthapaNAMta pramANapaNAM varNa hai, aisaiM bauddha kahai tAke samAdhAnakai arthi sUtra kahaiM haiM; tannizcayAtmakaM samAropaviruddhatvAdanumAnavat // 3 // yAkA artha-tat kahiye pramANasvarUpa kahyA jo jJAna so nizcayAtmaka kahiye nizcayasvarUpa hai, kAhe taiM ? jAteM samAropa kahiye saMzayAdika tinita viruddha hai yathArtha hai, jaise anumAna hai taisaiM / ihAM yAkA prayoga aisaiM-tat kahiye so pramANapaNAMkari mAnyAM vastu yaha tau dharmI bhayA, bahuri yaha nizcayAtmaka kahiye vyavasAyasvarUpa hai yahu sAdhya hai, doU milyA huvA pakSa hai, yAkA vacanakU pratijJA kahiye / bahuri samAropaviruddhapaNAMta~ yaha hetu hai, ihAM samAropa nAma saMzayAdikakA hai| bahuri anumAnavat yahu dRSTAMtakA vacana so udAharaNa hai / ihAM yahu abhiprAya hai jo saMzaya viparyaya anadhyavasAya svabhAva jo samAropa jisakA virodhI jo vastukA grahaNa kahiye jAnanAM so hai lakSaNa jAkA aisA vyavasAyasvarUpapaNAMkU hote hI avisaMvAdI paNAM kahiye bAdhArahita satyArthapaNAM so vaNai hai, bahuri jo avisaMvAdI paNAM hai so hI pramANapaNAM hai / aiseM bauddhamatInaiM mAnyAM jo cyAri prakArakA pratyakSapramANa tAkai pramANapaNAMkU aMgIkAra karanekA icchuka hai tau samAropakA virodhI jo grahaNa--jAnanAM so hai lakSaNa jAkA aisA nizcayAtmaka jJAnakU hI pramANa mAnanAM yogya hai| ihAM bauddhamatI kahai hai jo samAropakA virodhI aru vyavasAyAtmaka ye doU rUpa tau eka jJAnahIMke bhaye tahAM sAdhyasAdhanabhAva eka jJAnahIkai hi. pra. 2
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita kaisai varNai ? tAkU AcArya kahai hai-aisaiM na mAnanAM jAte ini doUnikai jJAnasvabhAvakAra abheda hoteM bhI vyApyavyApaka jo dharma tinikA AdhArapaNAM kari bhedabhI vaNai hai, jaisaiM zIghra nAmA vRkSa hai tAkai zIghra paNAMkai vRkSapaNAMteM abheda hoteM bhI vyApyavyApaka dharmake AdhArapaNAMkAra bheda vaNa hai / bhAvArtha-vyApakakai tau vyApya bahuta hai bahuri vyApyakai so vyApaka eka hI hai, tahAM vyApakakU tau gamyasaMjJA kahI hai aru vyApyakU gamakasaMjJA kahI hai, so ihAM vyavasAyasvarUpa jJAna tau vyApaka hai jArauM yathArthanizcayAtmaka jo pramANa tAvirSe bhI varte hai aru anyathAnizcayAtmaka jo viparyaya jJAna tAmaiM bhI varte hai / bahuri samAropakA virodhIpaNAM hai so yathArthanizcayAtmaka jJAna viSaM hI pravatrta hai, viparyayavi. nAMhI hai tAteM bheda hai; jaisaiM vRkSapaNAM tau sarva vRkSanimaiM vatta hai so vyApaka hai bahuri zItUMpaNAM zIghra vRkSaviSai hI va" hai tAteM vyApya hai, tAtai zItUMpaNAM tau vRkSavirSe gamaka bhayA ara vRkSapaNAM zItUMkai gamya bhayA, aisA jananAM tAteM sAdhyasAdhanabhAva vaNai hai| bauddhamatI pratyakSa pramANAkA lakSaNa kalpanArahita abhrAMta aisA kahai hai, tAkU avisaMvAdasvarUpa kahaiM haiM, arthakriyAhItaiM kahaiM haiM, vastukA prApta karanevAlA kahaiM haiM, yAhIkU vastukA pravartaka kahaiM haiM, apane viSayakA dikhAvanevAlA kahaiM hai, vastuvirSe nizcaya upajAvanahArA kahaiM haiM so aisA tau vyavasAyAtmaka vizeSaNa kiye hI bgaiNgaa| bahuri anumAnakU bauddhamatI savikalpa sAmAnyamAtraviSayasvarUpa kahaiM haiM tAkU ihAM dRSTAMta kIyA hai jo jaisaiM anumAnakU nizcayasvarUpa savikalpa mAneM haiM taisaiM pratyakSakU bhI mAnoM, sarvathA nirvikalpakai pramANapaNAM varNaM nAhI / bahuri ihAM samAropakA virodhI kahyA so virodha tInaprakAra hoya hai, eka tau sahAnavasthAnalakSaNa, jahAM doU virodhI ekaThe haiM nAMhI jaisaiM prakAza aru aMdhakAra / bahuri dUjA parasparaparihAralakSaNa, jaise
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| ekaThe tau rahaiM parantu svarUpa milai nAMhI jaisaiM rUpaguNa ara rasaguNa, eka vastumaiM rahai svarUpa judA judA hai hI / tIsarA vadhyaghAtakalakSaNa, paraspara ghAtakarai jaisaiM sarpakai aru nyolAkai vaira hoya / so ihAM samAropakai aru yathArthanizcayAtmakakai sahAnavasthAnalakSaNa virodha hai, yathArtha nizcaya hoya tahAM samAropa saMzaya viparyaya anadhyavasAya rahai nAMhI // 3 // ____ AgaiM aba pramANakA lakSaNamaiM apUrva vizeSaNasahita arthakA grahaNa hai tAkU samarthana kari dRr3ha karatA saMtA--tisakU spaSTa karatA saMtA sUtra kahaiM hai; anizcito'pUrvArthaH // 4 // ___ yAkA artha-jAkA pUrvaM nizcaya na bhayA hoya aisA vastu apUrvArtha hai| tahAM jo anya pramANakari saMzayAdikakA vyavaccheda kari nizcaya na kiyA aisA jo artha kahiye vastu so apUrvArtha hai / aisA kahane kari IhA jJAnakA viSaya vastukU pahile avagrahAdika kari grahaNa kiyA tAkai gRhItagrAhIpaNAM hoteM bhI pUrvArthapaNAM nAMhI hai, jAteM IhAdika jJAnakA viSayabhUta vastu avagrahake grahe pIche jo avAntaraeNvizeSa kahiye anyAvazeSa so avagrahAdikari nizcaya nAhI hoya hai tAtai pUrvArtha nAhI hai, apUrvArtha hI hai // 4 // ___ AgaiM kahai haiM, jo apUrvArtha kahyA so yAhI prakAra hai ki koI anya bhI prakAra hai aisaiM pU. sUtra kahai haiM; dRSTo'pi samAropAttAdRk // 5 // yAkA artha-jo vastu pUrvai dekhyA hoya-pramANa nizcaya kiyA hoya pI2 tAvirSe saMzayAdika jo samAropa so hoya jAya tau vastu 'tAdRk' kahiye vinA nizcaya kIyA samAna hai-arvArtha hai / tahAM 'dRSTo'pi'
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita kahiye anya pramANakari grahmA hoya tau bhI tAdRk kahiye apUrvArtha hIM hai / ihAM aisA artha bhayA jo anizcita aisaiM pUrvai kahyA so hI kevala apUrvArtha nAMhI hai, dekhe viSai bhI saMzayAdika hoya jAya so bhI apUvArtha hai / ihAM aisA artha hai jo anyapramANakari pahalI grahyA thA so dhuMdhalA AkArapaNAM kari nirNaya na hoya sakai so bhI vastu apUrva hai jAtaiM tisaviSai pravarttyA jo samAropa kahiye saMzayAdika tinikA vyavaccheda nAMhI hai // 5 // AgaiM je jJAnakUM svaprakAzaka nAMhI mAMnaiM haiM te kahaiM haiM jo vijJAna kai apUrvArtha vyavasAyAtmakapaNAM tau hohu parantu svavyavasAya tau hama nAMhI jAnaiM haiM, aisaiM kahai tAkUM uttarakA sUtra kahai hai; - svonmukhatayA pratibhAsanaM svastha vyavasAyaH // 6 // 1 yAkA artha -- apane sanmukhapaNAM kari apanAM pratibhAsanAM so apanA vyavasAya hai / apaneM svonmukhapaNAM so tau ' svonmukhatA kahiye aisaiM apanA anubhava tAkari pratibhAsanAM pratIti honAM so 'svasya vyavasAya' kahiye / tahAM maiM merai tAMI jAnUM hUM aisI pratIti jAnanIM // 6 // ihAM dRSTAntakA sUtra kahai haiM; arthasyeva tadunmukhatayA // 7 // yAkA artha --jaisaiM artha kahiye anyapadArtha tAkai sanmukha hoya tAkU jAnai hai taisaiM hI Apake sanmukha hoya apanIM tarapha dekhai taba ApakUM jAnaiM / ihAM 'tat' zabda kari tau arthakA grahaNa karanAM jaisaiM arthake sanmukhapaNAM kari pratibhAsanAM hoya taba arthakA nizcaya hoya hai taisaiM apane sanmukhapaNAM kari apanAM pratibhAsanAM hoya taba apanAM nizcaya. hoya hai // 7 //
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / AmaiM ihAM ullekha kahai haiM;-( dRSTAnta dArTAntikakA udAharaNakU ullekha kahiye ); ghaTamahamAtmanA vebhi // 8 // yAkA artha--maiM ApahI kari ghaTa hai tAhi jAnUM huuN| ihAM 'ahaM' aisA tau kartA hai, 'ghaTa' karma hai, 'AtmanA' karaNa hai, 'vedmi' aisI kriyA hai / so jaisaiM Apa Apakari ghaTa vastukU jAnaiM hai taisaiM Apa Apakari ApakU bhI jAnaiM hai aisA jAnanAM // 8 // AgaiM ihAM naiyAyika tau kahai hai;-jJAna hai so anyapadArthakU hI nizcaya karai hai-karmahIkU jAnaiM hai ApakU nAMhI jAnaiM hai, Apa karaNa hai tathA AtmA jo kartA hai tAkU bhI nAMhI jAnaiM hai tathA phalarUpa kriyA hai tAkU bhI nAMhI jAnaiM hai / ihAM jainamata apekSA ajJAnakA nAza honAM heyopAdeyakA jAnanAM tathA vItarAgatArUpa honAM aisA pramANakA phala jAnanAM / bahuri mImAMsakanimaiM bhaTTamatavAle kahai haiM--jo kartA aru karmakU hI jJAna jAna hai, Apa karaNa hai so ApakU Apa nAMhI jAna hai ara kriyArUpa phalakU bhI nAMhI jAna hai| bahuri mImAMsakamatamaiM hI jaiminIya mata haiM te haiM haiM kartA karma kriyAkU jJAna jAnai hai aru Apa karaNa hai so ApakU Apa nAMhI jAnaiM hai / bahuri mImAMsakamatamaiM hI prabhAkarakA mata hai so kahai hai-karma kriyAhI* jJAna jAnai hai AtmA kartAkU ara Apa karaNa* nAMhI jAnaiM hai / so ye sarvahI mata pratItibAdhita haiM aisA dikhAvatA saMtA sUtra kahaiM haiM; karmavatkartRkaraNakriyApratIteH // 9 // yAkA artha-jJAnaviSaM jaisaiM karmakI pratIti hai taise hI kartA, karaNa, kriyAkI pratIti hai aisaiM pUrvasUtrakA heturUpa yahu sUtra hai; tAtai paMcamI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita vibhakti antamaiM hai / tahAM jJAnakA viSayabhUta vastu hai so tau karma kahiye hai, jAnaiM karmakA svarUpa aisA hai jo kriyAkai vyApya hoya-prApta hone yogya hoya tathA racane yogya hoya tathA vikAra karane yogya hoya so ihAM jJaptikriyAkai vyApya jJAnakA viSaya vastu hI hai / bahuri karmavat kahyA so yaha upamA alaMkArarUpa dRSTAntakA vacana bhayA / bahuri kartA AtmA hai / bahuri karaNa pramANarUpa jJAna hai / bahuri kriyA pramiti hai / tinikA dvaMdva samAsa kari pratIti zabdaH SaSThItatpuruSa samAsa karanA, tAkai aMtavirSe hetu artha maiM paMcamI vibhakti karanI / ihAM vRttimaiM 'kA' aisI paMcamIkI saMjJA hai so jainendravyAkaraNa apekSA hai / aisaiM pahale sUtra kahyA tAmaiM anubhavakA ullekha hai tA virSe yathA anukrama saMbaMdha karaNAM taba aisA artha hoya hai-jo jJAna jaisaiM apanAM viSayabhUta vastu jo karma tAkI pratIti karai hai taisaiM hI kartA AtmAkI tathA karaNarUpa ApakI tathA kriyAkI pratIti karai hai yAtaiM jaisaiM ghaTakU maiM Apa kari jAnUM hUM aisI pratIti karai hai taisaiM hI kartA karaNa kriyA viSai bhI maiM inikU jAnUM hUM aisI pratIti karai hai yAmaiM bAdhA nAhIM hai, anubhavasiddha hai / ihAM aisA jAnanAM jo eka hI jJAnamaiM kartA Adi aneka kAraka avasthA bheda vivakSA kAra saMbhavai hai tAteM jainamata syAdvAda hai tAmaiM apekSAtai virodha nAhIM hai, sarvathA ekAMtInikai virodha Avai hai // 9 // AgaiM koI kahai jo yaha kartA AdikI pratIti kahI so tau zabdakA uccAramAtra hI hai vastukA svarUpakA balateM tau nAhIM upajI, kahane mAtra hai, vastusvarUpa aiseM nAhIM, aisA prazna hoteM sUtra kahaiM haiM;-- zabdAMnuccAraNe'pi svasyAnubhavanamarthavat // 10 // yAkA artha-yaha kartA AdikI pratIti jJAne kai hoya hai so zabdakA uccAra vinA bhI hoya hai aisaiM ApakA anubhava Apakai hai jaisaiM
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 23 anya arthakA anubhavana hai taisaiM hI ApakA hai / tahAM jaisaiM ghaTa Adika zabda hai tinikA uccAra kiyA vinA bhI ghaTa Adi vastukA jJAnaviya tadAkAra anubhava hoya hai taisaiM hI 'maiM hUM maiM hUM' aisA jo antaraGgakai virSe sanmukha hoteM ApakA tadAkArapaNA kari pratibhAsa hoya hai so zabdake uccAra kiye vinA hI Apakari anubhava kIjiye hai // 10 // ___ AgeM isa hI arthakU yuktipUrvaka anyavAdIkA upahAsasahita vacana jaisaiM hoya taisaiM sUtra kahaiM haiM; ko vA tatpratibhAsinamarthamadhyakSamicchastadeva tathA necchet // 11 // __yAkA artha-tisa jJAna kari pratibhAsyA jo artha kahiye vastu tAkU pratyakSa iSTa karatA saMtA puruSa aisA kauna hai jo tisa jJAnahIkU pratyakSa iSTa na kare, iSTa karai hI / ihAM ' ko yA' aisA kahane se laukika jana tathA parIkSaka jana sarva hI leNeM / bahuri 'tatpratibhAsinaM' kahiye tisa jJAnakari pratibhAsaneMkA jAkA svabhAva hoya so lIjiye / aisA jo pratyakSa viSayarUpa vastu tAkU pratyakSa iSTa karatA puruSa so aisA kauna hai jo 'tadeva' kahiye so hI jJAna tAhi 'tathA' kahiye pratyakSapaNAMkAra nAhI iSTa karai 'api tu' kahiye nizcaya" iSTa karai hI krai| jA" viSayI jo jJAna tAkA pratyakSapaNAM dharma hai so upacAra kari tAke viSayabhUta padArthakU pratyakSa kahiye hai, mukhya tau pratyakSapaNAM jJAnakA dharma hai / iha aisA jAnanAM-jo mukhyakA abhAva hoteM bahuri prayojana aru nimitta hoteM upacAra pravattai hai so ihAM arthakai tau pratyakSapaNAM mukhya nAMhI hai aru pratyakSapaNAM mukhya dharma jJAnakA hai so tAkai viSayabhUta artha vi. pratyakSapaNAMkA upacAra hai so prayojana tau ihAM vyavahArakA pravarttanA hai aru nimitta ihAM jJAnakai aru vastukai viSayaviSayIbhAva saMbaMdha hai so hai,
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita aisA jAnanAM / jo aisaiM na mAniye to aprAmANikapaNAM kahiye aparIkSakapaNAMkA prasaMga Avai hai // 11 // AgaiM ihAM isakA udAharaNa kahai haiM; pradIpavat // 12 // yAkA artha-jaisaiM dIpakakai pratyakSatA ara prakAzatA vinA tisakari bhAse je ghaTAdika padArtha tinikai prakAzatA pratyakSatA na vaNai taisaiM pramANasvarUpa jJAnakai bhI jo pratyakSatA na hoya tau tisakari pratibhAsyA arthaka bhI pratyakSatA na vaNai / ihAM tAtparya kahai hai--tAkA prayoga-jJAna hai so apane pratibhAsa karaneM viApatai anya jo samAnajAtIya anya artha tisakI apekSA na cAhai hai yaha tau dharmisAdhyakA samudAyarUpa pakSakA vacana so pratijJA hai| pratyakSa padArthakA guNa hote adRSTa jo zakti tAkI vyaktirUpa anuyAyikaraNapaNAMteM yahu hetu hai / bahuri pradIpabhAsurAkAravat yaha udAharaNa hai / ihAM bhAvArtha aisA-jo jJAna apane jAnaneM viSai anyajJAnakI apekSA na karai hai Apa hI ApakU jAnaiM hai jAte jJAna AtmA hI kA guNa hai so jAnanekI zaktikI vyaktirUpa karaNa avasthAkU prApta hoya hai / ApakI pramiti prati ApahI karaNa hai jaisaiM dIpakakI prakAzarUpa loya hai so Apake prakAzanemeM anya loyakI apekSA nAhI karai hai, Apa hI ApakU prakAzai hai, aiseM jAnanAM // 12 // __ ArauM koI AzaMkA karai hai jo pramANakA lakSaNa kahyA so aisA tau hohu tathApi isa pramANakI pramANatA ' svataH' kahiye ApahI" hoya hai ki 'parataH' kahiye anyatai hoya hai ? jo svataH hI kahoge to avipratipatti hoyagI Apa anyathA bhI grahaNa karai tAkA niSedha kAherauM hoyagA ? bahuri parateM kahoge to anavasthAnAmA dUSaNa AvaigA jAteM
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA ! 25 1 pramANakI pramANatA anyataiM hoya taba tisa anyakI pramANatA kAhetaiM hoya ? bahuri tisakI bhI anyataiM kahiye tau kahUM ThaharanAM nAMhI taba anavasthA bhaI | aisaiM doU AzaMkAkA nirAkaraNakAra apanA mata sthApate saMte sUtra kahaiM haiM / ihAM aisA bhAvArtha -- jo mImAMsakamatI tau pramANakA pramANapaNAM svataH kahaiM haiM apramANapaNAM parata: kahaiM haiM / bahuri sAMkhyamatI pramANapaNAM tau parataH apramANapaNAM svataH kahaiM haiM / bahuri naiyAyikamatI doU hI parataH hoya hai aiseM kahaiM haiM / aiseM bahuta vAdInikari anya I anya prakAra kahaneMtaiM saMzaya upajai hai tA kathaMcit svataH kathaMcit parata: aisaiM syAdvAda yathArthasiddhi hoya hai aisaiM sUtra kahaiM haiM; tatprAmANyaM svataH paratazca // 13 // yAkA artha -- tisa pramANakA prAmANya kahiye pramANapaNAM kathaMcit ApahItaiM hoya hai kathaMcit parataiM hoya hai / tahAM sUtranike saMpradAya maiM aisI paribhASA hai-- jo vAkya kahiye sUtra haiM te sopaskAra kahiye anyapadanikA adhyAhAra -- melanAM sahita hoya haiM, so ihAM aisI prApti karaNIM, jo abhyAsadazA viSai tau pramANakA pramANapaNAM ApahItaiM hoya hai, bahuri anabhyAsadazA viSai parateM hoya hai / aisaiM kahaneMtaiM dauU ekAntakA nirAkaraNa bhayA / ihAM kathaMcit anabhyAsa dazA viSai parataiM pramANapaNAM kahaneM maiM anavasthA jaisaiM ekAnta kahaneM maiM Avai hai taiseM samAna nahI A hai jAtaiM abhyastaviSayasvarUpa jo anyajJAna tAkari Apa hI taiM pramANapaNAM hoya hai tAkari anavasthAkA parihAra hoya hai aisA aMgI - kAra hama kiyA hai / athavA pramANakA pramANapaNAM utpattivirSai tau parateM hI ho hai jAtai viziSTa navIna kAryakA honAM viziSTa navIna kAra - taiM hI hoya hai / bahuri viSayakA jAnaneMrUpa tathA viSayaviSai pravarttaneM-rUpa jo pramANakA kArya tA viSai abhyAsadazA maiM tau ApahItaiM pramANatA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 svargIya paM0 jayacaMdajI virAcita hai, bahuri anabhyAsadazAvirSe parateM pramANatA hoya hai, aisA nizcaya hai| ihAM abhyAsadazA tau so kahiye jahAM bArabAra grahaNa hoya anabhyAsa jo prathama hI grahaNa hoya so khiye| jaisaiM jA gAMvamaiM Apa vasai tAkA sarovarakA jala Apakai abhyAsamai Apa rahyA hoya tahAM tisakA jalakA pramANapaNAM tathA jalajJAnakA pramANapaNAM Apakai ApahI" hoya hai tAkI pramaNatA karane meM anya pramANadikakA sahAya cAhai nAMhI tisa sarovarakai samIpa jAte hI snAna karanAM, jala bharanA, pIvanAM Adi kArya niHzaMkapaNe karai hai so ihAM tau abhyAsadazAvirSe svata: prAmANya bhyaa| bahuri so hI puruSa anyaprAmAdika jAya tahAM mArgamaiM dUritaiM jalakA nivAsa dekhai tahAM apane jJAnakI tathA jisa jalarUpa viSayakI pramANatA AI nAhI, vicArane lagA yaha jala hai ki bhADalI hai ? ki kAMza phUli rahyA hai ? ki mokU anyathA dIkhai hai ? aisA saMzaya upajyA tahAM je jalakI pramANatA karaneke kAraNa pUrvai abhyAsamaiM the, jo jahAM anya loka jala bhari lyAvate hoya tathA jala bharate hoya tathA ghaTa Adi jalake pAtra jahAM dIkhate hoya tathA kamalanikI sugaMdha AvatI hoya mIMDake bolate hoya ityAdi kAraNaniteM tisa jalakI pramANatA Avai tahAM anabhyAsadazAvirSe parateM pramANapaNAM kahiye / bahuri utpattimaiM parahIrauM kahyA so antaraMga to aisA hI jJAnAvaraNakA kSayopazama ara bAhya pApakarma Adi doSarahita apanA jJAna hoya / bahuri jJAnake kAraNa je iMdriyAdika te nirdoSa nirmalatA Adi guNakari yukta hoya taba navIna pramANatArUpa kArya upajai, jAteM viziSTa kArya hoya jo viziSTa kAraNa" hI hoya / bahuri viSAyakA jAnaneMrUpa kriyA hai lakSaNa jAkA ara viSayavirSe pravRtti honAM hai lakSaNa jAkA aisA jo pramANakA kArya tAvirSe abhyAsadazAvirSe tau pramANakI pramANatA ApahI" hoya hai ara anabhyAsadazAvirSe parateM hoya hai, aisA nizcaya kIjiye hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 27 ___ ihAM mImAMsakamatI kahaiM haiM;-jo pramANapaNAMkI utpattiviSa vijJAnake kAraNa je nirdoSa netra Adika tini" bhinna anya kAraNakI apekSApaNAM hai so asiddha hai-anyakAraNa nAhIM hai tAtai pramANakA pramANapaNAM tisa pramANahI" hoya hai jAte tisa pramANate anya vastukA hI abhAva hai, ara jo kahoge anyakAraNa netrAdikakai nirmalapaNAM Adi guNa hai te hai to yaha kahanA vacanamAtra hai-vastubhUta nAhI, jAtai vidhikI mukhyatAkari athavA kAryakI mukhyatAkari guNanikI pratIti nAhIM hai pramANa sivAya guNa nyAre kichU bhAsate nAMhI pratyakSa kAra to kichU guNa pramANate nyAre daci nAhI jAtai pratyakSa tau indriyanikAra jAnanAM hai so indriyanikI pravRtti atIndriyaviSai hoya nAhI indriyaniteM kichU nyAre hI guNa dIkheM nAMhI / bahuri anumAnakari kichU guNanikA liMga dIkhai nAhI, tAkari anumAna kIjiye, indriyanikari liMga grahaNa hoya taba anumAna hoya hai ara liMgakA bhI liMga anumAnakari grahaNa karanAM kahiye to anavasthA Avai hai tAtai pramANatai nyAre guNa pramANasiddha nAhI / bahuri pramANakI apramANatA tauM ApahItaiM hoya hai ara pramANatA parahIrauM hoya aisA viparyaya bhI kahyA na jAya, jAtai pakSadharma, sapakSe satva, vipakSAbyAvRtti ini tInarUpa sahita jo liMga tisahItaiM kevala anumAna pramANakai pramANapaNAM upajatA dekhiye haiN| anvaya vyatireka kari aise hI utpati dIkhai hai anya prakAra to nAhI / bahuri aise hI pratyakSavirSe bhI lagAvaNAM jo nirdoSa netrAdikari hI pramANamaNAM upajai hai anyaprakAra nAhI / taisaiM hI Agamavi bhI lagAvaNAM jo AptakA kahyApaNAM AgamamaiM guNa hote AgamakA pramANapaNAM tisa guNa" nAhI hai, tisa Agamavi guNanitai doSanikA abhAva hai ara doSAnike abhAvateM saMzaya-viparyayasvarUpa jo apramANa
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitapaNAM tAkA abhAva hote svAbhAvika pramANapaNAM nirdoSa Apa hI tiSThai hai tAteM yaha ThaharI jo pramANapaNAM utpattivi anyasAmagrIkI apekSA nAhI karai hai / bahuri viSayakA jAnanekI kriyArUpa jo apanA kArya tAvirSe apane jAnaneMkI bhI apekSA na karai hai / jo pramANa Apa ApakU jAnaiM taba anyaviSayakU jANeM aisI apekSA nAhI cAhai hai, jAteM ApakA pramANapaNAM jAneM vinA hI jJAnakai viSayake jAnanekI kriyArUpa kArya dekhiye hai / bahuri kahoge jo jAnanakriyAmAtra tau pramANakA kArya nAhI jAteM jAnanakriyAmAtra to mithyAjJAnavi bhI pAie hai / jAnanakriyAkA vizeSa hai so to pahalI pramANakI pramANatA grahaNa hoya taba upajai so aisA kahanAM bhI bAlakakA vilAsa hai vinA samajhyAM kahanAM hai jAteM pramANakA pramANapaNAM grahaNake uttarakAlamaiM utpatti avasthAteM jAnanakriyAkA vizeSa kachU bhAsai nAhI, jaisA jAnanAM pramANapaNAM grahaNa hote hoya hai taisAhI vinA grahaNa kiye hoya hai jAkA pramANapaNAM grahaNa kiyA jo yaha merA jJAna pramANa hai tisateM bhI viSayake jAnanemaiM to kichU vizeSa bhAsatA nAhI, nirvizeSa viSayakI upalabdhi hai / bahuri kahoge jo jAnanemAtrakA tau sIpakai virSe rUpekA jJAna bhayA tAmaiM bhI sadbhAva hai so yAkai bhI pramANakA kAryapaNAMkA prasaMga Avai hai / to aisaiM to jaba hoya jo vastuvirSe anyathApaNAMkI pratIti ara apane kAraNakari upajyA doSakA jJAna ini doUnikari nirAkaraNa na kIjiye so ihAM sIpavitheM rUpAkA jJAna hoya tau tAkA nirAkaraNa hoya hai jo yaha rUpA nAhI sIpa hai / bahuri netranimaiM doSa hai tAtaiM rUpA dIkhai hai aisaiM tisajJAnakA bAdhaka hai tAteM tisakai pramANapaNAMkA prasaMga nAhI Avai hai / tAteM jisa vastuvirSe pramANakA kAraNakA tau doSakA jJAna ara bAdhakakI pratIti na hoya tahAM pramANakA pramANapaNAM ApahIteM hoya hai /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / bahuri aise apramANapaNAMviSai nAMhI hai apramANapaNAM para hI hoya hai, jArauM vijJAnake kAraNanai bhinna jo doSasvabhAvarUpa sAmagrI tAkI apekSA sahitakari apramANapaNAM upajai hai / bahuri apramANatAkI nivRttisvarUpa jo apramANakA kArya tAvi. apanAM apramANatArUpa svarUpakA grahaNakI sApekSA hai hI so jaise apanI apramANatAkU na jANauM teteM apanA anyathApaNAMrUpa jo viSaya tAtai puruSakU nahIM nivRttirUpa karai hai, apramANatAkU jANeM tabahI viSayakA anyathApaNAM jANi choDai, aisaiM mImAMsaka svataH pramANakI pakSakU dRDha kiyaa| aba yAkA nirAkaraNa AcArya karai hai;--jo yaha mImAMsakanaiM kahyA so sarvahI bar3e ajJAnarUpa andhakArakA vilAsa hai, so hI kahiye haiprathama tau prAmANyakI utpattiviSai anya sAmagrIkI apekSApaNAM asiddha kahyA so asiddha nAMhI hai, Agamake AptakA kahyApaNAMrUpa jo guNa tAkA saMnidhAna hoteM sNte hI AptapraNIta vacana virSe pramANatA dekhiye hai, jAteM jisake abhAvateM tau anutpatti ara jisake sadbhAvanai utpatti hoya so tisakA kAraNa hoya hai aisA lokamaiM prasiddha hai so AgamakI pramANatA satyArtha Apta hoteM hoya hai na hote nAhI hoya hai, so jo mImAMsaka. kahyA jo vidhikI mukhyatAkari tathA kAryakI mukhyatAkari guNanikI pratIti nahIM hai, tahAM prathama to Aptake kahe zabdavirSe guNanikI pratIti nAMhI hai aisA kahanAM ayukta hai jAteM aise hoya tau Aptake kahepaNeMkI hAnikA prasaMga Avai hai, anAptakA vacanakai samAna Thaharai hai, ara jo kahai netra Adikai vi guNanikI apratIti hai tau so bhI ayukta hai, netranike nirmalapaNAM Adi guNa hai te strI bAlaka guvAla sarvake prasiddha haiM--sarva jAnai hai, jo ye netra nirmala hai ye nirmala nAhI hai / bahuri jo kahai nirmalapaNAM tau netrakA svarUpa hI hai guNa nAMhI hai.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita I tau hetukai avinAbhAvakari rahitapaNAM hai so bhI svarUpakI vikalatA hI hai doSa nAMhI hai aiseM guNakA niSedha taisaiM hI doSakA niSedha doU samAna bhaye / bahuri kahai jo svarUpakI vikalatA hai so hI doSa hai tau liMgakai - tathA netrAdikakai tisakA svarUpakA sakalapaNAM hai so hI guNa hai aisaiM kyoM na kahiye ? aisaiM hI Aptake kahe zabda viSai bhI moha, rAga, dveSa Adi lakSaNa doSakA abhAva so hI yathArthajJAnAdilakSaNa guNakA sadbhAva aMgIkAra karatA mImAMsaka anya pramANavi aisaiM na mAneM so unmatta kaisaiM nAMhI ? unmatta hI hai / 1 I bahuri mImAMsakanaiM kahyA jo zabda viSai guNa tau hai parantu pramANakI utpattiviSai te vyApAra nAMhI kareM haiM, doSakA abhAva hai so hI pramANakI utpattiviSai vyApAra kare hai / so yaha kahyA tau satya paraMtu yukta nAMhI, jAteM kahane mAtra hI kari sAdhyakI siddhikA ayoga hai jAteM guNaniteM doSanikA abhAva hai / aisaiM kahaneM viSai tau ajJAna hI kAraNa hai anya kichU nAMhI hai, bhAvArtha -- yaha bhUli kari kahai hai / pheri mImAMsaka kahai hai; -- jo anumAnaviSai tInarUpa sahita jo liMga tisa hImAtra kari upajI prAmANyakI upalabdhi hoya hai so hI tahAM hetu hai / tAkUM kahiye aiseM nAMhI hai yAkA uttara tau pahale diyA thA tahAM tInarUpa pappAM hai so hI guNa hai, jaiseM tisakI vikalatA kahiye tInarUpapaNAMsUM rahita so hI doSa hai, aiseM hetu hai so bhalai prakAra mAnyAM hUvA hai / aiseM hI aprAmANyaviSai bhI kahA jAya hai tahAM doSani taiM guNanikA abhAva hai tinike abhAva pramANapaNAMkA abhAva hotaiM apramANapaNAM svAbhAvika tiSThai hI hai / aisaiM aprAmANya svataiM hI Avai hai tAkA bhinna kAraNa upajanekA varNana unmattabhASita hI Thahare hai / bhAvArtha -- jo mImAMsaka prAmANya tau svataiM hai hai ara aprAmANya parateM kahai hai so ihAM doU hI svataiM hoya I 1
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / hai aise dikhAya tisakA mata khaMDana kiyA hai / bahuri vizeSa kahai hai;jo guNanitai doSanikA abhAva hai aisaiM kahatA jo mImAMsaka so aisaiM yAke kahanemaiM yahu AyA jo guNaniteM hI guNa hoya hai jAnai abhAva hai anyabhAvasvabhAvapaNAM hai abhAvabhI bhAva hI svarUpa hai tAteM aprAmANyakA abhAva hai so hI prAmANya hai so ete hI kahanemaiM tau parakI pakSakA nirAkaraNa hoya nAhI jAteM yaha kahanAM tau parapakSakA virodhaka nAhI / bahuri anumAnateM bhI guNa pratItimaiM Avai hai so hI kahiye hai;---prAmANya hai so vijJAnake kAraNanai bhinna je kAraNa tiniteM upajai hai jAtai prAmANya hai so vijJAna" anya hai aru kArya hai jaisaiM aprAmANya hai aisA prayoga hai / tathA anya prayoga kahai hai;-pramANa ara prAmANya doU bhinna kAraNanai upajeM haiM jAteM ye bhinna kArya haiM, jaise ghaTa ara vastra bhinna kArya hai so ghaTa tau mATI nAmA kAraNanai varNai ara vastra sUtanAmA kAraNa" vaNeM aisaiM bhinna kArya hoya so bhinna kAraNahI" hoya / tAteM yaha ThaharI jo prAmANya hai so utpattivirSe parakI apekSA sahita hai, bhAvArtha--parateM upajai hai / bahuri taisaiM hI pramANakA kArya jo viSayakA jAnaneMrUpa kriyAsvarUpa tathA viSayavirSe pravRttisvarUpa tAviauM apanAM grahaNakI apekSA nAMhI hai, aisA ekAnta nAhI hai / mImAMsakaneM kahyA thA jo apanAM svarUpakA Apakari jAnaneM virSe parakI apekSA nAhI hai so koI abhyasta viSaya hoya tahAM hI parakI apekSAkA abhAvakA vyavasthApana hai ara anabhyastaviSaya hoya tahAM tau jalamarIcikAkA sAdhAraNa pradeza hoya tahAM jalakA jJAna parakI apekSAhI hoya hai / yAkA prayoga aisA;-yaha jala satya hai jAteM jaisA jalakA AkAra hoya taisA viziSTa AkAradhArIpaNAM yAmaiM hai / yAkA samarthana-jo ghaTa hai pANI bharanahArIkA samUha hai mIMDakanike zabda haiM kamalanikA gaMdha Avai hai inisahita
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita hai jaisaiM pratyakSa dekhyA jala hoya taisaiM yahu hai aisaiM anumAnajJAnateM tathA jalakI arthakriyAkA jJAnateM pahale jalakA jJAna huvA thA taisI hI tAka pramANatA kahiye yathArthapaNAM so bahutakAlaparyanta kalpiye hI hai jAte pahale anumAnapramANakai svataH siddha prAmANya bhayA tisataiM isa jalajJAnakai pramANatA bhaI tAtai pahale anabhyastamaiM parateM pramANatA kahiye / bahuri mImAMsaka kahyA thA jo prAmANyake grahaNake uttarakAlamaiM utpatti avasthA" jAnanemaiM kichU vizeSa nAhI bhAsai hai jo pramANa upajataiM jaisA thA jaisA hI pIche hai| tAkA uttara-jo abhyastaviSayaviSai vizeSa na bhAsatA kahai tau yaha to hama bhI mAneM haiM jAteM tahAM pahale niHsandeha viSayakA jAnanekA vizeSakA aMgIkAra hai / bahuri anabhyastaviSayavirSe kahai tau jAnaneMmaiM vizeSa hai hI, prAmANya grahaNake uttarakAlamaiM viSayakA avadhAraNa kahiye niyamarUpa svabhAva liye pratibhAsa bhayA, yaha hI vizeSa pratibhAsa bhayA / bahuri mImAMsaka kahai hai---jo prAmANyakai aru jAnanakriyAkai tau abhedabhAva hai inimaiM pahalI pI3 honAM kaisaiM varNai ? tAkU kahiye hai;-jo aisaiM nAhI hai jAtai sarva hI jAnanekI kriyA pramANasvarUpa nAhI hai ara prAmANya hai so jAnanakriyAsvarUpa hai hI, tAk kathaMcit bheda bhayA, tAtai doSa nAhI / bahuri mImAMsakanaiM kahyA jo bAdhaka ara kAraNa doSakA jJAna ini doUnikari pramANyakA nirAkaraNa hoya hai so yaha kahanAM bhI niSphala hai jAteM aprAmANyaviauM bhI aisaiM kahyA jAya hai. so hI kahiye hai-pahale to jJAna apramANarUpa hI upajai hai pI, bAdhArahita jJAna ara guNakA jJAna hoya tAkai uttarakAlavirSe tisa apramANarUpa jJAnakA nirAkaraNa hoya hai / tAteM yaha nizcaya bhayA jo prAmANya athavA aprAmANya apane kAryaviauM koI jAyagAM AbhyAsakI apekSA svateM hoya hai koI jAyagAM anabhyAsakI apekSA parateM hoya hai so aise hI nirNaya karanA yogya hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 33 __ aisaiM bauddhamatI tau pramANakI pramANatA ApahItaiM mAneM haiM, ara naiyAyika parateM hI mAneM haiM, ara mImAMsaka utpati ara jJaptivirSe pramANatA doU ApahItai ara apramANatA parahIrauM mAnaiM hai, ara sAMkhyamatI pramANatA tau parateM mAneM haiM apramANatA ApahItaiM mAneM haiM tini sarvanikA nirAkaraNa syAdvAdatai hoya hai / AgaiM ihAM TIkAkArakRta zloka hai; devasya sammatamapAstasamastadoSaM vIkSya prapaJcaruciraM racitaM smsy| ___ mANikyanandivibhunA zizubodhaheto __ mAnasvarUpamamunA sphuTamabhyadhAyi // 1 // yAkA artha- devasya ' kahiye akalaGkadevanAmA AcArya tAkA samastadoSarahita vistArakari sundara bhalai prakAra mAnyAM aisA jo nyAyazAstramaiM pramANakA svarUpa tAhi vicArikari mANikyanaMdinAmA je samartha AcArya tini. isa parIkSAmukhazAstraviauM saMkSepakari racyA jo pramANakA svarUpa tisakU bAlaka je alpajJAnI tinakai jJAna karanaiM Artha maiM anantavIrya AcArya pragaTakari kahyA hai // 13 // chappaya / Apa jAni paravastu apUravakA nizcaya kara karaNarUpa jo jJAna tAhi bhASyA pramANa vara / upajai parateM AnakU gahai abhyAsa vina abhyAsa sahAyya AnakA liye prakAsai // akalaMkadeva jaisaiM kahyA mANikanaMdi vicAri ura / bhASyo svarUpa saMkSepa yaha grantha parIkSAdvAra dhura // iti parIkSAmukhakI laghuvRttikI vacanikAvirSe pramANakA svarUpakA uddeza samApta bhayA / hi.pra. 3
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitiiy-smuddesh| (2) AU pramANakA svarUpakI vipratipatti dUri kari aba saMkhyAkI vipratipatti nirAkaraNa karatA saMtA AcArya sakala pramANake bhedanikI racanAkA saMgraha jAmaiM pAiye ara pramANakI saMkhyA jAmaiM pAiye aisA sUtra kahaiM haiM; tadvadhA // 1 // __ yAkA artha--so pramANa doya prakAra hai| ihAM tatzabdakari tau pramANakA parAmarza karanAM / so hI pramANa pahale svarUpakari nizcaya kiyA so doya prakAra hai / ihAM evakAra avadhAraNa arthameM lenA jo saMkSepakari pramANakI saMkhyA doya hai eka tIna Adi nAMhI hai / yAmaiM pramANake je te bheda haiM tini sarvakA antarbhAva hai // 1 // __ AgaiM jo pramANakI saMkhyA doya bhedarUpa kahI so doyapaNAM pratyakSa anumAna bhedakari bhI saMbhava hai tAkI AzaMkA dUri karane* pramANake je samasta bheda tinikA saMgraha karanevAlI aisI saMkhyAkU pragaTa karai hai pratyakSatarabhedAt // 2 // yAkA artha-pahale sUtramaiM kahI jo pramANakI doya saMkhyA so pratyakSa ara parokSa aisaiM doya bhedate hai| tahAM pratyakSakA lakSaNa AgaiM kahasI tisa" itara kahiye anya parokSa aisaiM doya bhedate pramANakI saMkhyA doyarUpa hai| anyamatInikari kalpita jo pramANakI eka doya tIna cyAri pAMca chaha prakAra saMkhyA tAkA niyamaviauM samasta pramANake bhedanikA antarbhAva kiyA na jAya hai so hI kahiye hai;-prathama tau
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 35 cArvAka matavAlA eka pratyakSa pramANa hI mAnai hai tAvirSe anumAnakA antarbhAva hoya sakai nAMhI hai jAte anumAnateM pratyakSa vilakSaNasvarUpa hai, tini doUnikai sAmagrI ara svarUpa bhedarUpa haiM-nyAre nyAre haiN| __ ihAM cArvAka kahai hai;-pramANa to eka pratyakSa hI hai dUjA anumAnadikarUpa parokSapramANa kaho hai so parokSapramANa nAMhI hai jAteM parokSapramANamaiM visaMvAda hai-bAdhA Avai hai| so dikhAvai hai;-dekho, anumAna pramANakA svarUpa aisA kahyA hai jo nizcita avinAbhAvasvarUpa jo hetu tArauM liMgI jo sAdhya tAkai virSe jo jJAna so anumAna hai, aisA anumAnapramANa mAnanevAlAkA mata hai / tahAM liMga doya prakAra, tAmaiM eka svabhAvaliMga tAvirSe bahula anyathApaNAM dekhiye hai| so hI kahiye haiM;kaSAyalA rasakari sahita je AmalA te isa dezakAlasaMbaMdhI dekhiye haiM te dezAntara kAlAntara tathA anya dravyakA saMbaMdha hote anyaprakAra bhI dekhiye haiM tAteM jo svabhAva hetukari anumAna kIjiye hai tau tAmaiM vyabhicAra Avai aisA anumAna kIjiye jo AmalA hoya haiM te kaSAyalA hoya haiM to koI dezakAlamaiM anya dravyake saMbaMdha" rasa anyaprakAra hoya taba anumAnamaiM vyabhicAra Avai / athavA koI dezamaiM AmravRkSa hai koI dezamaiM latA-AkAra Amra hai athavA koI dezamaiM zItUM latAkU kahaiM haiM, tahAM koI aisA anumAna karai jo yaha vRkSa hai jAtai zItUM hai tau jisa dezamaiM latAkU zItUM kahai hai tAtai vyabhicAra bhayA / aisaiM hI kAryaliMga mAniye tAmaiM bhI vyabhicAra hai jaisaiM dhUmateM agnikA anumAna kIjiye hai so dhUma indrajAlake ghar3emaiM agni vinA dekhiye hai tathA baMbImaiM dhUma agni vinA nIsaratI dekhiye hai tA" agnikA anumAna vyabhicArI hoya hai| tAteM eka pratyakSa hI pramANa hai, yAhIkai avisaMvAdakapaNA hai--nirbAdha satyapaNAM hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita tAkA samAdhAna AcArya karai hai; -- jo yaha kahyA so bAla kahiye ajJAnI tAkA vilAsa sArikhA bhAsai hai jAtaiM jo vArttA kahI so upapattitaiM zUnya hai -- baNatI na kahI / so hI kahiye haiM; ihAM doya pakSa pUchiye jo parokSakai pramANapaNAM niSedhai hai so yAke utpattike kAraNake abhAvataiM niSedhai hai ki AlaMbanake abhAvataiM niSedhai hai ? tahAM prathama tau pahalA pakSa jo utpAdaka kAraNakA abhAva so tau nAMhI baNai hai jAtaiM yAkA utpAdaka kAraNa sunizcita bhaI jo sAdhyataiM anyathA anutpatti tAkA niyamakA nizcaya so hai lakSaNa jAkA aisA jo sAdhana kahiye hetu tAkA sadbhAva hai / bahuri dUjA uttarapakSa jo AlaMbanakA abhAva so bhI nAMhI hai jAtaiM yAkA AlaMbana jo agni Adika so samasta je vicAra karaneM viSai catura hai citta jinikA tinikai sadAkAla pratItimaiM Avai hai, agnikaM AlaMbyakari anumAna upajai so AlaMbanakA abhAva kaisaiM kahiye / ara jo svabhAvahetukai vyabhicArakI saMbhAvanA kahI so bhI ayogya hai jAtaiM svabhAvamAtra hI hetu nAMhI hoya hai, jo vyApyarUpa svabhAva hoya so vyApaka prati gamaka hoya hai so hI hetu hoya yAtaiM vyApyakai vyApakataiM vyabhicAra nAMhI hai, jo vyabhicAra hoya tau vaha vyApya hI na kahiye / ihAM anya vizeSa kahaiM haiM; -- jo aisaiM anumAnakUM vyabhicArI kahakara utthApana karanevAlA jo cArvAka tAkai pratyakSa pramANa bhI nAMhI ThaharaigA, tahAM bhI avisaMvAdapaNAM ara mukhyapaNAM ye doU hI anumAna vinA nizcaya nAMhI hogA jAta pramANapaNAMkai ara avisaMvAdakapaNAMkai tathA mukhyapaNAMkai avinAbhAvIpaNAM hai so anumAna mAnyAM vinA kaise nizcaya hoya, pramANakA satyArthapaNAM tau anumAna hI kare hai / bahuri jo kAryanAmA hetu bhI vyabhicAra batAya anyathAkA saMbhAvana kiyA so bhI vinA vicArayAM kiyA, nIke~ vicArayA parIkSArUpa kiyA kArya so.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / kAraNa" nAMhI vyabhicarai hai-kAraNakU sAdhai hI hai| jaisA dhUma agnikA kArya parvatake taTa Adivi atisaghana dhavalapaNAM kari phailatA pAiye hai taisA iMdrajAlake ghar3A AdivirSe nAhI dekhiye hai / bahuri jo kahyA baMbIvirSe agni vinA dhUmakA sadbhAva hai so hama pUcha haiM tahAM yahu baMbI agnisvabhAva hai ki anagnisvabhAva hai ? jo agnisvabhAva hai tau agni hI hai tisatai bhayA dhUmakai anyathAbhAva kaise kalpiye, ara jo agnisvabhAva nAMhI hai to tisatai bhayA dhUma hI nAhI taba tahAM vinA agni bhayA dhUma kaisaiM kahiye--agniau vyabhicAra kaisaiM maaniye| so hI kahyA hai ihAM zloka -- uktaM ca ' hai, tAkA artha-jo zakramUrddhA kahiye baMbI so jo agnisvabhAva hai tau agni hI hai ara agnisvabhAva nAhI hai tau tahAM dhUma kaise hoya / bahuri vizeSa kahai hai;-jo cArvAka pratyakSa eka pramANa mAneM hai so paraziSyakU pratyakSa pramANa kaisaiM kahaigA parapuruSakA AtmA to pratyakSa hI kari grahaNa karivekU asamartha hai, ara kahaigA jo vacana Adi kAryake dekhane" parake buddhi Adi jAniye hai tau kAryatai kAraNakA anumAna AyA hI, anumAnakA niSedha kaise karai hai / bahuri jo kahai, lokavyavahArakI apekSA anumAna mAniye hI hai paraloka Adikake sadbhAvavirSe hI anumAnakA niSedha kIjiye hai jAteM paralokakA abhAva hai| tAkU kahiye;-jo paralokakA abhAva kaisaiM mAnai hai jo kahaigA merai paralokakI 1 agnisvabhAvaH zakrasya mUrddhA cedagnireva sH| athAnanisvabhAvo'sau dhUmastatra kathaM bhavet // 1 // likhita vacanikA pratimeM yaha zloka nahIM likhA hai / saMskRta pratimeM 'uktaM ca' kahakara diyA hai so vahAMse lekara likhA hai| -smpaadk|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita upalabdhi nAhI-mokU dakhai nAMhIM tAtai abhAva mAnUM hUM tau anupalabdhinAmA liMgakari upajyA anumAna eka aura AyA, niSedha tau na bhayA / bahuri pratyakSakA pramANapaNAM bhI svabhAvahetu" upajI jo anumiti jAkU anumAna bhI kahiye tisa vinA na bagaiMgA so yaha pahale kaha Aye haiM yAteM aba kAherdU kahaiM / isa anumAnakA samarthana bauddhamatakA AcArya dharmakIrti kiyA hai, tAkA zloka hai tAkA artha;--pratyakSa pramANa sivAya anya pramANakA sadbhAva tIna hetu" hoya hai,--prathama tau pramANa ara apramANa sAmAnyakA ThaharanAM pratyakSa sivAya anya pramANa vinA hoya nAhIM pratyakSamaiM viparyaya hI grahaNa bhayA hoya tAkA niSedhakU anya pramANa cAhiye / dUsarai anyakI buddhikA jANapaNAM pratyakSateM nAhIM tAteM anya pramANa cAhiye jAkari anyakI buddhikA jJAna hoya, so vacana Adi kAryaniteM anumAna hoya hai| tIsarA paraloka Adi adRSTa vastukA niSedha karaneMkU anya pramANa cAhiye / aiseM saugata jo bauddhamatI hai so cArvAka eka pratyakSa pramANa mAnaiM tAkai dUjA anumAna pramANakA sadbhAva dikhAya ara ApakA sthApaneMkU anumAnakA samarthana kari kahai hai, jo pratyakSa ara anumAna ye doya pramANa haiN| tahAM AcArya kahaiM haiM;-aisaiM doya pramANa mAnatA jo bauddha so bhI yuktavAdI nAMhI hai jAteM smRtinAmA pramANa visaMvAdarahita nirbAdha hai tAkA sadbhAva hai / yAkU visaMvAdarahita kaha kari pramANa na mAniye tau demeM lene AdikA vyavahArakA lopakI prApti Avai hai, pahale kAhUkauM dhana sauMpyA pIchai tAkU yAdi karai maaNge| bahuri jAkU sauMpyA tAkU yAdi 1 yadapyuktaM dharmakIrtinA;pramANetarasAmAnyasthiteranyadhiyo gtH| pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit // iti
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 39 kari kahai isakUM maiM dhana sauMpyA thA so yaha pratyabhijJAna hoya taba sauMpyA dhana mAMgai hai so smRtikUM pramANabhUta na mAniye tau deneM leneMkA vyavahAra nAMhIM hoya / bahuri vaha kahai jo smRti tau anubhavana kiye vastuviSai hoya hai so jisakAla smRti hoya tisa kAla anubhUyamAna jo vastu jAvi smRti bhaI so vastu vidyamAna nAMhI tAtaiM viSayarahita jo smRti so tau pramANabhUta nAMhI / tAkUM kahiye --- jo aisaiM nAMhI, jo tisa kAla viSaya vidyamAna nAMhI hai toU anubhavana kiyA thA jo vastu tisakA AlaMbana smRti bhaI tAtaiM nirAlaMba nAMhI, nirAlaMba tau jaba hoya jo akasmAt vinA anubhUta vastuviSai smRti hoya so aiseM hoya nAMhI / ara aisaiM anubhUta vastuviSai smRti hotaiM bhI nirAlaMbana kahiye ara apramANa kahiye tau pratyakSakai bhI anubhUta vastuviSai apramANapaNAM Thaharai | bauddhamatI pratyakSakUM atItapadArthaviSayarUpa kahai hai tAteM smRti atItAnubhUtArthaviSayataiM apramANa kahaigA tau pratyakSa bhI aisA na ThaharaigA aisaiM kA hai / athavA anumAnakari pahile agnikA nizcaya bhayA pIcheM tAviSai pratyakSa pravartyA so aisA pratyakSa bhI apramANa ThaharaigA / ara apanA jo viSaya hai tAkA pratibhAsanAM pramANa kahiye to apanAM viSayakA pratibhAsanAM tau smaraNaviSai bhI hai hI yAkUM apramANa kaisaiM kahiye / bahuri vizeSa kahaiM haiM; -- jo smRtikUM apramANa kahiye tau anumAnakai pramANapaNAMkI vArttA bhI kahanAM durlabha hoya hai jAtaiM smRtikari vyAptikUM yAda kiye anumAna hoya hai, vinA smRti vyAptikA smaraNa nAMhI taba anumAnakA utthAna kAhetaiM hoya / tAtaiM yaha kahanAM jo smRtikai pramANatA hai jAtaiM anumAnakai pramANapaNAMkI yAhI taiM prApti hai yahu na hoya tau anumAnakai pramANapaNAMkI prApti nAMhI hai / aiseM yahu smRti so bauddhamatIkai mAnyAM jo pratyakSa anumAnarUpa pramANakai doyapa
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita - NAMkI saMkhyAkA niyama tAhi bigADai hai-niSedhai hai tAteM hamArI ciMtAkari kahA sAdhya hai| taisaiM hI pratyabhijJAna pramANa hai so bhI bauddhakI doyapaNAMkI saMkhyAkA niyamakA nirAkaraNa karai hai / tisa pratyabhijJAnAkA bhI pratyakSa anumAnavirSe aMtarbhAva na hoya hai / ihAM bauddhamatI tarka karai hai;-jo pratyabhijJAnavirSe 'tat' kahiye so hai aisA tau smaraNa bhayA ara ' idaM' kahiye yahu hai aisA pratyakSa bhayA aisaiM ye doya jJAna bhaye initeM nyArA tIsarA tau jJAna bhayA nAMhI tAkU hama pratyabhijJAna mAnaiM ara nyArA pramANa kahaiM yAta tisa pratyabhijJAnakari pramANakI saMkhyAkA niSedha kaise hoya ? tAkA samAdhAna AcArya karai hai;-jo yaha kahanAM bhI yukta nAMhI jAtai pratyabhijJAnakA viSayarUpa jo pUrvAparakA jor3arUpa vastubhUta artha tAkU smRti aru pratyakSa ye doU hI grahaNa karanekU samartha nAhI haiM, pahalI ara pichalI doU avasthAvirSe varttanevAlA jo eka dravya so pratyabhijJAnakA viSaya hai / yahu smaraNakari grahaNamaiM Avai nAMhI jArauM smaraNakA tau pUrva anubhavana jAkA bhayA so hI viSaya hai / bahuri pratyakSakari bhI grahaNamaiM Avai nAMhI jAte pratyakSakA viSaya tau vartamAna avasthA hI hai / bahuri bauddhanaiM kahyA jo smaraNa ara pratyakSateM nyArA tau pratyabhijJAna nAhI so yaha kahanAM bhI ayukta hai / pUrvottaraavasthAvirSe abhedakA grahaNa karanevAlA tIsarA pratyabhijJAna pratibhAsamaiM Avai hai / smRti pratyakSamaiM koI ekakai tau pUrvottara avasthAvirSe vyApaka jo abheda tAkA grahaNasvarUpapaNAM nAMhI hai jArauM ini dounike viSaya nyAre nyAre haiM / bahuri yahu pratyabhijJAna pratyakSavirSe antarbhAva hoya nAhI tathA anumAnavirSe antarbhAva hoya nAhI jAte pratyakSa tau vartamAna nikaTavartI vastukU grahaNa karai hai yAkA yaha hI viSaya hai ara anumAna hai so
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA | 41 avinAbhUta jo liMga tAkari saMbhAvita jo vastu tAkUM grahaNa karai hai yAkA yahu viSaya hai, pUrva - uttara paryAyavyApI jo ekapaNAM so pratyakSa anumAnakA viSaya nAMhI / bahuri pratyabhijJAna hai so smaraNaviSai bhI antarbhUta nahI hai jAtaiM pUrva - uttarakA ekapaNAM smaraNakA bhI viSaya nahI hai | bahuri ihAM koI kahai jo saMskAra ara smaraNakA sahAyakari ye iMdriya haiM te hI pratyabhijJAnakUM upajAvai haiM so jo indriyataiM upajai so pratyakSa hI hai tAtaiM pratyabhijJAna nyArA pramANa nAMhI ? tAkUM AcArya kahai hai; -- jo aisI kahanevAlA tau atimUrkha hI hai jAtaiM apaneM viSayakUM mukhyakari pravarttatA jo indriya tAkaiM saiMkaDAM sahakArI sahAya milai toU anyake viSayaviSai pravarttaneMrUpa jo atizaya tAkA ayoga haiM, indriya apaneM apaneM viSai hI pravarteM haiM / ara yaha atIta varttamAna avasthAviSai vyApI jo eka dravya so indriyanikA viSaya nAMhI, anya hI hai / indriyanikA viSaya tau rUpa hI hai ye tAvanmAtra hI viSayaviSai caritArtha haiM / bahuri adRSTa jo puNyapApakarma tisake sahakArIpaNAMkI apekSA svarUpa hoyakari bhI indriya isa pUrvApara avasthAkA ekatvaviSai nAMhI pravartte haiM tahAM bhI pUrvokta doSa hI Avai hai, sahakArIke balataiM indriya apane viSaya sivAya pravarteM nAMhI / 1 bahuri vizeSa kahai hai; --- jo adRSTa kahiye pUrvakRta karma ara dhAraNAjJAnarUpa saMskAra AdikI apekSAta pratyakSakai ekatva viSayaviSai pravartanA kahyA tau aisaiM pravartanAM AtmAhIkai tisa ekatvakA vijJAna kyoM na kalpiye jAtaiM dekhiye hai jo svapna sArasvata cANDAlika Adi vidyAke saMskArartai AtmAkai viziSTa jJAnakI utpatti hoya hai / tahAM atIta anAgata vartamAnake lAbha alAbhakI sUcanA jAtaiM hoya so svapnavidyA hai / bahuri anyataiM aisA na baNai aisA vAdIpaNAM kavIzvarapaNAM AdikI kara
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita NahArI sArasvata vidyA hai | bahuri naSTa muSTi AdikI sUcanA jAta hoya so cANDalika vidyA hai / ihAM bahuri naiyAyikamatI tarka karai hai, jo aMjana Adike saMskAra netrakai bhI aisA atizaya dekhiye hai ? tAkA samAdhAna; - AcArya kahai hai, aiseM nAMhIM hai jAtaiM netrake atizaya hoya hai so apane viSayaviSai hI hoya hai apanA viSayakUM nAMhIM ulaMghai hai, aisA to nAMhIM jo aMjanake saMskArarteM netra apanAM viSaya sivAya jo rasa gaMdha tinikauM jANai, so hI kayA hai; 'uktaM ca' zloka hai tAkA artha ;jahAM atizaya dekhiye hai so apane viSayakUM ulaMghikari nAMhI hoya hai zrotrakI pravRtti rUpaviSai tau atizaya hoya nAMhIM jo hoya tau dUravarttI tathA sUkSmavastuke dekhaneviSai netrakai atizaya hoya / ihAM naiyAyika pheri kahai hai; -- jo yaha zloka tau sarvajJake niSedhakai arthi mImAMsakanaiM kahyA hai ihAM tumanaiM kahyA so mile nAMhIM yaha dRSTAnta viSama hai ? tAkA sAmAdhAna; ihAM dRSTAnta indriyanikai anyake viSayaviSai pravartaneMkA atizayakA abhAvamAtra dikhAvaneMkI samAnatAmAtra kahyA hai tA ba hai, dRSTAntakA sarvahI dharma tau dAntaviSai hoya nAMhI jo sarva hI dharma milai tau dRSTAnta nAMhI dAnta hI hoya hai / tAtaiM yaha nizcaya bhayA jo pratyakSa anumAnataiM nyArA hI pratyabhijJAna vastubhUta hai jAtaiM isakI sAmagrI ara svarUpa doU hI bhedarUpa nyAre hI haiM / bahuri yaha pratyabhijJAna apramANa nAMhI hai jAtaiM isa pratyabhijJAna arthakUM jANakari tisa viSai pravartanevAlAkai arthakiyA maiM visaMvAda nAMhI hai, jaise pratyakSakAra viSayaviSai pravartanevAlekai visaMvAda nAMhI taisaiM ihAM bhI 1 tathA coktam;-- yatrA'pyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilaMghanAt / dUra sUkSmAdidRSTau syAnna rUpe zrotravRttitaH // 1 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 43 nAhI / bahuri isa pratyabhijJAnakA viSaya pUrvottara avasthAkA ekapaNAM hai tAkA lopa kIjiye to baMdha mokSa AdikI vyavasthA bahuri anumAna pramANakI vyavasthA na Thaharai jAteM ekatva vinA baMdhyA so hI chUTyA aisaiM na Thaharai, tathA anumAnakA sAdhana jo liMga tAkA saMbaMdhakA grahaNa ekatvA vinA kaise hoya, bahuri yA pratyabhijJAnakA viSayaviauM bAdhaka pramANa bhI nAMhI hai, jo bAdhaka hoya tau pramANapaNAM na mAniye jAteM pratyakSakai ara anumAnakai tisa pratyAbhajJAnake viSayavirSe pravRtti hI nAhI bAdhaka kaisaiM hoya, ara pravRtti hoya tau tisakA sAdhaka hI hoya bAdhaka tau na hoya / tahAM bahuta kahaneMkari pUrI par3o, pratyabhijJAna pramANa nyArA hI hai| bahuri taisaiM hI bauddhakI pramANasaMkhyAkA virodhI bAdhArahita tarkanAmA pramANa Avai hI hai soM yaha tarkanAmA pramANa pratyakSavirSe antarbhUta nAhI hoya hai jAte sAdhyaka ara sAdhanakai jo vyApyavyApakabhAva hai tAkA samastapaNAM kari sarvakSetrakAlakA grahaNa tarkakA viSaya hai, so pratyakSakA viSaya nAhI hai, yaha indriyapratyakSa hai so sarvadezakAlasaMbaMdhI je vyApAra haiM tinikU karaneMkU samartha nAhI jAteM yaha pratyakSa pramANa vicArarahita hai ara indriyanike samIpavartI padArtha yAkA viSaya hai / bahuri tarkake viSayakU anumAna bhI grahaNa karaneMkU samartha nAhI hai jAte yAkA bhI jisa deza AdimaiM tiSTatA padArtha hai so hI viSaya hai, vyApti sarva dezakAlasaMbaMdhI hai so anumAnakA viSaya nAhI / bahuri jo vyAptikU anumAnakA viSaya mAneM tau tahAM doya pakSa pUchiye,--jo vyAptikU grahaNa karai so anumAna tisa vyAptisUM siddha bhayA so hI hai ki anya anumAna hai ? jo kahaigA tisavyAptisUM siddha bhayA so hI hai tau tahAM itaretarAzrayanAmA dUSaNa AvaigA jAtai pahale vyAptigrahaNa hoya taba pI2
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita anumAna siddha hoya, bahuri anumAna siddha bhaye pIcheM vyAptigrahaNa hoya aise dauSateM doUkI siddhi nAMhI hai / bahuri kahai jo anya anumAnateM avinAbhAvasvarUpa vyApti grahaNa hoya hai tau anavasthAnAmA dUSaNarUpI vaghe tisapakSakUM bhakhi jAya hai jAtaiM anumAna tau vyAptike grahaNa vinA hoya nAMhI aru vyApti anya anumAnakari grahaNa hoya tau tisa anumAnakI vyApti anya anumAnakari hoya aisaiM kahUM Thaharai nAMhI taba anavasthA dUSaNa Avai / tAtaiM anumAnakA viSaya vyApti nAMhI siddha hoya hai / bahuri sAMkhyamatI Adikari kalpyA jo Agama upamAna arthApatti abhAvapramANa tinikara bhI samastapaNAMkari avinAbhAvasvarUpa vyAptikA grahaNa nAMhI hai jAtaiM tini pramANanikai apane apane viSayakA grAhakapaNAM hai tAtaiM vyApti tinikA viSaya nAMhI / bahuri sAMkhyamatI Adi tini pramANanikA vyApti viSaya mAnaiM bhI nAMhI hai / tahAM AgamakA viSaya tau vastukA saMketakari grahaNa karanA hai / ara upamAnakA viSaya sAdRzyabhAva hai / arthApattikA viSaya arthakA anyathA na honAM hai, eka vastukI sAmarthyataiM anya artha Aya par3e so arthApatti hai / bahuri abhAvakA viSaya abhAva hI hai / inikA viSaya vyApti nAMhI / I 44 ihAM bauddhamatI pheri kahai hai; - jo pratyakSa ke pIche vikalpa hoya hai- vicAra hoya hai tAtaiM sAdhyasAdhanabhAvakA jJAna samastapaNAMkari hoya hai tAtaiM tisa vyAptike grahaNakai arthi anya pramANa nAMhI heranAM / tAkA samAdhAna AcArya kare haiM: -- jo yaha kahanevAlA bhI yuktavAdI nAhI, jAteM ihAM tAkUM doya pakSa pUchiye - jo tisa vikalpakai pratyakSakAra grahe viSayakA vyavasthApakapanAM hai ki pratyakSa kari grahyA nAMhI aise viSayakA vyavasthApakapanAM hai ? jo karU~gA pratyakSakari grahe viSayakUM hI thApai hai tau darzanasvarUpa pratyakSakI jyoM tAkai pIcheM bhayA nirNayakai bhI niyataviSayapaNAM hI ThaharayA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 45 vyApti tau tAkA viSaya na ThaharaigA / bahuri kahaigA jo pratyakSakari nAhI grahyA viSayakU thApai hai tau yAmaiM bhI doya pakSa hai;-pratyakSakai pI3 bhayA vikalpa jJAna hai so pramANa hai ki apramANa hai ? jo kahaigA pramANa hai tau pratyakSa anumAna sivAya tIsarA pramANa AyA jAtai doU pramANamaiM yAkA antarbhAva nAhI hoya hai| bahuri kahaigA apramANa hai tau tisarauM anumAnakI vyavasthA na ThaharaigI jArauM vyAptike jJAnakU apramANa mAneM tisapUrvaka anumAna bhI pramANa na ThaharaigA jAtai sandigdha Adi jo liMga tArauM upajyA anumAnakai pramANatAkA prasaMga aavaigaa| tAtai vyAptikA jJAna jo tarka so vicArasahita visaMvAdarahita pramANa pratyakSa anumAna doya pramANate nyArA hI mAnanAM yogya hai / yArauM bauddhakari mAnyAM jo pramANakai doyakI saMkhyAkA niyama so nAMhI hai / ___ yAhI kathanakari anupalaMbha kahiye jAkA sadbhAva grahaNa nAhI tisarauM bahuri kAraNakA ara vyApakakA anupalabhateM kAryakAraNabhAva ara vyApyavyApakabhAvakA jJAna hoya hai yaha hI vyAptikA jJAna hai aisA kahanAM bhI nirAkaraNa kiyA, jAteM anupalaMbha to pratyakSakA vizeSa hai ara kAraNa AdikA anupalaMbha hai so liMga hai so liMgakari upajyA anumAna hai hai yAtai pratyakSa anumAnakari vyAptigrahaNamaiM pahale doSa dikhAye te hI jaanneN| isa hI kathanakari pratyakSakA phala jo UhApoha-jo pahale tarka upajai jo yaha kaisaiM hai pI3 tAkA nirAkaraNakarai aisA vikalpajJAna tAkari vyAptikA jJAna hai aisA vaizeSikamatI mAne hai tAkA bhI nirAkaraNa kiyA jAtai pratyakSakA phalaphU pratyakSa athavA anumAna kahai tau te tau vyAptikU viSaya kareM nAMhI ara tini" anya kahai tau nyArA pramANa ThaharayA hI / bahuri kahai jo vyAptikA jAnaneMrUpa vikalpa tau pramANa Thaharai nAhI to yaha kahanAM bhI yukta nAhI jAtai phala hai tauU yAteM
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita anumAna hoya hai so anumAna yAkA phala hai tAkA kAraNapaNAMkI apekSA yAkai bhI pramANapaNAM yukta hai yAmaiM virodha nAhI jaisaiM indriyakai ara arthaka jur3anerUpa sannikarSa hoya tAkA phala jo vizeSaNakA jJAna tAke vizeSyakA jJAnasvarUpa jo phala tAkI apekSAkari pramANapaNAM mAniye hai taisaiM yaha bhI mAnanAM / yAtai vaizeSikakari mAnyAM jo UhApoha vikalpa tAhIkai pramANAntarapaNAM Avai hai, pramANapaNAkU ulaMghi nAhI vatrte hai / ___ yAhI kathanakari tIna cyAri pAMca chaha pramANakI saMkhyA kahanevAle je sAMkhya ara akSapAda kahiye naiyAyika ara prabhAkara jaiminIya mImAMsaka te apane apane pramANakI saMkhyAke thApaneMkU samartha nAhI haiM aise kahyA jo nyAya tisakari smRti pratyabhijJAna tarka ini tIna pramANanikai tini sAMkhyamatI Adinikari mAneM pramANakI saMkhyAkA vipakSapaNAM hai, smRtyAdi tinike pramANakI saMkhyAkU nirAkaraNa kareM haiM // 2 // AgeM prathama pramANakA bheda jo pratyakSa tAke nirUpaNa karaneMkU sUtra kahai hai; vizadaM pratyakSam // 3 // yAkA artha-vizada kahiye spaSTa jo jJAna so pratyakSa pramANa hai / ihAM jJAnakI tau anuvRtti karanI, ara pratyakSa hai so tau dharmI hai ara vizada jJAnasvarUpa sAdhya hai ara pratyakSapaNAM hetu karanAM / so hI prayoga kahiye hai,--pratyakSa hai so vizada jJAnasvarUpa hI hai jAteM pratyakSa hai, jo vizada jJAnasvarUpa nAhI so pratyakSa nAhI jaisaiM parokSa, ihAM vivAdamaiM AyA pratyakSa hai tArauM vizada jJAnasvarUpa hI hai, aisaiM anumAnake pAMca avayavarUpa prayoga yA sUtrakA hai / ihAM koI kahai jo yaha pratyakSapaNAM hetu kiyA so sUtramaiM to eka dharmIhIkA zabda pratyakSa aisA thA tisahIkU hetu kiyA so pakSakA vacanarUpa jo pratijJA tAkA arthakA ekadazakU
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA ! - hetu kiyA so yaha hetu asiddha hai / tAkA samAdhAna AcArya kahai hai; - jo pratijJA kaho hai ara tisakA ekadeza kahA hai taba vaha kahai jo dharmakA ara dharmIkA samudAya so pratijJA hai tAkA ekadeza dharmI athavA dharma hai so tisa sUM eka kahyA so hI pratijJAkA ekadeza hai aisA dharmI hetu asiddha hai, tAkA samAdhAna- jo dharmIkai hetupaNAM kahate asiddhapaNAMkA ayoga hai jAtaiM tisa dharmIkai pakSake prayogakAlaviSai jaiseM asiddhapaNAM nAMhI hai taisaiM hI hetuke prayogaviSai bhI asiddhapaNAM nAMhI hai dharmI prasiddha hI kayA hai / bahuri vaha kahai hai jo dharmIkUM hetu kahate ananvayanAmA doSa Avai hai jAtaiM dharmI sAdhyataiM anvayasvarUpa nAMhI / tAkA samAdhAna-jo aisaiM nAMhI hai ihAM pratyakSa vizeSa tau dharmI hai ara pratyakSa sAmAnya hai so hetu kiyA hai so sAmAnya hai so vizeSaviSai anvayarUpa hai hI jAtaiM sAmAnya hai so vizeSa vinA nAMhI hoya hai / bahuri kahai jo sAdhya jo dharmI tAkai hetupaNAM hotaiM pratijJAkA ekadezasvarUpa asiddha hetu hoya hai ki nAMhI ? tAkUM kahiye - jo tAkai pratijJAkA eka dezapaNA asiddhapaNAM nAMhI hai sAdhyakai tau svarUpa hI kari asiddhapaNAM hai / jo pratijJAkA eka dezapaNAM kari asiddhapaNAM kahiye tau dharmI bhI pratijJAkA ekadeza hai tAkari vyabhicAra hoya hai / bahuri hai jo ihAM dharmIkUM hetu kiyA ara vyatirekavyAptirUpa vyatireka hI dRSTAnta kahyA so sapakSaviSai yAkI vRtti nAMhI tAtaiM ananvaya doSa AyA, tAkA samAdhAna -- jo yaha bhI asatya hai jAtaiM bauddhamatI sarva vastukai kSaNabhaMgakA saMgama hai so hI svarUpa hai aisaiM mAneM hai tahAM satvakUM hetu karai hai ki jo jo sat hai so sarva kSaNabhaMga hai so aisA satvanAmA hetukai sapakSa nAMhI jAteM sarva hI pakSamaiM Aya gaye, so aise hetu bhI ananvayadoSarUpa 1 kyA / 47
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita bhaye taba hetukA udaya nAhI hoya hai / ara kahai aise hetukai vipakSavi. bAdhakapramANakA abhAva hai ara pakSamai vyApakapaNAM hai tAtai doSa nAhI anvayavAnpaNAM hai to hamArA bhI hetu aisA hI hai, yAkai vAkai samAnatA bhaI taba doSa kAhekA hai // 3 // ANu pratyakSa vizada jJAnakU kahyA so vizadapaNAMkA svarUpa kahai pratItyantarAvyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhAsana vaizadyam // 4 // yAkA artha---jo anyapratIti bIcimaiM na Avai Apa hI jAnaiM ara viSayakU vizeSanisahitapaNAMkari jAnai so vizadapaNAM hai / tahAM eka pratititeM dUsarI anya pratIti hoya so pratItyaMtara kahiye tisakari jAkai avyavadhAna hoya--bIcimaiM anyapratIti na Avai, tisa avyavadhAnakari jo pratibhAsanAM so vaizadya kahiye / ihAM jo avAyajJAnakai avagraha IhA pratItikari vyavadhAna hai, avAyakai pahalI avagraha IhAkI pratIti hoha hai tauU tisa avAyajJAnakai parokSapaNAM nAMhI hai jAte ihAM viSaya jo padArtha ara viSayI jo viSayakA jAnanevAlA jJAna tAke bhedakari pratIti nAMhI hai / jahAM viSayaviSayIke bheda hoteM vyavadhAna hoya tahAM parokSapaNAM hoya hai / ihAM jo avagrahakA viSaya hai tAkI tisa hI kAra pratIti hai, IhAkA viSaya hai tAkI tisa hI kari pratIti hai, avAyakA viSaya hai tAkI tisa hI kari pratIti hai; paraMtu ye sAre pratyakSa hI haiM ara inikA viSaya pratyakSa hI hai, pratItyantara na kahiye / yAteM aisA nAhI jo jo jAkA viSaya hai tAkI pratIti pahale anyakI pratIti bIcimaiM Avai taba hoya / bahuri koI kahe jo aise hai tau pahile agnikA anumAna bhayA hoya pI, so hI puruSa agnikU dekhai taba agnikA dekhanAMkai parokSa
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA ! paNAM Avai hai ? tAkU kahiye-jo yaha kahanA ayukta hai jAtaiM ihAM dekhanA pratyakSa hai bhinna viSayapaNAMkA abhAva hai tAtai pratItyantara nAhI, dekhane" pratIti bhaI hai so hI pratyakSa hai aisaiM nAhI jo pahile anumAna pratIti bhaI tisarauM pratyakSakI pratIti bhaI / ihAM agni vastu hai tAkU aneka pramANa kari apane apane viSayasArU jAnanemaiM doSa nAhI jAteM visadRza sAmagrI kari upajai jo bhinna viSayavi pratIti so pratItyaMtara kahiye hai tAteM pahale anumAnakI pratIti bhaI so apane viSayavirSe bhaI ara pratyakSa pratIti bhaI so apane viSayavi bhaI inikai paraspara kAryakAraNabhAva nAhI hai / bahuri vizadapaNAM kevala etAvanmAtra hI nAhI hai yAmaiM vizeSanisahitapaNAM kari bhI pratibhAsanAM hai| vastukA AkAra varNa rasa gaMdha sparza Adike je vizeSa tinikari vastukA sarvasva dekhanAM so vaizadya hai // 4 // AgaiM so pratyakSa doya prakAra hai eka mukhya pratyakSa, dUjA sAMvyavahArika pratyakSa, so AcArya doUnikU manamaiM dhAri pahale sAMvyavahArika pratyakSakI utpatti karanevAlI sAmagrI ara tisake bhedanikA sUtra kahaiM indriyAnindriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikaM // 5 // __yAkA artha--indriya ara mana hai kAraNa jAkU aisA jo ekadeza vizada jJAna so sAMvyavahArika pratyakSa hai / ihAM vizada ara jJAnakI anuvRtti laNIM / yAteM deza vizada jJAna hoya so sAMvyavahArika pratyakSa pramANa hai aisA artha bhyaa| tahAM 'saM' kahiye samIcIna-bhalA pravRttinivRttirUpa jo vyavahAra so saMvyavahAra hai tisavirSe hoya so sAMvyavahArika kahiye / bahuri kaisA hai ? indriya kahiye netra Adika ara a hi. pra. 4
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracitanindriya kahiye mana ye doU haiM nimitta kahiye kAraNa jAkU / so i. ndriya mana samasta bhI kAraNa haiM ara vyasta kahiye nyAre nyAre bhI kAraNa haiM / tahAM indriyanike pradhAnapaNAMteM manake sahAyatai upajai so tau indriya pratyakSa hai, bahuri karmake kSayopazamateM vizuddhi hoya tAkI apekSAsahita jo mana tisahItaiM upajai so anindriya pratyakSa hai| tahAM indriya pratyakSa hai so avagraha, IhA, avAya, dhAraNAbhedatai cyAra prakAra hai so bhI bahu, abahu, bahuvidha, ekavidha, kSipra, akSipra, anisRta, nisRta, anukta, ukta, dhruva, adhruva, ini bAraha viSayanike bhedanikari ar3atAlIsa bheda hoya haiM, te pAMcUM indriya prati hoya haiM so doyasai cAlIsa hoya / aise hI manake pratyakSake ar3atAlIsa milAye doyasai aThyAsI bheda hoya haiM, so ye to arthakI apekSA bhaye / bahuri vyaMjana viSayakA avagraha hI hoya hai so mana ara netra dvArai nAMhI hoya tA" cyAra indriyanikai dvArai bahu Adi bAraha viSayakA avagraha hoya tAke ar3atAlIsa bheda hoya / sarva bhele kiye indriya anindriya pratyakSake tInasai chattIsa bheda hoya haiN| ihAM prazna-jo svasaMvedananAma pratyakSa anya hai so kyoM na kahyA ? tAkA samAdhAna-aisaiM na kahanAM jAtai so saMvedana sukha jJAna AdikA anubhavanasvarUpa hai so mAnasapratyakSamaiM Aya gayA ara indriyajJAnakA svarUpakA saMvedana so indriyapratyakSamaiM Aya gayA / jo aise na mAniye tau tisa jJAnakai apane svarUpakA nizcaya karanekA ayoga Avai hai| bahuri smaraNa AdikA svarUpakA saMvedana hai so mAnasapratyakSa hI hai anya nAMhI hai so svasaMvedana pratyakSa kahiye hI hai, parantu judA bheda nAhI // 5 // ___ ArauM naiyAyika kahai hai-jo pratyakSakA utpAdaka kAraNa kahatA jo graMthakAra indriyAdikakU kAraNa kahe taiseM hI artha ara AlokakU kAraNa
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| kyoM nAMhI kahe / artha kahiye vastu tAkari bhI jJAna upajai hai ara Aloka kahiye prakAzakari bhI jJAna upajai hai iniGa vinA kahe kAraNanikA sakalapaNAMkA saMgraha na bhayA taba ziSyajanakai bhrama hI rahegA jAteM kAraNa ete haiM aisA nizcaya na hoygaa| jo parama karuNAvAna bhagavAna haiM tinakai ziSyajanakai bhrama hoya aisI ceSTA na hoya hai aisI AzaMkA naiyAyikakI dUri karaneH sUtra kahaiM haiM;- nArthAloko kAraNaM paricchedyatvAttamovat // 6 // __ yAkA artha- artha kahiye vastu ara Aloka kahiye prakAza ye doU hI sAMvyavahArika pratyakSakU kAraNa nAhI haiM jAteM ye paricchedya kahiye jAnane yogya jJeya haiN| jaisaiM aMdhakAra jJeya hai taise hI ye haiM / yAkA artha sugama hai tAtai TIkAkAra TIkA na karI hai / ihAM bauddhamatI tarka karai hai----jo bAhya AlokakA abhAva so hI aMdhakAra hai isanai nyArA kichU andhakAra vastu hai nAMhI tAH sUtramaiM andhakArakA dRSTAnta sAdhanavikala hai-yAmaiM sAdhana nAhI ? tAkU AcArya kahaiM haiM;-jo aisaiM nAhI hai jo aise hoya to bAhyaprakAzakU bhI aise kahiye, jo aMdhakArakA abhAva so hI prakAza, isa sivAya anya kiLU vastu nAhI / aiseM tau tejavAna padArtha haiM tinikA asaMbhava Avai hai / so yAkA vistArakari nirUpaNa premayakamalamArtaNDa yAkI bar3I TIkA tAkA nAma yAkA alaMkAra hai tAmaiM pratipAdana kiyA hai so jAnanAM // 6 // AgaiM isa sUtrake sAdhyakU sAdhaneMvirSe anyahetu kahai hai;tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAca kezoNDukajJAnavannaktazcarajJAnavacca / / 7 // ___yAkA artha-artha barAloka sAMvyavahArikapratyakSake kAraNapaNAMkA anvaya gatizyA jhabuniyAtahI abhAva hai| aisA niyama nAhI vijaya
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitajo artha Aloka hoteM tau jJAna upajai ara nAhI hote na upajai jaisaiM kezanikA gucchAkA jJAna hoya hai| kAhUkai mAMcharanikA samUha mastakapari uDai thA so kAhUkU kezanikAM jhUmakA dIkhyA aisaiM tau artha jJAnakA kAraNa nAhI hai ara aMdhakAramaiM vilAva AdikU dIkhai hai tAteM prakAza jJAnakA kAraNa nAhI / ihAM kAraNakAryakai vyAptikA prayoga karai haijo jAkai anvaya-vyatirekakA jor3a na karai so tisakA kArya nAhI jaisaiM kezanikA jhUmakAkA jJAna, so jJAna arthakA anvaya-vyatirekapaNAM nAhI karai hai artha tau mAMcharanikA samUha thA ara jJAna kezanikA jhUmakAkA bhyaa| taisaiM hI Aloka jo prakAza hai, tahAM yaha vizeSa hai jo naktaMcarakA dRSTAnta hai te naktaMcara vilAva Adi haiM tinikU aMdhAremaiM dIkhai hai jo prakAza hI jJAnakA kAraNa hoya to tinikU aMdhakAramaiM jJAna kaisaiM hoya // 7 // __ ihAM bauddhamatI tarka karai hai:-jo vijJAna hai so artha kari upajai arthakai AkAra hoya so arthakA grAhaka hoya, jJAnakI arthateM utpatti na mAniye to viSaya prati niyamakA ayoga Thaharai-ghaTake jJAnakA ghaTa hI viSaya aisA niyama na Thaharai / bahuri arthateM upajanA hai so Aloka jo prakAza tAmaiM aviziSTa hai tAteM 'tAdrUpya ' kahiye tadAkAra honAM tisasahita hI jo ' tadutpatti' kahiye arthateM jJAnakA upajanAM tAkai viSaya prati niyamarUpa hetupaNAM hai| jJAna jJeyakA bhinna kAla hai tauU grAhya grAhakabhAvakA avirodha hai, taise hI hamArai kahyA hai, ihAM zloka hai tAkA artha-koI pUche jo jAkA bhinnakAla hoya so grAhya kaisaiM hoya tau tAkU kahai hai-je yuktike jAnanevAle haiM te aisaiM kahaiM haiM1 tathA coktam bhinnakAlaM kathaM grAhyamiti ceda grAhyatAM viduH / hetutvameva yuktizAstadAkArArpaNakSamam // 1 //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA | 53 yahu jo hetupaNAM hai-- arthakai jJAnakI utpattikA kAraNapaNAM hai so hI grAhyapaNAM hai, kaisA hai yaha hetupaNAM ? arthake AkArakUM jJAnameM arpaNa karaneviSai samartha hai / bhAvArtha -- jo arthakai jJAnakA upajAvaNApaNAM hai so hI tisa arthake AkAra honAM jJAnakai kare hai aisI bauddhakai AzaMkA ho sUtra kahai hai ; 1 atajjanyamapi tatprakAzakaM pradIpavat // 8 // yAkA artha -- jo jJAna arthakari na upajai hai tauU arthakA prakAzaka hai jaise dIpaka ghaTa Adi arthataiM upajyA nAMhI tauU tinikA prakAzaka hai taiseM jAnanAM / tahAM arthakAra janya nAMhI hai tauU tAkA prakAzaka hai aisA artha bhayA so ihAM ' atajjanya' aisA zabda hai so upalakSaNarUpa hai tAkari atadAkAra kahiye arthAkAra na hoya tauU tAkA prakAzaka hai aisA bhI grahaNa karanAM / bahuri doU hI artha maiM pradIpakA dRSTAnta hai jaisaiM dIpakakai ghaTAdikakari janyapaNAM nAMhI tathA tinikai AkArapaNAM hoya nAMhI tauU tinikaM prakAzai hai taiseM jJAnakai bhI hai aisA artha bhayA // 8 // ihAM bauddha kahai hai-- jo arthataiM tau upajyA nAMhI ara arthaMkai Akara na bhayA aise jJAnakai arthakA sAkSAtkArIpaNAM kahoge tau niyamarUpa dizA deza kAlavarttI je padArtha tinikA prakAza prati niyamakA abhAva honeMtaiM sarva hI vijJAna apratiniyata viSaya kahiye nyAre nyAre niyamarUpa viSaya jAkA hoya aisA na ThaharegA aisI bauddhakI AzaMkA hotaiM sUtra kahai hai; svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamarthaM vyavasthApayati // 9 // - yAkA artha -- apanAM AvaraNa jo jJAnAvaraNa vIryAntarAya karma tAkA kSayopazama so hai lakSaNa jAkA aisI jo yogyatA tAkari prati
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitaniyata jo jo jisa jJAnakA artha hoya so hI vizya tAkU vyavasthApai hai / tahAM apanA AvaraNa tinikA kSaya kahiye udayakA abhAva bahuri tinihIkA sattA avasthArUpa upazama ye doU haiM lakSaNa jAkA aisI jo yogyatA so yaha tau kAraNarUpa hai tAkari pratiniyata jo artha tAhi sthApana karai hai-apanA viSaya karai hai so jJAna pratyakSapramANa hai aisA sUtramaiM vAkya zeSa hai / bahuri ' hi ' zabda hai so ' yasmAt ' arthamaiM hai tAteM aisA artha bhayA jo jAtaiM aisaiM hai tAtai bauddha AzaMkA karI thI jo pratiniyata arthakI vyavasthA na hogI so aisA doSa nAhI hai / ihAM yaha tAtparya hai jo tAdUya kahiye tadAkArapaNAM ara tadutpatti kahiye tisa" upajanAM ara tadadhyavasAya kahiye tisa svarUpa arthakA nizcaya ye tInUM kalpikari bhI yogyatA avazya mAnane yogya hai, isa vinA tInUM hI vyabhicArasahita haiM / so hI dikhAie haiM;-tAdrUpyakai samAna arthakari vyabhicAra hai jo jJAna tadAkArapaNAMta upajai so jisa padArthateM upajai tisa samAna anyapadArthakU tisakAla kyoM jAnai nAMhI so padArtha bhI tau tisahI AkAra hai, yaha hI vybhicaar| bahuri tadutpattikai indriyaAdikari vyabhicAra hai, indriyatai upajai hai ara indriyanikU tisakAla kyoM nAMhI jAnaiM, yaha hI vyabhicAra / bahuri tini doUnikai bhI samAna artha samanaMtara pratyayanikari vyabhicAra hai, pahile kSaNa jaisaiM nIlakA jJAna bhayA so dUsare kSaNa so jJAna tisa nIla jJAnakA upajAvanahArA hai ara tisataiM tadAkAra bhI hai ara pahale kSaNakA jJAnakU kyoM jAnaiM nAhI yaha hI vyabhicAra / bahuri tAdrUpya tadutpatti, tadadhyavasAya, ini tInikai dholA zaMkhakai virSaM pIlekA jJAna hoya tahAM vyabhicAra hai, kAhUke netravi. kAmalA roga thA tALU dhaulA zaMkha pIlA dIkhyA tahAM dholA AkArakari pIlA AkArakA jJAna upajyA / bahuri jo tadAkAra jJAna ara
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA | 55 tisakA nizcaya bhayA so aisA jJAnakari dUje kSaNa taisA hI jJAna upajyA so tadAkAra bhI hai tisakA nizcayasvarUpa bhI hai ara pahale kSaNakA pItAkArajJAnakUM kyoM nAMhI jAnai, yaha hI vyabhicAra / aiseM cyArUM hI prakAra yaha vyabhicAra bhayA, tAtaiM kSayopazamalakSaNayogyatA mAnanAM zreSTha hai / isa hI kathanakAra jo bauddhanaiM aiseM kahyA tAkA zloka hai tAkA artha -- pratyakSa jJAna nirvikalpa hai tAhi artha rUpatA vinA anya koI artha kari nAMhI racai, ardharUpatA hI pratyakSarUpa nirvikalpa jJAnakUM arthakari joDai hai tAtaiM prameyakA jAnanAM pramANakA phala hai prameyarUpa honAM so hI tAkA pramANa hai, aisaiM kahanAM nirAkaraNa kiyA jAtai samAna artha AkAra bhaye je aneka jJAna tiniviSai prameyarUpa honeMkA sadbhAva hai / bahuri bauddhamatI yahu sArUpya mAne hai so samAnapariNAmarUpa samAnya hI sArUpya hai so sAmAnyakUM vastubhUta nAMhI mAnaiM haiM so avastubhUta hoya so kAhekA sArUpya ? tAtaiM yaha hI Thahare hai jo kSayopazamalakSaNa yogyatA hai so hI viSaya prati niyamakA kAraNa hai // 9 // -- AgaiM koI aisA mAnaiM hai-- jo artha hai so jJAnakA kAraNa hai yAhI artha jJeyarUpa kahiye hai aisA matakUM nirAkaraNa karai hai tAkA sUtra :kAraNasya ca paricchedyatve karaNAdinA vyabhicAraH 10 // yAkA artha -- jo kAraNakai paricchedyatva kahiye jJeyapaNAM mAniye tau netrAdi karaNa haiM tinikari vyabhicAra hoya hai, te kAraNa tau haiM ara paricchedya nAMhI haiM ApakUM Apa nahIM jAne hai / ihAM vaha kahai jo hama kAraNapaNAta paricchedyapaNAM nAMhI kahaiM haiM paricchedyapaNAMteM kAraNapaNAM kahaiM 1 etena yaduktaM - arthena ghaTatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / tasmAtprameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA // 1 //
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracitahaiM jo jJeya hoya so kAraNa hoya tau aisaiM kahe kezanikA jhUmakA Adikari vyabhicAra hoya hai so pUrvai kahyA hI thA kAhUke mastaka pari mAMchara u. the so kAhUkU kezanikA jhUmakA dIkhyA so te mAMchara jJAnake kAraNa na bhaye // 10 // AgaiM aba atIndriya pratyakSa jo mukhya pratyakSa tAhi kahai hai; sAmagrIvizeSavizleSitAkhilAvaraNamatIndriyamazeSato mukhyam // 11 // ___ yAkA artha-sAmagrI jo dravya-kSetra-kAla-bhAvalakSaNa tAkA vizeSa jo sarvakI pUrNatA-ekatA milanAM tAkari dUri bhaye haiM akhila kahiye samasta AvaraNa jAke aisA, bahuri atIndriya kahiye indriyanikU ulaMghi vatte, bahuri azeSataH kahiye samastapaNAMkari vizada kahiye spaSTa aisA jJAna mukhya pratyakSa hai // 11 // ___ ihAM koI pUcha samastapaNAMkari vizadapaNAMvirSe kahA kAraNa hai ? tAkU kahiye-jJAnakA pratibaMdha jo karma tAkA abhAva kAraNa hai hama aise kareM haiM / pheri pUche tahAM bhI kahA kAraNa hai ? tAkU kahiye atIndriyapaNAM hai ara anAvaraNapaNAM hai aisaiM kahaiM haiM pheri pUche yaha bhI kAherauM hai ? tAkA samAdhAnakU sUtra kahai hai;sAvaraNatve karaNajanyatve ca pratibaMdhasaMbhavAt // 12 // ___ yAkA artha-jo jJAnakai AvaraNasahitapaNAM hoya ara iMdriyajanyapaNAM hoya tau pratibaMdha saMbhavai tAtai nirAvaraNa atIndriya hoya so hI mukhya pratyakSa hai / ihAM koI kahai ki avadhi manaHparyaya jJAnakA isa sUtrakari grahaNa na bhayA tA" yahu lakSaNa avyApaka hai ? tAkU AcArya kahai hai-aisaiM na kahanA tini doUnikai bhI apane viSayavi samastapaNAMkari vizadapaNAM Adi dharma saMbhava hai / bahAra aisaiM mati-zrutajJAnakai
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / apane viSayavirSai bhI vizadapaNAM nAMhI hai aisaiM ativyApti dUSaNakA bhI parihAra hai so yaha atIndriya avadhi, mana:paryaya, kevalake bhedataiM tIna prakAra mukhya pratyakSa hai jAtaiM ye AtmAke saMnidhimAtrakI apekSAtaiM upajai haiM; anya indriya AdikI apekSA inikai nAMhI hai / 1 ihAM mImAMsakamatI bhaTTamatAkA Azaya le kahai hai; jo samasta viSayaviSai vizadakA avabhAsanevAlA jJAnakai ara tisa jJAnasahita purupakai pratyakSa Adi pAMca pramANakA viSayapaNAMkA abhAvapaNAMkari abhAva pramANa so hI bhayA viSamasarpa tAkari naSTa bhaI hai sattA jAkI tisapaNAMteM kaunakai mukhya pratyakSa hoya hai / bhAvArtha -- sarvakA jAnanevAlA jJAna ara sarvajJa ye pAMcUM hI pramANakA viSaya nAMhI- -abhAva pramANakA viSaya hai tAtaiM abhAva hI siddha hoya hai / so hI kahai hai; - prathama tau pratyakSa pramANa hai tAkA sarvajJa viSaya nAMhI, jAtaiM pratyakSakai tau rUpAdika niyamarUpa je viSaya tiniviSai pravarttanapaNAM hai indriya pratyakSa jo viSaya saMbaMdharUpa hoya ara varttamAna hoya tAhI viSaya (viSai) pravartte hai so samastakA jJAtA sarvajJa indriyanitaiM saMbaddha nAMhI varttamAna nAMhI / bahuri anumAnateM bhI tAkI siddhi nAMhI hai, jAtai grahaNa kiyA hai saMbaMdha jAneM aisA puruSakai vastukA ekadeza dekhaneMtaiM dUravavartI vastuviSai buddhi hoya hai so sarvajJakA sadbhAvataiM avinAbhAvI kAryaliMga tathA svabhAvaliMga hama nAMhI dekheM haiM jAteM anumAna kareM, jAtaiM sarvajJake jAneM pahalI tisakA svabhAva ara tisakA kArya jo tisake sadbhAvataiM avinAbhAvIkA nizcaya karaneM kA asamarthapaNAM hai / bahuri AgamapramANakari bhI tAkI siddhi nAMhI hai / ihAM doya pakSa -- Agama nityarUpa tisake sadbhAvakUM janAvai hai ki anitya Agama janAvai hai ? tahAM nitya Agama tau tAkA sadbhAva nAMhI janAye hai jAteM nitya tau arthavAdarUpa hai prayojanamAtrakUM kahai hai / - 57
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitaapauruSeya veda hai so karmavizeSa jo yajJa Adi zubhakArya tAkA saMstavana kahiye prazaMsAdika tAkai virSe pravINa hai so puruSavizeSakA janAvanahArA nAhI / puruSa tau Adi liye hai ara nitya Agama veda hai so anAdi hai so anAdikai AdimAna puruSakA kahanAM baNe nAhI / bahuri jo anitya Agama smRti purANa Adi haiM te sarvajJakU sAdhaiM hai aisaiM kahiye tau tisa anitya Agamakai (kU) bhI so sarvajJakA kahyA kahiye to sarvajJakA nizcaya pahile kiyA vinAM tAkA pramANapaNAMkA nizcaya nAhI hoya hai, bahuri itaretarAzrayanAmA doSa Avai hai, sarvajJake kahe paNetai tau tisa AgamakA pramANapaNAM siddha hoya ara tisa AgamakA pramANapaNAMkI siddhita sarvajJakI siddhi hoya aise itaretarAzrayadoSa hoya / bahuri asarvajJakA kahyA AgamakA pramANapaNAM hI nAhI tAkai sarvajJakA prarUpaNaviryai pravINapaNAM hai aisA kahanAM hI atizayakari asaMbhAvya hai / bahuri sarvajJasamAna anyakA grahaNakA asaMbhavatai upamAna pramANa tAkA sadbhAva nAhI janAvai hai / bahuri arthApattipramANa hai so bhI sarvajJakA janAvanevAlA nAhI hai jAte yAkA ananyathAbhUta vastuteM jAnanA hai, so koI aisA vastu nAMhI jo sarvajJavinA na hoya tAkari arthApatti sarvajJakU janAvai / bahuri jo dharmAdikapadArtha haiM tinikA upadeza hai tAkari arthApatti hoya aisaiM kahiye to dharma AdikA upadeza tau vyAmoharauM bhI saMbhava hai, jAtai upadeza doya prakAra hai samyak upadeza, mithyA upadeza | tahAM manu Adi RSi bhaye haiM tinikA tau samyak upadeza haiM jAte tinikai yathArthajJAnakA udaya hai so vedamUla hai--vedatai upajyA hai / bahuri buddha AdikA upadeza hai so vyAmohapUrvaka hai jArauM tinikai jJAna vedatai upajyA nAhI te-vedArthake jAnanevAle nAhI / tAtai sarvajJa pAMcUM hI pramANakA viSaya nAhI, tahAM abhAva pramANahIkI pravRtti hai tAkari sarvajJakA abhAva hI jAniye
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ . hindI prameyaratnamAlA / hai / pAMca pramANakA tau vyApAra bhAvake aMzavirSe hI hoya hai aisaiM bhaTTamatI apaneM matakA samarthana kIyA / ___ aba AcArya tAkA pratividhAna karai hai;--prathama tau kahyA jo sarvajJakai pratyakSAdika pramANakA aviSayapaNAM hai so ayukta hai jAte tisa sarvajJakA grAhaka anumAna pramANakA saMbhava hai, so hI kahai hai;--koI puruSa sakala padArthakA sAkSAt karanevAlA hai jAnaiM tini padArthanike grahaNa karanekA svabhAvapaNAMke hote saMtai prakSINapratibaMdhapratyayapaNAM hai, bhAvArtha-sUkSma Adi padArthanikU grahaNa karanekA puruSakA svabhAva hai so jJAnakA pratibaMdhaka karmake nAza bhaye jJAna prakaTa hoya hai / jo jisakA grahaNasvabhAvapaNAMkU hoteM prakSINapratibaMdhapratyaya hoya so tisakA sAkSAt karanevAlA hoya jaisaiM jAkA timira dUri bhayA aisA netra so rUpakA sAkSAt karanevAlA hoya, so ihAM tisake grahaNarUpa svabhAvapaNAMke hote prakSINapratibaMdhapratyayasvarUpa vivAdamaiM AyA koI puruSa hai / aisaiM cyAra prayogakA anumAnakari sarvajJakA sadbhAva mImAMsakakU A. cArya- batAyA / bahuri sakala padArthanikA grahaNasvabhAvapaNAM kahyA so AtmAkai asiddha nAhI hai jAteM AtmAkA aisA svabhAva na mAniye tau vedatai sakalapadArthakA jJAna hoya aise kahanekA ayoga Avai hai, jaisaiM AMdhe puruSakai ArasesUM rUpakI pratItikA ayoga hoya taiseM / bahuri vyAptijJAnakI utpattike balauM samastapadArthasaMbaMdhI parokSajJAnakA saMbhava mAniye hI hai, ihAM kevala eka jJAnakai vizadapaNAM jo spaSTapaNAM-pratyakSapaNAM tAhI virSe vivAda hai / tahAM AvaraNAkA dUra honAM hI kAraNa hai, jaisaiM dhUlite AvaraNa tathA baraphakA AvaraNa koI padArthakai hoya so AvaraNa dUra hoya taba padArtha spaSTa dIkhai taiseM jJAnakai karmakA AvaraNa dUra hoya taba jJAna spaSTa pragaTai hai / bahuri pUcha hai-jo prakSINapratibaM
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita"dhapratyayapaNAM kaisaiM hai ? tAkA samAdhAnakU prayoga karai hai;-doSa ara AvaraNa koI puruSa virSe mUlateM nAza hoya hai jAteM inakI hAni badhatI badhatI dekhiye hai so jAkI badhatI hAni hai so koI virSe mUlateM samasta bhI nAza hoya hai, jaisaiM agnike puTakA pAkateM dUra bhaye haiM kITa ara kAlimA Adi aMtaraMga bahiraMga doU mala jAkai aisaiM suvarNa zuddha hoya hai taisaiM hI badhatI badhatI hAnirUpa doSa ara AvaraNa haiM, aisA prayoga jAnanAM / bahuri vivAdamaiM AyA jo jJAna tAkai AvaraNa kaisaiM siddha hai jAtai pratiSedha hai so vidhipUrvaka hai ? ihAM kahiye hai-vivAdamaiM AyA jo jJAna so AvaraNasahita hai jAteM apane viSayakU avizadapaNAMkari janAvanahArA hai jaisaiM raja kari tathA dhUma barapha Adi kari padArtha aMtarita hoya hai AcchAdita hoya hai taiseM hai| bahuri koI kahai AtmA tau amUrtIka hai so amUrtapaNAtai AvaraNakA ayogya hai ? so aiseM nAhI hai, caitanyakI zakti amUrtIka hai tauU madirA tathA mAMcaNAM kodUM Adi kari yAkai AvaraNa hoya hai / koI kahai madirAdikari tau indriyakai AvaraNa hai to aisaiM bhI nAMhI hai jArauM indriya tau acetana hai so AvaraNa bhaye bhI anAvaraNA samAna hI hai bahuri smaraNa AdikA pratibaMdhakA ayoga hoya, matavAlAkai smaraNa nAhI hai jo iMdriyahIkai AvaraNa hoya tau madonmattakai smaraNa kaisaiM na hoya / bahuri manakai bhI AvaraNa na kahiye jAteM AtmA vinA anya manakA niSedha AgeM kareMge tAtai amUrtikakai AvaraNakA abhAva nAMhI hai / tAtaiM tadgrahaNa svabhAvapaNAM hoteM prakSINapratibaMdha pratyayapaNAM hetu hai so asiddha nAMhI hai / bahuri yaha hetu viruddha bhI nAMhI hai jAteM viparIta jo vipakSa AtmAkai sUkSmAdigrahaNa svabhAvakA abhAva tAviSaM nizcayasvarUpa jo avinAbhAva tAkA abhAva hai| bahuri yahu hetu anaikAntika bhI nAMhI hai jAte ekadezakari tathA sAma
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| styakari vipakSakai virSe vRttikA abhAva hai| bahuAra kAlAtyayApadiSTa bhI nahI hai jAteM yAteM viparIta arthakA sthApanevAlA pratyakSapramANa tathA AgamapramANakA abhAva hai / bahuri satpratipakSa bhI yaha haitu nAhI hai jAteM isakA pratipakSasAdhanekA hetukA abhAva hai| ihAM mImAMsaka kahai hai-jo yAkA pratipakSakA sAdhanakA anumAna yaha hai tAkA prayoga-vivAdamaiM AyA jo puruSa so sarvajJa nAhI hai jAte vaktA hai, puruSa hai, hAstadikasahita hai aiseM tIna hetu" puruSa sarvajJa nAMhI jaise hareka gailai cAlatA puruSa sarvajJa nAhI taisaiM ? tAkA samAdhAna AcArya karai hai;jo yaha kahanAM sundara nAhI jAte vaktApaNAM Adi tIna hetu kahe te samIcIna bhale hetu nAhI / ihAM tIna pakSa pUchiye, jo vaktApaNAM kahyA so pratyakSa-anumAna" viruddha arthakA vaktApaNAM kahA ki aviruddha arthakA vaktApaNAM kahyA ki vaktapaNAM sAmAnya kahyA ? ini tIna sivAya cauthI gati nAMhI hai / tahAM prathamapakSa tau na baNai haiM yAkai tau siddhasAdhyapaNAMkA prasaMga he jAte pratyakSa anumAna" viruddha artha kahai so sarvajJa kAhekA ? bahuAra dUsarA pakSa kahyA so yaha viruddha hai jAtai pratyakSa anumAna" viruddha artha kahai so aisA vaktApaNAM tau jJAnake atizayavinA na baNeM jAmaiM jJAna bahuta hoya so hI vaktA satyavAdI hoya / bahuri vaktApaNAM sAmAnya hai so bhI vipakSa" aviruddha hai / tAtai prakaraNagocara jo sAdhya asarvajJapaNAM tAkU sAdhaneMvirSe samartha nAhI / jJAnakI badhavArI hoteM vaktApaNAMkI hAni dIkhai nAhI, ulaTA jJAnakI badhavArIvAlAkai vacanakI pravRttikI badhavArIkA saMbhava hai / isa hI kathanakari puruSapaNAM hetu bhI nirAkaraNa kiyaa| puruSapaNAM hoteM jo rAgadidoSadUSata hoya tau siddha sAdhyatA hI hai tAkai sarvajJapaNAMkA abhAva siddha hI hai ara rAgAdi doSakari dUSita nAMhI hoya tau hetu viruddha hai, vItarAga vijJAna Adi guNanikari yukta
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita puruSapaNAMkA sarvajJa vinA ayoga hai / bahuri puruSapaNAM sAmAnya hai so - sandigdhavipakSavyAvRttika hai asarvajJapaNAMkA vipakSa sarvajJapaNAM so koI puruSamaiM hoya bhI tAtaiM vipakSateM vyAvRtti saMdeharUpa hai / aiseM sakala padA'rthakA sAkSAtkArapaNAM koI puruSakai siddha hoya hai isa anumAna yAtaiM pAMca pramANakA viSaya sarvajJa nAMhI aisaiM kahanA ayukta hai / I bahuri asarvajJavAdI kahai hai-- jo isa anumAnaviSai sAmAnya sarvajJapaNAM siddha bhayA so yaha sarvajJapaNAM arahaMtakai hai ki anyakai hai ? jo kahoge anya je buddha Adi tinikai hai tau arahaMtake vAkya apramANa ThahareMge / bahuri kahoge arahaMtake hai tau Agama kari sAmarthyakari athavA svazakti kahiye avinAbhAvI liMgapaNAM tAkari athavA tAkA dRSTAntakA anugraha kari tisa hetutaiM arahaMtakauM sarvajJa jAnanekA asamarthapaNAM hai jAtaiM hetukai anyapakSa jo buddhAdika tiniviSai bhI samAnavRtti hai, jaiseM hetutaiM arahatakai sAdhiye taisaiM hI buddha Adikai bhI siddha hoyagA / aiseM asarvajJavAdI mImAMsaka Adika kahaiM / so yaha kahanAM bhI tinikai apaneM ghAtakai arthi kRtya kahiye karatUti tathA zastravizeSa tathA mArIkA uThAvanAM hai jAtaiM aisaiM pUchanAM hai so tau sarvajJasAmAnyakA mAnapUrvaka hai / so sarvajJa sAmAnya mAnyAM taba apanI pakSakA ghAta bhayA / ara jo sarvajJasAmAnya na mAniye tau kADhUhIkai sarvajJapaNAM nAMhI hai aiseM hI kahanAM / bahuri prasiddha anumAnavi bhI isa doSakA saMbhavakari jAtinAmA dUSaNarUpa uttara hoya hai, so hI kahiye hai; jaiseM kAhUneM anumAna kiyA jo zabda nitya hai jAtaiM pratyabhijJAnakari jAnyA jAya hai, aiseM kahaneM teM jAtivAdI kahai hai-- zabdakUM vyApakarUpa nitya sAdhiye hai ki avyApa-rUpa nitya sAdhiye hai ? jo avyApakarUpa nitya sAdhiye hai tau vyApakapaNAM kari mAnyAM jo zabda so kichU bhI arthaM puSTa nAMhI kare hai. -
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 63 wwwwwww vyApaka mAnanAM nirarthaka ThaharayA, mImAMsaka zabdakU vyApaka mAneM hai| bahuri vyApakarUpa zabda nitya sAdhiye to Agamakari athavA sAmarthyakari athavA apanI zaktikari tathA dRSTAntake anugrahakari vyApakapaNAM nAhI nizcaya hoya hai jArauM avyApaka nityapakSavirSe bhI yAkI samAnavRtti hai, tA" jAti-uttara hoya hai / doU pakSavirSe prazna uttara samAna hoya jAya tahAM jAtinAmA dUSaNa hoya hai / aiseM pUrvai sarvajJakA sAdhanarUpa hetu kahyA so nirdoSa hai tAtai sarvajJa siddha hoya hai / bahuri jo abhAvapramANakari sarvajJakI sattA grAsIbhUta karI kahI so bhI ayukta hai-tisa sarvajJakA grAhaka anumAnapramANakA sadbhAva hoteM pAMca pramANakA abhAva hai mUla jAkA aisA jo abhAva pramANa tAkI utpattikI sAmagrIkA ayoga hai jArauM he mImAMsaka ! tere hI matamaiM aisA kayA hai tAkA zloka hai, tAkA artha-vastukA sadbhAvakU grahaNa kari bahuri tAkA pratiyogIkU yAdi kari indriyanikI apekSArahita manasaMbaMdhI nAstitAkA jJAna upajai hai anyaprakAra nAhI upajai hai / aiseM hoteM tInakAla tIna lokasvarUpa jo vastu tAkA sadbhAvakA grahaNavirSe koI kAla koI kSetravirSe grahaNa kiyA jo sarvajJa tAkA smaraNa hote koI kSetra kAlavirSe tAkI nAstitAkA jJAnarUpa abhAvapramANa yukta hoya hai, anyaprakAra nAhI hai / so koI chadmastha asarvajJajanakai tIna jagata tInakAlakA jJAna nAhI baNai hai tAtai sarvajJa atIndriyakA jJAna na hoya hai, yaha sarvajJapaNAM caitanyakA dharma hai tAtaiM atIndriya hai so bhI asarvajJa janakA viSaya nAhI aise hote abhAvapramANa kaisaiM udayakU prApta hoya / asarvajJa puruSakai tisa sarvajJake abhAvakI upajAbanekI sAmagrIkA saMbhavakA abhAva hai / bahuri 1 gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAzAnaM jAyate'kSAnapekSayA // 1 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita jo asarvajJa sarvakAla sarvakSetrakA jJAna mAni sarvajJake abhAvakA upakI sAmagrI mAniye tau aiseM jAnanevAlAhIkai sarvajJapaNAM ThaharathA / bahuri ka -- jo isa kSetra kAla maiM sarvajJakA abhAva sAdhiye hai tau yukta nAMhI yAmaiM siddhasAdhyapaNAMkA prasaMga Avai hai koI kSetra kAlakI apekSA sarvajJakA abhAva siddha hI hai, siddhakUM kahA sAdhiye / tAtaiM mukhya atIndriyajJAna samastapaNAMkari vizada aisA siddha bhayA / bahuri sarvajJakA jJAna atIndriya hai tAtaiM apavitrakA dekhanAM tisakA rasakA AsvAdana karanAM aisA doSa bhI nirAkaraNa bhayA, azucyAdikakA dekhanAM rasakA AsvAda karanAM doSa tau indriyajJAna apekSA kA hai, vItarAgakai yaha doSa nAMhI / - bahuri pUche hai - jo atIndriyajJAnakai vizadapaNAM kaiseM hai; hama tau netrAdikataiM spaSTa jJAna hotA jAnaiM haiM / tAkA samAdhAna; -- jaisaiM sAMcA svapnakA jJAnakai tathA bhAvanAkA jJAnakai vizadapaNAM hai taiseM indriyani vinA bhI vizadapaNAM jAnanAM, jAtaiM dekhiye hai -- bhAvanAke balataiM dUradeza anyadezavarttI vastukoM vizada jAniye hai, jaise kalA hai tAkA zloka hai; tAkA artha kADhU kAmIjanakUM baMdIkhAne maiM dIyA so kahai hai; - dekho ! yaha gupta AchAdyA juDyA jo baMdIkhAnAMkA ghara tahAM aisA aMdhakAra jo sUIke agrabhAgakari bhI bhedyA na jAya tahAM mere netra mIciMkari maiM baiThA tauU tisa strIkA mukha mokUM pragaTa dIkhai hai / aisA kAhU kAmIkA vacana hai so aise bahuta udAharaNa haiM / indriyanike saMbaMdha vinA kevala manake hI dvArA vizada - spaSTa pratibhAsa hoya hai, aiseM mImAMsakakUM tau uttara diyA / 1 pihite kArAgAre tamasi ca sUcImukhAgradurbhedye / mayi ca nimIlitanayane tathApi kAntAnanaM vyaktam // 1 //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| ___ aba ihAM naiyAyika bolai hai; jo sarvajJapaNAMkI tau siddhi bhaI paraMtu AvaraNake abhAvateM sarvajJapaNAM hai yaha nAhI baNa hai, zarIra indriya loka Adi ye kArya haiM tinike nimittapaNAMkari sarvajJakI siddhi hoya hai / bahuri ihAM zarIra Adi kAryanikA honAM buddhivAna puruSakari kiye hoya hai so asiddha nAMhI hai jAte anumAna pramANa AdikataiM iha nIkai prasiddha hoya hai, so hI kahiye hai, tAkA prayoga karai hai-nAMhI nizcayamaiM Aye-vivAdamaiM Aye je pRthivI parvata vRkSa zarIra Adika so koI buddhivAna puruSake race haiM tisa hetuka haiM jAteM ye kAryarUpa haiM kArya hoya so kiyA vinA hoya nAhI / bahuri inikA upAdAna acetana hai / bahuri inikA saMniveza kahiye AkArAdikI racanAM so bhalai prakAra hai aise AkArAdika buddhimAna puruSa vinA hoya nAhI jaise vastra AdikA banAvanevAlA kArIgara tinikI yathAsthAna racanA banAvai taisaiM ye bhI kAhU. banAye haiM / bahuri Agama bhI tisa sarvajJakA pratipAdaka suniye hai, so vedakA vacana hai-' vizvatazcakSuH' kahiye sarva tarapha jAke netra haiM---samastakU dekhai hai, ' uta vizvato mukhaH' kahiye sarva tarapha jAkA mukha hai, bahuri * vizvato bAhuH' kahiye sarva tarapha jAkA bhujAnikA vyApAra hai, 'uta vizvataH pAt ' kahiye sarva tarapha jAke paga haiM-sarva vyApaka hai, bahuri 'saMbAhubhyAM dhamati' kahiye puNya pApa sarvakU joDai hai--sarva prANInikai puNya pApakA saMyoga karai hai, aisA 'saMpatatraiH dyAvA. bhUmI janayan deva ekaH', kahiye eka deva Izvara hai so pRthivI AkAzakU paramANUnikari upajAvatA saMtA va" hai / bahuri vyAsakA vacana aisA 1-vizvatazcakSuruta vizvato mukho vizvato bAhuruta vizvataH pAt sambAhubhyAM dhamati sampatatrai-vAbhUmI janayan deva ekH|| hi. pra. 5
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita - 1 -tAkA' zloka hai tAkA artha ; yaha jaMtu kahiye jIva so ajJAnI hai Apa hI Apakai sukha duHkha karivekUM asamartha hai yA IzvarakA prerayA huA svarga tathA narakakUM gamana kare hai / bahuri aisaiM bhI na kahanAM jo acetana je paramANu Adi kAraNa tinihIkari kAryakI niSpatti hoya hai tataiM buddhimAna kAraNakA anarthakapaNAM hai jAtaiM acetanakai kAryakI utpattiviSai ApahItaiM vyApAra karanekA ayoga hai-- jar3a Apa hI kArya kari sakai nAMhI, jaisaiM kolIke rAcha vema turI ara taMtu initaiM ApahItaiM vastra baNeM nAMhI kolI puruSa vyApAra karai taba baNai / bahuri aisaiM cetanakai bhI anyacetanapUrvaka kArya karanAM nAMhI hai jAtaiM yAmaiM anavasthA Avai / Izvara hai so sakala puruSanitaiM bar3A hai samartha hai atizayakI hadakUM prApta hai, sarvajJabIja kahiye jagatkA kAraNa sarvajJa so hI bIja hai | bahuri kleza karma vipAka Azaya inikari aparAmRSTa hai--rahita hai bahuri anAdibhUta avinAzI jJAnakA saMbhava jAkai hai, aise hI paiMtaMjalineM kahyA hai-- kleza kahiye avidyA 1 asmitA 1 rAgadveSa 1 abhiniveza 1, tahAM avidyA tau viparIta jAnanAM so hai, bahuri asmitA kahiye ahaMkAra, rAgadveSa kahiye sukha - duHkha tathA tAke sAdhanavirSai prItiaprIti, abhiniveza kahiye apanA IzvarapaNAMkA bhaMgakA bhaya, ye tau klezake vizeSa | bahuri karma kahiye dharma-adharmake sAdhana yajJa ara brahmahatyAdika / bahuri vipAka kahiye jAti Ayu bhoga, tahAM jAti deva manuSya Adi1 - ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchetsvarga vA zvabhrameva vA // 1 // I 66 2 - yadAha pataJjaliH - klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSaH sarvazaH sa pUrveSAmapi guruH kAlenAvicchedAditi /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 67 1 / paNAM, Ayu kahiye Ayurbala, sukha duHkhakA bhoganAM so bhoga ye vipAkake vizeSa | bahuri Azaya kahiye nivRtti tAMI jo bhAva lAgyA rahai so aise bhAvanikari sarvajJa puruSa sparzita nAMhI hai / so sarva hI viSai guru hai bar3A hai kAlakari jAkA viccheda nAMhI hai, aisaiM pataMjali ke vacana haiM / bahuri avadhUta jo saMnyAsInikA AcArya tAke aise vacana haiM, zlokakA artha - he bhagavan ! ete vizeSaNa tere hI haiM, prathama tau jo kAhUkAra hatyA na jAya aisA aizvarya tere hI hai, bahuri svabhAvahI virAgatA terai hI hai, bahuri svabhAvataiM upajI tRptitA terai hI hai, bahuri indriyanikA vaza karanAM tere hI hai, bahuri atyantamukha tere hI hai, bahuri AvaraNarahita zakti terai hI hai, bahuri sarvaviSayakA jAnanahArA jJAna tere hI hai aisA avadhUtakA vacana hai / aisaiM Izvara sarvataiM bar3A hai tAtaiM kAryake kara maiM anavasthA nAMhI hai / bahuri tahAM IzvarakI siddhikaM kAryatvanAmA hetu hai so asiddha nAMhI hai, avayavasahitapaNAMkari kAryatvakI siddhi hai jo avayavanikari sahita hoya so kArya hai so kiyA hI hoya / bahuri yaha hetu viruddha bhI nAMhI hai jAte yAkI vipakSa jo binA kiyA honA tAvi vRttikA abhAva hai / bahuri anaikAntika bhI nAMhI hai vipakSa je paramANu Adi tini viSai yAkI apravRtti hai, paramANu Apa kArya nAMhI / bahuri prakaraNasama bhI nAMhI hai jAtaiM pratipakSakI siddhikA kAraNa jo anya hetu tAkA abhAva hai / 2 - aizvaryamapratihataM sahajo virAgastRptirnisargajanitA vazitendriyeSu / AtyantikaM sukhamanAvaraNA ca zaktijJAnaM ca sarvaviSayaM bhagavaMstavaiva // ityavadhUtavacanAcca /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita bahuri ihAM koI kahai -- yAkA pratipakSakA sAdhana hetu hai, tAkA prayoga -tanu Adi buddhimAna hetuka nAMhI hai jAtai dekhyA hai karttA jAkA aisA jo prAsAda Adika tinitaiM yaha tanu Adi vilakSaNa haiM, prAsAda Adi sArikhe nAMhI, jaisaiM AkAza Adika hai, aisaiM yAkA pratipakSakA hetu hai tanu Adikakai akarttAkUM sAdhai hai, tAtaiM kAryatva hetu prakaraNasama hai / tAkUM naiyAyika kahai hai - yaha kahanAM ayukta hai jAtaiM isa hetu kai asiddhapaNAM hai, saMnivezaviziSTapaNAMkari prAsAdAdikataiM samAnajAtIyapaNAMkari zarIrAdikakA upalaMbha hai jaisaiM prAsAdAdikakA AkAra racanAvizeSa hai taise hI zarIrAdikakA AkAra aisA hI racanA vizeSa hai / bahuri kahoge jaisA prAsAdAdikaviSai saMnivezavizeSa dekhiye hai taisA tanuzarIra Adi viSai nAMhI tau sarva hI ekase sarvasvarUpa tau hoya nAMhI koI maiM kicchU vizeSa hoya koI maiM kichU hoya / atizayasahita saMniveza hoya so sAtizaya kartAkUM janAbe hai, jaiseM prAsAdAdika, jo prAsAda sundara varNai taba jAniye catura kArIgaranaiM vaNAyA hai / bahuri koIkA tau karttA dRSTa hai-- jAniye hai phalANAMnaiM banAyA hai ara koIkA karttA adRSTa hai jANyAM na par3e hai tau ini dAU rItitaiM tau buddhivAnakA kiyA ara buddhivAna na kiyA svayameva hai aisA siddha hoya nAMhI / maNi motI AdikA karttA kauMnanaiM dekhyA ye svayameva bhaye Thahare haiM, aiseM saMnivezavizeSa hetu siddha hai / isa hI kathanakari acetana upAdAnapaNAM Adi hetu bhI dRr3ha kiyA / aisaiM buddhivAna hetuka tanu Adi hai aisA bhalai prakAra kahyA huvA baNai hai / isa hI hetu taiM sarvajJapaNa siddha hoya hai / aiseM naiyAyikanaiM apanA mata dRr3ha kiyA / I - tAkA samAdhAna AcArya kare hai; -- jo yahu kahanAM anumAnarUpa mudrA karaneMkUM dhanakari rahita daridrIke vacana hai jAtaiM kAryatva Adi hetu
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 69 kahe tinikai asamyak hetupaNAMkari tini hetunikari upajyA jJAnakai mithyArUpapaNAM hai, so hI kahiye hai; yaha kAryatvanAmA hetu kahyA so yAkA kahA svarUpa haiM, svakAraNasattAsamavAyasvarUpa kAryatva hai, ki abhUtvA bhAvitva hai, ki akriyAdarzIkai kRtabuddhi utpAdakapaNAM hai, ki kAraNake vyApArakai anuvidhAyIpaNAM hai ? ini sivAya gatikA abhAva hai, aiseM cAra pakSa pUchiye haiM / tahAM AdikA pakSa kahaigA tau yogIzvaranikai samasta karmakA nAzanAmA jo kArya so bhI kAryatvapakSamaiM hI hai tAviSai kAryatvanAmA hetukI apravRtti hai yAteM hetu bhAgAsiddha hoyagA / jo hetu pakSake koI deza maiM na vyApai so bhAgAsiddha kahiye / so isa karmakA nAzaviSai svakAraNasamavAya bhI nAMhI ara sattAsamavAya bhI nAMhI / vastukI sattAsUM ekatA hoya so tau sattAsamavAya kahiye, bahuri vastu ke kAraNasUM ekatA hoya so svakAraNasamavAya kahiye / so karmakA nAza pradhvaMsanAmA abhAvasvarUpa hai so yAmaiM sattA bhI nAMhI ara samavAya bhI nAMhI jAtaiM sattA tau dravya, guNa, kriyAkai AdhAra mAniye hai, bahuri samavAya dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, ina pAMca padArtha maiM varttanevAlA mAniye hai yaha naiyAyika-vaizeSikakA mata hai| tahAM pRthvI, apa, teja, vAyu, AkAza, dizA AtmA, kAla, mana, ye nava tau dravya mAnaiM haiM / bahuri buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, saMskAra, dharma, adharma, rUpa, rasa, gaMdha, sparza, saMkhyA, parimANa, pRthaka, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, gurutva, 1 - sattAsUM vastukai ekatA hoya so tau sattAsamavAyasvarUpa kArya vastu hai bahuri vastu kAraNaM sattAkai ekatA hoya so svakAraNasattAsamavAyasvarUpa kArya hai aiseM doU maiM hI kahiye, vastu maiM vA vastuke kAraNa maiM sattAsamavAya mAnyA yAteM sattAsamavAya lakSaNa kAryakA svarUpa mAnaiM hai /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .70 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita dravatva, sneha, zabda, e cauIsa guNa mAneM haiM / bahuri prasAraNa, AkuMcana, utkSepaNa, gamana, Agamana, ye pAMca karma mAneM haiN| para sAmAnya, apara sAmAnya ye doya prakAra sAmAnya mAneM haiM / vizeSa aneka haiM so inimaiM abhAva nAhI / abhAvanAmA sAtavAM padArtha nyArA hai / bahuri kahe jo abhAvakA parityAga kari ihAM bhAva hI vivAdAdhyAsitakari pakSa kiyA hai tAteM tumanaiM doSa batAyA so ihAM nAMhI praveza karai hai ? tAkU kahiye-jo abhAvakU kAryakA pakSamaiM na lIjiye to muktike arthI je muni tinikai IzvarakA ArAdhanAM anarthaka ThaharaigA jAte tisa karmanAzake kAryavirSe IzvarakA ArAdhanAM kichU karanevAlA nAhI / bahuri yaha sattAsamavAya kAryakA svarUpa mAnanAM vicAra kiye saiMkaDAM prakAra khaMDyA jAya hai tAtai kAryatva hetu svarUpAsiddha hai, jAtai so sattAsamavAya padArtha utpatti bhaye hoya hai ki upajate saMtekai hoya hai ? jo kahegA utpatti bhaye hoya hai tau tahAM bhI pUchiye jo chatenikai hoya ki achatenikai ? jo kahegA aNachatenikai hoya hai to gadahAke sIMga Adikai bhI sattAsamavAyakA prasaMga AvaigA / bahuri kahaigA jo chate padArthanikai hoya hai tau tahAM pUchiye jo sattAsamavAyateM hoya hai ki ApahI" hoya hai ? tahAM prathama sattAsamavAyateM kahaigA tau anavasthAkA prasaMga AvaigA jAteM pahale pUchayA thA jo chatte padArthakai hoya hai ki aNachatenikai so hI vikalpa pheri pUchiye taba anavasthA calI jAya / bahuri kahaigA padArthanikai ApahItaiM sattAsamavAya hai tau judA sattAsamavAyakA mAnanAM a. narthaka hai / bahuri dUjA kahai jo padArtha upajate saMtenikai sattAsamavAya hai jAte padArthanikI niSpatti ara saMbaMdha ini doUnikai eka kAlapaNAMkA aMgIkAra hai tau pUchiye jo yaha sattAsaMbaMdha hai so utpAdatai bhinna hai ki abhinna hai ? jo kahegA bhinna hai tau utpattike asattva" avi
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 71 zeSa bhayA tau utpattikai ara abhAvakai bheda kaisaiM bhayA / ahAra kahegA utpattikari sahita vastukai satva hai tAteM utpatti bhI taisA nA pAI hai tau aisA kahanAM bhI mUrkhapaNAMkari hI hai jAnaiM ihAM utpattikA-satkAra vivAda hai tahAM vastukA satva kahanAM kabahU na bagaiMgA / bahuri yAmaiM itaretarAzrayadoSa AvaigA, vastuvidhaiM utpattikA sattva hote tisa hI kAla bhayA sattAsaMbaMdhakA nizcaya hoya ara tisakA nizcaya hoya taba hI tisa vastuke sattvakari utpattikA sattvakA nizcaya hoya aisaiM itaretarAzraya hoya hai / bahuri isa doSake dUra karanekI icchAkari utpattikai ara sattAsaMbaMdhakai ekatA mAniye to sattAsaMbaMdha hI kAryatva bhayA tAtai buddhimAnahetupaNAM tanu Adikai hote AkAza Adikari hetu anaikAntika bhayA jAteM AkAza AdivirSe sattAsaMbaMdha tau hai ara kAryapaNAM naahii| nityavastukai kAryapaNAM hoya nAhI tAtai buddhimAnahetukapaNAM bhI nAhI / aisaiM sattAsamavAya tau kAryatva nAhI taisaiM hI svakAraNamaMbaMdha bhI kAryatva nAhI, jo carcA sattAsaMbaMdhamaiM hai so hI ihAM bhI lagAvaNIM / bahuri kahai jo svakAraNasamavAya ara sattAsamavAya doU saMbaMdha kAryatva hai to so bhI yukta nAMhI hai, tini saMbaMdhanikai bhI kadAcit kAla hoteM tau samavAyakai anityatAkA prasaMga Avai jaisaiM ghaTa Adikakai anityatA hai taisaiM, bahuri sadAkAla kahai tau sarvakAla tisa kAryapaNAMkA upalaMbha kahiye prApti tAkA prasaMga Avai / bahuri ihAM kahai jo vastunike utpAdaka kAraNanikI nikaTatA na hoya taba samavAya na hoya yAH sarvakAla upalaMbhakA prasaMga na Avai tau tahAM pUchiye hai-vastukI utpattikai arthi tau kAraNanikA vyApAra hai ara utpAda svakAraNasattAsamavAyasvarUpa hai so yaha sarvakAla hai hI, aiseM tau kAraNakA grahaNa anarthaka hI hai| bahuri kahai jo vastukai kAraNakA grahaNa utpattikai arthi tau
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitanAMhI abhivyaktikai Artha hai, so yaha bhI kahanAM vArtAmAtra hI haivastuke utpAdakI apekSAkari abhivyakti kahanAM baNe nAhI, vastukI apekSA abhivyakti kahiye to tAvirSe kAraNake AvaneM pahale bhI kAryavastukA sadbhAvakA prasaMga Avai hai / bahuri utpAdakai abhivyakti bhI asaMbhavarUpa hai jAteM svakAraNasattAsaMbaMdha hai lakSaNa jAkA aisA jo utpAda tAkai vastuke kAraNake vyApAra pahale sadbhAva hote vastukA sadbhAvakA prasaMga Avai hai jAtai vastuke sattvakA so hI lakSaNa ihAM hai / so pahale sat-rUpa hoya tAkai hI koI kAraNakari AcchAdita hoya tAkI abhivyaMjakakari abhivyakti hoya, jaisaiM ghaTa Adi vastu aMdhakArakari AcchAdita hoya taba dIpaka Adi abhivyaMjakakari tAkI vyakti hoya taisaiM ihAM bhI jAnanAM / tAteM abhivyakti Artha kAraNakA grahaNa karanAM yukta nAhI / tAtai svakAraNasattAsaMbaMdha tau kAryatva nAhI hai / __bahuri abhUtvA bhAvitvanAmA dUsarA pakSa hai so bhI kAryatva nAhI hai tAkai bhI vicArakA sahabApaNAM nAMhI hai, parIkSA kiye ayukta hI hai jAte abhUtvA bhAvitvapaNAM hai so pahale na hoya kari AgAmI hoya tAkU kahiye hai| so bhinnakAlavirSe jo doya kriyA tAkA AdhArabhUta jo kartA tAkai siddhi hoteM siddhi hoya hai jAteM atItakAlavAcI jo 'ktvA' pratyaya tadantapadakari vizeSita jo vAkyakA arthapaNAM tisarUpa hai, jaisaiM 'bhuktvA vrajati' ityAdi vAkyArtha hai / koI puruSa bhojana kari calai hai, tahAM 'bhuktvA' aisA to aMtItakAla bhayA 'pIche calai hai ' so yaha bhAvIkAla hai sau ihAM doU kAlavirSe kriyA doyakA AdhAra puruSa hai so ihAM kAryatvavirSe 'bhavana abhavana' kahiye honAM na honAM rUpa jo doya kriyA tAkA AdhArabhUta eka kartIkA anubhava nAhI hai jAte abhavanakA AdhArakai avidyamAnapaNAMkari ara bhavanakA AdhArakai vidyamAnamaNAMkari bhAva
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 73 abhAvakA eka Azrayakai virodha hai, bhAvArtha-kArya hai so bhAvasvarUpa hI hai abhAvasvarUpa nAhI hai / ara jo avirodha mAniye to tini doUnikai paryAyamAtrakari hI bheda Avai vastubheda nAhI Avai / athavA koI prakAra abhUtvA bhAvitva hai so kAryatvakA svarUpa hohu tauU tanu Adika sarvavidhaiM nAhI mAnaneMteM hetu bhAgAsiddha hoya hai jAteM hamArai pRthivI parvata samudra udyAna Adi pahalI na hoya kari hote nAhI mAniye hai jAteM hamAra jainInike pRthivI AdikA sadAkAla avasthAna mAneM haiN| bahuri kahai jo pRthivI Adikai avayavasahitapaNAMkari AdisahitapaNAM sAdhiye hai so aisA kahanAM bhI vinA sIkhekari kahyA hai, jAteM ihAM doya pakSa pUchiye, avayavanivirSe avayava kI pravRttite hai ki avayavanikari AraMbhiye hai yArauM hai ? ini doU hI pakSanivi avayavasahitapaNAMkI anupapatti hai| jo prathama pakSa lIjiye to avayavasAmAnyakari anekAMta hai jAteM avayavasAmAnya hai so avayavanivirSe vattai hai ara kArya nAhI hai / bahuri dUsarI pakSa jo avayavanikari avayavI AraMbhiye hai tau sAdhyatai aviziSTa hai jAte AdisahitapaNAM sAdhiye hai so hI avayavanikari AraMbhiye hai aisA hetu kahyA yAmaiM sAdhyatai vizeSa kahA bhyaa| bahuri kahai--jo yaha saMniveza hai AkArarUpa racanAvizeSa hai so hI sAvayavapaNAM hai so hI ghaTa AdikI jyoM pRthivI Adivi pAie hai yAteM abhUtvA bhAvitva hI kahiye hai so aisaiM kahanAM bhI sundara nAhI, saMnivezake bhI vicArakA asahapaNAM haiparIkSA kiye baNe nAMhI hai / ihAM doya pakSa pUchiye, yaha saMniveza hai so avayavanikA saMbaMdha hai ki racanAkA vizeSa hai ? jo kahaigA abayavanikA saMbaMdha hai tau AkAza Adikari anekAMta hogA jAte AkAzakai samasta mUrtIka dravyakA saMyoga hai kAraNa jAkU aisA pradeza
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita nikA nAnApaNAMkA sadbhAva hai| ihAM kahai-jo AkAzakai virSe tau pradeza upacarita hai tau samasta mUrtIka dravyanikA saMbaMdhakai bhI upacaritapaNAM AyA taba AkAzakai sarvagatapaNAM bhI upacarita ThaharayA, taba zrotrakai arthakriyAkArIpaNAM na ThaharaigA zrotra indriya AkAzateM juDai taba zabda AkAzakA guNa hai so grahaNa hoya hai aiseM naiyAyika mAneM hai so saMbaMdha upacarita Thaharai taba zrotrakai arthakriyAkArIpaNAM-zabdakA grahaNa karanAM hai so na ThaharaigA jAtaiM AkAza upacarita pradezarUpa mAnyAM hai / bahuri kahai jo dharma adharmake saMskAra" zrotrauM arthakriyA hoya hai, tAkU kahiye-jo upacarita tau abhAvarUpa hai so tAke tini dharmAdikari upakArakA ayoga hai jaisaiM gadahAke sIMgakai kachU kAhUkari upakAra na hoya taisaiM hai / tA" avayavanikA saMbaMdhasvarUpa jo saMniveza kahyA so tau kichU bhI nAhI / bahuri dUsarI pakSa racanAvizeSa hai so mAniye tau hamArai jaininakai pRthvI Adi racanAvizeSakU sAvayavarUpa kAryasvarUpa nAhI mAniye hai tAteM yaha hetu bhAgAsiddha hoya hai so yaha dUSaNa avasthita hoya hai aisaiM abhUtvA bhAvitva hai so vicAramaiM nAhI barauM hai / bahuri tIsarA pakSa akriyAdIkai kRtabuddhikA utpAdakapaNAM hai, yAkA artha yaha-jo kAryake upajanekI kriyA tau na dekhI tauU tAviSai aisI buddhi upajai jo yaha kAhUneM kiyA hai so yaha kAryapaNAM mAniye to doya pakSa pUchiye hai, so aisI buddhi upajai jo pahale kAhUnaiM saMketa kiyA hotha jo aisA to kiyA hI hoya hai tAkai upajai hai ki binA hI saMketa upajai hai ? jo kahaigA saMketa karaneMvAlekai upajai hai tau AkAza Adikai bhI buddhimAnakari kiyApaNAM tthhregaa| tahAM bhI kahUM khodikari mATI kAr3he taba khAnAM (DA) hoya jAya AkAza pragaTa hoya tahAM aisI buddhi upajai hai jo yaha AkAza kAhU.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| . 75 wrimmmmmmnanam kiyA hai jAteM pUrvai khodatA dekhyA thA tathA kAhUke vacana" nizcaya kiyA thA tahAM aisA saMketa bhayA thA jo khoderauM AkAza nIkasaiM hai tAtaiM ihAM kRtabuddhi upajai hai| ihAM kahai-jo yaha buddhi tau mithyA hai tau terI bhI buddhi anyavi kiye upajai hai so mithyA kyoM na hoya ? bAdhAkA sadbhAva ara pratipramANa virodhakA anyavirSe samAnapaNAM hai, jo AkAzavirSe kRtabuddhimaiM bAdhaka batAvaigA so hI tanvAdikamaiM AvaigA, bahuri kartAkA grahaNa doU hI jAyagAM pratyakSa nAMhI hai / ihAM pramANakI samAnatAkA prayoga aisA-pRthivI Adika haiM te buddhimAna hetuka nAhI haiM jAteM hama Adikakai nAMhI grahaNa karane yogya yAkA parimANa ara AdhAra hai, jaisA AkAza AdikakA parimANa Adi nAMhI grahaNamaiM Avai hai taisaiM yahu bhI hai aisA pramANa pRthivI AdikA kartAkA niSedhakA samAna hai / tArauM kRtasamaya kahiye jAnaiM saMketa kiyA tAkai tau pRthivI Adikavi. kRtabuddhikA upajAvanahArApaNAM nAhI hai| bahuri akRtasamaya kahiye nAhI kiyA hai saMketa jAnaiM tAkai bhI kRtabuddhikA upajAvanahArA nAMhI hai jAta~ yaha asiddha hai vinA saMketa kiye kRtabuddhi upajai nAMhI jo upajai tau vipratipatti nAhI hoya sarvahIkai upajai / koI kahai-jo agni zItala hai tau jAkai agnikA saMketa nAhI so aisaiM jAnaiM jo zItala hI hogI yAmaiM saMdeha na upajai taisaiM pRthivI Adi kArya kAhUke kiye batAvai tau kiye hI mAneM na kiye batAvai tau vinA kiye hI mAnaiM / bahuri cauthA pakSa kAraNavyApArAnuvidhAyipaNAM hai, yAkA artha yaha-jo jaisA kAraNakA vyApAra hoya tisakai anusAra taisA hI kArya hoya / so ihAM doya pakSa pUchiye, tahAM jo kAraNamAtra hI kI apekSA kahai to yaha viruddha hoya jAteM kArya tau abuddhimAnake kiye bhI hoya
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita hai so vipakSakU sAdhyA taba kAraNavizeSa jo Izvara tAkI siddhi bhaI tAtai viruddha bhayA / bahuri kAraNavizeSakI apekSA kahai to itaretarAzrayanAmA dUSaNa Avai, kAraNavizeSa jo buddhimAna tAkI siddhi hote tau tisakI apekSAkari kAraNavyApArAnuviAdhayitvasvarUpa kAryatva siddha hoya ara tisatai tAke vizeSakI siddhi hoya aisaiM itaretarAzraya bhayA / ___ bahuri ihAM saMnivezaviziSTapaNAM ara acetana-upAdAnapaNAM ye doU bhI hetu haiM te kahe je doSa tinakari duSTa haiM-nidhi nAhI, tAtai nyAre nAMhI vicAre haiM / saMnivezaviziSTa tau sukha Adivi nAMhI vattai tAtai bhAgAsiddha hai, sukha Adi kArya tau hai ara racanAvizeSarUpa nAhI hai / bahuri acetanopAdAnapaNAM jJAnasvarUpa kAryavirSe nAhI tAbhAgAsiddha hai, jJAna kAryarUpa to hai ara acetanopAdAnarUpa nAhI aisaiM bhAgAsiddhanAmA dUSaNa tahAM bhI sulabha hai / bahuri ye hetu viruddha haiM jAte dRSTAMtake anugraha kahiye ghaTa Adi dRSTAMtakA bala tAkari zarIrarahita sarvajJapUrvaka sAdhana kiyA hai ara ghaTakA kartA kuMbhakAra hai so zarIrasahita asarvajJa hai tAteM hetu viruddha hoya hai| bahuri kahaijo aiseM tau dhUmateM agnikA anumAna kIjiye tAmaiM bhI yaha doSa AvaigA so doSa nAhI Avai hai jArauM tahAM tRNakI agni tathA pAna AdikI agni sarva hI agnimAtravirSaM vyApta jo dhUma so dekhiye haiM taisaiM ini hetunimaiM nAhI dekhiye haiM jo sarvajJa tathA asarvajJa jo kartAkA vizeSa tAkA AdhAra jo karttApaNAM sAmAnya tisakari kAryatvanAmA hetukI vyApti hai aisaiM nAhI dekhiye hai ara sarvajJa jo kartA tAkI isa anumAna pahale asiddhi hai, isa hI anumAnakari kartA sAdhiye hai| bahuri yaha hetu vyabhicArI hai buddhivAna kAraNa vinA bhI vijalI Adi kArya prakaTa hoya hai / bahuri sUtA Adi puruSakI avasthAvidhaiM buddhipUrvaka vinA bhI kArya
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 77 hote dekhiye hai / bahuri kahai jo ziva tini kAryanivirSaM bhI avazya kAraNa hai to aisA kahanAM atimugdhakA vilAsa hai jAteM tahAM zivakA vyApArakA asaMbhava hai jAteM ziva zarIrarahita hai ara jJAnamAtra hI kari kAryakArIpaNAM baNai nAhI, bahuri icchA ara prayatna ye doU zarIravinAM saMbhavai nAMhI, tAkA asaMbhava AptaparIkSA Adi graMthanivirSe purAtana bar3e AcAryanikari vistArakari kahyA hai tAtai ihAM nAMhI kahiye hai / bahuri jo mahezvarakai kleza AdikA rahitapaNAM ara niratizayapaNAM ara aizvarya Adi sahitapaNAM kahyA so sarva hI AkAzake kamalakI sugaMdha tAkA varNana sArikhA hai jAteM jAkA AdhAra siddha hoya nAhI tAteM hamArai Adarane yogya nAhI / tAtaiM mahezvarakai sarvajJapaNAM kahai so naahii| ___ bahuri brahmakai sarvajJapaNAM kahai so bhI nAMhI hai jAteM tAkA sadbhAvakA kahanevAlA janAvanevAlA pramANakA abhAva hai| tahAM prathama to pratyakSa. pramANa tAkA janAvanevAlA nAhI hai, jo pratyakSa brahma dIkhai tau vipratipatti nAhI hoya, sandeha kAherdU hoya / bahuri anumAna bhI tAkA siddhi karaneMvAlA nAMhI hai jAteM brahmateM avinAbhAvI jo liMga tAkA abhAva hai liMga vinA anumAna kaisaiM hoya / - ihAM brahmavAdI kahai hai-pratyakSapramANa brahmakA grAhaka hai hI jAteM netra ughADikari dekheM lagatA hI nirvikalpa abhedarUpa sattAmAtrakI vidhi dIkhe hai tAkA viSayapaNAMkari pratyakSakI utpatti hai, sarva vastu eka sattArUpa bhAsai hai, bahuri jo sattA hai so hI paramabrahmakA svarUpa hai, tAkA zlokakA artha-prathama hI AlocanA kahiye darzana1 tathA coktam asti hyAlocanAjJAnaM prathamaM nirvikalpakam / bAlamUkAdivijJAnasadRzaM zuddhavastujam // 1 // .
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita mAtra jJAna hai so nirvikalpaka hai-bhedarahita hai jaisA bAlaka tathA mUka kahiye gUMgA baharA Adikai jJAna hoya hai taisA hoya hai so yaha hI zuddha vastu" upajyA hai / bhAvArtha-zuddhasattAmAtra abheda brahmakA svarUpa hai| bahuri koI kahai-vidhikI jyoM paraspara judAyagIrUpa niSedha bhI pratyakSakari pratItimaiM Avai hai tAteM vidhiniSedharUpa dvaitakI siddhi hoya hai so aisaiM nAMhI hai jAtai pratyakSakA viSaya niSedha nAMhI hai, so hI hamArai kahI hai; tAkA zlokakA artha-paMDita puruSa haiM te pratyakSapramANakU vidhAna karanevAlA kahaiM hai niSedha karanevAlA na kahai haiM tAtai ekatva jo advaita tAke kahanevAlA Agama hai so tisa pratyakSakari na bAdhiye hai / bahuri anumAnauM bhI brahmakA sadbhAva pAiye hai, tAkA prayoga;-grAma bAga Adi padArtha haiM te pratibhAsamAtramaiM sarva pravezakari rahe haiM jAteM pratibhAsamAnapaNAM sabakai pAiye hai jo pratibhAsai hai so sarva pratibhAsakai madhya Aya gayA jaisaiM pratibhAsakA svarUpa, aise hI sarva vivAdamaiM Aye padArtha pratibhAsai haiM, aiseM cyAra prayogarUpa anumAnauM brahma siddha hoya hai / bahuri tisake AgamamaiM bhI vacana bahuta pAiye haiM 'jo hUvA ara jo hoyagA bahuri yaha vartamAna hai so sarva eka puruSa hai, aisA vacana hai / bahuri zloka hai, tAkA artha;-- 'idaM sarve' kahiye yaha jo pratyakSa sarva dIkhai hai so nizcayateM brahma hai isa jagatamaiM nAnArUpa kichU vastuM nAhI hai ara 1 tathA coktam AhurvidhAtR pratyakSaM na niSedhR vipshcitH| naikatve vAgamastena pratyakSaNa prabAdhyate // 1 // 2-sarva vai khalvidaM brahma neha nAnAsti kiNcn| ArAmaM tasya pazyanti nataM(tat) pazyati kazcana // 1 //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / loka hai so tisa brahmake ArAma kahiye vivarttarUpa paryAyanikU dekhai hai tisakU koI na dekhai hai aisA vedakA vacana suniye hai / ihAM koI pUche -paramabrahmakai hI paramArtha sattva hoteM ghaTa AdikA bheda bhAsai hai so kaise hai ? so aisA tarka ihAM nAhI karanAM jAte sarva hI ghaTa Adi vastu haiM te tisake vivarttapaNAMkari bhAse haiM jaise darpaNakai virSe pratibiMba bhAse hai taiseM hai / eka hI vastuke aparamArtharUpa aneka pratibiMba bhAsai so vivartta kahiye / bahuri sarva hI bheda haiM tinikai brahmakA vivarttapaNAM asiddha nAMhI jAta pramANakari siddha hoya hai, tAkA prayoga-vivAdamaiM AyA jo vizva loka so eka kAraNapUrvaka hai jAteM ekarUpate jur3i rahyA hai, jaisaiM ghar3A hAMDI DhAMkaNAM DIbA Adika haiM te mAMTIsvarUpa haiM tArauM anvayarUpa haiM so ye mAMTInAmA kAraNapUrvaka hI haiM taisaiM satrUpa kari jur3e sarva vastu haiN| taisaiM hI Agama bhI tAkA sAdhaka hai; tAkA zlokakA artha-jaisaiM mAMkar3I hai so jAlAke taMtUnikA eka kAraNa hai athavA jaise jalakA caMdrakAMtamaNi kAraNa hai athavA jaisaiM kuMpalanikA baDavRkSa kAraNa hai taisaiM sarva jIvanikA eka brahma kAraNa hai, aisaiM brahmavAdIne apanA mata dRr3ha kiyA / ___ aba tAIM AcArya kahai hai-he brahmavAdI ! yaha terA kahanAM jaisaiM madirAkA rasakU pAnakari gadagada vacana kahai taisA hai athavA mAMcaNAM kodUM khAyakari gahalA hoya mUrkha vilAsa karai-yathA kathaMcit kahai taisA hai jAteM yaha vicAramaiM Avai nAMhI-parIkSAmaiM na Aya sake hai / jAte jo pratyakSakai sattAviSayapaNAM kahyA tahAM doya pakSa pUchiye hai;-nirvizeSasattAviSayapaNAM kayA ki vizeSasahita 1-UrNanAbha ivAMzUnAM cadrakAMta ivAMbhasAm / prarohANAmiva plakSaH sa hetuH sarvajanminAm // 1 //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita sattAkA janAvanahArA kahyA ? tahAM prathama pakSa tau na ba hai jAtaiM sattAkai sAmAnyarUpapaNAM hai tAtaiM vizeSakI apekSArahitapaNAMkari sattAkA pratibhAsa hoya nAMhI jaisaiM gotvasAmAnya hai so kAbarA dholA Adi vizeSarahita pratibhAsatA nAMhI, jAtaiM aisA kahyA hai jo vizeSarahita sAmAnya hai so mussAke sIMgasamAna avastu hai, bahuri sAmAnyarUpapaNAM sattAkA sat sat aisA anvayarUpabuddhikA viSayapaNAMkari prasiddha hI hai / bahuri dUsarA pakSa haigA tau paramapuruSakI siddhi na hoyagI jAtaiM paraspara nyAre nyAre haiM AkAra jinake aise vizeSanikA pratyakSa pratibhAsa hoya hai / bahuri anumAnakA sAdhana kA jo pratibhAsamAnapaNAM so bhI samIcIna nAMhI jAtaiM vicAra maiM banatA nAMhI / tahAM doya pakSa pUcheM haiM - yaha pratibhAsamAnapaNAM svataiM hoya hai ki parataiM hoya hai ? jo kahaigA svatai hoya hai tau nAMhI baNaigA jAtaiM hetu asiddha hai jAtaiM padArthanikA svayameva prakAzana hai tau netra mIciye athavA prakAza nAMhI hoya tahAM bhI pratibhAsanAM hohu so nAMhI hoya hai tAteM asiddha hai / bahuri kahaigA parataiM hoya haiM tau viruddha hai para pratibhAsanAM para vinA na baNa, bahuri pratibhAsamAtra bhI nAMhI siddha hoya hai jAtaiM tisa pratibhAsakai tAke vizeSanitaiM avinAbhAvIpaNAM hai, bahuri pratibhAsakai vizeSa mAniye tau dvaitakA prasaMga AyA / bahuri kichU vizeSa kahai hai - anumAnakA upAyabhUta je dharmI hetu dRSTAMta ye pratibhAsai hai ki nAMhI ? jo kahaigA pratibhAsai hai tau pratibhAsamAMhI praveza bhaye pratibhAsai hai ki tAtaiM bAhya nyAre pratibhAsai hai ? jo kaha~gA pratibhAsamAMhI pratibhAse hai tau sAdhyakai mAMhI hI Aya par3e tinitaiM anumAna kaise hoya, bahuri pratibhAsakai bAhya pratibhAsaiM hai tau tu tinihIkari vyabhicAra bhayA / bahuri jo kahai - pratibhAsaiM nahI hai to dharmI AdikI vyavasthAkA abhAva hai taba tini vinA 80
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 81 anumAna kaise hoyagA / bahuri brahmavAdI kahai hai-jo anAdi avidyAke udayateM yaha sarva asaMbaddha hai ? tahAM AcArya kahai hai-yaha kahanAM bhI mahA-ajJAnakA vilAsa hai jAteM avidyAvirSe bhI pahile kahe je doSa tinikA prasaMga hai / bahuri kahai--jo avidyA sarvavikalpani" rahita hai tArai doSa nAhI Avai hai so yaha kahanAM bhI atimugdhakA vacana hai jArauM avidyAkA koI hI rUpakari pratibhAsakA abhAva hote tisakA svarUpa hI avadhAraNa maiM Ave nAhI / bahuri aura bhI ihAM vistAra kari vicAra hai so devAgamastotrakA alaMkAra jo aSTasahasrI tAvipaiM hai tAteM ihAM vistAra na kIjiye hai / bahuri samasta bhedanikai vivarttapaNAM kahyA, tahAM ekarUpakari anvayapaNAM hetu hai so anvaya karanevAlA ara anvIyamAna kahiye jAkA anvaya kariye so vastu ini doUnikari avinAbhAvIpaNAMkari puruSAdvaitakU niSedhai hai yAteM apanAM iSTa jo advaitabrahma tAkA vighaatkaariipnnaaNte viruddha hai| bahuri anvitapaNAM hai so eka hetuka je ghaTa AdikavirSe ara aneka hetuka je staMbha kuMbha kamala Adivi doUviSai pAiye haiM tAteM anaikAntika haiN| bahuri pUchiye-jo yaha advaita brahma haiM so jagatanAmA kArya kauna arthi karai hai, tahAM cyAra pakSa hai;-eka tau anyakA prerayA karai, dUsare kRpAke vaza" karai, tIsarAM krIDAke vaza karai, cauthe svabhAvahI" krai| tahAM jo kahaianyakA prerayA karai hai to svAdhInapaNAMkI hAni bhaI ara dvaitakA prasaMga bhayA / bahuri kRpAke vazateM karanAM kahai to kRpAviSai duHkhinikA tau na karanekA prasaMga Avai jagatamaiM duHkhI haiM hI ara tisakai kRpAkA karaNA tau parake upakAra karaneMteM bagaiM, bahuri sRSTi race pahalI prANI hai nAhI tinikI kRpA arthi navIna sRSTi racai to kRpAkai arthi racanAM yukta hoya, bahuri kRpAvi tatpara hoya tAkai pralayakA vidhAna yukta hoya nAhI, hi. pra. 6
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitabahuri pralaya tau prANInike adRSTa jo pApa tAke vaza" hoya hai to aiseM tau svAdhInapaNAMkI hAni hoya hai, kRpAviSaM tatpara hoya tAkai pIr3AkA karanAM ara adRSTa-pApa tAkI apekSAkA ayoga hai| bahuri krIr3Ake vazateM karanAM kahai tau krIr3A arthi pravRti karanemeM prabhupaNAM nAhI jaisaiM bAlaka krIr3A karaneMkU upAya gIndar3I Adi banAvai taiseM Thaharai yAmaiM kahA bar3AI, bahuri krIr3AkA upAya banAyA jo jagata ara yAkari sAdhya jo sukha tAkI eka kAla utpatti bhaI cAhiye, jAteM samartha kAraNake hote kAryakA avazya honA hoya, jo samartha kAraNa na hoya tau anukramateM bhI tisatai kArya na hoya, jaisaiM dIpaka hai so kAjalakA pAr3anAM tela zoSaNAM bAtIkA bAlanAM prakAza karanA ekakAla karai hai yaha sAmarthya hai, ara aisaiM na hoya tau anukramakari bhI ye kArya na hoya / bahuri kahai-brahma svabhAvahItaiM jagatakU racai hai jaise agni svabhAvahIrauM bAlai hai pavana svabhAvahI cale hai tA yaha kahanAM bhI ajJAnakA vacana hai, pahale kahe je doSa te miTaiM nAhI, sarva doSa A4 haiM, so hI dikhAvai hai tAkA prayoga-samasta anukramateM upajatA jo vivarttakA samUha so ekakAla upajai jArauM jisa - sahakArI kAraNakI apekSA kIjiye so ekakAla upajai jAteM jisa sahakArI kAraNakI apekSA kIjiye so bhI brahmahIkari sAdhane yogya hai tAkA ekakAla saMbhava hai| bhAvArtha-sarva hI brahmake kArya mAniye haiM, tahAM brahma tau samarthakAraNa hai hI bahuri sahakArI cAhai to so bhI tisahIkA kiyA hoya taba sarvajagata ekakAla upajyA cAhiye, bahuri agni pavanakA udAharaNa diyA tAkai bhI viSamapaNAM hai, koI kAlavirSe svahetu jo kASThAdika tAkari upajyA agnike dahana karanekI zakti svarUpapaNAMkI prApti maryAda rUpa hai jisa dezakAlamaiM bhayA tetA hI hai, ara brahmaviSai tau nityapaNAM sarvavyApakapaNAM
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA ! 83 ara sarvasAmarthyasvarUpa ekasvabhAvarUpa kAraNakari upajAvApaNAM hai so dezakAlakA nyArA nyArA niyamarUpa kAryanivi baNeM nAhI / so aisaiM brahmakI asiddhi hote vedanimaiM tAkI supta avasthAkA kahanAM ara tAkI jAgRta avasthAkA kahanA ara tisa paramapuruSanAmA mahA. bhUta tAkA nizvAsa veda hai aisA kahanAM AkAzake kamalakI sugaMdhakA varNana sArikhA hai, so agrAhya padArtha hai viSaya jAkA tisa svarUpa honeMtaiM Adarane yogya nAhI hai, asatyArthakU kauna Adarai / bahuri jo brahmake sAdhanevirSe Agama pramANa kahyA " sarva vai khalvidaM brahma " ityAdi "bahuri UrNanAbha" ityAdi so sarva hI kahe vidhAnakari advaitakA virodhI haiM yAta avakAza nAMhI pAvai hai / bahuri AgamakU apauruSeya kahai hai so baNa nAhI yAkA vistAra AgeM kahasI tAtai puruSottama paramabrahma kahaiM so bhI parIkSAmaiM nAhI Ave hai / aiseM mukhyapratyakSakA varNana kiyA, tahAM sarvajJakI siddhi yathArtha karI, anyavAdIkI bAdhAkA parihAra kiyA / ihAM TIkAkArakRta zloka hai; pratyakSatarabhedabhinnamamalaM mAnaM dvidhaivoditaM devairdIptaguNairvicArya vidhivatsaMkhyAtateH saMgrahAt / mAnAnAmiti tadigapyabhihitaM zrIratnanaMdyAvhayaistadvayAkhyAnamado vizuddhaddhiSaNairvoddhavyamavyAhatam // 1 // yAkA artha-'devaiH' kahiye zrIakalakadeva AcArya jaise vidhi jinAgamamaiM hai taise vicArikari ara pratyakSa ara parokSa bhedakari bhinna nirdoSapramANa doya prakAra hI kahyA, kaise hai AcArya ? dIpta kahiye dedIpyamAna hai samyagdarzana Adi guNa jinimaiM bahuri pramANanika
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita saMkhyAkI paMktikA saMgraha kahiye saMkSepa" tini pramANanikA upadeza zrImANikyanaMdinAma AcArya bhI aise hI karayA, bahuri tinikA vyAkhyAna yaha maiM anantavIrya AcArya. kiyA hai so vizuddhabuddhInike mAnane yogya hai kaisA hai vyAkhyAna ? avyAhata kahiye bAdhArahita hai / bahuri zlokamukhyasaMvyavahArAbhyAM pratyakSamupadarzitam / devoktamupajIvadbhiH sUribhiApitaM mayA // 2 // yAkA artha-pratyakSa pramANa mukhya-saMvyahArake bhedakari doya prakAra akalaMkadevajInaiM kahyA so hI mANikyanaMdijIneM dikhAyA so hI maiM anaMtavIryanai janAyA hai // 12 // savaiyA teIsA / zrI akalaMka munIza bhajo paratakSa parokSa pramANa ju dou / tA madhi hU paratakSa kahyo vyavahAra yathAratha bheda hai sou // mANikanaMdi layo anusAra kahyo tasu Agama jAnahu kou / vRtti racI ju anaMta suvIraji dezakathAmaya maiM saba jou|| aisaiM parIkSAmukhanAma prakaraNakI laghuvRttikI vacanikAvirSe dvitIya samudeza samApta bhayA /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya- samuddeza / ( 3 ) Argai aba pratyakSa-parokSabhedakara pramANa doya prakAra kahyA tAviSai prathamabheda jo pratyakSa tAkA vyAkhyAnakari ara parokSa pramANakUM kahai hai; parokSamirat // 1 // - yAkA artha -- pratyakSataiM itarat kahiye anya vilakSaNa so parokSa hai / ihAM kahyA jo pratyakSa tAkA pratipakSIkUM itara zabda kahe hai tAtaiM tisa pratyakSataiM itarat aisA pAiye so parokSa pramANa hai / pratyakSakA svarUpa vizada kA thA ihAM avizada grahaNa karanAM // 1 // * --> AgaiM yAke sAmagrI ara svarUpabheda kahate saMte sUtra kahaiM haiM; - pratyakSAdinimittaM smRtipratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedam // 2 // yAkA artha --- pratyakSa Adi pramANa haiM nimitta jAkUM aisA parokSa pramANa hai tAke pAMca bheda haiM, smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna Agama aisaiM / tahAM pratyakSa ara Adizabdakari parokSa grahaNa karanAM ye doU nimitta haiM -- utpattikaM kAraNa haiM so tau yathAvasara nirUpaNa kariyegA / bahuri pratyakSa Adi haiM nimitta jAkUM aisA samAsa karanAM / smRti AdiviSai dvandvasamAsa karanAM // 2 // AgeM anukramamaiM AyA jo pahale smRti tAhi dikhAvate saMte sUtra kahaiM haiM;
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracitasaMskArobodhanibandhanA tadityAkArA smRtiH // 3 // yAkA artha-saMskArakA jo udbodha kahiye pragaTa honA so hai nibaMdhana kahiye kAraNa jAkU, bahuri tat kahiye pUrvai anubhavamaiM AyA thA tAkA 'so hai' aisA yAdi AvanAM aisA jAkA AkAra hai aisI smRti hai| ihAM 'bhavati' aisI kriyA sUtramaiM vAkyazeSataiM lenI // 3 // AgaiM yAkA udAharaNa kahaiM haiM; sa devadatto yathA // 4 // yAkA artha-jaisaiM pahale kAhU puruSakU dekhyA thA so vartamAnamaiM manavirSe yAdi AyA jo 'so phalANAM puruSa ' aisA smRti pramANa hai // 4 // ArauM pratyabhijJAnapramANa kahanekA avasara he so kahaiM haiM; darzanasmaraNakAraNakaM saGkalanaM pratyabhijJAnaM tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdi // 5 // yAkA artha-vartamAnakA darzana-pUrva dekhyA tAkA smaraNa ye donyoM hai kAraNa jAkU aisA jor3arUpa jJAna tAkU pratyabhijJAna kahiye / so cyAra prakAra hai-vartamAnamaiM kAhU vastukU dekhikari ara tAkU pUrvai dekhyA thA tAkU yAdikari aisA jAnyAM jo 'yaha so hI hai| aisA tau ekatvapratyabhijJAna hai / bahuri vartamAnamaiM dekhyA tisa sArikhA pUrvai dekhyA thA tAkU jAnyA jo 'yaha tisa sArikhA hai' so sAdRzya pratyabhijJAna hai| bahuri vartamAnamaiM kAhUkU dekhikari tisa vilakSaNa pUrvai dekhyA thA tAkU yAdikari tisatai vilakSaNa jAnyAM jo 'yaha tisatai vilakSaNa hai' so ta. dvilakSaNa pratyabhijJAna hai / bahuri pUrvai dekhyA thA tisakA vartamAnamaiM pratiyogI kahiye jisatai avazya jor3a milI jAya aisA anyapadArthakU dekhi
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 87 jAnyAM jo 'yaha tisakA pratiyogI hai' so tatpratiyogI pratyabhijJAna hai / AdizabdateM aura bhI pUrvAparakA jor3arUpa jJAna hoya so jAnanAM / ihAM darzana-smaraNakAraNapaNAMteM sAdRzyAdika jAkA viSaya hoya so bhI pratyabhijJAna hI kayA hai / bahuri jinike matamaiM sAdRzyaviSayakU upamAnanAmA judA pramANa kahyA hai tinike matamaiM vailakSaNyAdika jAkA viSaya aisA jJAna bhI anya pramANa ThaharaigA, so hI kahyA hai, tAkA zlokakA artha-prasiddha padArthake samAna-dharmapaNAMteM sAdhyakA sAdhanAM so upamAnapramANa mAniye to tisake asamAnavilakSaNadharma" sAdhya sAdhanAM so pramANa kahA kahiye, kichU kahyA cAhiye / bahuri jahAM saMjJA jo nAmarUpa padArtha tAkA pratipAdana jo saMjJA pahale sunI thI tAteM joDarUpa pratipAdana kariye so pramANa nyArA kahanAM, aisaiM upamAna... nyArA pramANa mAneM doSa Avai hai / bahuri yaha yAteM alpa hai, yaha yAteM bahuta hai, yaha yAta~ dUra hai, yaha yAteM nikaTa hai, yaha yAteM U~cA hai, yaha yAteM nIcA hai, bahuri inake niSedha yaha yAteM alpa nAhI hai ityAdi, aise pratyakSa dekhyA padArthavirSe paraspara apekSA" anyabhAvakA nizcaya hoya hai so ye anya pramANa Thaharai taba apane iSTa jo pramANakI saMkhyA tAkA vighaTana hoya hai| tAtai upamAna pramANa nyArA mAnanAM yukta nAhI // 5 // ArauM ini pratyabhijJAnakA bhedanikA anukramakari udAharaNa dikhAvatA saMtA sUtra kahaiM haiM;1-tathA coktam upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAtsAdhyasAdhanam / tadvaidhAtpramANaM kiM syAtsaMjJipratipAdanam // 1 // idamalpaM mahadUramAsanaM prAMzu neti vaa| vyapekSAtaH samakSe'rthe vikalpaH sAdhanAntaram // 2 //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita yathA sa evAyaM devadattaH, gosadRzo gavayaH, govilakSaNo mahiSaH, idamasmAddUra, vRkSo'yamityAdi // 6 // yAkA artha-jaisaiM kAhU puruSakU dekhikari kahai ' yaha pahale dekhyA thA so hI puruSa hai' yaha tau ekatvapratyabhijJAnakA udAharaNa bhyaa| bahuri kAhU. vanavi gavayanAma tiryaca prANI dekhikari jAnI 'jo gaU pahale dekhyA thA tisa sArikhA yaha gavaya hai| yaha sAdRzyapratyabhijJAnakA udAharaNa hai| bahuri bhaiMsAkU dekhikari yaha jAnyAM 'jo pahale gaU dekhyA thA tA" vilakSaNa yaha bhaiMsA hai' yaha tadvilakSaNa pratyabhijJAnakA udAharaNa hai| bahuri kAhU vastukU nikaTa dekhikari anya kAhUkU aisaiM jAnyAM 'jo yaha yAteM dUra hai' yaha tatpratiyogI pratyabhijJAnakA udAharaNa hai / bahuri kAhU vRkSakU dekhikari vRkSasAmAnyakI saMjJAkU yAdi kari jAnaiM 'jo yaha vRkSa hai| yaha bhI pratyabhijJAna hai / bahuri Adizabdakari anyamI udAharaNa haiM-jaise pahale sunyAM thA tathA dekhyA thA jo jalakA ara dUdhakA bhinna karanevAlA haMsa hoya hai, bahuri kahUM jala dUdhakU bhinna karatA dekhi jAnyAM jo 'yaha haMsa hai| yaha bhI pratyabhijJAna bhayA / bahuri pahalI sunyAM thA jo chaha pAdakA bhramara hoya hai, bahuri chaha pAda dekhikari pahale suNyAM tAkU yAdikari jANyAM jo -- yaha bhramara hai| yaha bhI pratyabhijJAna bhayA / bahuri pahale suNyAM thA jo sAta pAna jAkai ekalagamaiM hoya so 1-payo'mbubhedI haMsaH syAt SaTpAdairdhamaraH smRtH| saptaparNaistu tatvajJairvijJeyo viSamacchadaH // 1 // paMcavarNa bhavedratnaM mecakAkhyaM pRthustnii| yuvatizcaikazaMgo'pi gaNDakaH parikIrtitaH // 2 // zarabho'pyaSTabhiH pAdaiH siNhshcaarusttaanvitH||3||
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / viSamacchada vRkSa hoya taba sAta patra dekha pahale suNyAM tAkU yAdakari jAnyAM jo yaha 'viSamacchada hai| bhImasenI karpUrakI upajAvanevAlI jo veli tAkU bhI viSamacchada kahaiM haiM, yaha bhI pratyabhijJAna hai / bahuri pahale suNyAM thA jo paMcavarNakA mecakanAmA ratna hoya hai taba kahUM paMcavarNakA dekhakari pahale suNyAM tAkU yAdikari jAnaiM 'yaha mecakanAma ratna hai, yaha bhI pratyabhijJAna bhyaa| bahuri pahale sunI thI jo jAke kuca bar3e bhAre vistArasahita hoya so strI hoya hai pIcha bhAre stana dekhi pahale sunIMkU yAdakari jAnaiM jo 'yaha strI hai' yaha bhI pratyabhijJAna bhayA / bahuri pahale sunyAM thA jo jAkai eka sIMga khaga hoya so gaiMDA hoya hai pI0 eka sIMga dekhi pahalekU yAdakari jANyAM jo 'yaha gaiMDA hai' yaha bhI pratyabhijJAna hai / bahuri pahale sunyAM thA jo jAkai ATha paga hoya so zarabha hoya hai pIche ATha paga dekhi pahale suneMkU yAdikari jAnI jo 'yaha zarabha hai' zarabha aisA nAma aSTApadakA hai yaha bhI pratyabhijJAna hai| bahuri pahale jAnyAM thA jo jAkai sundara mastakapari saTA kahiye kezanikI laTI bahuta hoya so siMha hoya hai pIche saTAkU dekhikari pahale jANyAMkU yAdakari jAnaiM 'yaha siMha hai| yaha bhI pratyabhijJAna hai| aisaiM inikU Adi dekari ye udAharaNa haiM / inike nAmake zabda suni bahuri taisA hI haMsa AdikU dekhikari pahale suneMkU yAdikari taisaiM hI pratIti karai taba tinikA saMkalanarUpa jor3akA jJAna bhayA so pratyabhijJAna kahyA hai jAteM inimaiM dekhanAM ara yAda karanAM ye doU kAraNa sarvamaiM samAna haiN| bahuri anyamatInikai ye nyAre pramANa ThahareM haiM jAtai upamAnapramANavi. inikA antarbhAva nAhI hoya hai taba pramANakI saMkhyA bigaDai hai||6|| __ANu Uha kahiye tarka pramANake kahanekA avasara pAyA hai tAkU kahaiM haiM;
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracitaupalaMbhAnupalaM bhanimittaM vyAptijJAnamUha idamasmin satyeva bhavatyasati na bhavatyeveti ca // 7 // yAkA artha-upalaMbha tau prApti anupalaMbha aprApti ye doU haiM nimitta jAkU aisA vyAptikA jJAna so Uha kahiye tarkapramANa hai / tahAM yaha yAkai ho" saMteM hI hoya aisA tau anvaya, bahuri yaha na hoya tau nahIM hoya aisA vyatireka, aisaiM doUniteM vyAptijJAna hai / ihAM upalaMbha tau pramANamAtrakA grahaNa karanAM / jo pratyakSahIkU upalaMbha zabdakari grahaNa kIjiye to anumAnake viSaya je sAdhana tinivirSe vyAptikA jJAna na hoya / ihAM koI kahai-vyApti to sarvopasaMhAravatI hai sarva kSetra-kAlakA saMgrahakari pratIti kIjiye hai so atIndriya hI sAdhya hoya ara tAkA sAdhana bhI atIndriya hoya tau tisa sAdhyakari sAdha. nakai vyApti kaise jAnI jAya ? tAkA samAdhAna-jo aisaiM nahIM hai, jaise pratyakSake viSaya sAdhya-sAdhana hoya tinivirSe vyApti jAniye hai taisaiM hI anumAnake viSaya sAdhya-sAdhanakaividhaiM bhI vyApti jAnanekA avirodha hai / jAteM vyAptikA jJAna jo tarka tAkai parokSapaNAM mAniye hai // 7 // ihAM yAkA udAharaNa kahaiM haiM;yathA'gnAveva dhUmastadabhAve na bhavatyeveti ca // 8 // yAkA artha-jaisaiM agnike hoteM hI vUma hoya agnike abhAva hote dhUma nAhI hI hoya aisaiM / ihAM atIndriya sAdhyasAdhanakA udAharaNa aisA-jo jaisaiM sUryakai gamanazaktisahitapaNAM sAdhya karai ara gatimAnapaNAMkU hetu karai so ye doU hI atIndriya haiM-sUryakI gamanazakti dIkhai nAMhI ara calatA bhI dIkhai nAMhI so yaha Agamagamya hai| bahuri
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 91 yAkA samarthana yaha-jo jaba dUri deza jAya taba jAniye cAle hai, aise anumAna dRr3ha hoya hai / aisaiM hI anyatra jAnanAM // 8 // AgaiM anumAna anukramamaiM AyA tAkA lakSaNa kahaiM haiM; - sAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAnam // 9 // yAkA artha -- sAdhana kahiye hetu tAtaiM sAdhya kahiye sAdhaneM yogya jo vastu tAkA vijJAna hoya so anumAna pramANa hai // 9 // Argai sAdhanakA lakSaNa kahaiM haiM ; sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito hetuH // 10 // yAkA artha -- sAdhyataiM avinAbhAvIpaNAMkari jo nizcaya kiyA hoya so hetu kahiye / ihAM bauddhamatI kahai hai-- jo hetukA lakSaNa tInarUpapaNA hI hai tAke hotaiM hI hetukai asiddha Adi doSakA parihAra barNai hai, sohI kahiye hai; - prathama tau hetu pakSakA dharma hoya taba asiddhapaNAM doSakA parihAra hoya tAtaiM tAkai artha hetukUM pakSadharmarUpa kahiye / bahuri sapakSaviSai jAkA satva hoya so viruddhapaNAMkA nirAkaraNakai artha hai / bahuri vipakSaviSai jAkA asatva hoya so anaikAntikake niSedhakai arthi hai, aisaiM tInarUpa hetu kahai, so hI kahiye hai --- zlokakA artha - dignAganAmA bauddhamatakA AcArya hetukai tIna rUpaniviSai nirNaya varNana kiyA hai jAtaiM ye tIna rUpa asiddha viruddha vyabhicArI je hetu sadUSaNa tinike pratipakSI haiM / tAkA samAdhAna AcArya karai hai; jo yaha kahanAM ayukta hai jAtaiM avinAbhAvakA niyamakA nizcaya hotaiM tInUM doSanikA parihAra barNai hai, avinAbhAva hai so sAdhyavinAM na baNanAM hai / isa a -- 1 - hetotriSvepi rUpeSu nirNayastena varNitaH / asiddha viparItArthavyabhicArivipakSataH // 1 //
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita vinAbhAvapaNAkU hI anyathAnupapannapaNAM aisA nAma kahiye, so yahu anyathAnupapannapaNAM asiddha hetukai saMbhavai nAMhI / jAteM aisA kahyA hai jo anyathAnupapannapaNAM asiddhakai nAMhI siddha hoya hai / bahuri viruddhahetukai bhI tisake lakSaNakI upapapatti nAhI baNa hai jAteM sAdhyatai vipa. rIta avinAbhAvasvabhAvarUpavirSe sAdhyatai avinAbhAvaniyamalakSaNakI anupapatti hai jAteM doUnikai virodha hai| bahuri vyabhicArI hetuvi bhI tisa prakRta kahiye kahyA lakSaNakA avakAza nAMhI hai jAte viruddhavirSe hetu so hI ihAM jAnanAM / tAteM hetukA svarUpa anyathAnupapatti hI zreSTha hai ara tIna rUpatA zreSTha nAMhI hai| jAte tisa trirUpatAkai ho" bhI yathoktalakSaNakA abhAva hote hetukai sAdhya prati gamakapaNAM nAhI dekhiye hai, so hI kahiye hai-jaisaiM kAhUkai pahale pAMca putra bhaye the te zyAma bhaye the tinikU dekhikari tinikI jyoM hI tAkI strIkai garbhaviSai tiSThatAkai bhI tisaputrapaNAM nAmA hetu" zyAmapaNAM sAdhanemaiM tInarUpapaNAM tau saMbhava hai-jAteM garbhamaiM tiSThatAkai tisake putrapaNAM hai yaha tau pakSadharmapaNAM bhayA / bahuri sapakSa anya putranimaiM tisake putrapaNAM hai hI / bahuri anyake putramaiM gaurapaNAM hai tini vipakSaniteM vyAvRtti hai hI / aiseM tInarUpa hoteM bhI sAdhya jo zyAmapaNAM tisa prati gamakapaNAM nAhI, garbhamaiM tiSThatA gaura bhI hoya tau bAdhaka kahA / ihAM bauddha kahai--jo isa hetumaiM vipakSa" vyAvRtti niyamarUpa nAhI dIkhai hai tAteM gamakapaNAM nAhI ? tAkU kahiye-jo yaha kahanA bhI mugdhakA vilAsa haiM, jAte tisa vipakSata~ vyAvRtti kahiye nyArApaNAMka hI avinAbhAvarUpapaNAM hai, anya doyarUpakA sadbhAva hoya aru vipakSa" vyAvRtti na hoya tau hetukai apane sAdhyakI siddhi prati gamakapaNAMkI aniSTi hote so vipakSa" vyavRtti hI hetukA nirbAdha lakSaNa karanAM
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww jArauM tAkA sadbhAva hote anya doyarUpakI apekSA vinA hI sAdhya prati gamakapaNAM banai hai / ihAM udAharaNa-jaisaiM advaitavAdIkai pramANa hai jAteM apane iSTakA sAdhana aniSTakA dUSaNakI anyathA aprApti hai pramANa vinA sAdhana-dUSaNa baNe nAhI / isa hetumaiM pakSadharmapaNAM nAMhI hai sapakSavirSe anvaya bhI nAMhI hai, kevala eka avinAbhAvamAtrahIkari sAdhya prati gamakapaNAMkI pratIti hai sAdhyakU sAdhai hai / bahuri bauddhAdikanaiM aura bhI kahI hai-jo pakSadharmapaNAMkA abhAva hoteM bhI hetuDUM gamaka kahiye tau kAkake kRSNapaNAMteM yaha prAsAda kahiye mahala dhavala hai aisaiM hetukai bhI gamakapaNAM Avai hai, bhAvArtha-koI zveta mahala thA tApari kAka baiThA thA tahAM kAhUneM kahyA jo mahalakU dhavala kahiye hai so kAkake kAlApaNAMkI apakSAteM sAdhiye hai, aise kahe kAkakA kRSNapaNAM pakSa jo prAsAda tAkA dharma nAhI ara pakSadharma vinAM hetukai gamakapaNAM nAhI / tAkA samAdhAna AcArya karai hai-jo yaha kahanAM bhI isa hI kathanakari nirAkaraNa kiyA jAteM anyathAnupapattikA balahIkari pakSadharmarahita hetukai bhI sAdhupaNAM mAnyA hai, so isa tera prayogamaiM anyathAnupapatti nAMhI hai / tAtaiM hetukA svarUpa avinAbhAva hI pradhAna hai jAkU anyathAnupapatti bhI kahiye so hI aMgIkAra karanA, jAteM avinAbhAvakU hote tInarUpapaNAM na hoteM bhI hetukai sAdhya prati gamakatvakA darzana hai| tAteM tInarUpapaNAM hetukA lakSaNa nAMhI hai jAte yAkai avyApakapaNAM hai, so hI kahiye hai--bauddha Apa mAna hai jo jahAM sarva padArthaniviauM kSaNikapaNAM sAdhya thApai hai tAkA sattva Adi sAdhana thApai hai tAkA sapakSa nAhI hai sarvahIkU sAdhateM () pakSamaiM sarva Aya gaye sapakSa na rahyA taba tahAM trirUpapaNAMkI hAni bhaI tauU gamakapaNAM mAnaiM hai / bahuri isa hI kathanakari naiyAyika hetukai paMcarUpapaNAM mAneM hai so bhI nAMhI barSe hai aise kahyA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita jaannaaN| pakSadharmapaNAM bahuri sapakSasatvapaNAM so tau anvayarUpa ara vipakSa" vyAvRttipaNAM so vyatirekarUpa, ara abAdhitaviSayapaNAM, asatpratipakSapaNAM aise pAMca lakSaNa haiM / tinikai bhI avinAbhAvahIkA vistArapaNAM hai / paMcarUpapaNAM avinAbhAvahIkA vizeSa hai / jo bAdhitaviSaya hai so jAkA viSaya sAdhya hI bAdhAsahita hoya tAkai avinAbhAvakA ayoga hai jAkai pratipakSIsahitapaNAM hoya tAkI jyoM aiseM jAnanAM / bahuri sAdhyAbhAsa jAkA viSaya tAkai asamyak hetupaNAM hai-samIcInahetupaNAM nAhI jArauM jaisA pakSa kahyA taisA tAkA viSayakA abhAva hai| tisa hI doSakari hetu doSasahita hai ! yAteM yaha nizcaya bhayA jo sAdhyatai avinAbhAvIpaNAMkari nizcita hoya so hI hetu hai // 10 // ANa avinAbhAvakA bheda dikhAvate saMte sUtra kahaiM haiM;sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAvaH // 11 // yAkA artha-sAdhya sAdhanakai lAra ekakAla honekA niyama so to sahabhAvaniyama kahiye, bahuri jahAM kAlabhedakari sAdhya sAdhana anukramateM hoya so kramabhAvaniyama hai| aisaiM avinAbhAva niyama doya prakAra hai // 11 // ArauM sahabhAvaniyamakA viSaya dikhAvate saMte sUtra haiM haiM;sahacAriNoppyavyApakayozca sahabhAvaH // 12 // yAkA artha-sahacArInikai jaisaiM rUpa rasake eka vastuvi yugapat rahanekA niyama hai / bahuri vyApyavyApakapaNAMka jaise vRkSapaNAMkai aru zItUMpaNAMkai vyApyavyApakabhAva niyama hai| aisaiM sUtravi. saptamIvibhakti kari viSaya dikhAyA hai so sahabhAvaniyama jAnanAM // 12 // AgeM kramabhAvaniyamakA viSaya dikhAvate saMte sUtra kahaiM haiM;
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| pUrvottaracAriNoH kAryakAraNayozca kramabhAvaH // 13 // yAkA artha-pUrvottaracArI kahiye pahalI pIIM hoya te kRtikA nakSatrakA udaya ara rohiNIkA udaya pUrvottaracArI hai tinikai kramabhAva niyama hai / bahuri kAryakAraNakai jaisaiM dhUmakai ara agnikai kAryakAraNabhAva hai tinikai kramabhAva niyama hai // 13 // ___ AgeM isa prakArakA avinAbhAvakA grahaNa kaise pramANakari hoya hai tahAM kahai hai pratyakSa pramANakari tau grahaNa nAhI jAtai pratyakSakA viSaya tau nikaTavartI vastu hai / bahuri anumAnakAra bhI grahaNa nAMhI jAteM prakRta anumAnakari grahaNa mAniye to itaretarAzraya dUSaNa Avai ara anya anumAnakari mAniye tau anavasthA dUSaNa Avai / bahuri Agama AdikA bhI yaha avinAbhAva viSaya nAhI jAte tinikA nyArA nyArA viSaya hai so prasiddha hai / tAtai avinAbhAvakI kAhU pramANakari pratipatti nAhI, aisI AzaMkA hoteM tAkA grAhaka pramANakA sUtra kahaiM haiM; . tarkAttannirNayaH // 14 // yAkA artha-pUrvai kahyA hai lakSaNa jAkA aisA jo tarka pramANa tAkA dvitIyanAma Uha hai tAtai tisa avinAbhAvakA nirNaya hai--yaha avinAbhAva tAkA viSaya hai // 14 // AgaiM aba sAdhyakA lakSaNa kahaiM haiM; iSTamabAdhitamasiddhaM sAdhyam // 15 // yAkA artha-jo sAdhane yogya hoya so sAdhya kahiye, tisa sAdhyake tIna vizeSaNa haiM;-sAdhanevAlekai iSTa hoya jAkU sAdhanekA abhiprAya hoya aisA, bahuri jo pratyakSa Adi pramANakari. bAdhyA na jAya aisA, bahuri jo pahale siddha na kiyA hoya aisA so sAdhya hai /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita ihAM anyavAdI dUSaNa kahai hai-jo iSTakU sAdhya kahe Asana zayana bhojana yAna maithuna ityAdika bhI iSTa haiM te sAdhya Thaharai haiM ? tAkU AcArya kahai hai-aisI kahanevAle atimUrkha haiM jArauM vinA avasara kahanevAlAkai atipralApIpaNAM hai, ihAM tau sAdhanakA adhikAra kiyA hai jo sAdhanakA viSaya hoya tAkI apekSA ihAM iSTa kahyA hai // 15 // AgeM ApanaiM kahyA jo sAdhyakA lakSaNa tAke vizeSaNanikU saphala karate saMte prathama hI asiddha vizeSaNakU dRr3ha karane* sUtra kahaiM haiM; sandigdhaviparyastAvyutpannAnAM sAdhyatvaM yathA syAdityasiddhapadam // 16 // yAkA artha-sandigdha viparyasta avyutpanna inikai sAdhyapaNAM jaise hoya isa hetu" sAdhyakA asiddhapadarUpa vizeSaNa hai / tahAM kAhU kSetramaiM aMdhakAra Adike nimittateM khar3A padArtha dekhi vicArai jo yaha sthANu hai ki puruSa hai ? tAkA nizcaya na hoya jJAna doU tarapha sparzatA rahai aisaiM saMzayakari vyApta jo vastu so to saMdigdha hai / bahuri satyArtha" viparIta vastukA nizcaya karanevAlA jo viparyaya jJAna tAkA viSayabhUta jo vastu jaisaiM sIpaviauM rUpekA jJAna tahAM rUpA Adi viparyasta vastu hai / bahuri nAma jAti saMkhyA Adi vizeSanikA jJAna vinA jo anirNIta viSayarUpa vastu nizcaya vinAM grahaNa karanAM jAkA hoya so vastu avyu. tpanna hai yaha anadhyavasAyajJAnakA viSaya jAnanAM / ini tInanikai sAdhyapaNAM kahaneMkai arthi asiddhapadakA grahaNa hai, aisA artha jAnanAM // 16 // ___ AgaiM aba iSTa ara abAdhita ini doU vizeSaNanikA saphalapaNAM dikhAvate saMte sUtra kahaiM haiM;
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| aniSTAdhyakSAdibAdhitayoH sAdhyatvaM mA bhUditISTAbAdhitavacanam // 17 // ___yAkA artha-aniSTakai ara pratyakSAdi pramANakari bAdhitakai sAdhyapaNAM na hoya isa hetu" iSTa ara abAdhita aisA vacana hai / aniSTa tau jaisaiM mImAMsakakai zabdakai anityapaNAM hai jAteM mImAMsaka zabdakU nitya mAneM hai so anitya sAdhai tau aniSTa hoya / bahuri zabdakai azrAvaNapaNAM kahiye zrotrake sunaneMmeM na AvanAM sAdhai to pratyakSapramANakari bAdhita hoya Adizabdakari anumAna-Agama-loka svavacanakari bAdhita leneM / inikA udAharaNa akiMcitkara hetvAbhAsakA nirUpaNa karasI tisake avasaramaiM graMthakAra Apa vistArakari kahasI yAtai ihAM na kahiye hai // 17 // ihAM sAdhyakA asiddhavizeSaNa tau prativAdI jo pIche uttara kahai tAhIkI apekSAkari hai jAnaiM pahalai pakSa sthApai aisA jo vAdI tAkai prasiddha hI hai, bahuri iSTapada hai so vAdIkI apekSA hI hai aisA vizeSa dikhAvaneM* sUtra kahaiM haiM; na cAsiddhavadiSTaM prativAdinaH // 18 // yAkA artha-jaisaiM prativAdIkI apekSA asiddhaLU sAdhya kahiye hai taisai tAkai iSTa sAdhya nAhI hai / ihAM aisA prayojana hai-jo sAdhyake sarva hI vizeSaNa sarvakI apekSA nAMhI hai koI koIkI apekSA hai koI koIkI apekSA hai / bahUri asiddhavat aisA vyatirekakU mukhyakAra udA. haraNa diyA hai / jaisaiM asiddha prativAdIkI apekSA hai tasaiM iTa tAkI apekSA nAMhI hai aisA artha hai // 18 // AgeM yaha kAherauM kahyA aiseM pU0 sUtra kahaiM haiM; --- pratyAyanAya hIcchA vakturava / / 59 // hi.pra..
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita___ yAkA artha-parakU pratIti upajAvaneM* icchA vaktA hI kI hai tAteM iSTa vAdIhIkI apekSA hai / jo icchAkA viSaya tAkU iSTa kahiye tAkI parakU pratIti kahanevAlA hI upajAvai tAteM tAhIkI icchA kahI // 19 // __ AgeM pUche hai ki yaha sAdhya dharma hai ki isa sAdhya dharmakari viziSTa dharmI hai ? aisaiM prazna hote tisakA bheda dikhAvate saMte sUtra kahaiM haiM; sAdhyaM dharmaH kacittadviziSTho vA dharmI // 20 // yAkA artha-dharma hai so sAdhya hai, bahuri koI jAyagAM tisa sAdhyadharmakari viziSTa dharmI hai so sAdhya hai / jAkai AdhAra sAdhya vastu hoya so dharmI kahiye tisakI apekSA sAdhyakU dharma kahiye / ihAM aisA artha hai-jo vyAptikAlakI apekSAkari tau sAdhyanAmA dharma hI sAdhya hai, bahuri koI jAyagAM prayogakAlakI apekSA tisa sAdhyadharmakari viziSTa dharmI sAdhya hai jAte sUtrake vAkya haiM, te upaskArasahita hoya haiM, sUtramaiM pada UparateM lAiye tAkU upaskAra kahiye so ihAM apekSAkA pada uparateM AyA hai / ihAM bhAvArtha aisA-jo dharmIkai sAdhyapaNAM tau prayoga kAlahIvirSe koI ThikAnai hai / jahAM anumAnakai pratijJA hetu Adi avayava vacanakari kahiye tAkU prayoga kahiye / ara jahAM vyApti janAiye tahAM sAdhya dharmahInai jor3iye hai sAdhanakai sAdhya dharmahItaiM hai // 20 // ___ ArauM sAdhyadharmakari viziSTa jo dharmI tisakA nAmAntara kahiye anya nAma kahaiM haiM; pakSa iti pAvat // 21 // yAkA artha-jAkai AdhAra sAdhya hoya so dharmI kahiye tAhIkA dUsarA nAma pakSa bhA hai| ihAM prazna-jo dharmadharmIkA samudAya so pakSa hai aisA pakSakA svarUpa purAtana AcArya akalaMka deva Adikari kahyA hai so ihAM
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| dharmIhIkU pakSa kahyA so siddhAntakA virodha kaisaiM na bhayA ? tAkA samAdhAna AcArya karai hai--jo aise nAMhI hai jAte sAdhya jo dharma tAke AdhArapaNAMkari vizeSitarUpa kiyA jo dharmI tAkU pakSavacanakari kahateM bhI doSakA avakAza nAMhI hai| racanAkA vicitrapaNAMmAtrakari tAtparyakA nirAkaraNa nAhI hoya hai tAtai siddhAntakA avirodha hai||21|| - ihAM baudhamatI kahai hai dharmIkU pakSa kahyA so tau hohu paraMtu dharmI hai so vikalpabuddhikaivi vartamAna hI hai ara vastusvarUpa nAhI hai jAteM " anumAna anumeyakA vyavahAra sarva hI buddhikari kalpiye hai, buddhikari kalpe je dharma dharmI tisa nyAyakari bAhya tAkA satva hai ki nAhI hai aisI apekSA nAhI karai hai" aisA hamArai kahyA hai so tAkai nirAkaraNake arthi AcArya sUtra kahaiM haiM; prasiddho dharmI // 22 // yAkA artha-dharmI hai so prasiddha hai kalpita hI nAhI hai ihAM yaha artha hai-jo bAhya ara antaraMga padArthakA nAhI hai AlaMbanabhAva jAkai aisI vikalpabuddhi hai so hI dharmIkU sthApai hai so aiseM nAhI hai| jo dharmI avastusvarUpa hoya tau tisakai vyApAra jo sAdhyasAdhana tAkai bhI vastusvarUpaNAM na baneM jAte anumAnakI buddhikai paraMparAkari bhI vastukI vyavasthAkA kAraNapaNAMkA ayoga hoya / tAtai vikalpakari athavA anyapramANakari sthApana kiyA jo parvata Adika so anumAnakA viSayasvarUpa hotA saMtA dharmIpaNAMkU pAvai hai / aisA nizcaya bhayA jo dharmI prasiddha hai bahuri tisakI prasiddhi hai so koI vi. tau vikalpateM, koI vi. pramANate hai, koI vi. pramANa ara vikalpa doUniteM hai, aisaiM ekAMtakari vikalpavi" hI lyAyAkai athavA pramANa prasiddhahIkai dharmIpaNAM naahii||22||
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita . ANa mImAMsaka kahai hai jo dharmIkI vikalpa" pratipatti hote tumAre sAdhya kahA hai aisI AzaMkA hote sUtra kahai hai; vikalpasiddhe tasmin sattetare sAdhye // 23 // yAkA artha-tisa dharmIkU vikalpasiddha hote sattA ara itara kahiye asattA doU sAdhya haiM / ihAM sunirNIta kahiye bhalai prakAra nizcaya kiyA jo asaMbhavadbAdhaka pramANa tAkA balakari tau sattA sAdhya hai| bahuri yogya jo anupalabdhi tAkA balakari asattA sAdhya hai / aise sattA asattA sAdhya hai aisA vAkyazeSa lenA // 23 // . ihAM udAharaNa kahaiM haiM; asti sarvajJo nAsti kSaraviSANam // 24 // yAkA artha-sarvajJa hai, ihAM to vikalpasiddha jo sarvajJa dharmI tAvirSe sattA sAdhya hai / bahuri kharaviSANa nAMhI hai, ihAM gadahAkai sIMga vikalpasiddha dharmI hai tAvirSe asattA sAdhya hai / yA sUtrakA artha sugama hai so TIkAkAra TIkA na likhI hai / ihAM mImAMsaka kahai hai-jo asiddha hai sattA jAkI aisA jo dharmI tAvi. sadbhAva ara abhAva aru bhAvAbhAva ini tIhI dharmanikai asiddha viruddha anaikAntikapaNAM hai tAteM anumAnake viSayapaNAMkA ayoga hai tAteM sattA ara asattAkai sAdhyapaNAM kaise baNa / so hI kahyA hai zlokakA artha;-jo sattA sAdhiye hai so tahAM hetu bhAvakA dharma hai to asiddha hai, ara abhAvakA dharma hai tau viruddha hai, doUkA dharma hai to vyabhicArI hai so aisI sattA kaisaiM sAdhiye ? tAkA samAdhAna AcArya kareM 1 asiddho bhAvadharmazced vybhicaaryubhyaashrtH| viruddho dharmo bhAvasya sA sattA sAdhyate kathaM // 1 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 101 -jo yaha kahanAM ayukta hai jAtaiM mAnasapratyakSaviSai bhAvarUpa hI dharmIkA prAptapaNAM hai / bahuri kahai - tisa dharmIkI siddhi mAnasapratyakSa maiM hotaiM tAkA sattvabhI Aya gayA tAtaiM anumAna vyartha hai, so aisaiM nAMhI - tisakA satva aMgIkAra bhayA tau Upara vAdI dhITapaNAMta - pratipakSapa - NAMta aMgIkAra na kare taba tisakUM siddha karanekUM anumAnakA saphalapaNAM hai / bahuri kahai-- jo mAnasapratyakSa maiM AkAzakA phUlakAbhI sadbhAvakI saMbhAvanA atiprasaMga Ave ? so aiseM bhI nAMhI hai, jAtaiM AkAzake phUlakA jJAnakai bAdhaka pratItikari nirAkaraNa bhaI hai sattA jAkI aisA asatvarUpa vastu viSayapaNAMkari tAkai mAnasapratyakSAbhAsapaNAM hai / bahuri ihAM kahai -- jo aiseM hotaiM ghoDAkai sIMga ityAdikakai dharmIpaNAM kaise barNaigA ? - tau aisA tarka na karanAM jAtaiM dharmIkA prayogakAlaviSai bAdhaka pratyayakA udaya nAMhI hai tArtai dharmIkA sattvakI saMbhAvanA hai / bahuri sarvajJAdika dharmIviSai sAdhakapramANakA abhAvapaNAMkari sattva prati saMzaya batAye to saMzaya nAMhI hai, sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANapaNAMkAra jaisaiM sukha Adikai viSai kA nizcaya hai taisaiM sattvakA nizcaya hai, tahAM saMzayakA ayoga hai | sunizcitAsaMbhavadvAdhakapramANa jAkUM kahiye jahAM bhalai prakAra nizcaya kiyA asaMbhavatA bAdhaka pramANa hoya, bhAvArthapramANa nizcayataiM na hoya // 24 // -bAdhaka AgaiM pramANasiddha ara ubhayasiddha jo dharmI tiniviSai sAdhya kahA hai aisI AzaMkA hoteM sUtra kahaiM haiM; pramANobhayasiddhe tu sAdhyadharmaviziSTatA // 25 // yAkA artha ---- pramANasiddha ara pramANavikalpasiddha ini doU dharmI "viSai sAdhya jo dharma tAkari viziSTatA jo dharmIpaNAM so hI sAdhya hai /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita ihAM pahale sUtramaiM 'sAdhye' aisA dvivacana hai tauU arthake vaza" ihAM ekavacana hI saMbaMdha karanA, sAdhyadharmaviziSTatA sAdhyA aisaiM / bahuri pramANa ara ubhaya kahiye pramANa vikalpa doU aisaiM doya bhAMtikari siddha jo dharmI tAvi sAdhya jo dharma tAkari viziSTatA sAdhya hai| doU prakArake dharmAvirSe jo sAdhyakA pUrvasvarUpa kahyA so hI dharma tAkari sahitapaNAM sAdhya hai / jahAM jaisA sAdhya hoya taisAhIkari yukta dharmI sAdhya hai / ihAM yaha artha hai-jo pramANakari prApta bhayA bhI vastu viziSTadharmake AdhArapaNAMkari vivAdamaiM Avai so sAdhyapaNAMkU nAMhI ulaMdha, sAdhya hoya hI / aise hI pramANa vikalpa virSe bhI jor3i lenAM // 25 // __ ArauM pramANasiddha aru ubhayasiddha doU dharmI anukramakari dikhAvate saMte sUtra kahai haiM; agnimAnayaM pradezaH, pariNAmI zabda iti yathA // 26 // ___yAkA artha--yaha pradeza agnisahita hai yaha to pratyakSapramANasiddha dharmI hai, bahuri zabda hai so pariNAmI hai ihAM zabda dharmI hai so ubhayasiddha hai jo zabda zravaNamaiM AyA so tau zravaNapratyakSa pratyakSapramANasiddha hai ara anyadezakAlavartI zabda vikalpasiddha hai / ihAM agni jahAM sAdhiye hai so pradeza pratyakSapramANakari siddha hai, bahuri zabda hai so ubhayasiddha hai jAteM alpajJAnavAle puruSanikari anizcita dizA-deza-kAlavirSe vyApta je sarva zabda te nizcaya karaneMkU samartha nAhI hUjiye hai tauU tisa prati anumAnakA nirarthakapaNAM hai, anumAna tau alpajJa hI karai hai||26|| - AgeM prayogakAlakI apekSA sAdhyakA niyama dikhAvatA saMtA sUtra kahaiM haiM;
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 maa hindI prameyaratnamAlA / vyAptau tu sAdhyaM dharma eva // 27 // yAkA artha-vyAptiAve. sAdhya hai so dharma hI hai / yAkA artha sugama hai yAtai TIkA nAhI / ihAM artha jisa dharmAvirSe jo sAdhya sAdhiye tAkU tisa dharmIkA dharma kahiye / aisA sAdhya jo dharma so hI sAdhane yogya hai / vyApti sAdhyasAdhanahIkai hoya hai // 27 // ___ AU dharmIkai bhI sAdhyapaNAM hoteM kahA doSa hai, aisaiM pUche sUtra kahai anyathA tadghaTanAt // 28 // yAkA artha-jo dharmIkU sAdhya kariye to dharmIkai ara sAdhanakai vyApti baNeM nAhI / ihAM anyathA zabda hai so pahale vyAptiviSaM sAdhyadharma kahyA tisatai viparyaya arthamaiM hai, tAteM aisaiM kahanAM jo dharmIkai sAdhyapaNAM hoteM vyApti baNe nAhI / yaha sUtra pUrvasUtrakA heturUpa hai / dhUmake darzana" sarva jAyagAM parvata agnimAna hai aisI vyApti nAhI karI jAya hai jAte yAmaiM pramANa virodha Avai hai // 28 // ___ArauM bauddhamatI kahai hai-jo anumAnavirSe pakSakA prayogakA asaMbhava hai tAtai ' prasiddho dharmI' ityAdi vacana ayukta haiM jAte tisa dharmIkai sAmarthyalabdhapaNAM sAmarthyatai jANiye hai, bahuri jANe pIche bhI tAkA vacana kahanAM so punaruktatAkA prasaMga Avai hai, jAteM aisA kahyA jo arthateM Aya prApta hUvA tauU tAkA pheri vacana kahanAM so punarukta hai, aisaiM saugatanaiM pakSa karI tAkA nirAkaraNakU AcArya sUtra kahaiM haiM; sAdhyadharmAdhArasandehApAnodAya gamyamAnasyApi pakSasya vacanam // 29 // yAkA artha-pakSa hai so sAdhya jo dharma tAkA AdhAra hai tAteM sAdhyakU sAdhiye taba aisA sandeha par3e jo kauMna jAyagA isa sAdhya...
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita sAdhiye hai tAke sandeha dUra karanekU jAnanemaiM bhI AyA jo pakSa tAkA vacanakAra prayoga krnaa| sAdhya so hI dharma tAkA AdhAra tAviauM saMdeha paDai jo agnikU parvata AdimaiM sAdhiye hai ki mahAnasa AdimaiM ? aisA sandehakA apanoda jo dUra karanAM tisakai arthi gamyamAna bhI jo sA. dhyakA AdhAra pakSa tAkA vacana kahanAM-prayoga karanAM / ihAM pakSakA gamyamAnapaNAM aisaiM hai jo sAdhyasAdhanakai vyApyavyApakabhAva dikhAvanekI anyathA aprApti hai / sAdhya sAdhanakai vyApyavyApakabhAva dikhAvate tisake AdhArasvarUpa pakSakU bhI jAniye hai tau Uparake sandeha dUra karane* pakSakA vacana kahanAM yukta hai // 29 // AgeM yAkA udAharaNa kahaiM haiM;- . sAdhyadharmiNi sAdhanadharmAvabodhanAya pakSadharmopasaMhAravat // 30 // yAkA artha-sAdhyakari viziSTa jo dharmI parvatAdika tAvirSe sAdhana dharmakA jAnanekai arthi jaisaiM pakSadharmakA upasaMhArarUpa jo upanaya tAkA prayoga kariye hai taisaiM pakSakA bhI prayoga karanAM / sAdhyakari vizeSaNarUpa jo dharmI parvatAdika tahAM sAdhanadharmakai jAnaneMkai arthi jaisaiM pakSadharmakA upasaMhArarUpa upanaya kahiye hai jAtai pakSadharma jo hetu tAkA upasaMhAra kahiye saMkSepa karanAM so upanaya hai jaisaiM agnimAnU sAdhyakA prayogavirSe dhUmavAn yahu hai aisA upanaya kahanAM tAkI jyoM pakSakA bhI prayoga yukta hai / ihAM yaha artha hai-jo sAdhyauM vyApta jo sAdhana tAkai dikhAvaneMkari tisa hetuke AdhArakA jANapaNAM hote bhI niyamarUpa jo dharmI tAkA saMbaMdhIpaNAMkai dikhAvanekU jaise upanayakA prayoga kariye hai taisaiM sAdhyakai. viziSTa jo dharmI tAkA saMbaMdhIpaNA janAvanekU pakSakA bhI vacana kahanAM /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 105 bahuri kichU vizeSa kahai hai; jo hetukA prayoga kariye hai tAkA samarthana bhI avazya hai-kahane yogya hoya hai jAte vinA samarthana hetupaNAMkA ayoga hai, aise hote samarthanakA prayogate hI hetukai sAmarthya siddhapaNAM hoya taba hetukA prayoga bhI anarthaka Thaharai hai| ihAM kahai-jo hetukA prayoga na kariye to samarthana kisakA kahiye ? tau tAkU kahiyejo pakSakA prayoga na kariye tau hetu kisakA kahiye ? aise yaha praznottara samAna hai| tAtai kArya, svabhAva, anupalaMbha, aise tIna bhedakari hetuDUM kahatA tathA pakSadharmapaNAM Adei tIna prakAra hetukU kahakari tAkA samarthana karatA jo bauddhamatI tAkari pakSakA prayoga bhI aMgIkAra karane yogya hI hai / ihAM bhAvArtha aisA-jo bauddhamatI anumAnakA prayoga karatA vyutpanna paMDitakai eka hetu hI mAneM hai, tAkU kahyA hai jo pakSakA vacana bhI mAnane yogya hai jAtai pakSa kahe vinA sAdhya jA ThikAneM sAdhiye tAmai sandeha rahai tau pakSake vacana vinA dUra hoya nAhIM / bahuri hetukA samarthana bauddha karai hai-tAkU ceta karAyA jo jA hetukA samarthana hetu kahyA taba pahalA hetu tau pakSa hI bhayA so pakSakA prayoga niSedha kiye hetukA bhI prayoga anarthaka Thaharai hai, samarthana hI kahanAM yukta Thaharai hai / tAtai pakSakA hI vacana pahale kyoM na kahanAM, aiseM jAnanAM // 30 // ___ AgeM isa hI arthake kahanekU sUtra kahai haiM; ko vA tridhA hetumuktvA samarthayamAno na pakSayati // 31 // yAkA artha-'ko vA' kahiye vAdI prativAdI aisA kauna hai jo tIna prakAra hetukU kahakari ara tAkA samarthana karatA saMtA tisa hetuDUM pakSa na kare, karai hI karai / ihAM 'ko' aisA kahane" vAdI prativAdI koI lenAM / bahuri 'vA' zabda hai so nizcaya arthamaiM hai, so yuktikari
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita pakSaprayogakA avazya bhAva hote nizcayateM kauna pakSa nAMhIM karai hai, avazya karai hI hai / kahA karatA saMtA ? hetukA samarthana karatA saMtA-hetukU kaha kari hI samartha hai vinA kahe nAMhIM samarthaM hai / ihAM samarthanakA svarUpa aisA-jo hetukA asiddhapaNAM Adi doSakA parihArakari apaneM sAdhyakU ara sAdhanakU sAmarthyarUpa prarUpaNA karaneMkU samartha vacana hoya so hI samarthana hai / so hetuke prayogakai pIche bauddhamatIkari aMgIkAra kiyA hai tA" sUtramaiM uktvA' aisA vacana hai // 31 // aba ihAM sAMkhyamatI kahai hai--jo pakSakA prayoga to hohu parantu pakSa, hetu, dRSTAMta, bhedakari anumAnake tIna hI avayava haiM / bahuri mImAMsaka kahai hai-pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya, bhedakari cyAra avayavasvarUpa anumAna hai| bahuri yauga kahiye naiyAyika kahai hai-pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya, nigamana, bhedataiM pAMca avayavasvarUpa anumAna hai| tinike matakU nirAkaraNa karate saMte apaneM matavi siddha jo anumAnake avayava doya tinihIkU dikhAvate saMte sUtra kahaiM haiM; etaddhayamevAnumAnAGgaM nodAharaNam // 32 // yAkA artha-anumAnake avayava pakSa ara hetu ye doya hI haiM ara udAharaNa nAhI hai / ye pakSa ara hetu tinikA dvaya kahiye dvika so hI anumAnake aMga haiM adhika nAhI haiN| ihAM evakArakari udAharaNa A. dikA niSedha siddha hoteM bhI paramatake nirAkaraNakai Arthi pheri udAharaNa nAMhI hai aisA vacana kahyA hai // 32 // ..AgaiM so udAharaNa kahA sAdhyakI pratipattikai arthi hai ki hetukai avinAbhAvake niyamakai arthi hai ki vyAptike smaraNakai arthi hai ? aisaiM tIna vikalpakari tinikU dUSaNarUpa karate saMte sUtra kahaiM haiM;-...
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 107 na hi tatsAdhyapratipattyaGgaM tatra yathoktahetoreva vyApArAt // 33 // yAkA artha-yaha udAharaNa hai so sAdhyakI jo pratipatti tAkA aMga nAhI hai jAteM sAdhyaviSai tau jaisA hetu kahyA tisahIkA vyApAra hai / ihAM tat kahiye udAharaNa so sAdhyakI pratipatti kahiye sAdhyakA jJAna tAkA aMga-kAraNa nAhI hai aisA saMbaMdha karanA jArauM tisa sAdhyakI pratipattiviSai yathokta jo sAdhyatai avinAbhAvIpaNAMkari nizcaya kiyA hetu tisahIkA vyApAra hai // 33 / / AgeM dUsare vikalpakU zodhatA saMtA sUtra kahaiM haiM;tadakniAbhAvanizcayArtha vA vipakSe bAMdhakapramANabalAdeva tatsiddheH // 34 // __yAkA artha-'tat' aisI anuvRtti lenI, bahuri 'na' aisA niSedha kI bhI anuvRtti lenI, tAkari yaha artha bhayA--jo udAharaNa tisa sAdhyakari hetukA avinAbhAva nizcaya karanekai artha nAhI hai jAteM vipakSavirSe bAdhaka pramANake balate hI avinAbhAvanizcayakI siddhi hoya hai // 34 // bahuri kichU vizeSa kahaiM haiM;-jo udAharaNa tau vyaktirUpa hai, sAmAnyake bahuta vizeSa hoya tinimaiM eka vizeSakU vyakti kahiye, so vyAptikU samastapaNakari kaisaiM gamaka hoya, tisa vyaktiviSai vyAptikai Artha anya udAharaNa heranAM par3e hai tAkai bhI vyaktirUpapaNAMkari sAmAnyarUpa jo vyApti tAkA nizcaya karanekA asamarthapaNAM hai yA" aura 1 mudrita saMskRta pratimeM 'bAdhakapramANabalAdeva' isake sthAnameM 'bAdhakAdeva' itanA hI pATha hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita aura udAharaNakI apekSA hote anavasthA dUSaNa hoya hai, so hI sUtramaiM kahaiM haiM;. vyaktirUpaM ca nidarzanaM sAmAnyena tu vyAptistatrApi tadvipratipattAvanavasthAnaM syAdU dRSTAntAntarApekSaNAt yAkA artha-nidarzana kahiye udAharaNa so to vyaktirUpa hai jisa sAdhyasAdhanakai jor3iye tahAM hI lAgai, bahuri vyApti hai so sAmAnya kari hai sarva sAdhyasAdhanamaiM vyApai hai, so eka udAharaNate vyAptikA nizcaya nAhI hoya tahAM dUsarI jAyagAM udAharaNakai virSe bhI tisa vyAptita sAdhyasAdhana jor3iye taba anya dRSTAMta cAhiye aisaiM anya dRSTAMtakI apekSA karaneMteM anavasthA hoya hai // 35 // Aja tIsarA vikalpavirSe dUSaNa kahai hai;nApi vyAptismaraNArtha tathAvidhahetuprayogAdeva tasmRteH // 36 // __ yAkA artha-yaha udAharaNa vyAptike smaraNa kahiye yAdi karanekai arthi nAhI hai jAte avinAbhAvasvarUpahetuke prayoga karaneMhIrauM tisa vyAptikA smaraNa hoya hai / grahyA hai sAdhyatai saMbaMdha jAneM aisA puruSakai hetu dikhAvaneMhIkari vyAptikI siddhi hoya hai / jAneM saMbaMdha na grahyA hoya tAkai sau dRSTAMtakari bhI smaraNa na hoya jAteM smaraNa tau pahalI anubhava hoya tAhIkA hoya hai, aisA bhAvArtha hai // 36 // ___ AgeM aisaiM so isa udAharaNake prayogakai sAdhya padArtha prati upayogIpaNAM nAMhI hai ulaTA saMzayakA kAraNapaNAM hI hai aisaiM dikhAvai hai; tatparamabhidhIyamAnaM sAdhyadharmiNi sAdhyasAdhane saMdehayati // 37 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 109 yAkA artha--so udAharaNa paraM kahiye kevala kahyA huA sAdhyake dharmIvirSe sAdhya ara sAdhanakU saMdehasahita karai hai / jAte dRSTAntakA dharmIvirSe sAdhyataiM vyApta jo sAdhana tAkU dikhAvateM bhI sAdhyake dharmIvi tisa sAdhyakA ara sAdhanakA nirNayakA karanekA azakyapaNAM hai aisA vAkyazeSa hai / bhAvArtha-udAharaNa kahyA huvA sAdhya sAdhanakU saMdeharUpa karai hai // 37 // ___ AgeM isa hI arthakU vyatirekakU pradhAnakari dRr3ha karate saMte haiM kuto'nyathopanayanigamane // 38 // yAkA artha-jo udAharaNa kaheM saMdeha na upajatA tau upanaya ara nigamana ini doUnikA prayoga kAhekU karate / jAteM yaha jAnyAM jo udAharaNake prayoga" saMzaya hoya hai // 38 // AgaiM naiyayika kahai hai-jo upanaya nigamana ini doUnikai bhI anumAnakA aMgapaNAM hai, jo inikA prayoga na kIjiye to nirdoSa sAdhyakI siddhikA ayoga hai tisake niSedhakai arthi sUtra kahaiM haiM; na ca te tadaGge, sAdhyadharmiNi hetusAdhyayorvacanAde-.. vAsaMzayAt // 39 // yAkA artha-te upanaya nigamana bhI tisa anumAnake aMga hI nAMhIM haiM jAte sAdhyake dharmIviya hetu ara sAdhyake vacananai saMzayakA nirAkaraNa hai / upanaya nigamanakA svarUpa AgeM kahasI / ara ihAM evakArakari aisA jAnanAM jo dRSTAnta Adike prayoga vinA hI pratijJA hetu" hI sAdhyakI siddhi hoya hai-saMzaya miTi jAya hai; aisA bhAvArtha . hai // 31 //
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita___ AgeM vizeSa kahaiM haiM jo dRSTAntAdika kahakari bhI hetukA samarthana avazya kahanAM jAtai vinA sama* hetukai ahetukapaNAM hai yA so samarthana hI zreSTha hai, jo hetusvarUpa hai athavA anumAnakA samarthana bhI hohu jAta~ sAdhyakI siddhivirSe tAhIkA upayoga hai udAharaNa Adika anumAnake avayava nAMhIM hai, isa hI artharUpa kahaiM haiM; samarthanaM vA varaM heturUpamanumAnAvayavo vA'stu sAdhye tadupayogAt // 40 // yAkA artha-hetukA samarthana hai so hI zreSTha hai so heturUpahI hai, ara yaha samarthana anumAnakA avayava bhI hohu jAteM sAdhyavirSe tisakA upayoga hai-sAdhya yAte dRr3ha hoya haiM / ihAM sUtramaiM pahalA 'vA' zabda hai so niyamakai arthi hai / bahuri dUsarA 'vA' zabda hai so nyArA pakSake sUcanekU hai / aba zeSa yA sUtrakA artha sugama hai // 40 // __ AgeM pUcha haiM ki dRSTAMta Adika vinA mandabuddhInikA samajhAvaneMkA asamarthapaNAM hai tArauM pakSahetuke prayogamAtrahIkari tinikai sAdhyakI pratipatti kaisaiM hoya, aisaiM pUche sUtra kahaiM haiM; bAlavyutpatyartha tattrayopagame zAstra evAsau na vAde'nupayogAt // 41 // __ yAkA artha-bAla kahiye alpajJAnI tinikai jJAna honekai arthi udAharaNa upanaya nigamana ye tIna avayava tinikA aMgIkAra hoteM bhI zAstrahIvirSe tinakA mAnanA hai, ara vAdavirSe nAhI jAte vAdaviSai inikA upayoga nAhI prayojana nAhI-jAteM vAdake kAlavi. ziSya samajhAvane nAhI, vyutpannanihIkA vAdakaivi avikAra hai-je nyAyavirSe pravINa haiM tiniha kA vAdavirSe adhikArIpanA hai // 41 //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 111 AgaiM bAla je alpajJAnI tinike samajhAvaneM ke arthi udAharaNa Adi tIna prayoga zAstraviSai aMgIkAra kiyA, tini tInanikA svarUpa dikhAvaiM hai; dRSTAnto dvedhA'nvayavyatirekabhedAt // 24 // yAkA artha - jA triSai sAdhya sAdhana ye doya aMta kahiye dharma anvayakUM mukhyakAra tathA vyatirekakUM mukhyakari pratyakSa dRSTa hoya so dRSTAnta hai / yAkA artha aisA -- jo dRSTa kahiye pratyakSa dekhe haiM anta kahiye sAdhyasAdhanalakSaNa dharma jahAM aisA dRSTAntazabdakA artha hai / so doya prakAra hai-- anvayadRSTAnta, vyatirekadRSTAnta // 42 // tahAM prathama anvayadRSTAntakUM dikhAvate sante sUtra kahaiM haiM ;sAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradarzyate so'nvayadRSTAntaH // 43 // yAkA artha --jA viSai sAdhyakari vyApta jo sAdhana so niyamarUpa dikhAie so anvaya dRSTAMta hai / ihAM vyAptipUrvakapaNAMkari dikhAvai aisA abhiprAya hai / jaisaiM jahAM jahAM dhUmasahitapaNAM hai tahAM agnisahitapaNAM, jaiseM rasoIkA sthAna, aisaiM anvayadRSTAMta jAnanAM // 43 // 1 AmaiM dUsarA bheda dikhAvai hai; - sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo yatra kathyate sa vyatirekadRSTAntaH // 44 // yAkA artha--jAke na hoteM jo na hoya so vyatireka kahiye, so yahAM pradhAna hoya so vyatireka dRSTAMta hai / jaisaiM jahAM agni nAMhIM tahAM I niyamakari dhUma nAMhIM, jaisaiM jar3hakA nivAsa / aisaiM vyatirekadRSTAnta jAnanAM 1 8 8 11
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita AgaiM anukramamaiM AyA jo upanaya tAkA svarUpa nirUpaNa karai hai; hetorupasaMhAra upanayaH // 45 // yAkA artha-ihAM 'pakSe' aisA adhyAhAra lenAM, tAkari yaha artha hai; jo pakSa virSe hetukA saMkSepa kariye so upanaya hai / dhUmavAnapaNAM hetu" agnimAnapaNAM kAhU jAyagAM sAthai tAkA dRSTAnta kahakari ara hetukU pakSakA vizeSaNa karai, jaisaiM kahai-jo yaha dhUmavAna hai aisA kahanAM upanaya hai / yAkI nirukti aise hai-'upanIyate' kahiye pheri ucAriye hetu jA kari so upanaya hai, aisA jAnanAM // 45 // ___ ArauM nigamanakA svarUpa dikhAvai hai; pratijJAyAsta nigamanam // 46 // yAkA artha-jahAM pratijJAkA upasaMhAra kariye so nigamana hai| ihAM upasaMhArakI anuvRtti lenI / pratijJAkU sAdhya jo dharma tAkari viziSTapaNAMkari dikhAvanAM / jaisaiM pahale pratijJA kahai jo yaha parvata agnimAna hai pIche hetu dRSTAnta upanaya kahakari pheri pheri pratijJAkU saMkocakari niyama karai jo tAteM agnimAna hI hai, aise pratijJAkA saMkSepa karanA so nigamana hai // 46 // ___ ArauM anyabAdI tarka karai jo zAstravirSe dRSTAnta Adi kahaneM hI aisA niyama tau mAnyAM nAhI taba AcArya ihAM tini tInanikU kaisaiM dikhAye ? tAkA samAdhAna-jo ihAM aisA tarka na karanAM jAteM Apa AcArya ini tInUM nikU aMgIkAra na kiye haiM tauU jinamatake anusArI AcAryani- ziSyake vazakari prayogakI pArepATItaiM mAneM hai so prayogakI paripATI tinikA svarUpa jininaiM na jAnyAM hoya tinakari karI jAya nAhI isa hetu" tinikA svarUpa bhI zAstravirSe kahanAM hI
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 113 yogya hai| aisaiM so anumAna matabhedakari doya avayava, tIna avayava, cyAra avayava, pAMca avayavasvarUpa mAniye hai so anumAna doya prakAra hI hai aisaiM dikhAvate saMte sUtra kahaiM haiM;- tadanumAnaM vedhA // 47 // yAkA artha--so anumAna doya prakAra hai // 47 // AgaiM so doya prakArapaNAMkU kahaiM haiM; svArthaparArthabhedAt // 48 // yAkA artha-svArthAnumAna parArthAnumAna aise bhedakari doya prakAra hai / apanI ara parakI jo anumAnavirSe anyathA mAni tAkA dUra honA yAkA phala hai tAtai doya hI prakAra hai aisA abhiprAya jAnanAM // 48 // Aja svArthAnumAnake bhedakU kahaiM haiM; svArthamuktalakSaNam // 49 // yAkA artha-" sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM " aisA pUrva anumAnakA lakSaNa kayA thA so hI svArthAnumAna jAnanAM // 49 // AgeM dUsarA anumAnakA bhedakU dikhAvate saMte sUtra kahaiM haiM;parArtha tu tadarthaparAmarzivacanAjjAtam // 50 // yAkA artha-tisa svArthAnumAnakA jo artha sAdhyasAdhana hai lakSaNa jAkA tisakU jo apanAM viSaya karai pragaTa karai aisA jAkA svabhAva hoya so tadarthaparAmarzI kahiye aisA jo vacana tisauM upajyA hoya jJAna so parArthAnumAna hai| ihAM naiyAyika kahai hai-paMcAvayavarUpa vacanAtmaka parArthAnumAna prasiddha hai so ihAM svArthAnumAnakA arthakA pratipAdaka vacanakari upajyA jJAnakU parArthAnumAnapaNAM kahatA jo AcArya so tisa- vacanakU kaise grahaNa na kiyA ? tAkA samAdhAna karai hai-jo hi.pra. 8
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita aiseM na kahanAM, jAte vacana tau acetana hai so acetanakai sAkSAt pramiti jo pramANakA phala tAkA kAraNapaNAM nAMhI hai, tAteM mukhya pramANapaNAMkA abhAva hai, bahuri mukhya anumAnake kAraNapaNAMta tisa vacanakai upacarita anumAnakA vyapadeza kahiye nAma kahanAM so nAhIM nivAraNa kIjiye hai // 50 // AgeM parArthAnumAnake vacanakai jo kahyA upacArakari parArthAnumAnapaNAM so hI AcArya sUtrakari kahaiM haiM; tadvacanamapi taddhatutvAt // 51 // yAkA artha-tisa parArthAnumAnakA vacana hai so bhI parArthAnumAna hai jArauM jJAnarUpa jo parArthAnumAna tAkA kAraNa hai / ihAM aisA jAnanAMjo upacAra hai so mukhyakA abhAva hote prayojana ara nimitta hote pravarte hai / tahAM vacanakai mukhya anumAnapeNAMkA tau abhAva hai ara tisakA kAraNapaNAM hai so hI parArthAnumAnapaNAMviSai nimitta hai tAteM parArthAnumAnakA pratipAdaka vacana bhI parArthAnumAna hai aisA saMbaMdha karanA, jAte kAraNavirSe kAryakA upacAra hoya hai| athavA parArthAnumAnakA pratipAdaka jo vaktA tAkA anumAna so hai kAraNa jAkU aisA parArthAnumAnakA vacana so bhI anumAna hai aisA saMbaMdha karanAM, isa pakSavirSe kAryavi. kAraNakA upacAra hoya hai / bahuri vacanakai anumAnapaNAM kahateM prayojana aisA jo anumAnake pratijJA Adi avayava haiM tinikA zAstravi vyavahAra hai so hI prayojana hai jAte jJAnasvarUpa anumAna niraMza hai abhedarUpa hai / tAteM avayavarUpa bhedakA vyavahAra nAhI kiyAjAya hai vacanakari avayavanikA prayogarUpa vyavahAra pravarte hai // 51 // __ AgaiM so esaiM 'sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM' aisA anumAnakA sAmA. ya lakSaNa hai so hI anumAna doya prakAra hai aisaiM tisake prakAra vistA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 115 rasahita kahakara aba sAdhana hai so lakSaNa kahyA tAkI apekSA eka tauU atisaMkSepakari bhedarUpa kiye doya prakAra haiM, aiseM kahaiM haiM;sa heturdvadhopalabdhyanupalabdhibhedAt // 52 // yAkA artha -- so hetu doya prakAra hai; upalabdhi anupalabdhi aise do bheda / yAkA artha sugama hai / jo padArtha vidyamAna bhAvarUpa grahaNamaiM Avai so upalabdhi kahiye, bahuri jo padArtha grahaNa maiM nAMhI Avai abhAvarUpa so anupalabdhi kahiye // 52 // Argai anyavAdI kahai hai--jo upalabdhi hai so vidhihIkA sAdhaka hai bahuri anupalabdhi hai so pratiSedhahIkA sAdhaka hai aisA niyama hai; tahAM AcArya tisake niyamakUM niSedha karatA saMtA upalabdhikai ara anupalabdhikai avizeSakara vidhipratiSedhakA sAdhakapaNAM hai, aise kaheM haiM; upalabdhirvidhipratiSedhayoranupalabdhizca // 53 // yAkA artha ---- upalabdhi hai so vidhi ara pratiSedha doUnikI sAdhaka hai, bahuri anupalabdhi bhI taisaiM hI doUnikI sAdhaka hai / yAkA artha pahale kahyA so hI hai // 53 // AmaiM aba upalabdhikA bhI saMkSepakari viruddha aviruddha bhedataiM doya prakArapaNAM dikhAvate saMte aviruddha upalabdhikai vidhisAdhya hotaiM vistArataiM bheda kahaiM haiM; aviruddhopalabdhirvidhau SoDhA vyApyakAryakAraNapUrvIttarasahacarabhedAt // 54 // yAkA artha -- aviruddhopalabdhi kahiye sAdhya viruddha nAMhI aisI jo prApti so vidhi kahiye vastukA sadbhAva tAkUM sAdhai aisI chaha prakAra hai / sAdhyataiM vyApyasvarUpa, sAdhyakA kArya, sAdhyakA kAraNa, sAdhyata
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita pUrvai pravarte, sAdhyataiM pIcheM dIkhai, sAdhyakai sAthi hI rahai, aiseM chaha bheda haiM / ihAM sUtraviSai samAsa aiseM karanAM - pUrva, uttara, saha, ini tIna zabdanikA dvandvasamAsakari pIcheM cara zabda karanAM so dvaMdvataiM carazabda pratyekakai lagAvaNAM, taba pUrvacara, uttaracara, sahacara aisA hoya / pIcheM vyApya AdikAra dvaMdva karanAM tAtaiM pUrvokta artha bhayA // 54 // ihAM saugata kahiye bauddhamatI so kahai hai - vidhikA sAdhana doya prakAra hI hai, svabhAva ara kArya aiseM / bahuri kAraNakai tau kArya avinAbhAvakA abhAva hai tAtaiM sAdhyakA liMga nAMhI jAtaiM kAraNa haiM te kAryasahita avazya hoya nAhI aisA vacana hai / bahuri ihAM kahoge jo - jA kAraNakA sAmarthya kAhUteM rukaiM nAMhI aisA kAraNa hai so kArya prati gamaka hoya hai so aisA kahanAM na banegA jAteM sAmarthya tau indriyagocara nAMhI jo kAraNa maiM vidyamAna bhI hai tau tAkA nizcaya hoya sakai nAhI ? tAkA samAdhAna AcArya kareM haiM--aisA kahanAM vinA vicAre hai, aiseM dikhAvanekUM sUtra kahaiM haiM;-- rasAdeka sAmagryanumAnena rUpAnumAnAmicchAdbhariSTameva kiMcitkAraNaM heturyatra sAmarthyApratibaMdhakAraNAntarAvaikalye // 55 // 1 yAkA artha -- AsvAdamaiM AyA jo rasa tAtaiM tisake upajAvanahArI phala Adi sAmagrI tAkA anumAna kIjiye hai / pIcheM tisa anumAnateM rUpakA anumAna hoya hai aisaiM mAnatA jo bauddhamatI tAkaritAnaiM kichu kAraNakUM hetu mAnyAM hI ? jisa kAraNavirSe sAmarthyakA rokanevAlA na hoya tathA sahakArI anyakAraNakA vikalapaNAM na hoya, samasta sahakArI Aya milai tisa kAraNakai kArya jo sAdhya tA prati gamakapaNAM hoya hai, jAtaiM pahalA rUpakA kSaNa hai so apanAM sajAtIya jo
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / pichalArUpakA kSaNasvarUpa kArya tAhi karatA saMtA hI rUpa" vijAtIya jo rasa tisasvarUpa kAryakU karai hai, aisaiM rasauM rUpakA anumAnakU iSTa karatA mAnatA jo bauddhamatI so kisa hI kAraNakaM hetu iSTa karai hI haimAnaiM hI hai, jAtai pahalA rUpakA kSaNa hai tAteM apanAM sajAtIya rUpakA dUsarA kSaNakai vyabhicAra nAhI hai, uttara kSaNanAmA kAryakU upajAvai hI hai| jo aisaiM na mAneM to rasake hI kAla rUpakI prAptikA ayoga tthhre| bahuri aMtyakSaNa prApta bhayA jo kAraNa tathA anukUlamAtrahIkU nAhI liMga mAniye hai / jAkari maNimaMtra Adikari jAkI sAmarthya rukanerauM tathA anya sahakArI kAraNakA sakalapaNAM na honeMteM kArya nAMhIM upajAvai taba kAraNanAmA hetukai vyabhicArIpaNAM Avai / ara dUsare kSaNa kArya pratyakSa dekhikari kAraNa mAni tisa kAraNanai anumAna kariye taba anumAnakai anarthakapaNAM Avai / hamanaiM tau kAryatai avinAbhAvIpaNAMkari nizcaya kiyA aisA jo chatra Adi kAraNa tAkU chAyA AdikA liMgapaNAMkari aMgIkAra kiyA hai / jahAM jAkI sAmarthya tau kAhUkari rukai nAMhI ara sahakArI anyakAraNakA sakalapaNAM hoya koI sahakArI ghaTatA na hoya aisA nizcayanai kAraNa* hetu mAnyAM hai so tisa hI kAraNakai liMgapaNAM hai, anya jAmaiM vyabhicAra dIkhai so kAraNa hetu nAMhIM hai tAteM bauddha kahai so doSa nAMhIM hai| ___ ihAM bhAvArtha yaha-jo bauddhamatI kAraNakU tau hetu kahai nAMhI ara mAnaiM aisaiM jo kAhUnai aMdhAremaiM vijorA Adi phalakA rasa cAkhyA taba tAkA anumAna bhayA jo yaha rasa vijorA AdikA hai| pIche tisa vijorA Adi kAraNanai tAke rUpakA anumAna kiyA so aise anumAnamaiM tau kAraNa hetu AyA hI, ara yAmaiM vyabhicAra bhI nAMhIM / jAtai sarva tatvakU kSaNika mAni aisaiM kahai hai-pahalA kSaNa tau kAraNa hai ara utta
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita kSaNa tAkA kArya hai so pahale rUpakai kSaNa pichalA rUpakSaNakUM upajAyA taiseM hI pahalai rasakai kSaNa pichale rasakSaNakUM upajAyA aisaiM doU samAnakAla kAraNa ara kArya bhaye / tahAM kAraNataiM kAryakA anumAna nirvyabhicAra hoya hai / aisA nAMhI -- jo prathamakSaNa dUje kSaNakA anukUlamAtra hI kAraNa hai jAtaiM ihAM tisakI sAmarthyakA rokanevAlA koI nAhI ara sahakArIkI ghaTatI nAMhI; athavA antyakSaNamAtra nAMhI jAtaiM kArya na upajai / ara aba kArya avazya upajai taba vyabhicAra kAhekA ? aiseM jAmaiM vyabhicAra nAMhI so kAraNa hetu avazya mAnanAM yogya hai // 55 // AgaiM aba pUrvacara ara uttaracara hetukA svabhAva, kArya, kAraNanAmA, hetuniviSai antarmAtra nAMhI, tAtaiM nyAre hI bheda haiM, aiseM dikhAvai haiM; - na ca pUrvottaracAriNostAdAtmyaM tadutpattirvA kAlavyavadhAne tadanupalabdheH // 56 // yAkA artha -- pUrvacara ara uttaracara hetukai tAdAtmya ara tadutpatti hI hai inakai kAlakA vyavadhAna hai-- kAlakA bIca maiM aMtara hai, so jahAM kAlavyavadhAna hoya tahAM tAdAtmya ara tadutpattikI prApti hai / tAdAtmya tau svabhAva ara svabhAvavAnkai kahiye ara tadutpatti kArya kAraNakai kahiye / bhAvArtha sAdhyasAdhanakai tAdAtmyasaMbaMdha hoteM svabhAva hetuviSai aMtarbhAva hoya, ara tadutpattisaMbaMdha hoteM kArya athavA kAraNaviSai antarbhAva hoya / so pUrvacara uttaracara hetukai aMtara hai tA doU hI saMbaMdha nAMhI, tAtaiM svabhAva kArya kAraNa maiM inikA antarbhAva na hoya, jo sahabhAvI hoya tinikai hI tAdAtmya saMbaMdha hoya, ara anaMtara hoya tinikai hI hetu kahiye kAraNa ara phala kahiye kArya aisA bhAva hoya, kAlake antaramaiM te doU hI bhAva nAMhI // 56 //
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| ihAM tarka karai hai jo-kAlakA vyavadhAna kahiye aMtara hoteM bhI kAryakAraNabhAva dekhiye hai jaisaiM jAgatAkI dazAkA jJAnakai ara soyakari pheri jAgatAkI dazAkA jJAnakai kAryakAraNAbhAva hai, tathA maraNakai ara pahale Avate ariSTakai kAryakAraNabhAva hai, aisA tarkakA parihArakai arthi sUtra kahai hai; bhAvyatItayomaraNajAgrabodhayorapi nAriSToDodhau prati hetutvam // 57 // __yAkA artha-AgAmI hogA aisA tau maraNa ara pahale jAgai thA tAkA atItajJAna ini doUnikai maraNakai pahalai AyA jo ariSTa ara sUtAM pIche jAgyAkI avasthAkA jJAna inikai kAraNakAryabhAva nAhI hai / ariSTa tau Avai ara maraNa hoya tathA nAhI bhI hoya ara sUtA jAgai taba pUrvalI bAta yAdi Avai tathA nAhI yAdi Avai // 57 // yAhIkA samarthana kareM haiM; tadayApArAzritaM hi tadbhAvabhAvitvam // 58 // ___yAkA artha-ihAM 'hi' zabda hetu arthamaiM hai tAtaiM yaha artha hai jAteM tisa kAraNake sadbhAva hote kAryakA honA hai so kAryamaiM hai so kAraNake vyApArakai Azraya hai, tAtaiM jo pUrva kahe jAgratdazA ara prabodhadazAkA jJAna ara maraNa ara ariSTa inikai tau kAraNakai ara kAryakai kAlakA aMtara hai tahAM kAraNakai vyApArakA Azraya kAhekA ? tAtai kAryakAraNabhAva nAhI hai / ihAM yaha artha-jo anvaya vyatirekakari nizcayarUpa sarvatra kAryakAraNabhAva hai so ye doU kArya prati kAraNake vyApArakI apekSA liye hI hoya hai jaisaiM kuMbhakArakai kalaza prati hoya hai / jo kuMbhakAra hoya tau kalaza hoya na hoya tau na hoya taisaiM hai / so je ativyava
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita hita kAlake aMtarasahita hoya tinivirSe kAraNakA vyApArakA AzritapaNAM kahAM ? bhAvArtha-aisA tarka kiyA jo koI puruSa rAtrikU jAgate kArya vicAri sUtA pI, prabhAta jAgyA taba jo vicAyA thA so yAdi AyA tahAM pahalI avasthAkA jJAna pIchalI avasthAkA jJAnakU kAraNa bhayA / bahuri maraNakai pahale ariSTa Avai hai tiniLU maraNa kAraNa hai| aise kAlake aMtara hoteM bhI kAryakAraNabhAva hoya hai / tAkA samAdhAna AcArya kiyA--jo aisaiM nahI jAte kArya hai so kAraNake vyApArakai Azraya hai so jinikai kAlakA aMtara hai tinikai kAraNakA vyApArakA Azraya kahAMteM hoya / kArya-kAraNakai tau anvayavyatirekapaNAM hai / jo kAraNa hoya tau kArya hoya hI hoya, kAraNa na hoya to kArya na hoya / so jahAM kAlakA antara hoya tahAM kAraNake vyApArakA Azraya kAryakai saMbhavai nAMhI, binA vyApAra kArya hoya nAhI, aisA jAnanAM // 58 // ___ AgaiM sahacara hetukai bhI svabhAva kArya kAraNa hetuniIvarSe aMtarbhAva nAMhI hai, aisA divAvai hai ; sahacAriNorapi parasparaparihAreNAvasthAnAtsaho. tpAdAca // 59 // yAkA artha-je sahacArI ekakAla lArA rahaiM haiM tinikai bhI tAdAtmya ara tadutpatti nAhI hoya hai jAnai paraspara svarUpabhedakari parihAra pAie hai ara eka kAla doUkA utpAda hai| tArauM vyApyavyApakabhAva ara kAryakAraNabhAva nAhI hai tAteM nyArA hI hetupaNAM hai / ihAM yahu abhiprAya hai-paraspara parihArakari jinikA grahaNa hoya hai tinikai tAdAtmya nAhI tAteM to svabhAvahetuviauM antarbhAva nAhI / ara jinikI sAtha utpatti hai tinikA kAryavi tathA kAraNavirSe antarbhAva nAhI jAte ekakAla vattai jinikai kAryakAraNabhAva nAhI hai, jaisaiM gaUkai bAvAM dA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 121 hiNAM sIMga hai tinikI sAtha utpatti hai paraspara kAryakAraNabhAva nAhI taisaiM jAnanAM / bahuri ekakAla upa* tinikai kAryakAraNabhAva mAniye tau kAryakAraNakai prati niyamakA abhAvakA prasaMga Avai / ihAM eka vastuvi. doya bhAva tiSTheM tauU tinikai svarUpabhedatai tAdAtmya na (2) kahiye, jaisaiM rUpa-rasamaiM svarUpa bheda hai ara ekavastumaiM doU hai hI / bahuri jinikai sAtha utpAda nAMhI aise dhUma agni Adi tinikai kAryakAraNabhAva hai hii| tAtaiM sahacara nyArA hI hetu hai // 59 // ___ AgaiM aba kahe hetunike udAharaNa kahaiM haiM / tahAM pahale kramamaiM AyA jo vyApyanAmA hetu tAhi udAharaNarUpa karate saMte kahe je anvaya vyatireka tinikU pradhAnakari ziSyake Azayake vaza" kahe je anumAnake pratijJAdika pAMca avayava tinikU dikhAvai hai; pariNAmI zabdaH kRtakatvAt, ya evaM sa evaM dRSTo yathA ghaTaH, kRtakazvAyaM, tasmAtpariNAmIti, yastu na pariNAmI sa na kRtako dRSTo yathA vaMdhyAstanaMdhayaH, kRtakavAyaM, tasmAtpariNAmI // 6 // ___yAkA artha-zabda hai so pariNAbhI hai yaha tau pratijJA hai, jAteM kRtaka hai yahu hetu hai, jo kRtaka hai so pariNAmI dekhiye hai jaisaiM ghaTa hai yahu anvayavyAptipUrvaka udAharaNa hai, bahuri yahu zabda kRtaka hai yaha upanaya hai, tAtai pariNAmI hai yahu nigamana hai / aiseM tau anvayavyAptikari paMca avayava dikhAye, bahuri jo pariNAmI nAhI hai so kRtaka nAhI dekhiye hai jaisaiM bAMjhakA putra yahu vyatirekavyAptipUrvaka udAharaNa hai / aru yahu zabda kRtaka hai tAtai pariNAmI hai| ye vyatirekavyAptikAra dikhAye te pAMcUM hI samajhaneM / ihAM apanI uttpattivirSe jo parake vyApArakI apekSA karai aisA bhAva hoya so kRtaka kahiye / so aisA kRtaka.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita parNA kUTastha jo sadAkAla eka avasthArUpa rahai aisA nityapakSavirSe nAMhI baNa hai| bahuri kSaNika jo samaya samaya anya anya hI hoya tAvirSe bhI nAMhI baNa hai, tAtai pariNAmIpaNAM hote hI baNai hai aisaiM AgeM kahasI / ihAM pariNAmIkI nirukti aisI jo pUrva AkArakA tau parihAra uttara AkArakI prApti ara doUmaiM sthiti aisA jAkA lakSaNa so pariNAma, so jAkai hoya so pariNAmI kahiye / bahuri kRtakakA aisA svarUpa kahaneMteM kAryapaNAMkA koI svarUpa kahai jo svakAraNasattAsamavAyakU kAryatva kahiye, tathA abhUtvAbhAvitvakU kAryatva kahiye, tathA 'akriyAdarzino'pi kRtabuddhayutpAdakatvaM' aisA kahai, tathA 'kAraNavyApArAnuvidhAyitvaM' aisA kahai, te sarva nirAkaraNa kiye / kRtakakA aisA hI artha sarvatra jAnanAM / aisaiM kRtakapaNAM hetu hai so zabdakai pariNAmIpaNAMkU sAdhai hai, so pariNAmIpaNAMteM vyApya hai tAteM vyApyanAmA hetu bhyaa||6|| ArauM kAryahetukU kahaiM haiM;__ astyatra dehini buddhiAhArAdeH // 61 // yAkA artha-yA prANIvirSe buddhi hai jAte yAkai vacanAdikakI pravRtti hai / ihAM Adi zabdatai vyApAra AkAravizeSa Adi leneM / vacanAdikI caturatA Adi buddhi vinA hoya nAhI / aiseM buddhikA kArya vacanAdika haiM te buddhinAmA kAraNa jo sAdhya tAkU sAdhaiM haiM tAtai kAryanAmA hetu bhayA // 61 // AgeM kAraNahatukU kahaiM haiM: astyatra chAyA chatrAt // 62 // yAkA artha-ihAM chAyA hai jAte chatra dekhiye hai| kAhU jAyagAM chatra dekhyA taba jANIM jo yAkai nIceM chAyA bhI hai, jahAM chatra hai tahAM
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| chAyA bhI hoya hI / aisaiM chatranAmA kAraNahetu chAyAnAmA sAdhyakU sAdhai hai tAteM kAraNahetu bhayA // 62 // Aga pUrvacara hetukU kahaiM haiM; udeSyati zakaTaM kRttikodayAt // 63 // yAkA artha-rohiNI nakSatra ugisI jAteM kRttikA nakSatrakA udaya dekhiye hai / ihAM 'muhUrtAnte' aisA sambaMdha karanAM jAteM aisA niyama hai jo kRttikAkA udaya bhaye pIcha eka muhUrtamaiM rohiNIkA udaya hoya hai| so pahale kRttikAkA udaya dekhyA taba jAnI rohiNI eka muhUmaiM avazya ugisI, aisA pUrvacara hetu kRttikAkA udaya bhayA // 63 // AgaiM uttaracara liMgakU kahaiM haiM; udgAdbharaNiH prAktata eva // 64 // ___yAkA artha-bharaNI nakSatrakA udaya pahale bhayA jAteM kRttikAkA udaya dekhiye hai / ihAM muhUrtateM pahalaiM aisA saMbaMdha karanAM / kAhU. kRttikA nakSatrakA udaya dekhikari jAnyAM jo yAtaiM muhUrta pahale bharaNIkA udayakA niyama hai so vaha bhI udaya pahale bhayA hai / yahu bharaNIke udaya pIche udaya hai tAteM uttaracara hetu kahiye // 64 // ArauM sahacara liMgakU kahaiM haiM; astyatra mAtuliMge rUpaM rasAt // 65 // yAkA artha-isa mAtuliMga kahiye vijorAkaiviauM rUpa hai jAte rasa hai / kAhU. aMdhAremaiM mAtuliMgakA rasakA svAda liyA taba jAnyAM yaha mAtuliMga hai tAmaiM rUpa bhI hai / ihAM rasa hetu hai so rUpa" sahacara. hai / aisaiM aviruddhopalabdhi hetuke chaha bheda kahe // 65 // A viruddhopalabdhikU kahaiM haiM;
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita viruddhatadupalabdhiH pratiSedhe tathA // 66 // yAkA artha--sAdhyatai viruddha je padArtha tinisaMbaMdhI je vyApya kArya kAraNa pUrvacara uttaracara sahacara tinikI upalabdhi hai so pratiSedha sAdhyaviauM tathA kahiye pUrvokta prakAra hI chaha bheda rUpa hai // 66 // AgeM tahAM sAdhyaviruddhavyApya upalabdhikU kahaiM haiM; nAstyatra zItasparza auSNyAt // 67 // yAkA artha-isa jAyagAM zItasparza nAMhI hai jAteM uSNapaNAM hai, ihAM zItasparza sAdhya hai so pratiSedharUpa hai tAtai virUddha agni hai tisateM vyApyasvarUpa uSNapaNAM hai so zItasparzase viruddha vyApyopalabdhihetu hai // 67 // ANu viruddha kAryakA upalaMbha kahaiM haiM; nAstyatra zItasparzI dhUmAt // 68 // yAkA artha-ihAM zItasparza nAMhI hai jAteM dhUma hai / ihAM bhI pratiSedharUpa sAdhya zItasparza tA" viruddha agni hai tAkA kArya dhUma hai so hetu hai zItasparzakA pratiSedhakU sAdhai hai so sAdhyaviruddhakAryopalabdhi hetu bhayA // 68 // ANu viruddha kAraNakI upalabdhi kahaiM haiM;nAsmin zarIriNi sukhamasti hRdayazalyAt // 69 // yAkA artha-isa prANIviauM sukha nAhI hai jAte yAke hRdayamaiM zalya hai / ihAM sukhakA virodhI jo duHkha tAkA kAraNa jo hRdayazalya so hetu hai so sukhake pratiSedhakU sAdhai hai / so pratiSedha sAdhyavi viruddha kAraNopalabdhi hetu bhayA // 69 // ANu viruddha pUrvacara hetukU kahaiM haiM;
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 125 nodeSyati muhUrtAnte zakaTaM revatyudayAt // 70 // yAkA artha---isa muhUrttake antamaiM rohiNI nAhI ugaigA jArauM khetIkA udaya hai| ihAM rohiNIke udayata viruddha jo azvinIkA udaya tAkai pUrvacara revatIkA udaya hetu hai so rohiNIke udayakA pratiSedhakU sAdhai hai, so viruddhapUrvacara hetu bhayA // 70 // . Aja viruddha uttaracara liMgakU kahaiM haiM; nodagAdbharaNirmuhUrtAtpUrva puSyodayAt // 71 // yAkA artha-bharaNI nAhI ugI hai muhUrtateM pahalI, jAtai puSyakA udaya hai / ihAM bharaNIke udayateM viruddha punarvasukA udaya hai tAkai uttacara puSyakA udaya hetu hai so bharaNIkA udayakA pratiSedhakU sAdhai hai, so viruddha uttaracara hetu bhayA // 71 // A viruddha sahacara hetukU kahaiM haiM;nAstyatra bhittI parabhAgAbhAvo'rvAgbhAgadarzanAt // 72 // ___yAkA artha-yA bhItivirSe parale bhAgakA abhAva nAMhI hai jAte vailA eka bhAga dekhiye hai / ihAM parale bhAgakA abhAvakai viruddha jo tisa parale bhAgakA sadbhAva tAkai sahacara jo vailAbhAga tAkA darzana so viruddha sahacara hetu hai / aisaiM viruddhopalabdhi hetuke chaha bheda kahe // 72 // ___ AgaiM sAdhyatai aviruddha jo anupalabdhi kahiye aprApti tAke bheda kahaiM haiM; aviruddhAnupalabdhiH pratiSedhe saptadhA svabhAvavyApakakAryakAraNapUrvottarasahacarAnupalaMbhabhedAt / / 73 // yAkA artha--sAdhyatai aviruddhakI anupalabdhi so pratiSedhavirSe sAta prakAra hai;-svabhAva, byApaka, kArya, kAraNa, pUrvacara, uttaracara,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita - sahacara, ini bhedani / ihAM svabhAva Adi padanikA dvaMdva samAsa hai, tinikA anupalaMbha aiseM pIcheM SaSThItatpuruSa samAsa hai // 73 // AgaiM svabhAvAnupalaMbhakA udAharaNa kahaiM haiM; --- nAstyatra bhUtale ghaTo'nupalabdheH // 74 // yAkA artha-yA pRthivItalaviSai ghaTa nAMhI hai jAtaiM anupalabdhi hai, dIkhai nAMhI hai / ihAM koI pizAca kAhUkUM dIkhai nAMhI tathA paramANu Adi sUkSma vastu kAkUM dIkheM nAMhI ara tinikA nAstitva hai nAMhI tAteM hetukai vyabhicAra Avai hai to tAke parihArakai artha ihAM upalabdhilakSaNa prAptapaNAM kahiye dRzyapaNAM jAmaiM hai aru dIkhai nAMhI hai, hetukA aisA vizeSaNakari leNAM / ihAM kevala bhUtala ghaTarahitasvabhAva hai so hI anupalabdhi hai so pratiSedhasvarUpa jo ghaTa tAkai aviruddha hai so 'ghaTake pratiSedhakaM sAdhai hai, tAtaiM svabhAvAnupalaMbha hetu bhayA // 74 // AgaiM vyApakAnupalabdhi hetukUM kaheM haiM; nAstyatra ziMzapA vRkSAnupalabdheH // 75 // yAkA artha -- isa kSetra maiM zIsUM nAMhI hai jAtaiM vRkSakI anupalabdhi haivRkSa dIkhai nAMhI / ihAM vRkSa vyApaka hai tAke abhAva hotaiM tisake vyApya zIsUM hai tAkA bhI abhAva hai so vRkSakI anupalabdhi zIsUMke pratiSedhakUM sAdhai hai, tAtaiM vyApakAnupalabdhi hetu hai // 75 // A kAryakI anupalabdhikUM kahaiM haiM; - nAstyatrApratibaddhasAmarthyo'gnirdhUmAnupalabdheH // 76 // yAkA artha -- isa jAyagAM nAMhI rukai hai sAmarthya jAkA aisI agni nAMhI hai jAtai dhUmakI anupalabdhi hai / ihAM agnikA kArya dhUma hai so agnikA vizeSaNa kiyA jo apratibaddha sAmarthya so isa vizeSaNataiM ghUma
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA ! 127 nAmA kAryakU avazya nipajAvai aisI agnikA pratiSedha hai so sAdhya hai| ihAM dhUmanAmA kArya dIkhai nAhI, yaha hetu agnike pratiSedhakU sAdhai hai / tArauM kAryAnupalabdhinAmA hetu bhayA // 76 // AgaiM kAraNakA anupalaMbhakU kahaiM haiM; nAstyatra dhUmo'nagneH // 77 // yAkA artha-isa jAyagAM dhUma nAMhI hai jAte agni nAhI hai / ihAM agni dhUmakA kAraNa hai so tAkI anupalabdhi" dhUmakA pratiSedha sAdhyA hai, tAtaiM kAraNAnupalaMbha hetu bhayA // 77 // __ AgeM pUrvacarakI anupalabdhikU kahaiM haiM; na bhaviSyati muhUrtAnte zakaTaM kRttikoyAnupalabdheH // 78 // yAkA artha-muhUrttake aMtamaiM rohiNIkA udaya na hosI jAteM kRttikAkA udayakI anupalabdhi hai, nAMhI dIkhai hai / ihAM muhUrttake aMtamaiM rohiNIkA udayakA pratiSedha sAdhya hai tAkA kRttikAke udayakA anupalaMbha pUrva carAnupalabdhi hetu hai // 78 // AgeM uttaracarakI anupalabdhikU kahaiM haiM;nodagAdbharaNirmuhUrtAtprAktata eva // 79 // yAkA artha-muhUrta pahalI bharaNi nAhI ugI hai jAteM kRttikAkA udayakI anupalabdhi hai / ihAM muhUrta pahalI bharaNike udayakA pratiSedha sAdhya hai tAkA kRttikAkA udayakI anupalabdhi hetu hai so uttaracarAnupalabdhi hetu bhayA // 79 // AU sahacarakI anupalabdhikA avasara hai, so kahai hai;nAstyatra samatulAyAmunnAmo naamaanuplbdheH||8||
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita yAkA artha-isa barAbara tAkhar3IkaivirSe DAMDI eka vora UMcI nAhI hai jAnaiM dUsarI vora nIMcI DAMDIkI anupalabdhi hai / eka vora nIcApaNAM eka vora UMcApaNAM sahacara haiM tinimaiM ekakA niSedha sAdhya ekakA niSedha hetu bhayA, so sahacarAnupalabdhi hetu hai // 80 // ANu viruddha kArya AdikakI anupalabdhi vidhi viauM saMbhavai hai tAke bheda tIna hI haiM, tinikU dikhAvanekU kahaiM haiM; viruddhAnupalabdhirvidhI tredhA viruddhakAryakAraNasvabhAvAnupalabdhibhedAt // 81 // __yAkA artha-sAdhyatai viruddhakI anupalabdhi so vidhisAdhyavirSe tIna prakAra hai; viruddhakAryAnupalabdhi kahiye sAdhyatai viruddha padArthakA kAryakA abhAva, bahuri viruddhakAraNAnupalabdhi kahiye sAdhyatai viruddha padArthakA kAraNakA abhAva, bahuri viruddhasvabhAvAnupalabdhi kahiye sAdhyatai viruddha padArthakA svabhAvakA abhAva, ini bhedaniteM // 81 // AzaiM tinimaiM viruddhakAryAnupalabdhikU kahaiM haiM;yathAsmin prANini vyAdhivizeSo'sti niraamycessttaanuplbdheH|| 82 // __yAkA artha;--isa prANIviSai rogakA vizeSa hai jAnaiM nIroga ceSTA ki yAvi anupalabdhi hai| ihAM vyAdhivizeSakA sadbhAva sAdhya hai tisatai virodhI vyAdhivizeSakA abhAva hai tAkA kArya nIroga ceSTA tAkI anupalabdhi hetu hai, so viruddha kAryakI anupalabdhinAmA hetu bhyaa||82|| ANu viruddhakAraNakI anupalabdhikU kahaiM haiM;astyatra dehini duHkhamiSTasaMyogAbhAvAt // 83 // yAkA artha-isa prANIvirSe duHkha hai jAte iSTa saMyogakA yAkai abhAva hai / ihAM duHkhake virodhI sukha tAkA kAraNa iSTasaMyoga tAkI
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA | 129 anupalabdhi hetu hai so duHkhake sadbhAvakUM iSTasaMyogakA abhAva sAdhai hai, tAtaiM viruddhakAraNAnupalabdhi hetu bhayA // 83 // AgaiM viruddhasvabhAvAnupalabdhikUM kahaiM haiM; - anekAntAtmakaM vastvekAntasvarUpAnupalabdheH // 84 // yAkA artha -- vastu hai so anekAntasvarUpa hai jAtaiM ekAMtasvarUpakI anupalabdhi hai / ihAM anekAntAtmakakA virodhI nitya Adi ekAnta hai so lenAM bahuri tisakA jJAna nAMhI lenAM jAtaiM ekAntakA jJAnakai tau mithyAjJAnarUpapaNAMkari upalabhakA saMbhava hai / ekAntakA svarUpa avastubhUta hai tAkI anupalabdhi hetu hai so vastukUM anekAntasvarUpa sAdhai hai, tAtaiM viruddhasvabhAvAnupalabdhi hetu bhayA // 84 // Age pUche hai ki vyApakaviruddha kAryAdikakA bahuri paraMparAkari avirodhI kAryAdi liMganikA bahulatAkari upalaMbhakA saMbhava hai so te bhI AcArya udAharaNarUpa kiye nAMhI ? aisI AzaMkA hotaiM sUtra kahaiM haiM; paramparayA saMbhavatsAdhanamatraivAntarbhAvanIyam ||85 // yAkA artha -- paraMparAkari je sAdhana kahiye hetu saMbhavate hoMhi te ina kArya Adi hetuniviSai hI antarbhAva karaneM // 85 // AgaiM tisa hI hetuke upalakSaNakai artha doya udAharaNa dikhAvaiM haiM;abhUtra cakre zivakaH sthAsAt // 86 // yAkA artha -- isa cAkavirSe zivaka pahale huvA hai jAtaiM sthAsa dekhiya hai / ihAM aisA bhAvArtha- jo kuMbhAra cAkapari mATIkA piMDa dhari vAsaNa baNAvai hai taba piMDake AkAra anukramateM kare hai, tinakI saMjJA hi. pra. 9
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita aisI-zivaka, chatraka, sthAsa, koza, kusUla ityAdi, so ihAM kAhU. sthAsa dekhyA taba jAnyAM jo ihAM pahale zivaka bhayA thA // 86 // so isa hetukI saMjJAtau kahI ara antarbhAva kaunamaiM bhayA aisI AzaMkA ho" kahaiM haiM; kAryakAryamaviruddhakAryopalabdhau // 87 // .. yAkA artha- yaha kAryakA kArya hai so aviruddha kAryopalabdhivirSe aMtarbhAva karanAM / ihAM sUtravirSe 'antarbhAvanIyaM' aisA uparale sUtra" saMbaMdha karanAM / pahale zivakakArya chatraka bhayA tAkA kArya sthAsa bhayA so yAkU aviruddhakAryakI upalabdhivirSe antarbhUta karanAM / / 87 // ArauM dRSTAntadvArakari dUsarA udAharaNa kahaiM haiM; nAstyatra guhAyAM mRgakrIDanaM mRgArisaMzabdanAt, . kAraNaviruddhakArya viruddhakAryopalabdhau yathA // 88 // yAkA artha-isa parvatakI guphAvirSe mRgakA krIDana nAMhIM hai jAteM nAhara bole hai / ihAM kAraNaviruddha kArya hai so viruddhakAryakI upalabdhivirSe antarbhUta karanAM / yaha sUtra pahale sUtrakA dRSTAMtarUpa hai, jaisaiM ihAM antarbhAva taisaiM pahale sUtramaiM jAnanA jAtai mRgakrIr3AkA kAraNa mRga hai tAkA virodhI mRgAri kahiye nAhara hai tisakA kArya saMzabdana kahiye bolanA hai so mRgakI krIr3Ake abhAvakU sAdhai hai, tAteM hetu hai| jaisaiM viruddhakAryakI upalabdhivirSe antarbhUta hoya hai taisaiM pahale kahyA so tisamaiM antarbhUta jAnanAM / / 88 // * A bAla kahiye alpajJa tAkai jJAna karanekai Artha pAMca avayavanikA prayoga hai aisaiM kahyAthA so jo vyutpanna hoya jJAnavAna hoya nyAya
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 131 zAstravi pravINa hoya, tisa prati prayogakA niyama kaise haiM; aisI AzaMkA hoteM sUtra kahaiM haiM,vyutpannaprayogastu tathopapattyA'nyathAnupapatyaiva vA // 89 // ___ yAkA artha-nyAyazAstrakai virSe pravINa jo vyutpanna tA prayoga kIjiye so doya hI prakAra hai-eka tau tathopapatti kahiye sAdhya hote hI hetukI upapatti hai, dUsarA anyathopapatti kahiye sAdhyakA abhAva hote hetukI anupapatti hI hai, aisaiM doya prakAra haiM; inimaiM ekakA prayoga karanAM / ihAM vyutpanna prayogakA samAsa aisA-jo 'vyutpannakA prayoga'aisaiM SaSThI tatpuruSa, tathA vyutpannakai arthi aisaiM caturthItatpuruSa // 89 // AzaiM tisahI anumAnakA rUpa kahaiM haiM; agnimAnayaM pradezastathaiva dhUmavattvopapattadhUmavattvAnyathAnupapattevoM // 9 // ___ yAkA artha--yaha pradeza agnimAna hai jAte taiseM hote hI dhUmavAnapa'NAMkI yAmaiM upapatti hai-dhUmavAnapaNAM baNa hai; athavA dhUmavAnapaNAMkI agnimAnapaNAM vinA anupapatti hai-dhUmavAnapaNAM nAMhI barSe hai| aise prayoga karanAM // 90 // ___ AgeM pUchai hai--jo sAdhyasAdhanate nyAre aise dRSTAnta Adikakai vyAptikI pratipatti prati upayogIpaNAM hai ye bhI upakArI hai so vyutpanakI apekSA inikA prayoga kaise nAhI, aisaiM pU0 sUtra kahaiM haiM;-. hetuprayogo hi yathA vyAptigrahaNaM vivadhIyate sA ca tAvanmAtreNa vyutpannairavadhAryate // 91 // yAkA artha-vyutpanna puruSa hetukA prayoga kareM haiM te jaisaiM vyApti grahaNa hojAya taiseM kareM haiM so tisa vyAptikU vyutpanna puruSa tisa hetuke
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita prayoga mAtrahIkari avadhAraNa kareM haiM-nizcaya karaiM haiM / ihAM 'hi' zabda hai so hetu arthamaiM hai tAteM aisA artha bhayA / jAteM tathA upapatti anyathA anupapatti aisaiM anvaya vyatireka rUpa vyAptikA grahaNakU na ulaMdhi kari hetukA prayoga vyutpanna kareM haiM, tAtaiM tAkari hI vyutpanna haiM te vyAptikA nizcaya kari le haiM, dRSTAntAdikakA kichU prayojana na rahyA / dRSTAntAdikakai vyAptikI pratipatti prati aMgapaNAM jaisaiM nAhI hai taisaiM pahale kaha Aye, ihAM pheri kAhe* kahiye // 91 // .. AgaiM dRSTAnta AdikA prayoga hai so sAdhyakI siddhikai arthi bhI phalavAna nAMhI hai, aisaiM kahaiM haiM; tAvatA ca saadhysiddhiH|| 92 // yAkA artha-tAvatA kahiye vipakSavirSe jAkA asaMbhava nizcita hoya aise hetuke prayogamAtra hIkari sAdhyakI siddhi hai, dRSTAntAdikakA prayojana nAhIM // 92 // - AgaiM isa hI kAraNakari pakSakA prayoga hai so bhI saphala hai aisaiM dikhAvate saMte kahaiM haiM;... tena pakSastadAdhArasUcanAyoktaH // 93 // yAkA artha-jA kAraNakari pUrvokta vidhAnahI kari vyAptikI pratipatti hoya tisa kAraNakari tisakA AdhArakA sUcana kahiye sAdhyatai vyApta jo sAdhana tAke AdhArake sUcanekai arthi pakSa kahyA hai / isa kahanekari bauddhamatI kahai hai tAkA nirAkaraNa kiyA, bauddhamatIkA zlokakA aisaiM parokSa pramANake bhedanivirSe anumAnakA nirUpaNa kiyaa| . 1 tato yaduktaM peraNa; tadbhAvahetubhAvI hi dRSTAnte tadavedinaH / khyApyate viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH // 1 //
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 133 artha-je sAdhyavyApta sAdhanakU nAMhI jAnaiM haiM tini prati paMDitajana dRSTAntavirSe sAdhyasAdhanabhAva pakSa hetubhAva kahaiM haiM ara paMDitakU to eka hetu hI kahane yogya hai, aisaiM bauddhamatI kahai hai / jo paMDitanikai tau eka hetu prayoga hI yukta hai, tinikA nirAkaraNaM kari pakSahetu doU prayoganikA sthApana kiyA hai / jAtai vyutpanna prati jaisA kahyA taise hetukA prayoga karai tauU pakSake prayoga vinA sAdhanakai niyamarUpa AdhArapaNAMkA nizcaya na hoya // 93 // AU anumAnakA svarUpa pratipAdanakari aba anukramamaiM AyA jo Agama tAkA svarUpakU nirUpaNa karaneMkU kahaiM haiM; AptavAkyAMdinibaMdhanamarthajJAnamAgamaH // 14 // yAkA artha;-AptakA vAkya Adi hai kAraNa jAkU aisA arthakA jJAna so AgamapramANa hai| tahAM jo jisa upadezAdi kAryavirSe avaM. caka hoya so tahAM Apta hai aise Aptake vacana, ara Adizabdakari aMgulI AdikI samasyA lenI, so hai kAraNa jAkU aisA artha jJAnakU AgamapramANa kahiye / ihAM isa sUtrakI padavyavasthA aisI-jo 'arthajJAna' hI kahiye to pratyakSa AditaiM bhI arthajJAna hoya hai tinivi ativyApta hoya, tArauM vAkya nibaMdhana khyaa| bahuri aisaiM bhI kahe harekake vAkyanibaMdhanavirSe ativyApti hoya, tArauM Apta kahyA, / bahuri aisaiM bhI kahe AptakA vAkya kAnanikari suNyAM taba zrAvaNa pratyakSa matijJAnarUpa sAMvyavahArika pratyakSa bhayA tAvirSe ativyApti hoya yAteM arthajJAna aisA kahyA, aisaiM AgamakA lakSaNa nirdoSa hai / ihAM arthakA svarUpa tAtparyarUpa jAnanAM / .. 1-mudrita saMskRta pratimeM 'vAkyAdi' :isake sthAnameM 'vacanAdi' aisA pATha hai|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita bahuri Aptazabda ke grahaNateM mImAMsaka AgamakUM aporupaiya mAneM haiM tAkA nirAkaraNa hai / bahuri arthajJAna padakari anyApoha kahiye anyake niSedhakUM bauddhamatI zabdakA artha mAneM haiM tAkA nirAkaraNa hai, tAtaiM anyApohajJAna Agama pramANa nAMhIM / tathA zabdakA keI aisA artha mAneM haiM jaise kAineM kahyA jo 'ghaTa lyAva' taba tAkUM suNi aisA vicArai jo jala bharanekai Arya ghaTa maMgAvai hai, yaha vAkya aiseMsUce hai, aisA abhiprAya kalpi ghaTa lyAvai; so aisA abhiprAyakai arthapaNAMkA nirAkaraNa hai, tAtaiM abhiprAya sUcana AgamapramANa nAMhI / aba mImAMsakamatakA vizeSa jo bhaTTamata tisakA pakSI kahai hai;jo yaha AgamakA lakSaNa asaMbhavI hai jAtaiM zabda ke nityapaNAM hai tAtaiM AptakA kahyApaNAMkA ayoga hai / bahuri zabdakai nityapaNAM hai jAteM yAke avayava je akSara tinikai vyApakapaNAM hai sarvadezamaiM akSara vyApa rahe haiM, bhara nitya haiM tAtaiM zabda bhI nitya hI hai / bahuri akSaranikA vyApakapaNAM asiddha nAMhI hai, eka jAyagAM uccAraNarUpa bhayA jo gauzabdakA gakA - rAdika akSara so pratyabhijJAnakari anya dezaviSai bhI tAkA grahaNa hoya hai, jo ekadezamaiM sunyAM thA gakArAdika so hI anyadeza maiM sunyAM taba jAnyAM jo so hI yaha gakArAdika hai / bahuri tAkA nityapaNAM tisa pratyabhijJAnakari hI nizcaya bhayA jAteM kAlAntarakaiviSai bhI tisa hI gakArAdikakA nizcaya hoya hai / bahuri isa hetutaiM bhI nityapaNAM nizcaya kIjiye jo zabdakai saMketakI nityapaNAM vinA aprApti hai so hI kahiye hai; -- eka zabdakA saMketa grahaNa kiyA aisA zabda anya hI zravaNa maiM AyA mAniye tau isa vinA saMketa grahaNa kiye zabda arthakI pratItirUpa jJAna kaisaiM hoya ? jo isa zabdakA yaha hI artha hai ? aru artharUpa pratIti liye jJAna hoyahI hai / so ihAM bhI saMketa maiM aisA jAniye hai
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 135 ki pahale sunyAM thA so hI yaha zabda hai, pratyabhijJAna ihAM bhI sulabha hai / ihAM saMketakA udAharaNa aisA- - jo gozabdakA saMketa khura kakuda lAMgUla sAsnAdika sahita artha viSai hai / bahuri akSaranikai athavA zabdakai nityapaNAM hotaiM sarvapuruSanikari sarvakAlamaiM sunanekA prasaMga Avai hai, aisA bhI na mAnanAM jAteM zabdakI abhivyakti kahiye zravaNamaiM - Avai aisA pragaTa honAM sadAkAla nAMhI saMbhava hai / bahuri yAkA asaMbhavakA kAraNa yahu -- jo zabda ke abhivyaMjaka kahiye pragaTa karanevAle pavana haiM tinikai akSara akSara prati nyArA nyArA paNAM hai tAluvA hoTha Adi saMbaMdhI pavana nyAre nyAre haiM so vaktA ke prereM pavana caleM taba akSara pragaTa hoya / bahuri aisA nAMhI jo ye pavana nAMhI banaiM haiM jAtaiM pramANataiM pavana prasiddha hai, so hI kahiye hai -- je vaktAke mukhakai nikaTadezavartI puruSa haiM te tau apanA sparzanapratyakSa pramANakari zabdake vyaMjaka pavananikUM grahaNa karaiM hI haiM jAneM hI haiM, bahuri vaktAke dUradezavartI haiM te mukhakai samIpa tiSThate je tUla kahiye raja phUMphadA sUkSma tinike calaneMtaiM anumAnarUpa jAneM haiM / bahuri sunanevAlAkA kAnake pradezaniviSai zabda sunaneMkI anyathA anupapattitaiM arthApattipramANateM bhI nizcaya kIjiye hai--jo pavana zabdakUM na prerai tau zrotAkA kAna tAMI kaisaiM jAya / tAtaiM pavanataiM zabdake akSaranikI abhivyaktI hoya hai tAtaiM sarvakAla sarvakAra nAMhI suniye hai / bahuri abhivyaktipakSa maiM sarvakari sarvakAla suneMnakA prasaMgarUpa doSa batAvai tau utpattipakSamaiM bhI ye doSa AvaiM haiM: bhAvArtha-mImAMsaka zabdakUM nitya mAnaiM hai ara abhivyakti sadA nAMhI mAneM hai / tAkI pakSa anityapakSakAra utpatti mAnanevAlA jo naiyAyika so doSa batAvai tau tAkUM mImAMsaka kahai hai-- jo anitya pakSamaiM ye hI doSa barAbara A haiM / so hI kahai hai--yaha zabda hai so pavana a 1
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita AkAzakA saMyoga so tau asamavAyikAraNa kahiye sahakArI kAraNa ara AkAza samavAyikAraNa initeM dizA deza AdikA avibhAga kari upajatA hoya hai so sarva hIkari tau suna maiM na Avai, niyamarUpa nyAre nyAre dizA dezamaiM tiSThate puruSanikari suniye hai| taise hI nityapakSamaiM abhivyajyamAna kahiye prakaTa hotA suniye hai, aisaiM samAna bhayA / bahuri abhivyaktikA saMkarapaNAM bhI nahI hai jAteM yahabhI doU pakSamaiM samAna hai / sohI kahiye hai:-jaise tAlu AdikA saMyoga" jo varNa jisa" upajai hai so tisahItai upajai hai anyakA saMyoga" anya nAhI kariye hai, taise hI anyadhvanikA anusArI tAlu Adi haiM te anyadhvanikA AraMbha nAhI karai haiM / tAteM saMkarapaNAMkA doSa batAvai tau yahabhI samAna hI Avaihai / tAtaiM utpattipakSa ara abhivyaktipakSavirSe samAnapaNAM hoteM eka hI pakSavirSe praznakA avasara nAhI, aisaiM mImAMsaka kahai hai hamArA kahanAM sarvahI nizcita hai / bahuri kichU aura kahai hai;-jo akSaranikai ara tinisvarUpa jo zabda tAkai kUTasthasvarUpa nityapaNAM bhI mati hohu tauU vedakai anAdiparaMparAkari calyA AvaneMteM nityapaNAM hai, tAtaiM AgamakA pauruSeya lakSaNa kiyA tAkai avyApakapaNAM dUSaNa Avai hai| bahuri yaha pravAhakari paraMparAkari nityapaNAM hai so apramANa svarUpa nAhI hai, abAra bhI yAkA kartA koI dikhai nAMhI / bahuri atIta anAgata kAlavirSe yAkA kartAkA anumAna karAvanevAle liMgakA abhAva hai / je sAdhya sAdhana atIndriya haiM tinikA saMbaMdha sadAkAla atIndriya hai tAkU indriyanikAra grahaNa karaneMyogyapaNAMkA abhAva hai, jAnaiM aisaiM kahyA hai jo liMga pratyakSakari grahaNa hoya so hI hai tisahItaiM anumAna hoya hai| grahaNa kiyA hai saMbaMdha jAneM aise puruSakai eka dezake dekhaneMteM jo padArtha indriyaniteM na bhir3e aisA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA 137 parokSa tAkA jJAna hoya hai so anumAna hai| bahuri vedake kartAkI arthApatti pramANateM bhI siddhi nAMhI hoya hai jAteM jAke hote avazya anya padArtha Aya pa. tisatai arthApatti hoya so ananyathAbhUta arthakA abhAva hai / bahuri upamAna pramANabhI vedakA kartAkA sAdhaka nAMhI jAtai upamAna upameya doU hI pratyakSa nAMhI / yAteM kevala abhAva pramANa hI rahyA so vedakA kartAkA abhAvahIkU sAdhai hai / bahuri aisaiM nAMhI kahanAM-jo puruSakA sadbhAvakA sAdhanAM jaise duHsAdhya hai taisaiM yAkA abhAvakA bhI sAdhanAM duHsAdhya hai, yAH saMzayakI Apatti Avai jAteM tisake kartAkA abhAvake sAdhakapramANa sulabha haiM / abAra kAlaviSai tau tisake abhAvavirSe pratyakSa pramANa sAdhaka hai / atIta anAgata kAlavirSe abhAvakA sAdhaka anumAna pramANa hai / ihAM anumAnake doya prayogake zloka haiM, tinikA artha-atIta anAgata kAla hai te vedake kartIkari rahita haiM jAteM 'kAla' aisA zabdakAra kahaneyogya artha haiM jaisA avAra kAla taise hI te bhI kAla haiM // 1 // bahuri koI pUchai vedakA paDhanAM kaise hai ? tau tAkU kahiye-jo vedakA par3hanA hai so sarva hI vedake par3hanepUrvaka hai pahale par3he haiM te anyakU par3hAaiM haiM, aise hI paripATI calI Avai hai jAteM " vedakA adhyayana" aise padakari vAcya kahiye kahane yogya artha hai jaisaiM abAra koI par3he hai so aise hI par3hanekI paripATI hai // 2 // bahuri taisaiM hI anya prayoga kahai hai;-veda hai so (1) tathA ca atItAnAgatau kAlau vedakAravivarjitau / kAlazabdAbhidheyatvAdidAnIntanakAlavat // 1 // vedasyAdhyayanaM sarva tadadhyayanapUrvakam / vedAdhyayanavAcyatvAdadhunAdhyayanaM tathA // 2 //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita apauruSeya hai jAtaiM saMpradAyakA aviccheda hotaiM jAkA karttAkA smaraNa nAMhI, kathanI nAMhI, vedake saMpradAyIkI paripATI maiM kAhUnaiM kartA dekhyA nAMhI, sunyAM nAMhI, kahyA nAMhI, jaisaiM AkAzakA karttA kAhUneM kahyA nAMhI taisaiM / bahuri arthApatti pramANa hai tAkari vedake karttAkA abhAva nizcaya kIjiye hai jAtaiM vedakI pramANatA hai lakSaNa jAkA aisA ananyathAbhUta padArthakA darzana kahiye sadbhAva dekhiye hai / jAteM dharma Adi atIMdriya padArtha hai viSaya jAkA aisA jo veda tAkA alpajJa puruSanikAra karaneM kA asamarthapaNAM hai / ara atIMdriya padArthakA dekhanevAlA puruSakA abhAva hI hai tArte vedakA pramANapaNAM apauruSeyapaNAMhIkUM sAdhai hai / aiseM mImAMsakanaiM apanAM vedakai apauruSeyapaNAMkUM dRr3ha kiyA pauruSeya AgamakUM dUSaNa diyA / I aba AcArya yAkA pratyuttarakI vidhi kareM haiM- prathama tau jo kahA ki akSaranikai vyApIpaNAMviSai ara nityapaNAM viSai pratyabhijJAna pramANa hai so yaha tau asatya hai, tisaviSai jJAna pramANa hoya to ekarNakA aneka dezaviSai sattva hotaiM khaMDa khaMDarUpa pratipatti hoya so tau nAMhI hai / ekadezamaiM ekavarNa akhaMDa grahaNa hoya hai / dUsare deza dUsarA tisa sArikhA akhaMDa nyArA grahaNa hoya hai, so jo akSara sarvadeza maiM vyApaka hoya tau eka hI deza maiM ekavarNakA samastapaNAMkari grahaNa kaisaiM ba, nAMhI varNai / jo aisaiM hoya eka hI deza maiM akSara samastapaNAM kari grahaNa hoya tau vyApaka na Thaharai, aiseM bhI vyApakapaNAM mAniye tau ghaTa Adikakai bhI vyApakapaNAMkA prasaMga Avai / aisaiM bhI kahyA jAya jo ghaTa sarvagata hai jAtaiM netra Adike nikaTataiM aneka dezaviSai pratIti maiM Avai hai / bahure jo kahai ghaTake upajAvanahAre mATI ke piMDa I aneka dekhiye haiM tAtaiM anekapaNAM hI hai / tathA bar3A ghaTa choTA ghaTa
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 139. aisA dekhiye hai to yaha tau akSaranivirSe bhI samAna hai, tahAM bhI varNa varNa prati nyAre nyAre tAluvA Adika kAraNake samUha tathA tIvra maMda Adi dharma bhedakA saMbhavakA avirodha hai / bahuri tAluvA Adikakai akSaranikA vyaMjakapaNAM AgaiM ihAM hI niSedha karasI, tAteM yaha kathana ihAM hI rahau / bahuri kahai hai--jo akSaranikai vyApIpaNAM hoteM bhI sarvakSetramaiM sarvasvarUpakari pravRttisahita haiM, tAtaiM tuma kaho so doSa nAhI / tAkU AcArya kahai hai;--aise hote to sarvathA ekapaNAMkA virodha Avai hai jArauM dezakA bhedakari ekakAla sarvasvarUpakari sarvakSetramaiM pratItimaiM Avai tAkai ekapaNAM barSe nAhI, yAmaiM pramANavirodha hai / tAkA prayoga -go zabdakA gakAra Adi akSara haiM te pratyeka aneka hI haiM jAteM ekakAla bhinna nyAre nyAre kSetranivi sarvasvarUpakari jaiso uccAraNa hai taiso hI samastapaNAMkari pratyeka grahaNa hoya haiM, jaisaiM ghaTa Adi nyAre nyAre dekhiye hai taisaiN| bahuri kahai ki sAmAnya padArtha sarva jAyagAM pratItimaiM Avai hai ara eka hai tAkari hetukai vyabhicAra AvaigA, to ihAM so vyabhicAra nAhI hai, sadRza pariNAmasvarUpa sAmAnyakai bhI anekapaNAM hai / bahuri candramA sUrya AdikU ekakAla aneka kSetramaiM tiSThate puruSa parvata Adi aneka pradezanimaiM tiSThayApaNAMkari aneka nyArA nyArA dekheM haiM ara candramA sUrya eka eka hI hai tinikari bhI vyabhicAra nAhI hai jAte te atidUravartI haiM ekadezamaiM tiSThaM haiM tauU bhrAMtike vaza" aneka kSetramaiM nyAre nyAre tiSThe dIkheM haiM / so jo bhrAntirahita satyArtha hoya tAteM bhrAMtisUM dIkhe tinikari vyabhicArakI kalpanA karanAM yukta nAhI / bahuri jalake pAtravi. candramA sUrya AdikA pratibiMba nyArA nyArA dIkhai ara candramA sUrya eka eka hI haiM, ara te pratibiMba bhrAntirUpa bhI nAMhI tinikari bhI vyabhicAra nAhI hai jAtaiM caMdramA sUrya AdikA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita prakAzakI samIpatAkI apekSAkari jala taise hI candramA sUrya Adike AkArarUpa pariNAma jAya hai yArauM nyArA nyArA pratibiMba dIkheM haiM te aneka haiM, tAtaiM aneka pradezavirSe eka kAla samastasvarUpakari grahaNamaiM Avai aisA eka viSayakA asaMbhAvyamAnapaNAMta tisavirSe pravarttamAna jo pratyabhijJAna so pramANa nAMhI yaha nizcaya bhayA / taiseM hI nityapaNAM bhI pratyabhijJAnakari nAhI nizcaya hoya hai jAte nityapaNAM hai so eka vastukai anekakSaNamaiM vyApIpaNAM hai, so aisA nityapaNAM tau vIcimaiM-antarAlavirSe sattAkA grahaNa vinA nizcaya na kahyA jAya / bahuri pratyabhijJAnahIkA balakari antarAlavirSe sattA na jAnI jAya hai-vIcimaiM sattAkA saMbhava nAhI siddha hoya hai jAtai pratyabhijJAnake sAdRzyateM bhI saMbhavanekA avirodha hai| bahuri ghaTa AdiviauM bhI aisA prasaMga. nAMhI Avai hai jAte tAkI utpattivirSe anya anya mAMTIke piMDasvarUpa kAraNakA asaMbhavapaNAMkari aMtarAlavirSe sattAkA sAdhaneMkA samarthapaNAM hai, bhAvArtha-pahale ghaTakU dekhyA pI, tisahIkU pheri dekhyA -taba ekatvapratyabhijJAna bhayA jo yahu ghaTa so hI hai, tahAM kahai yAke antarAlamaiM sattA kaisaiM sadhI ? tAkA samAdhAna kiyA hai jo anya anya mAMTIke piMDa ghaTa upajai tAkI judI sattA hoya, ihAM anya mAMTIkA piMDatai upajanAM nAhI tArauM tisahIkI sattA sadhI / ara zabdavirSe aisaiM nAhI-pahale zabda sunyAM tAkA kAraNa anya hI thA pheri sunyAM tAkA kAraNa anya hai / tAtai apUrva kAraNanikA vyApAra saMbhavane" antarAlavirSe sattAkA saMbhava nAMhI hai / bahuri jo aura kahyAsaMketakI anyathA aprApti hai jo zabda nitya na hoya tau padArthavirSe saMketa nAhI barauM / so aisA kahanAM bhI puruSakA svarUpa vinA jANyAM kahai hai jAteM anityaviSai bhI yaha jor3anAM baNa hai / so hI kahai hai
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 141 grahyA hai saMketa jAkA aisA jo daMDa tAkA nAza hoteM aba agRhItasaMketadaMDa anya hI grahaNamaiM Avai hai / aiseM hote tisa agRhItasaMketadaMDase daMDI aisA kahanAM na hoya, taisaiM hI grahaNa karI hai vyApti jAkI aise dhUmakA nAza hote anya dhUmake dekhaneMtai vinA vyApti grahaNa agnikA jJAnakA abhAva hoya / so daMDIkA vyapadeza tathA dhUmateM agnikA jJAna hoya hI hai, ara te anitya haiM tA" anityavirSe saMketa hoya hI hai / bahuri ihAM kahai-jo daMDI ityAdiviSai tau sadRzapaNAMteM yaha pratIti hoya hai tAteM hamArI pakSamaiM doSa nAhI, tau ihAM zabdavirSe bhI sadRzapa-. NAtaiM arthakI pratIti hoteM kahA doSa hai ? zabdakU nitya mAni khoTA abhiprAya kyoM karanA, aisaiM mAne antarAlavirSe adRSTa sattvakI bhI kalpanA na hoya / bahuri jo aura kahyA ki-zabdake vyaMjaka pavanakai nyArA nyArApaNAM hai tAtaiM eka kAla sunanAM na hoya hai; so bhI kahanAM vinA sIkhe kahyA hai;-samAna eka karNaindriyakari grahaNamaiM Avai, ara samAna hI jAkA udAtta anudAttAdi dharma, ara samAna hI kSetravirSe tiSThate viSaya viSayI kahiye karNa iMdriya ara zabda, tinivirSe nyAre nyAre pavanakari nyAre nyAre grahaNakA ayoga hai eka hI kAla grahaNa cAhiye / so hI kahai hai;-zrotra indriya hai. so samAna kSetravi tiSThatA samAna indriyakari grahaNayogya samAna hI jinikA dharma, aise je gakArAdi zabdanAmA padArtha tinikA. grahaNakai arthi nyArA nyArA saMskAra karanevAlA pavanakari saMskAra karane yogya nAhI hoya hai, eka hI pavana saMskArakateM gakArAdi padArthakA grAhaka hoya hai jAte zrotra hai so indriya hai, indriya haiM te aise hI haiM, jaisaiM netra indriya hai so aMjanAdikakA saMskAra ekahI kari apanA sarva viSayakU grahaNa karai hai, tisavirSe nyAre nyAre aMjanAdikake saMskAra
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ A + 142 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita hI hai hai / bahuri zabda haiM te bhI nyAre nyAre saMskAraka je pavana tinikari saMskAra karane yogya nAMhI haiM jAtaiM samAna indriyakari grahaNa karane yogya samAna dharma svarUpa samAna kSetra maiM tiSThe, aise hotaiM ekakAla iMdriyakari saMbaMdharUpa hoya haiM jaise ghaTa Adi hoya haiM / bahuri kahai - jo utpattipakSa maiM bhI yaha doSa samAna hai so aisaiM nAMhI hai jAtaiM mAMTIke piMDa ara dIpaka inake dRSTAntakAra kAraka vyaMjaka pakSamaiM vizeSakI siddhi hai / vidyamAna ghaTakA mAMTIkA piMDa tau kAraka hai ara dIpaka tAkA vyaMjaka hai, parantu aisaiM vizeSa hai- - jo eka ghaTa karaneMkai arthi liyA eka mAMTIkA piMDa so tau eka hI ghaTakUM karai hai anyakUM nAMhI kare hai, ara dIpaka eka ghaTake prakAzanekai Arthi joyA so tisa ghaTakUM prakAzai ara anyakUM bhI prakArau / tesaiM zabdakA vyaMjaka eka pavana so I ekakAla prakAzai taba sarva zabdakA zravaNa ekakAla hI cAhiye so nAMhI hai | yaha dUSaNa hai so abhivyaktipakSamaiM Avai ara utpattipakSamaiM tau nAMhI Avai / tAtaiM bahuta kahanekari pUrI par3o-- zabdakai utpatti pakSa hI mAnanAM yogya hai / bahuri aura kalA -- jo pravAhake nityapaNAMkari vedakai apauruSeyapaNAM hai, tahAM doya pakSa pUchane ? zabdamAtrakai anAdi nitya*paNAM hai ki keI viziSTazabdanikai anAdi nityapaNAM hai ? jo kahaigA zabdamAtraka hai tau je zabda laukika haiM te hI vedake haiM, tAtaiM yaha kahanAM tau alpa hI bhayA jo veda tau apauruSeya hai ara - laukika zabda apauruSeya nAhI ? sarva hI zAstra nikai apauruSeyatA AvegI / bahuri kahaigA - jo viziSTa anukramarUpa cale Aye haiM te hI zabda anAdi nityapaNAMkari kahiye haiM, tau ihAM bhI doya pakSa pUchaneM - te zabda jinikA artha jAnaneM maiM AyA aise haiM ki jinikA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ www hindI prmeyrtnmaalaa| artha jAnaneMmeM na AyA aise haiM ? jo kahegA--uttara pakSa hai artha jAnanemaiM na AyA aise haiM tau tinikai ajJAnasvarUpa apramANatAkA prasaMga AvaigA / bahuri kahaigA AdyakA pakSa hai jo artha jAnanemaiM AyA aise haiM tau pUchiye tinikA vyAkhyAna karanevAlA alpajJa hai ki sarvajJa hai ? jo kahaigA-alpajJa hai tau jini vedavAkyanikA saMbaMdha kaThina hai jAnanemaiM na Avai tinikA artha anyathA bhI hoya jAya taba mithyAtvasvarUpa apramANapaNAM hoya / so hI kahI hai, tAkA zlokakA artha-merA yaha artha hai ara yaha nAhI hai aisA zabda hI to Apa kahai nAhI, puruSa hI zabdakA artha kalpai haiM ara puruSa haiM te rAgAdi doSanikari dUSita haiM / ihAM vizeSa aisA jo alpajJakA kahyA arthamaiM vizeSa nAhI, tAk kAhU. kahyA jo vedakA vacana hai "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH" tAkA arthaaisA jo svargakA icchuka puruSa hai so agnihotranaiM homai / taba kAhU. kahyA-yAkA yaha artha nAhI, yAkA artha aisA hai--jo agni hai aisA zvAnakA nAma hai tAkA hotra kahiye mAMsa so 'juhuyAt' kahiye khAya jo svargakA icchuka hoya so tathA agni aisA nAma hI zvAnakA hai tAkA hotra kahiye mAMsa so khAya aisA bhI artha kyoM na hoya / ye artha alpajJake kahe kahiye to aise hI sarva hI artha alpajJake kahe haiM te pramANa kaisaiM hohiM / athavA yAmaiM saMzaya upajai jo yAkA kaisA artha hai taba apramANapaNAM Avai / bahuri dUsarA pakSa jo--veda sarvajJakari jAnyAM artha rUpa hai so hI anAdiparaMparAnai calyA Avai hai, to dharma je 1-taduktam ayamartho nAyamartha iti zabdA vadanti na / . kalpyo'yamarthaH puruSaiste ca raagaadiviplutaaH||1||
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita yajJAdika tiniviSai codanA kahiye vedavAkya meM preraNA tiSThe hai so hI hamAre pramANa hai, aisA kahanA tau bAdhyA gayA / bahuri atIndriyArtha pratyakSa karaneM viSai samartha jo puruSa sarvajJa tAkA sadbhAva hotaiM tisake vacanakai bhI codanAkI jyoM artha nizcaya karAvaneMvAlApaNAMkari pramANapaNAMtaiM yaha vacana tau vedakai puruSakA kiyApaNAMkA abhAvakI siddhikA pratibaMdhaka hoya, bhAvArtha - sarvajJa Thahar2yA taba arthakA nizcaya tAkA vacanasUM hoyahIgA ara vedakUM apauruSeya mAnanAM vRthA hoyagA / bahuri kahai - jo vedakA vaktAkai alpajJapaNAM hotaiM bhI yathArtha vyAkhyAnakI paraMparAkari saMpradAyakA saMtAnakA viccheda nAhI honeMkari veda satyArtha hI mAniye hai ? tAkUM kahiye aiseM nAMhI jAtaiM alpajJakai atIndriya padArthaniviSai niHsandeha vyAkhyAnakA ayoga hai, jaise aMdhAkari rauMcyA jo aMdhA tAkari aniSTa dezakUM choDi vAMchita dezakA mArgaviSai prApta karanAM bagaiM nAMhI / bahuri kichU vizeSa kahai hai-- jo anAditaiM vyAkhyAnakI paraM - parAtaiM calyA AyA kahai tauU vedakA arthakaM saMbaMdhakUM grahaNakari pAchai bhUlaneMtaiM tathA vacanakI pravaNatA binA aurasUM aura artha kahaneMtaiM tathA khoTe abhiprAyateM vyAkhyAnakA anyathA karaneMtaiM nirbAdha tatvakA prakAzanakA ayogataiM apramANatA hI hoya / so hI dekhiye haiM; ---- abArake * paMDita bhI jyotiSazAstrAdikaviSai rahasya yathArtha jAnate bhI khoTe abhiprAyataiM anyathA vyAkhyAna kareM haiM / bahuri keI jAnate bhI vacanakI pravINatA vinA nIke~ kaheM nAMhI jAnaiM te anyathA upadeza kareM haiM / bahuri keI vAcyavAcakakA saMbaMdha bhUlikari ayathArtha kahaiM haiM / jo aisaiM na hoya tau vedake vAkyArthaviSai bhAvanA vidhi niyogarUpa arthakA anyathApaNAMkari vivAda kaisaiM hoya / bhaTTake ziSya tau bhAvanAMkUM vAkyArtha mAneM haiM / vedAntIvidhikUM vAkyArtha mAnaiM haiM / prabhAkaravAlA niyogakUM vA 1
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 145 kyArtha mAnaiM hai / bahuri manu yAjJavalkya Adi RSinikai zrutikA arthakai anusAra smRtike nirUpaNavirSe anya anya prakArapaNAM kaisaiM hoya / tAteM pravAhaparipATIvi bhI vedakai ayathArthapaNAM hI hai / yAtaiM yaha ThaharI jo atItAnAgatakAlavirSe vedakA kartA nAhI / kAla zabdavAcyapaNAM hetu. kari aisaiM kahyA so bhI apane matakA nirmUla karanekA hetupaNAMkari viparIta sAdhanateM yahu hetu hetvAbhAsa hI hai / so hI kahiye hai; ihAM zloka hai, tAkA artha atIta anAgata kAla haiM te vedake jJAtAkAra rahita haiM jAte kAla zabdakA artha hai je kAlazabdakari kahiye te aise hI haiM jaisaiM abAra kA kAla / bahuri vizeSa kahaiM haiM ki kAlazabdakA artha atIta anAgata kAlakA grahaNa hoteM hoya so tinikA grahaNa pratyakSa" hoya nAhI jAteM te atIta anAgata kAla indriyagocara nAhI ! ara anumAnauM tinikA grahaNa hoteM bhI sAdhyakari tinikA sambandha nizcaya karaneMkU nAhI samartha hUjiye hai jAtai pratyakSata~ grahaNa kiyA sAdhanakahI sAdhyakA saMbaMdha mAniye hai, so hai nAMhI / bahuri mImAMsaka kAlanAmA dravya bhI nAhI mAneM hai| bahuri kahai-jo anyavAdI kAla mAneM hai tinikI hI mAni le. kari tinikU kahyA hai kAla vedaka kari rahita hai, aisA mAno-inikai vyApyavyApakabhAva hai, so kAla vyApyakuM mAnoM ho tau vedakartAkari rahitapaNAM vyApakakU bhI mAnoM aisA prasaMgasAdhana doSa nAhI / tAkU kahiye-jo paramaiM tau ihAM sAdhya sAdhana kahiye vedake kartAkari rahitapaNAMkai ara kAlakai vyApyavyApakapaNAMkA abhAva hai / abAra bhI (1) atitAnAgatau kAlau vedArthajJavivarjitau / kAlazabdabhidheyatvAdadhunAtanakAlavat // hi. pra. 10
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita dezAntaravirSe vedakA kartA aSTakadeva AdikA bauddhamatI Adinikai aMgIkAra hai / bauddhamatI vedakA kartA aSTakadevakU mAneM hai| vaizeSikamatI brahmAkU mAneM hai / jainI kAlAsurakU mAneM haiN| bahuri jo ArabhI kahyA-vedakA adhyayana vedakA adhyayana pUrvakahI hai ityAdika, so bhI vipakSa ne puruSake kiye zAstra tinikA adhyayana tAviauM bhI samAna hai / jaisaiM bhAratakA adhyayana hai so sarvahI guruke adhyayanapUrvaka hai jAte. tisake adhyayana pada karihI vAcya artha hai jaisaiM abAra adhyayana kIjiye hai aisaiM samAna jAnanAM / bahuri aura kahyA-jo vaMdakA kartIkA saMpradAyamaiM kathana nAhIM kisIkU yAdi nAhI jo phalANe kartAkA kiyA hai aisA hI saMpradAya calyA Avai hai tAkA viccheda bhI nAhI huvA / tahAM kahiye-jo isa hetumaiM jIrNakUpa ArAmavana Adikari vyabhicArake dUra karanekU saMpradAyakA na honAM aisA vizeSaNa kiyA tauU vizeSya jo karttA yAdi nAMhI aisA hai so vicAra kiye yAkA hI ayoga hai tAtaiM yaha hetu naahii| yAmaiM tIna pakSa pUchiye-kartAkA yAdipaNAM vAdIkai nAMhI hai ki prativAdI maiM nAMhI hai ki sarvahI maiM nAMhI hai ? jo vAdikai nAMhI hai tau yAmaiM doya pakSa pUchiye--kartAkA smaraNakA abhAvavAdIkU kA nAMhI dIkhyA tAteM hai ki karttA ke abhAvahI hai, jo kahai ka- dIkhyA nAhI tAteM hai to piTakatraya bauddhakA graMtha hai; jJAnapiTaka, vaMdanapiTaka, caityapiTaka, tinika bhI apauruSeyapaNAM AyA / bauddhakai ziSyanibhI tinikA kartA dekhyA (2) bhAratAdhyayanaM sarva gurvadhyayanapUrvakam / tadadhyayanavAcyatvAdadhunAdhyayanaM ythaaH|| isa zlokakA artha vacanikAmeM likhAto hai parantu jaise anyatra " tAkA zlo. kakA artha" aisA likhakara vAdameM likhA hai vaise nahIM likhA hai|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA 147 in | arabauddha karttA mAnaiM hai tAtaiM apauruSeyapaNAM nAMhI tau isahI hetu vedaviSai apauruSeyapaNAM mati hohu / bahuri jo kahai karttA ke abhAvataiM hai tau je karttAkA abhAva karttAke asmaraNa taiM mAnaiM tau yAmaiM itaretarAzraya dUSaNa Avai hai, karttAkA abhAva taiM tau tisakA asmaraNa siddha hoya ara tisake asmaraNataiM tisakA abhAva siddha hoya / bahuri kahai -- ki pramANapaNAMkI anyathA aprApti taiM tisakA abhAva siddha hoya hai jo karttA hoya tau pramANapaNAM na hoya aiseM itaretarAzraya nAMhI Avai hai| tau aisaiM nAMhI hai jAtaiM aprAmANakA kAraNa jo puruSavizeSa tAhIkA prAmANyakari nirAkaraNa hai, puruSamAtrakAtau nirAkaraNa hai nAMhI / bahuri kahai jo atIndriya padArthake dekhane vAlAkA abhAva anya puruSavizeSakai pramAMNapaNAMkA kAraNapaNAMkI aprapti hai yAtaiM sarvathA puruSakA abhAva siddhahI hai / tau tAkUM kahiye --- jo sarvajJakA abhAva kAhe taiM hai ? jo kahai pramANapaNAMkI anyathA aprApti taiM sarvajJakA abhAva hai tau itaretarAzrayapaNAM hai, bahuri kahai karttA ke asmaraNataiM hai tau cakrakanAmA dUSaNa hai / vedaviSai karttAke asmaraNataiM tau sarvajJakA abhAva siddha hoya, bahuri sarvajJakA abhAva siddha hoya taba vedaka pramANapaNAMkI anyathA anupapatti siddha hoya aura jaba pramANApaNAMkI anyathA anupapatti siddha hoya taba karttAkA abhAva siddha hoya tisakUM siddha hotaiM kartAkA asmaraNa siddha hoya tAke siddha hote pheri sarvajJakA abhAva siddha hoya, aisaiM cakrakakA prasaMga hoya hai / bahuri hai sarvajJakA abhAva abhAvapramANataiMsiddha hoya hai / tau tAkUM kahiye- - jo sarvajJakA sAdhaka anumAna pramANakA pratipAdana pahale kiyA hI thA tAtaiM abhAvapramANake utthAnakA ayoga hai jAtaiM pAMca pramANa bhAvarUpa haiM tinikA abhAva hoya taba abhAva pramANakI pravRtti hoya, aisaiM mImAMsakanaiM kahyA 1 1 -
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitahai, tAkA zloka hai tAkA arthaH- "jisa vastuke svarUpavi pAMca pramANa na upajai tahAM vastukA abhAvakA jJAna honeMkai arthi abhAvakai pramANatA hai, aise kayA hai" | tAtai vAdIka tau vedakA kartAkA asmaraNa nAhI varSe hai / bahuri dUjA pakSa jo prativAdIkai hai aisaiM kahai / tau tAkai bhI nAhI varSe hai jAte prativAdI kartA vedakA smaraNa karahI hai| bahuri sarvahIkai kahai tau bhI nAhI vaNai hai jArauM vAdIkai vedakA kartAkA asmaraNa hai tauU prativAdIkai smaraNa hai // bahuri mImAMsaka kahaiM haijo prativAdI vedavirSe aSTakadevakU Adi dekari bahuta kartA smaraiM haiM, yAteM smaraNakai vivAdatai pramANatA nAMhI hai, tAtai sarvaka kartAkA asmaraNahI siddha hoya hai| tAkU kahiye-jo kartAkA vizeSavihI vivAda hai karttAsAmAnyaviSaitau vivAda hai nAMhI yAtai sarvakai kartAkA asmaraNa asiddha hai / bahuri sarva prANInike jJAnakA vijJAnakari rahita jo alpajJa puruSa so sarvakai kartAkA asmaraNa kaise jAneM / tAtai vedavirSe apauruSeyapaNAMkA sthApaneMkA asamarthapaNAM hai / tAteM AgamakA lakSaNa kiyA tAkai avyApakapaNAM nAMhI hai / bahuri asaMbhavIpaNAM dUSaNabhI nAMhI hai pauruSeyapaNAM sAdhaneMvirSe pramANa bahuta haiM, sohI kahai haiM; vRhatpaMcanamaskAranAmA stotra pAtrakesarIkRta hai tAkI kAvyakA artha;jAteM janmamaraNasahita je RSi tinike gotra AcaraNa Adi nAma . 1-pramANapaJcakaM yatra vasturUpeNa jaayte| vastusattAvabodhArtha tatrAbhAvapramANatA // iti 2-sajanmamaraNarSigotracaraNAdinAmazrute ranekapadasaMhatipraniyamasandarzanAt / phalArthipuruSapravRttinivRttihetvAtmanAM zrutezca manusUtravatpuruSakarttakaiva zrutiH // iti
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 149 vedamaiM kahe haiM, bahuri aneka padanikA samUharUpa nyAre nyAre chaMdaracanA vedamaiM dekhiye hai, bahuri phalake arthI je puruSa tinikI pravRtti nivRttike kAraNa svarUpa vedamaiM kahe haiM te suniye haiM " svargakA vAMchaka agniSTomakari pUjai" ityAdika to pravRttike vAkya, bahuri "kAMdA na khAiye, dArU na pIvai gaUkU paga" sparzanAM nAhI," ityAdi nivRttike vacana vedamaiM haiM jaisaiM manu RSike sUtramaiM haiM taisaiM, tAtai veda hai so puruSakA hI kiyA hai| aisA bhI vacana hamAre AcAryanikA hai| bahuri apauruSeyapaNAM vedakai hoteM bhI pramANatA nAMhI varSe hai jAte pramANapaNAMkA kAraNa je guNa tinikA vedavi abhAva hai / bahuri mImAMsaka kahai hai jo guNanikari kiyA hI tau pramANapaNAM nAhI, doSakA abhAvakari bhI pramANapaNAM hai, so doSakA Azraya puruSa hai tAkai karttApaNAMkA abhAva hote bhI vedakai pramANapaNAM nizcaya kIjiye hai, guNake sadbhAvahIrauM nAhI hai so hI hamArai kahI hai, tAkA zlokakA artha-zabdakai viSai doSa upajai hai so tau vaktAkai AdhIna hai aisA nizcaya hai, bahuri kahUM doSakA abhAva hai so guNavAna vaktApaNAMkai ArdhAna hai, jAtai vaktAke guNanikari dUra kiye je doSa te pheri zabdamaiM Ave nAhI, bahuri yaha pakSa samIcIna hai jo vaktAkA abhAvakari tisa vaktAkai Azraya je doSa te zabdamaiM na hoMhi / tAkA samAdhAna AcArya kareM haiM jo yaha kahanAM bhI ayukta hai jAteM hamArA abhiprAya mImAMsakanaiM jANyAM nAhI, jAteM hamaneM tau vaktAkai abhAva hoteM vedakai pramANapaNAMkA abhAva hai aisaiM kahyA (1) zabde doSodbhavastAvadvaktAdhIna iti sthitam / tadabhAvaH kvacittAvaguNavadvaktRkatvataH // 1 // tadguNairapakRSTAnAM zabde saMkrAMtyasaMbhavAt / yadvA vakturabhAvena na syurdoSA nirAzrayAH // 2 //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitanAhI / hamaneM tau aise kayA hai--jo vedake vyAkhyAna karanevAlenikai atIndriya padArthanikA dekhanAM Adi guNanikA abhAva hoteM doSanikA abhAva nAhI, tAk vedaviauM bhI doSanikA sadbhAva Avai, taba pramANapaNAMkA nizcaya nAhI, aisaiM kahaiM haiM / tAtaiM apauruSeyapaNAM hoteM bhI vedakai pramANapaNAMkA nizcayakA ayoga hai / tAtaiM isa apauruSeyapaNAM rUpa veda kari hamArA Agamake lakSaNakai avyApIpaNAM ara asaMbhavIpaNAM nAMhI hai| yAteM bahuta kahanekari pUrI par3o // 94 // ___ ArauM bauddhamatI kahai hai jo zabdakai ara arthaka saMbaMdhakA abhAva hai tA" zabda anyakA niSedhamAtra kahanevAlA hai, nAma jAti guNa kriyA Adi svarUpa zabdakA artha nAhI hai tAte zabdakai AptapraNItapaNAM hoteM bhI yAteM satya arthakA jJAna kaisaiM hoya ? aiseM tarka hoteM sUtra kahaiM haiM; sahajayogyatAsaMketavazAddhi zabdAdayo vastupratipattihetavaH // 95 // ___ yAkA artha--sahaja kahiye svabhAvabhUta yogyatA kahiye vastusvarUpa virSe puruSakA abhiprAyakA niyama "jaisaiM pRthu vRghnodara AkArarUpa mAMTIkA rUpa hai so ghaTa hai" aisaiM saMketake vaza" 'hi' kahiye prakaTapaNa te pUrvokta AptapraNIta zabda ara Adi zabdatai aMgulI AdikI samasyA haiM te vastukI pratipatti kahiye jJAna tAkU kAraNa haiM // 95 // Aja yAkA udAharaNa kahaiM haiM; yathA mevAdayaH santi / / 96 // yAkA artha-jaisaiM meru Adika haiM te haiM / ihAM baudhamatI kahai hai-jo je hI zabda tau arthake hote dekhe te hI zabda arthaka abhAva
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / hoteM bhI dekhiye haiM tau arthake kahanahAre zabda kaisaiM ? tAkU AcArya kahaiM haiM-yaha bhI kahanA ayukta hai jAte je arthake kahanahAre zabda nAMhI hai tini" arthake kahanahAre zabda anya hI haiM, so anyakai vyabhicAra hoteM anyakai kahanAM yukta nAhI, jAte yAmaiM atiprasaMga dUSaNa Avai hai / jo aisaiM na mAniye to indrajAlake ghaDemaiM dhUma hoteM bhI agni nAhI aise vyabhicAra hote parvata Adike vi dhUma hoya tAkai bhI vyabhicArakA prasaMga Thahere / bahuri jo kahai--yatnaH parIkSA kiyA kArya kAraNa* ulaMghi vatrte nAhI, to aisaiM ihAM bhI samAna jAnanAM, jo zabda jisa arthamaiM hoya tisakU hI kahai hai nIka parIkSA kiyA zabda hai so arthakU nAMhI vyabhicarai hai| aise hote anyakA niSedhakai zabdArthapaNAMkI kalpanA hai so prayAsamAtra hI hai| bahuri anyApoha kahiye anyakA niSedha zabdakA artha nAhI Thahare hai jAteM pratItivirodha hai pratItimaiM aisaiM AvatA nAhI / jAtaiM gau Adi zabdake sunane taiM yaha anya nAMhI aisA sAmAnya abhAva jo tucchAbhAva so tau pratItimaiM Avai hai nAhI' tisa gaU zabdatai sAsnAdimAna padArthavirSe pratIti dekhiye hai, gaUtai anyakI buddhi jAteM hoya aisA tahAM anya zabda lyAvanAM / bahuri kahai--eka hI gaU zabdatai doya arthakI pratItikA saMbhAvana hai tAteM anya zabda lyAva nete prayojana nAhI / tAkU kahiye--jo aise nAhI, eka zabdakai doya viruddha arthake kahanekA virodha hai asaMbhava hai| bahuri vizeSa kahai hai-jo gaU zabdakai gaUtai anyakI byAvRtti viSaya hote pahale tau gaU nAhI aisI pratIti Avai hai, so aisaiM to vanaiM nAhI lokakai tau pahale hI gaU arthakI pratIti hoya hai yAtai anyApoha zabda kA artha nAhI / bahuri vizeSa kahai hai-jo apoha kahiye niSedha so sAmAnya hai, tau zabdakA arthapaNAMkI pratItimaiM liyA huvA paryudAsa pratiSedharUpa
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitahai ki prasajya pratiSedharUpa hai ? aisaiM doya pakSa pUchiye / jahAM vidhikI pradhAnatA hoya niSedha gauNa hoya tahAM paryudAsapratiSedha hoya / ihAM jAkA niSedha karanA hoya tAke zabdakai pUrvaM nakAra lyAvai, jaise kAhU. kahyA 'abrAhmaNakU lyAva ' tahAM jAniye brAhmaNakA tau niSedha hai ara anya vaizyAdikakI vidhi hai tinikU bulAvai hai| bahuri jahAM vidhikI tau apradhAnatA hoya ara niSedhakI pradhAnatA hoya tahAM prasajya pratiSedha hoya ihAM kriyAkI sAtha nakAra lyAvai jaise kAhU. kahyA-'brAhmaNakuM na lyAva ' tahAM jAniye nAhI lyAvaneMkU kahai hai, ihAM atyaMta niSedha jAnanAM / so ihAM anyApoha zabdArthavirSe doya pakSa pUchi tahAM kahai-paryudAsa pratiSedha hai tau gaUpaNAM hI nAmAntarakari kahyA jAtai abhAvake abhAvakai tau anyabhAvakA sadbhAvapaNAM hI hai, gaU ke abhAvakA abhAva kahyA taba gaUkA hI anya nAma kahyA / bahuri ihAM pUchiye jo gaU zabdakai vAcya azva AdikI nivRtti hai lakSaNa jAkA aisA abhAva kahA hai / jo kahai apanAM svalakSaNa jo kSaNika niranvaya tisasvarUpa hai, to yaha tau varSe nAhI jAteM svalakSaNa tau sakala vikalpa ara vacana inike gocarateM dUravartI hai / bahuri kahai jo kAbarApaNAM Adi vyaktirUpa hai to yaha bhI nAMhI hai, jArauM bauddha zabdakU sAmAnyakA vAcaka kahai hai so kAbarApaNAM Adi vizeSarUpa vyakti tinikU kaheM zabdakai sAmAnyakA vAcaka kahanekA abhAvakA prasaMga Avai hai / tArauM samasta je gaUkI vyakti tini virSe anvayakI pratItikA upajAvanahArA ara tahAM nyArA nyArA samastapaNAMkari vyaktinivi vartamAna aisA sAmAnya hI gozabdakA artha hai, tAhIkA apoha aisA nAma karateM tau nAmamAtra hI bheda hoya hai arthabheda tau nAhI / tAteM AdikA pakSa jo paryudAsaniSedha so tau zreSTa nAMhI / bahuri dUsarA pakSa jo prasajyapratiSedha so bhI zreSTha nAMhI hai jAteM
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| gaU Adi zabdanikA prasajyapratiSedha hoya taba koI bAhya padArtha viSai pravRttikA prayoga hoya, ara tucchAbhAva mAniye tau naiyAyikamatakA pravezakA prasaMga Avai / bahuri vizeSa kahaiM haiM-jo gaU Adika je sAmAnya zabda haiM, bahuri je zAbaleya kahiye kAbarA Adika vizeSa zabda haiM tinikai bauddhake abhiprAyakari paryAyazabdapaNAM Avai arthakA bhedakA abhAva Thaharai jAteM eka apoha hI sarva zabdanikA artha Thaharai, jaisaiM vRkSakA dUsarA nAma pAdapa ityAdi paryAya zabda haiM tinikA artha nyArA nAhI taisaiM Thaharai / bahuri tucchA bhAva kahiye sarvathA abhAva tAkai viSai bheda yukta nAMhI hai / saMsRSTatva, ekatva, nAnAtva bheda haiM te tau vastu hI virSe pratIttimaiM AveM haiM / bahuri abhAvavirSe bheda mAniye tau vastupaNAMkI prApti Avai hai jAtai vastupaNAMkA lakSaNa bheda svarUpa hai / bahuri niSedha karane yogya je gaU zabdakaiM azva Adika te hI bhaye saMbaMdhI tinike bhedatai abhAvamaiM bheda kahai to yaha varNaM nAhI jAtai prameya abhidheya Adika je vidhirUpa zabda haiM tinikI pravRttikA abhAvakA prasaMga Avai / jAtai prameya Adi zabdanikai 'vyavacchedya' kahiye niSedha karane yogya aprameya Adi hai so tAke atadrUpakari bhI aprameya AdirUpapaNAM hote tisa aprameya Aditai vyavacchedakA ayoga hai, tAteM tahAM prameya abhidheya ityAdi zabda vAcya apohavirSe saMbaMdhIke bhedatai bheda kaisaiM hoya / bahuri vizeSa kahai hai-zAvaleya kAbarA Adi zabdanivirSe apoha kahiye niSedha so eka hI nAMhI Thaharai hai jAteM vyakti vyakti vi. nyArA nyArA hI Thaharai hai / bahuri kahai-jo kAbarA Adi zabda apohakA bheda nAhI karaiM haiM tau tAkU kahiye--azva Adi zabdabhI bheda karanevAle mati hohu jAkai apane sAmAnyamAMhI je kAbarA Adi guNa te bheda karanevAle nAhI, tAkai azva Adi bheda karanevAle kahanAM to ati
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita sAhasa hai, jabarI hai / vastuke bhI saMbaMdhIke bhedateM bheda na pAiye taka avastukai kaise hoya ? so hI kahiye hai, eka hI devadatta Adi nAmA koI puruSa kaDA kuMDala Adi pahere taba tini saMbaMdhInikai bhedateM anekapaNAM hoya nAhI / bahuri viSeza kahai hai -saMbaMdhIke bhedatai bheda bhI kahUM hohu paraMtu vastubhUta sAmAnya mAne vinA anyApoha hai Azraya jAkA aisA saMbaMdhI hai so tumAra hone yogya na hoya hai, so hI kahiye hai ---jo kAbarA Adi virSe vastubhUta sArUpya kahiye samAnatA tAkA abhAva hai tau azva AdikA parihAra kari tahAM hI tinikA vizeSarUpa yaha gaU hai aisA nAma aru jJAna kaisaiM hoya tArauM saMbaMdhIkA bhedakari bheda cAhai hai tau sAmAnya bhI vastubhUta aMgIkAra karanAM yogya hai / bahuri vizeSa kahai hai--jo apoha zabdArthakI pakSa viauM saMketa hI baNeM nAhIM jArauM tisa apoha ke grahaNakA upAyakA asaMbhava hai / tahAM tisakA grahaNa vi pratyakSa pramANa samartha nAhI jAtai pratyakSakA tau vastu viSaya hai, anyApoha tau avastu hai / bahuri anumAna bhI tAkA grahaNakA upAya nAMhI jAteM anumAna tau svabhAva tathA kArya vastukA liMga hoya tisa kari upajai hai, apoha hai so tau nirupAkhya kahiye niHsvabhAva hai tAteM svabhAvaliMga nAhI ara arthakriyAkari rahita hai tA" kAryaliMga nAhI // bahuri vizeSa kahai hai--gaU zabdakai agaUkA apoha kahanahArApaNAM hoteM gaU aisA zabdakA kahA artha hoya ? jAtai vinA jANyAMkai vidhi nizedhaviSai adhikAra nAhI hai / jo kahai agaU kI nivRtti gaU zabdakA artha hai tau itaretarAzrayanAmA doSa AvaigA, agaUkA vyavaccheda tau agaUkA nizcaya bhayeM hoya bahuri so agaU gaUkI nivRttisvarUpa hai, bahuri gaU hai so agaUkA vyavacchedarUpa hai aisaiM itaretarAzraya doSa hai / bahuri agaU isa padamaiM bhI gaU aisA uttarapada hai tAkA artha bhI aisaiM
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 155. hI vicAranAM, gaUkI vyAvRttitaiM agaUkA nizcaya hoya agaUkI vyAvRtitaiM gaUkA nizcaya hoya / bahuri ka hai-- jo agaU aisaiM ihAM gozabdakA artha vidhirUpa aura hI hai, tau apohahI zabdArtha hai aisA kahanAM vigaDegA / tAtaiM kahI jo yukti tAkari vicAya huvA apohakA ayoga hai // tAtaiM anyApoha zabdakA artha nAMhI hai yaha nizcaya bhayA jo sahaja yogyatAke vazarteM zabdAdika haiM te vastukI prattipattike kAraNA haiM // 96 // ihAM zloka: K smRtiranupahateyaM pratyabhijJAnavajJA pramitiniratacintA laiMgikaM saGgatArtham / pravacanamanavadyaM nizcitaM devavAcA racitamucitavAgbhistathyametena gItam // yAkA arthaH--isa adhikAraviSai nirvAdha tau smRtipramANa kalA, bahuri Adara yogya pratyabhijJAna pramANa kahyA, bahuri pramiti kahiye pramANakA phalarUpa jJAna tisaviSai lIna aisA ciMtA kahiye tarka pramANa kalA,.. bahuri yathArtha hai artha jAmaiM aisA laiMgika kahiye anumAna pramANa kahyA, bahuri nirdoSa pravacana kahiye Agama pramANa kahyA / ye pAMca parokSapramANake bheda akalaMkadeva AcAryake vacanakari nizcaya kiyA huvA mANikyanaMdinaiM ucitavacana kari racyA huvA maiM anantavIrya AcArya yahu. yathArtha gAyA hai // 1 // chappaya smRti varanIM niradoSa tathA pratibhijJA sAMcI, tarka yathAratharUpa bahuri anumA zubha vAMcI /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita Agama bAdhArahita, deva akalaMka vicArA, ___ tAke vaca anusAra naMdimANikanaiM dhArA // tehI anaMtavIraja gaNI bhASe bheda parokSake / dezabhASabhASI paDho guNI subuddhI nara jise // 1 // aise parIkSAmukhaprakaraNakI laghuvRttikI vacanikAvirSe parokSakA prapaMca tIsarA samuddeza samApta bhayA //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha-samuddeza / -::K (4) ArauM pramANakI svarUpa saMkhyA vipratipattikA nirAkaraNa kari aba pramANakA viSayakI vipratipattikA nirAkaraNakai arthi sUtra kahai hai;.. sAmAnyavizeSAtmA tadartho vissyH||1|| yAkA artha--sAmAnya vizeSa svarUpa tisa pramANakA artha hai tAkU viSaya kahiye / tahAM 'tat' zabdakari pramANa lenAM tAkai grahaNa karane yogya jo artha so viSaya hai tAkA vizeSaNa sAmAnya ara vizeSa hai AtmA jAkA, aisA hai / sAmAnya ara vizeSakA svarUpa AgaiM khsii| ini doUnikA grahaNa tathA AtmazabdakA grahaNa hai so kevala sAmAnyahIkai tathA kevala vizeSahIkai tathA kevala doU svataMtrakai pramANakA viSayapaNAMkA pratiSedhakai arthi hai, nyAre nyAre hI kevala viSaya nAhI / tahAM keI tau sattA sAmAnyahIkU pramANakA viSaya mAneM haiM tinimaiM sattAmAtra deha jo parama brahma tAkai tau pramANakA viSayapaNAM kA nirAkaraNa pUrva sarvajJake vivAdavi kiyAhIthA / jAteM sattA mAtrakai kevala sAmAnyapaNAM hai so pramANakA viSaya nAhI / bahuri tisa zivAya anya vicAriye hai, tahAM sAMkhyamata vAle to pradhAnakU sAmAnya kahaiM haiM so pramANakA viSaya mAneM haiM, tAkA vacanakA zloka hai, tAkA artha aisA -jo sattva rajaH tama ye tIna jAmai pAiye, bahuri avivekI kahiye mahat 1 triguNamaviveki viSayaH sAmAnyamacetanaM prsvdhrmi| vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita Aditai bhedarahita bAhyaviSayasvarUpa abhinna eka rUpa aisA sAmAnya, bahuri acetana kahiye jaDa, bahuri utpattidharmasvarUpa, bahuri vvakta kahiye prakaTa dIkhai, taisaiM to pradhAna hai; bahuri tisatai viparIta kahiye ulaTA vizeSaNasvarUpa ara taisA puruSa hai aiseM sAMkhya kahai hai| tAkU doya pakSa pUchiye-jo aisA pradhAna kevala mahat Adi kAryake nipajAvaneM pravat hai so kAhUkU apekSA lekari pravatrte hai ki vinA apekSA hI pravRtti hai ? jo kahai apekSA lekari pravatrte hai tau kisakI apekSA le hai, so nimitta kahanAM jAkI apekSA le pravatrte / tahAM kahai-jo puruSakA prayojana hI yAke pravarttanaimaiM kAraNa hai jAteM aisA kahyA hai, puruSArtha hetu kari pradhAna pravattai hai / tahAM puruSArtha doya prakAra hai; eka tau zabda Adi viSayakA grahaNa karanA, dUjA guNa to sparza Adi aru puruSatai anya jo pradhAna tiniteM puruSakai bhedakA dekhanAM, ye doya puruSArtha kahe haiM / tAkU AcArya pUcha hai--ki yaha satya hai taisaiM pravarttatA bhI pradhAna hai so puruSakRta kichU upakAra lekari pravat hai ki nAhI lekari pravatrte hai ? jo kahaigA puruSakRta upakAra lekari pravatrte hai tau tahAM pUche hai--ki so upakAra pradhAna bhinna hai ki abhinna hai ? jo kahai--bhinna hai, to yaha upakAra pradhAnakA hai aisA nAma kAherauM bhayA ? jo kahai--pradhAnakai ara upakArakai saMbaMdha hai, tau samavAyAdika saMbaMdha sAMkhya mAnai hI nAhI taba saMbaMdha kAhekA ? bahuri tAdAtmya kahai tau bheda kaisaiM kahiye, tAdAtmya tau bhedakA virodhI hai / bahuri dUjA pakSa kahai--jo upakAra pradhAnateM abhinna hai tau pradhAna hI tisa puruSa kari kiyA ThahayA / bahuri kahaijo pradhAna puruSa hai upakArakI apekSA vinA hI pravatrte hai tau muktAtmA prati bhI pradhAna pravatte, yAmaiM vizeSa nAhI / yA hI kathana kari nirapekSapravRtti pakSa bhI nirAkaraNa kiyA, tahAM bhI hetu kahyA so hI jAnanAM /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 159 bahuri vizeSa kahaiM haiM--jo pradhAna koI prakArakari siddha hoya to kahI bAta sArI baNe so pradhAnako tau siddhI hI hoya nAhI, kAhU pramANa kari nizcaya kiyA jAya nAhI / ihAM sAMkhya kahai hai--jo kArya jagatamaiM hoya hai tinikai eka anvaya dekhiye hai tAteM koI eka kAraNa kari upajabApaNAM mAnanAM, bahuri je mahat ahaMkArAdika kArya hai tinike bhedanikA pariNAma dekhiye hai / tAteM ini doU hetuniteM jaisaiM ghaTa ghaTI sarAvA Adikai eka mATIkA anvaya ara bhedapariNAma dekhiye hai tAkA kAraNa eka mRttikA dIkhai hai taisaiM mahat Adi kAryanikai eka anvaya dekhaneMteM bahuri bhedanikA pariNAma dekhaneMteM ekarUpa kAraNa pradhAna mAniye hai, aisaiM pradhAnakI siddhi hai| tahAM AcArya kahaiM haiM--yaha carcA to sundara nAhI jAteM sukha duHkha moharUpapaNAM kari ghaTa Adikai anvayakA abhAva hai, jaDakai cetanakA anvaya hoya nAhI sukhAdikakA anvaya tau antaraMga tatva hI kai pAiye hai tAtai sarva hI kAryanikai tau eka anvaya baNyAM nAhI / ihAM sAMkhya kahai--jo antaraGga tatvakai tau sukha AdikA pariNAma nAhI ara sukha duHkhAdikarUpa pariNAmatA jo pradhAna tAke saMsargatai AtmAkai bhI te pratibhAse hai / tahAM AcArya kahaiM hai--yaha bhI baNeM nAhI, jo pratibhAsamAna vastu nAhI tAkai bhI saMsargakI kalpanA kIjiye to tatvakI saMkhyAkA niyamakA nizcaya nAhI hoya, so kahI hai, tAkA zlokakA arthaH__ jo saMsarga hI avibhAga kahiye abheda mAniye jaisaiM lohake golA kai ara agnikaiM hai taisaiM to sarva vastukai bheda abhedakI vyavasthA kahiye niyama tAkA uccheda hoya jAya, aisaiM tatvakI saMkhyAkA niyama Thaharai 1 saMsargAdavibhAgazcedayogolakabahnivat / bhedAbhedavyavasthaivamutpannA sarvavastuSu // 1 // iti /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita nAMhI / bahuri jo pariNAmanAmA hetu kahyA so eka svabhAvarUpa mAMTIteM bhaye je ghaTa ghaTI sarAvA Adi tinivi bhI hai, bahuri aneka svabhAvarUpa je paTa kuTI mukuTa zakaTa, Adi tini viauM bhI pAiye hai, yAteM hetu anaikAntika hai; tAtai pradhAna jo prakRti tAkI siddhi nAMhI hai, so aisaiM pradhAnakA grahaNake upAyakA asaMbhava hai / athavA saMbhavai tauU tisa" kAryakI utpattikA ayoga hai / sAMkhyanaiM jo kahyA tAkI doya AryA hai, 'tinikA arthaH-prakRtiau tau mahAn hoya hai jo utpattite lagAya nAza tAI sthAyI rahai aisI buddhikuM mahAn kahai hai, bahuri tisa mahAnta ahaMkAra hoya hai, bahuri tisa ahaMkArateM SoDaza gaNa hoya hai (te zrotra tvacA cakSu jihvA ghrANa ye to pAMca buddhi indriya, ara pAyu upastha vacana paga hAtha ye pAMca karma indriya haiM, eka mana hai, rUpa rasa gaMdha zabda sparza ye pAMca tanmAtrA haiM aisaiM solaha bhaye ) bahuri tisa SoDazagaNataiM pAMca je tanmAtrA tini" pAMca bhUta upaseM haiM, te kahiye haiM,--rUpa" tau agni hoya hai, rasa taiM jala hoya hai gaMdhartaM bhUmi hoya hai, zabdatai nabha hoya hai, sparzarauM pavana hoya hai; aisaiM sRSTikA krama hai| tahAM mUla prakRti tau vikRti rahita hai ( vikAra rahita hai ) ara yAkA koI kAraNa bhI nAhI, bahuri mahat Adi haiM te prakRtikI sAta vikRti haiM ara solaha gaNa hai so vikAra hai; aisaiM vikAra haiM te sAta ara solaha teIsa haiM / bahuri puruSa hai so vikRti bhI nAMhI ara prakRti bhI naaNhii| aisaiM pacIsa tatva 1 yaduktaM pareNa-prakRtermahAn tato'haMkArastasmAdgaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakArapaMcabhyaH paMca bhUtAni // 1 // vacanikAkI pratimeM do AyAoMkA ullekha hai parantu mudrita saMskRta pratimeM uparilikhita sirpha eka yahI AryA hai, dUsarI nahIM hai|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA | 161 1 kahe / tinikA varNana vaMdhyA ke putrakA surUpapaNAMkA varNana sarIkhA hai yAkA viSaya asatyArtha hai, tAtaiM AdaraneM yogya nAMhI / prakRtitaiM kAryakI utpatti varNai nAMhI / AkAza tau amUrttIka hai ara pRthvI Adi mUrtIka haiM tinikaiM eka kAraNataiM upajanekA ayoga hai / jo aisaiM na mAniye tau acetana jo paMcabhUtakA samUha tAtaiM caitanyakI siddhi hoya, taba cArvAkamatakI siddhikA prasaMga Avai / taba sAMkhyamatakA bAsa bhI na rahai / bahuri sat kAryavAda sAMkhya kare hai tAkA pratiSedha " prameyakamalamArttaDa ' graMthaviSai vistArakari kA hai, so ihAM nAMhI kahiye hai, yA graMthakai saMkSepaparUpaNAM hai yArtai; aisaiM jAnanAM / aiseM vicAra kiye sAmAnyamAtrahI pramANakA viSaya ba nAMhI ihAM tAMI sAMkhyamatIsUM caracA hai / AgaiM sAMkhya Adi sAmAnyahIkUM tattva kahaiM haiM taiseM bauddhamatI kahaiM -jo vizeSa hI tattva hai, vastusvarUpa hai, ye hI pramANakA viSaya hai jAte tinikai asamAna AkAranikari sAmAnya AkAranitaiM samastapaNAM kari bhinnasvarUpapaNAM hai, bhAvArtha - vizeSa haiM te sAmAnyataiM sarvathA bhinna hI haiM / naiyAyika sAmAnyakUM sarvathA eka mAnaiM hai so aise eka sAmAnyakaiM aneka vizeSani viSai vyApti kari varttanake saMbhavakA abhAva hai / eka sAmAnya aneka vizeSanimaiM kaisaiM vyApai / tisa sAmAnyakai eka vyakti viSai samastapaNAM kari tiSThanAM pAvai tisa hI kAla anya vyakti viSai pAvaneMkA abhAvakA prasaMga Avai hai / bahuri jo kahiye - tisa hI kAla anyavyakti viSai bhI pAie hai tau sAmAnya nAnA Thaharai jAtaiM eka hI kAla bhinnadezapaNAMkari tiSThate je vyakti tiniviSai samastapaNAkari jaisaiM vyakti nyAre nyAre haiM taisaiM sAmAnya bhI nyAre nyAre pAvaiM / bahuri jo aiseM hoteM bhI sAmAnyakai nAnApaNAM na hoya tau vyakti bhI nyAre nyAre mati hohu / tAteM jo buddhi kari abheda mAniye hai so hI sAmAnya hi. pra. 11 1
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitahai vastubhUta nAhI / so hamAre kahyA hai, tAkA zlokakA arthaH-jo padArtha eka jAyagAM dekhiye so anya jAyagAM kahUM na dekhiye hai tAteM buddhi virSe abhedakalpanA so hI sAmAnya hai, yAnai bhinna aura kachU nAhI hai| bahuri bauddha hI kahaiM hai:-te vizeSa paraspara saMbaMdharahita hI haiM jAteM tinikai saMbaMdha vicArayA huvAkA ayoga hai| jo ekadezakari vizeSanikai saMbaMdha kahiye to eka paramANukai chahauMhI dizAtaiM chaha paramANukA ekakAla saMyoga hoteM paramANukai chaha aMzapaNAMkI prApti hoya, so paramANukai chaha aMza kahanAM saMbhavai nAMhI / bahuri sarvasvarUpakari saMbaMdha kahiye tau piMDakai aNumAtrapaNAMkA prApti Avai / bahuri avayavIkA bhI niSedha hai / tArauM vizeSanikai paraspara saMbaMdha nAhI varSe hai / bahuri avayavIkA niSadha aise hai-jo vRttivikalpa kahiye avayavIkI avayavanivirSe vRttikA vicAra tAkari tathA anumAnakari bAdhAhI Avai hai / so hI kahiye hai, bauddha naiyAyikakU kahai hai--avayava haiM te avayavIvirSe vatrte haiM yaha tau taiM mAnIhI nAhI hai bahuri avayavI hai so avayavaniviauM vat" hai aisaiM mAnI hai; so ihAM doya pakSa pUchiye hai-jo ekadezakari varte hai ki sarvasvarUpa kari vatrte hai ? jo kahai ekadezakari vatta hai tau avayavIkai avayavani sivAya anya avayavakA prasaMga Avai, bahuri tini virSe bhI anya ekadezakari avayavI vattai taba anavasthA pAvai / bahuri kahai sarva svarUpakari avayavI avayavani viSai vat" hai,-tau pUchiye-eka eka avayava prati svabhAvabhedakari varte hai ki ekarUpakari vatrte hai ? jo kahai (1) taduktam ekatra dRSTo bhAvo hi kvacinnAnyatra dRzyate / tasmAnna bhinnamatsyanyatsAmAnyaM buddhybhedtH||1||
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 163 svabhAvabhedakari varte hai tau avayavI bahuta ThaharaiM hai / bahuri kahai-ekarUpa kari va" hai, tau avayanikai ekarUpapaNAM Thaharai hai / athavA svabhAvabhedakari tathA ekarUpakari aisaiM pUchanAM mati hohu, aisaiM hI kahanAnyAre nyAre eka eka avayavani kari eka eka avayavI samastapaNAMkari vat" tau avayavI bahuta ThahareM haiM / aiseM hoteM vRttivikalpateM bAdhA Avai hai // aba anumAnateM bAdhA dikhAvai hai---jo dekhane yogya hotA saMtA bhI grahaNamaiM na Avai so nAhI hI hai, jaisaiM AkAzakA kamala; taisaiM avayavanivirSe avayavI grahaNamaiM nAhI Avai haiM / bahuri jAkA grahaNa na hote jAkI buddhi kA abhAva, so tisatai anya artha nAhI jaise vRkSakA grahaNa nAhI tahAM vana nAhI // pahale anumAnateM tau avayavanivirSe avayavI nAMhI aisA siddha kiyA, isa anumAnateM bhinna artha nAhI aisA kahyA // aisaiM avayavIkA niSedha kiyA, saMbaMdhakA pUrva niSedha kiyA hI thA // ini doU hetuniteM rUpa Adike paramANu haiM te niraMza haiM paraspara sparzanevAle nAhI sarvathA bhinna bhinna hI haiM; bahuri te eka kSaNamAtra sthAyI haiM nitya nAMhI haiM jinakA kSaNa kSaNamaiM vinAza hoya anya upajeM haiM jAte vinAza prati anyakI apekSA nAMhI hai // yAkA prayoga aisA--jo jisa bhAva prati anyakI apekSA nAhI karai hai so tisa svabhAva vi. niyamarUpa hai jaisaiM svakArya paTa AdikI utpattivirSe antamaiM jo taMtu Adi sAmagrI hai so anya kAraNa nAhI cAhai hai so tisa svabhAvavirSe niyata hai // bahuri ihAM koI AzaMkA karai-jo ghaTa AdikA nAza mudgarAdikakAra hoya hai yaha anyakI apekSA hai // tahAM bauddha doya pakSa pUche hai jo ghaTa AdikA nAza mudgarAdika karai hai so nAza ghaTate bhinna karai hai ki abhinna karai hai ? jo bhinna karai hai tau nAza ghaTate bhinna rahyA taba ghaTakai sthiti hI bhaI // ihAM kahai-jo vinAzake saMbaM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita dha ghaTakUM bhI naSTa bhayA aisaiM kahiye tau sadbhAvakai ara abhAvakai saMbaMdha kahA hai ? jo kahai -- tAdAtmya hai so tau nAMhI varNai jAtaiM bhAva abhAvarkai tau bheda hai / bahuri kahai-- jo tadutpatti kahiye kAryakAraNasaMbaMdha hai tau so bhI nAMhI hai jAtaiM abhAvakai kAryakA AdhArapaNAM varNai nAMhI // bahuri ka - - mudgara ghaTakA nAza ghaTataiM abhinna kare hai tau ghaTa AdihI kiyA Thaharai' nAza ara ghaTamaiM bheda nAMhI; aiseM hoteM ghaTatau pahale hai hI, tisa kiyA kahA ? aisaiM ghaTataiM abhinna nAza kahane maiM karaNAM vRthA hoya hai / aiseM nAzakai anyakI apekSArahitapaNAM siddha bhayA / so paramANunikai vinAzarUpa svabhAvakA niyamapaNAM sAdhai hI hai / bahuri anitya vizeSarUpa paramANu tinikaiM tisa svabhAvakA niyamapaNAM siddha hotaiM tinitaiM anya je AtmA Adika vivAdagocara bhaye vastu tinikaiM sattva nAmA Adi hetukari sAdhataiM isa dRSTAMtakari kSaNasthitisvabhAvapaNAMkI siddhi hoya hI hai / so hI kahiye hai:1 - jo sat hai so sarva ekakSaNasthitisvabhAvarUpa haiM jaisaiM ghaTa hai taiMsaiM hI sat rUpa bhaye bhAva haiM, aisaiM tau vahirvyApti mukha kara anumAna kiyA / aba antarvyApti mukha kara anumAna kare hai -- athavA satva hai so hI vipakSa jo nitya tA viSai vAdhaka pramANakA valakari dRSTAnta vinA hI samasta vastukai kSaNikapaNAMkA anumAna karAvai hai / so hI kahiye hai; - sattva hai so arthakriyA kari 1 / vyApta hai, bahuri arthakriyA hai so kramayaugapadyakari vyApta hai, bahuri krama ara yaugapadya ye doU haiM te nitya nivRttirUpa hote apanIM vyApya arthakriyA lAra le nivRttirUpa hoya haiM, bhAvArtha - nityamaiM arthakriyA na ba hai, bahuri so arthakrayA hai so apanAM vyApya sattvakUM lAra le hai nityamaiM sattva nAMhI rahai hai, aiseM nityakai kramaM yaugapadya kari arthakriyAkA virodha hai, tAtaiM arthakriyA vinA sattvakA asaMbhava nAMhI, so hIM
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 165 vipakSa jo nitya tAvirSe vAdhakapramANa hai / bahuri nityakaiM anukrama kari tathA yugapat arthakriyA nAMhI saMbhavai hai, nitya jo ekahI svabhAva kari pUrva apara kAla viSai hote doya kArya karai tau kAryakA bheda karanevAlA nAMhI hoya jAteM nityakai eka svabhAvapaNAM hai / jo nityakai eka svabhAvapaNAM hoteM bhI kAryakai nAnApaNAM hai tau anitya virSe kAryake bhedateM kAraNakA bhedakI kalpanA niSphala hI hoya hai / taisA eka hI koI kAraNa kalpane yogya hoya hai jAkari eka svabhAvarUpa eka hI kari samasta carAcara vastu upajai / bahuri naiyAyika kahai-jo nitya vastukai svabhAvakA nAnApaNAM hI kAryake bhedarauM mAniye hai, tau tahAM pUchiye-jo te svabhAva tisa nitya vastukai sadA saMbhavate haiM to kAryakA saMkarapaNAM AvaigA jIva ajIva nara nAraka eka kAla upajate ThahareMge ? bahuri te svabhAva sadA nAMhI saMbhavate haiM to tinikI anukramateM utpati hone virSe kAraNa kahA hai, so kahyA cAhiye ? tisa nityataiM ye haiM aisaiM eka svabhAvatai utpatti hote tini svabhAvanikai bhedake asaMbhavaneMteM so hI kAryanikai yugapat prApti saMbhavai / bahuri kahai-jo nitya kAraNakai sahakArI kAraNa krama" hoya tisa apekSA kari tAke svabhAvanikA anukrama kari sadbhAva hai, tAtaiM tuma kahyA jo doSa; so nAhI / tAkU kahiyejo aisaiM kahanAM bhI nIkai milai nAMhI, jo nitya hai ara samartha hai tAkai parakI apekSAkA ayoga hai| bahuri sahakArI kAraNakari sAmarthya karaNAM mAniye tauM nityatAkI hAni Avai, sahakArineM naI sAmarthya ujAI taba nitya kahAM rahyA / bahuri kahai-sahakArI kAraNa nityatai sAmarthya bhinna hI upajAvai hai yArauM nityatAkI hAni nAhI, tau nitya tau akiMcitkara rahyA, kachU karanevAlA nAhI, sahakArI kari upajAI jo sAmarthya tisahIkai kAryakAraNapaNAM ThaharayA / bahuri kahai nitya ara
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracitasAmarthyakai saMbaMdha hai tAtai nityamaiM bhI kAryakArIpaNAM kahiye tau tahAM doya pakSa pUThTha haiM--saMbaMdha eka svabhAva hai ki aneka svabhAva hai ? jo kahaigA tisa sAmarthyakai saMbaMdha hai so eka svabhAva hai to eka svabhAva saMbaMdha hoteM sAmarthyakai nAnApaNAMkA abhAvateM kArya virSe bheda na tthhraigaa| bahuri kahaigA saMbaMdhakai aneka svabhAvapaNAM hai tathA akramavAnapaNAM hai to aise hote kAryakI jyoM tisa sAmarthyakai bhI saMkarapaNAM AvaigA, jaDa karanekI ara cetanakaranekI sAmarthyakai saMkarapaNAM AvaigA / aiseM sarva Avartana hoyagA taba cakraka doSakA prasaMga AvaigA, tArauM nityakai anukramakari kAryakA karaNAM nAhI varSe hai / bahuri yugapat eka kAla bhI nAMhI vaNai hai:-samasta kAryanikI ekakAla utpatti hoteM dUsare kSaNa kAryakA na karanAM AyA taba arthakriyAkArIpaNAM na rahyA taba avastupaNAMkA prasaMga Avai hai / aiseM nityakai kramayogapadyakA abhAva siddha hI hai / aiseM bauddhamatI apanAM mata dRDha kiyA, jo vizeSa hI vastusvarUpa haiM sAmAnya vastu svarUpa nAhI, bahuri te vizeSa paraspara asaMbaddha hI haiM saMbaddha nAhI, avayavI nAhI, bahuri te eka kSaNasthAyI hI haiM nitya naahii| aiseM tIna pakSa kahI tini tInoMhIkA nirAkaraNakai arthi aba AcArya kahai hai;-aisI kahanevAlA bauddha bhI yuktavAdI nAhI jAte sajatIya vijAtIya nyAre nyAre aMzarahita je vizeSa tinikA grAhaka pramANakA abhAva hai / pratyakSa pramANakai tau sthUla sthira sAdhAraNa AkArarUpa vastukA grAhakapaNAM hai tAteM aMzarahita vastukA grahaNakA ayoga hai, paraspara saMbaMdharUpa nAhI aise paramANu netra Adikari nAhI pratibhAse haiM jo pratyakSa netra Adikari dIkheM tau vivAda kaisaiM rahai / ihAM bauddha kahai hai-jo pahale to niraMza kSaNarUpa paramANu hI dIkheM haiM pIche vikalpakI vAsanA tau antaraGga rUpa tAke valauM ara vAhya antarAla na dIkhai tAteM
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 167 avidyamAna bhI sthUla Adi AkAra vikalpabuddhi virSe pratibhAsai hai, so aisA vikalpa tisa nirvikalpa pratyakSake AkAra kari milyA hUvA apanAM vikalpavyApArakU gauNakari pratyakSa vyApArakU mukhyakari pravatrta hai tAteM pratyakSa sArikhA dIkhai hai tahAM AcArya samAdhAna kareM haiM--jo yaha kahanAM tau bAlaka ajJAnIkA vilAsa hai, jAtai nirvikalpajJAnakA hI anubhavana nAMhI hai, nivikalpa savikalpakA bheda pahale grahaNa hoya taba anya AkArake milanekI anya AkAravi. kalpanA yukta hoya hai, jaisaiM pahale sphaTikamaNi ara japAkusuma nyAre nyAre dekhe hoMya pIche sphaTikakai DaMka lAgyA dIkhai taba aisI kalpanA saMbhavai jo yaha sphaTika japAkusumateM raMgita dIkhai hai, jo na dekhe hoya to aisI kalpanA na hoya / yA hI kathanakari nirvikalpa savikalpakai yugapat vRtti tathA kramavRttimaiM bhI zIghra vRttiteM ekapaNAMkA nizcaya hoya hai aisA kahanA bhI nirAkaraNa kiyaa| tAkai bhI ghIja leNeMteM pratIti Avai tisa samAnapaNAM hai| athavA tini nirvikalpa savikalpakA ekapaNAMkA nizcaya kaunase jJAna kari kariye ? prathama tau vikalpa jJAnakari tau nizcaya nAhI hoya jAteM vikalpajJAna nirvikalpakI bAtakA jAnanevAlA nAhI / bahuri anubhava jJAnakari nizcaya nAhI hoya jAteM anubhava vikalpakai agocara hai / bahuri nirvikalpa savikalpa jAkA viSaya nAhI aisA jJAna bhI tinikA ekatvakA nizcaya vi. samartha nAhI, yAmaiM atiprasaMga dUSaNa hai anyakA viSaya anyakari grahaNa hote atiprasaMga hai| tAtai pratyakSabuddhivirSe tau bhinna asaMbaMdharUpa paramANu pratibhAsai nAMhI / bahuri anumAnabuddhivi. bhI nAMhI pratibhAse haiM jAte tisauM avinAbhUta jo svabhAvaliMga aru kAryaliMga tAkA abhAva hai / ara sthUla sthira sAdhAraNakA anupalaMbhateM vizeSa hI tatva haiM aiseM kahai tau anupalaMbha liMga hai so asiddha hI hai
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita jAteM anvayarUpa AkArakA ara sthUla AkArakA pratyakSa dekhanemaiM AvanAM kahyA hI hai / bahuri bauddhanaiM kahyA jo paramANukai eka dezakari ara sarva svarUpakAra saMbaMdha nAhI barNaM hai, so yAkA parihAra yaha hI-jo aisaiM hama bhI saMbaMdha nAhI mAneM hai, hama to aisaiM mAneM haiM--jo lUkhA cIkanAkai samAna jAtIyakai tathA vijAtIyakai doya adhika guNa hoya tau kathaMcit skaMdhakai AkAra pariNAmai tAkai saMbaMdha mAneM haiM / bahuri bauddhanaiM jo avayavIkA avayavanivirSe vRttivikalpa Adi dUSaNa kahyA, tahAM avayavIkI vRtti hI jo na varSe tau avayavI vattai hI nAMhI hai aisaiM kahanAM thA, eka deza Adi vikalpa na kahanA thA jAtai eka deza Adi vikalpakai tau anya vikalpa vizeSatai avinAbhAvIpaNAM hai| so hI kahiye hai-avayavI avayavaniviSaM eka dezakari nAhI va hai, sarvasvarUpakAra bhI nAhI vattai hai aisaiM kahateM aisA AyA-jo anya prakArakari va" hai, ara aisaiM na mAniye to, nAMhI vat" hai--aisaiM hI kahanAM / aisaiM vizeSakA niSedhakai avazeSakA aMgIkArarUpapaNAM hai / tAteM kathaMcit tAdAtmyArUpakari avayavIkI avayavanivirSe vRtti hai aisA nizcaya kIjiye hai, jahAM je kahe doSa tinikA avakAza nAMhI hai / bahuri virodha Adi doSakA niSedha AgaiM karasI yAta ihAM vistAra nAhI kiyA hai / bahuri jo vastukai ekakSaNasthAyipaNAM virSe hetu kahyAjo jisa bhAva prati ityAdi, so bhI ahetu hai jAteM hetu asiddha Adi doSakari dUSita hai / tahAM prathama tau nAzavirSe anyakI apekSA" rahita. paNAM hetu kahyA so asiddha hai jAteM ghaTAdikakA abhAvakai mudgara Adike vyApArakA anvaya vyatirekakA anusaariipnnaaNte tisake abhAva prati kAraNapaNAM hai, mudgarAkI diye ghaTa phUTai na de tau na phUTai / ihAM AzaMkA karai-jo mudgarAkI denAM kapAlakI utpattikU kAraNa hai, abhAva tau
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / nirapekSa hI hai ? tAkU kahaiM haiM--jo kapAla Adi paryAyAMtarakA sadbhAva hai so hI ghaTa AdikA abhAva hai| bahuri tucchAbhAva kahiye sarvathA abhAva, so samastapramANakai agocara hai tAkI bAta hI na karanI / bahuri vizeSa kahai hai--abhAva hai so jo svAdhIna hoya tau anyakI apekSArahitapaNAM vizeSaNayukta hoya, so bauddhamatavirSe so abhAva svAdhIna mAnyAM nAhI yaate hetukA prayogakAhI avatAra nAhI / bahuri yaha anyAnapekSapaNAM hetu hai so anaikAntika hai jAnai zAlike bIjakai kodUMkA aMkurakA upajanAM prati anyakI apekSArahitapaNAM hai tauU tisa kodUMke aMkurAke upajaneMke svabhAva prati niyamarUpapaNAM nAMhI hai / bahuri bAddha kahai--jo hetukA vizeSaNa aisA kiye doSa nAhI, jo vinAza svabhAva hote anyAnapekSa hai tau tahAM kahiye padAthaka sarvathA vinAzasvabhAvapaNAM hI asiddha hai / paryAyarUpakari hI padArthanikai utpAda vinAza mAniye hai dravyarUpakari utpAda vinAza nAMhI hai, jAtaiM aisA vacana hai tAkA zlokakA arthaH jo padArtha upajai hai ara vinazai hai so yaryAyanayakA viSaya hai, bahuri dravyanayakari AliMgita vastu nitya hai na upajai hai na vinazai hai / anvaya kahiye pahile pichalekai joDa tisarahita jo vinAza so niranvayavinAza tisakU hote pahale kSaNa" uttara kSaNakI utpatti nAhI varSe hai, jaisaiM sUvA morakI kuhuka nAhI hoya taisaiM / aise padArthanikA sarvathA vinAzasvabhAvapaNAM yukta nAMhI jAte kathaMcit dravyarUpakari pUrvarUpa jAnaiM na (1) AryA-samudati vilayamRcchati bhAvoniyamena paryayanayasya / nodeti no vinazyati bhAvanayA liMgito nityam // 1 // iti vacanAt /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita choDyA aisA bhI vastusvarUpakA saMbhava hai / bahuri dravyake rUpakA grahaNa honeMkA asamarthapaNAMteM dravyakA abhAva nAhI hai / tisa dravyake grahaNakA upAya jo pratyabhijJAnapramANa tAkA bahulapaNe pAvanAM hai, tisa pramANakai pahale pramANapaNAM kahyAhI hai / bahuri uttarakAryakI utpattikI anyathAnupapattiteM bhI dravyakI siddhi hoya hai, dravya na hoya to uttarakAryakI utpatti na hoy| bahuri jo kSaNika sAdhaneMvirSe sattvanAma anya hetu kahyA so bhI vipakSa jo nitya tAvirSe sattva nAhI taisaiM kSaNikamaiM bhI nahI hai, tAteM satva hetu" bhI kSaNika sAdhyakI siddhi nAMhI hoya hai / so hI kahiye hai--sattva hai so arthakriyAteM vyApta hai, bahuri arthakriyA hai so kramayogapadyakari vyApta hai, te krama yaugapadya doU kSaNikarte nivRttirUpa huye saMte apanaiM vyApya jo arthakriyA nivRttirUpa hotI apane vyApaleM yogya jo sattva tAhi lekari nivRttirUpa hoya hai; aisaiM nityakI jyoM kSaNikakaiM bhI gadhAke sIMgavat sattva nAMhI hai / aisaiM kSaNikavirSe sattvakI vyavasthA nAMhI hai / bahuri kSaNika vastukai krama yaugapadyakari arthakriyAkA virodha hai so asiddha nAMhI hai jAte tAkai dezakari kiyA ara kAlakari kiyA jo krama tAkA asaMbhava hai| jo avasthita eka hoya tAhIkai aneka deza ara kAlakI kalA tinivirSe vyApIpaNAM hoya so dezakrama ara kAlakrama kahiye hai| so kSaNikavi aisA dezakrama ara kAlakrama nAhI hai jAteM bauddhamatamaiM aiseM kahyA bhI hai, tAkA zlokakA artha-jo vastu jisa kSetramaiM hai so tahAM hI hai bahuri jisa kAlamaiM hai so jahAM hI hai yA" padArthanikai dezakAla virSe vyApti nAMhI hai; aisaiM Apa kahyA hai / (1) yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva sH| na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate //
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| bahuri pUrva uttara kSaNanikaiM eka saMtAnakI apekSA kari bhI krama nAhI saMbhavai hai jAteM jo saMtAnakU vastubhUta mAneM tau tisakai bhI kSaNikapaNAM Thaharai taba tisakI apekSA krama nAhI varSe hai / ara akSaNikapaNAM hote bhI vastubhUtapaNAM mAneM tau vastubhUtapaNAM kari tisa saMtAnahI kari sattva Adi hetukai anaikAntikapaNAM Avai / bahuri santAnakU avastubhUta mAneM tau bhI tisakI apekSA kramayukta nAhI hoya / bahuri yugapatpaNAM kari bhI kSaNika viSai arthakriyA nAMhI saMbhava hai / ihAM doya pakSa--jo yugapat eka svabhAva kari nAnAkArya karaNAM mAniye to tisake kAryakaiM ekapaNAM Thaharai, bahuri jo nAnAsvabhAva kalpiye to te svabhAva tisakSaNa kari vyApe cAhiye / so jo eka svabhAva kari te kSaNika tini svabhAvanimaiM vyApai tau tini svabhAvanikai ekarUpa Thaharai, bahuri jo nAnAsvabhAva kari vyA tau anavasthA dUSaNa Avai jAtai pheri eka svabhAva aneka svabhAvakA prazna calyA jAya / bahuri bauddha kahai hai jo eka pUrva kSaNakai eka uttara kSaNavirSe upAdAnabhAva hai so hI anya je rUpa" rasAdika tinivi tisakSaNakaiM sahakArI bhAva hai yaha hI svabhAva bheda hai; tau tAkU AcArya kahaiM haiM:--nitya ekarUpa vastukaiM bhI kramakari nAnAkArya karanevAlekai svabhAvakA bheda ara kAryakA saMkarapaNAM mati hohu, aisA dUSaNa taiM kahyA thA so mati hohu / ihAM bauddha kahai jo akrama" kramavAn vastukI utpatti nAhI tArauM nityakai aisaiM nAhI, to tAkU kahiye-taisaiM hI kramarahita jo kSaNika so eka hai anaMza hai aise kAraNa" yugapat aneka kAraNanikari sAdhane yogya je aneka kArya tinikA virodha hai, tAtai tAmaiM bhI kAryakArIpaNAM nAMhI hai / bahuri vizeSa kahaiM haiM, bauddhakU pUcha hai tere pakSa viSa kAryakArIpaNAM satkai. mAna hai ki asatkai mAneM hai ? jo satkai kAryakA karttApaNAM mAneM hai
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita tI sakalakAlakI kalA virSe vyApIje kSaNa tinikai ekakSaNavartIpaNAMkA prasaMga AvegA / bahuri jo dUsarA pakSa asatkai kAryakArIpaNAM mAneMgA tau gadhAkai sIMga AdikaiM bhI kAryakArIpaNAM ThaharaigA jAnaiM gadhAkA sIMga bhI asatrUpa hai, yAmaiM vizeSa nAhI / bahuri sattvakA lakSaNa arthakriyAkArIpaNAM hai so asatkai kAryakArIpaNAM mAna tAkai vyabhicAra AbaigA / tAteM vizeSa ekAMta hai so kalyANakArI zreSTha nAMhI / aisaiM vizeSa ekAnta mAnanevAlA jo bauddhamata tAkI pakSakA nirAkaraNa kiyA, yAteM vizeSa ekAnta vastusvarUpa nAhI tAtai pramANakA viSaya nAhI hai / ihAM tAMI bauddhamatItUM carcA hai| ___ AgaiM naiyAyikatUM carcA kareM haiM;-aba kahaiM haiM-jo sAmAnya vizeSa doU paraspara apekSArahita haiM aisaiM naiyAyikamatI mAneM haiM so tinikA mata bhI yuktikari yukta nAhI hai, so kahaiM haiM jAtai tinikai paraspara bheda hoteM doUmaiM ekakA bhI sthApana karanekA asamarthapaNAM hai / so hI kahiye hai;-vizeSa kahiye vyaktiteM tau prathama dravya guNa karma padArtha haiM / bahuri sAmAnya para apara bheda doya prakAra hai / tahAM parasAmAnya tau sattAsvarUpa hai tisauM vizeSanikai bheda hote vizeSanikai asattAkI prApti AI, taiseM hI prayoga hai-dravya guNa karma haiM te asat rUpa haiM--jArauM sattArauM atyaMta bhinna haiM jaisaiM prAk abhAvAdika abhAva haiM taisaiM / ihAM sattAtai atyaMta bhinnapaNAM hetu hai tAkai sAmAnya vizeSa samavAya padArthaninai vyabhicAra nAhIM hai jAte tini virSe svarUpa sattvakU abhinna naiyAyika mAneM haiN| bahuri naiyAyika kahai hai-jodravyAdi padArthanikai pramANakari siddhapaNAM hai tau dharmIkA grAhaka pramANa tAkari tumaneM hetu kahyA so vAdhita hai, jisa pramANakari dravya Adika nizcaya kIjiye hai tisahI pramANakari tinikA sattva nizcaya
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 173 kIjiye hai / ihAM tuma kahoge-dravya Adika pramANa siddha nahI hai tau tumAre hetukai AzrayakI asiddhi AvaigI, tAkA uttara AcArya kahaiM hai-jo yaha kahanA ayukta hai jAnaiM ihAM hamaneM prasaMgasAdhana kiyA hai| parakA iSTa lekari parakai aniSTa batAvanAM so prasaMgasAdhana hai, so ihAM prAk abhAvAdivirSe sattvatai bheda hai so asattvateM vyApta pAiye hai so vyApya hai, tAk tisa bhedakA dravyAdivi aMgIkAra hai so vyApaka jo asattva tAkA aMgIkArateM avinAbhAvI hai, aisaiM ihAM prasaMgasAdhana hai| tArauM naiyAyika. kahyA pramANavAdhita Adi doSa, so nAhI Avai hai, padArthAnakU naiyAyika jaisaiM bhedAbheda mAnai thA tisahIkI apekSA lekari prasaMgasAdhana kiyA hai / isahI kathanakari dravya Adikakai bhI dravyapaNAMta bheda hote adravyAdipaNAM vicarayA jAnanAM / buhuri AcArya naiyAyikaLU pUche hai--ki dravya guNa karma sAmAnya vizeSa samavAya ini chaha pardAthanikai paraspara bheda hote nyAre nyAre apaneM svarUpakI vyavasthA kaise hai ? jo kahaigA-dravyakA dravya aisA nAma dravyatvakA saMbaMdhate haiM tau dravyatvake saMbaMdha pahale dravyakA svarUpa kahA hai, so kahyA cAhiye jAkAri sahita dravyatvakA saMbaMdha hoya ? jo kahai-dravya hI svarUpa hai tau tisakA dravya aisA nAma to dravyatvakA saMbaMdharUpa kAraNateM hoya hai tAteM dravya aisA svarUpakA ayoga hai / bahuri kahai-jo nijarUpa tau sattva hai to tAkA bhI sattva aisA nAma sattAke saMbaMdhateM karanete dravyakA nijarUpa nAMhI baneMgA / aise hI guNa AdiviSai bhI kahi lenAM / aiseM hoteM kevala sAmAnya vizeSa samavAya ini tIna hIkai svarUpa sattva kari tasau nAma banaiM hai, tAtai tini tIna hI padArthanikI vyavasthA Thaharai hai / bahuri ihAM naiyAyika kahai hai-naiyAyika vaizeSikakA abhiprAya eka hI hai tAteM naiyAyika hI nAma likhyA hai, ihAM sAmAnya nAma yaugamata jAnanAM, ara dravyAdika sapta hI padArtha vaizeSika kahai hai| aba vaha kahai hai
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita syAdvAdI jainI jIva Adi padArthanikai sAmAnyavizeSasvarUpapaNAM mAneM haiM so tini sAmAnya vizeSakA vastutaiM bheda abheda haiM te virodha Adi ATha doSake AvaneMtaiM eka vastuviSai nAMhI saMbhava haiM, so hI kahaiM haiM-- bheda abheda doU vidhi pratiSedhasvarUpa haiM te eka jo abhinna vastu tAviSai saMbhaveM nAMhI, jaiseM zIta uSNa sparza doU ekaviSai nAMhI saMbhavai taisaiM, aisaiM tau virodha dUSaNa AyA / bahuri bhedakA AdhAra anya abhedakA AdhAra anya, aisaiM vaiyadhikaraNya dUSaNa AyA / bahuri jisa svarUpakUM mukhyakAra bheda varteM hai ara jisakUM mukhya kAra abheda vartte hai te doU svarUpa bhinna haiM tathA abhinna haiM, bahuri tahAM bhI bhedAbhedake kalpa taiM anavasthA dUSaNa hai / bahuri jisa rUpakari bheda hai tisa hI rUpa - kari bheda bhI abheda bhI hai aiseM saMkara dUSaNa hai, bahuri jisakari bheda hai tisakari abheda hai jisakari abheda hai tisakari bheda hai, aise vyatikara dUSaNa hai / bahuri bhedAbheda svarUpapaNAM hotaiM vastukA asAdhAraNa AkArakari nizcaya karaneMkUM asamarthapaNAM hai, tAteM saMzaya dUSaNa hai / tisa hI hetu apratipatti dUSaNa hai / tisa hI hetutaiM abhAva dUSaNa hai / aiseM anekAntAtmaka vastu bhI nizcita nAMhI hoya sake~ haiM, aiseM naiyAyika kahaiM haiM / tahAM AcArya kahaiM haiM : -- aisaiM kahanevAle bhI pratItisvarUpa kahanevAle nAMhI jAtaiM pratItigocara vastu hoya tAmaiM virodhakA asaMbhava hai| virodha tau jaiseM dIkhai nAMhI taiseM kahai tAneM haiM, tahAM jo dekhanemeM AvaiM tahAM kahA virodha ? bhedAbhedataiM eka vastu maiM doU pragaTa dIkheM haiN| ihAM jo zIta uSNasparzakA dRSTAMta kahyA so dhUpadahanakA ghaTa Adi eka avayavakai zIta uSNa svabhAvakI prAptitaiM virodhakA dRSTAnta ayukta hai, dhUpa dahanake ghaDe maiM zIta uSNa doU sparza hoya haiN| Adi zabdakari saMdhyAviSai prakAza tamakA sAthi avasthAna hoya hai / eka vastukai cala acala rakta arakta 1
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| AvaraNasahita AvaraNarahita ityAdi viruddha dharmanikA yugapat dekhanAM hai ! taisaiM kahe je bhedAbheda tinikai bhI virodha nahI hai / isa hI kathanakari vaiyAdhikaraNya bhI nirAkaraNa kiyA, tini bhedAbhedakai eka AdhArapaNAMkari pratItimaiM samAnAdhikaraNa hai, ihAM bhI cala acala Adi pahale dRSTAMta kahe te jAnaneM / bahuri jo anavasthA nAmA dUSaNa kahyA so bhI syAdvAdamatakU nAMhI jAnanevAlekari batAyA hai, syAdvAdInikA yaha mata haisAmAnya vizeSa svarUpa vastuvirSe sAmAnya vizeSa haiM te hI bheda haiM jAteM bhedazabdakari tiniLU hI kahe haiM, bahuri dravyarUpa kari abheda hai aisA kahyA hai so dravyahI abheda hai jAte vastukai ekAneka svarUpapaNAM hai, athavA bhedanayakA pradhAnapaNAMkari vastuke dharmanikai anaMtapaNAM hai tAteM anavasthA nAhI hai / so hI kahiye hai-jo sAmAnya hai bahuri je vizeSa haiM tinikai anvayarUpa AkArakari ara vyAvRtta kahiye nyArA nyArA AkArakari bheda hai, bahuri tinikai arthakriyAke bhedatai bheda haiM, bahuri tisa arthakriyAka zaktibhedatai bheda hai, so zakti bheda bhI sahakArIke bhedateM hai, aisaiM anaMta dharmanikA aMgIkAra karane" anavasthA kAherauM hoya ? so hI kahyA hai, tAkA zlokakA arthaH-jo mUlanAzakA karanahArA hoya tAhi anavasthA dUSaNa paMDita kahaiM haiM, vastukai anaMtapaNAM hote athavA vicAranekU asamarthatA hoya tahAM anavasthA dUSaNa nAhI, jo anavasthA hoya to bhI dUSaNa na kahiye / bahuri jo saMkara ara vyatikara ye doU dUSaNa haiM te bhI mecaka jJAnake dRSTAntakari bahuri sAmAnya vizeSake dRSTAnta kari dUra kiye / ihAM saMkara dUSaNake nirAkara (1) tathA coktam:-mUlakSatikarImAhuranavasthAM hi dUSaNam / vAstvAnaMtye'pyazaktau ca nAnavasthA vicaaryte||1||
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita wwwmmmmmmmmmmmmmmmmm NakU dRSTAnta mecaka jJAna anekavarNAkAra vastuke jAnaneMkU kayA hai| bahuri sAmAnya vizeSa aise jo jo hI gaUpaNAM apanI vyaktinikI apekSA sAmAnya, so hI mahiSa AdikI apekSA vizeSa, aise dRSTAntakari vyatikara dUSaNa nAhI / ihAM kahai---jo mecakajJAna virSe tau jaisA vastumaiM anekavarNAkAra thA taisA pratibhAsai hai, to tAkU kahiye ihAM hamArai bhI jaisI vastu hai tAkA taisAhI pratibhAsa hohu, tAkA pakSapAtakA abhAva hai / bahuri jaisA vastu hai tAkA taisA nirNaya bhayA tahAM saMzaya nAhI yukta hai, saMzaya to calitajJAnarUpa hai, acala pratibhAsavi. saMzaya banaiM nAhI / bahuri jo vastu prApta bhayA siddha bhayA tAkai viSai apratipatti kahanAM yaha tau atidhIThapaNAM hai / bahuri jAkI upalabdhi hoya tahAM anupalaMbha bhI nAMhI siddha hai tArauM abhAva bhI nAMhI / aisaiM ini dUSaNani" rahita pratyakSa anumAna pramANakari aviruddha anekAMtAtmaka vastukA kahanevAlA anekAntamata hai so siddha hai| isa hI kathana kari avayava avayavIkai guNa guNIkai karma karmavAnkai kathaMcit bheda hai kathaMcit abheda hai so kahe jAnane / aba naiyAyika kahai hai--jo samavAyake vaza" bhinna padArtha virSe bhI abhedakI pratIti hai jAkai brahmatulya jJAna na upajyA tAkai, bhAvArtha--jAkai atIndriya jJAna nAhI tAkai bhinna padArtha virSe bhI samavAyateM abhedakA jJAna hai| tAkU AcArya kahaiM haiM--jo aisaiM nAhI jAtai samavAya bhI padArtha bhinna hI hai tAke sthApanekI asamarthatA hai / so hI kahiye hai--ihAM doya pakSa haiM, samavAyakI vRtti hai so apanA samavAyI padArthanivirSe vRtti sahita hai, ki vRttirahita hai ? jo kahai vRttisahita hai tau tahAM bhI doya pakSa karaiM haiM, jo yaha vRtti ApahI kari vRttisahita hai ki anyavRtti kari hai ? jo kahaiApahI kari hai to yaha pakSa tau nAhI vaNeM hai, samavAyavidhaiM anya
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 177 samavAyakA aMgIkAra nAhI pAMcahI padArthaka samavAyIpaNAM hai, aisA naiyAyikakA vacana hai| bahuri anya vRttikI kalpanA kareM to so vRtti apane saMbaMdhInivi varte hai ki nAhI ? aisaiM kalpanA kareMteM anya vRttikI paraMparAkI prAptitai anavasthA Avai / ihAM kahai apaneM saMbaMdhInivirSe anyavRttikai anyavRttikA aMgIkAra nAhI tAteM anavasthA nAhI Avai, tau tAkU kahiye-samavAyavirSe bhI anyavRtti mati hohu / aba pheri naiyAyika kahai hai jo samavAya hai so apane AzrayavirSe vRttirUpa nAhI mAniye hai, tau tAkU kahiye-chaha padArthanikai AzritapaNAM hai aisA graMthakA virodha AvaigA, naiyAyikakA sUtra hai-jo nitya dravya vinA chaha padArtha anyake Azraya haiM so aisA sUtra virodhyA jAya / bahAra naiyAyika kahai hai-jo samavAyi padArthanike hote hI samavAyakI pratIti hai tAteM samavAyakai AzritapaNAM kalpiye hai, tau tAkU kahiye--mUrttadravyanikU hote hI dizAdravyakA liMga jo yahu yAteM pUrva dizAkari hai ityAdika jJAna tAkai bahuri kAlakA liMga jo para apara Adi pratIti tAkA sadbhAvanai tini doU dravyAnakai bhI tini mUrta dravyAnakA AzritapaNAM tthhraigaa| tAtaiM sUtramaiM kahyA jo nitya dravya vinA anyakai AzritapaNAM hai, aisA kahanAM ayukta bhayA / bahuri vizeSa kahai hai-jo samavAyakai anAzritapaNAM hoteM saMbadharUpapaNAM hI na varSe hai, taise hI prayoga hai-samavAya hai so saMbaMdha nAhI hai jAte yAkai anAzritapaNAM hai jaisaiM dizA Ada dravya anAzrita hai taisaiM / isa prayogavirSe samavAya jo dharmI so kathaMcit tAdAtmyarUpa hai ara aneka hai tAkU hama mAnyA hai tAteM dharmIkA grAhaka jo pramANa tAkari vAdhA nAMhI hai| bahuri AzrayAsiddha dUSaNa na kahanAM / bahuri tisa samavAyakai AzritapaNAM hoteM bhI yahu dUSaNA kahiye hai, samavAya hi. pra. 12
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitahai so eka nAhI hai jAte saMbaMdhasvarUpapaNAM hote yAkai AzritapaNAM hai jaisaiM saMyoga sabaMdha hai / ihAM sattAkari hetukai anekAnta hoya hai tAteM hetukA saMbaMdhasvarUpapaNAM hoteM aisA vizeSaNa kiyA hai| aba naiyAyika pheri kahai hai-jo saMyoga vi tau dRDha saMyoga zithila saMyoga ityAdi nAnApaNAMkI pratIti hai tAtaiM nAnApaNAM hai ara aisaiM samavAyavirSe tau nAMhI jAteM samavAya tau tisatai viparIta hai, tAkU AcArya kahaiM haiM jo aisaiM nAhI jAteM samavAyaviauM bhI utpattimAnapaNAM vinazvarapaNAMkI pratItirUpa nAnApaNAM sulabha hai| bahuri kahai-saMbaMdhI padArthake bhedatai samavAyavirSe nAnApaNAM hai tau sayogaviauM bhI taisaiM hI nAnApaNAM samAna hai, eka hI viSai tau prazna yukta nAhI / tAtaiM naiyAyikakari kalpita samavAyakaiM vicAra kara ayogyapaNAM hai, tAk tisa samavAyake vaza" guNa guNI Adi vi abhedakI pratIti nAMhI vaNai hai / bahuri naiyAyika kahai haijo avayava avayavI AdikA bhinna pratibhAsa hai tAtai tinikai bhedahI hai| tAkU AcArya kahaiM haiM--jo yahu nAhI jAteM bhedapratibhAsakai abhedatai virodha nAhI hai, ghaTapaTa Adikai bheda hai tauU kathaMcit abheda vagaiM hai / sarvathA pratibhAsakai bhedakI asiddhi hai jAteM yahu sat hai ityAdi abheda pratibhAsakA bhI sadbhAva hai / tAteM kathaMcit bhedAbhedAtmaka, dravyaparyAyAtmaka, bahuri sAmAnyavizeSAtmaka tatva hai, so jalakI tIra dekhaneMvAlekai pakSI dekhanemeM AyA tisa nyAyakari naiyAyika apanA mata sAdhai thA tAkai syAdvAdamatamaiM kahyA tattva bhI dekhanemaiM AyA, yA bahuta kahanekari pUrNatA hohu // 1 // ___ Agai aba anekAntAtmaka vastuke samarthanakai arthihI doya hetu kahaiM anuvRttavyAvRttapratyayagocaratvAt pUrvottarAkAraparihArAvAptisthitilakSaNapariNAmenArthakriyopapattezca // 2 //
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 179 yAkA artha -- anuvRtta kahiye anvayarUpa ara vyAvRtta kahiye nyArA yArA rUpa inikA jo pratyaya kahiye jJAna maiM pratIti tAkai gocarapaNAMtaiM, huri pUrva pariNAmakA choDanAM uttara pariNAmakA grahaNa karanAM ini doUnikari sahita sthitirUpa so hai lakSaNa jAkA aisA jo pariNAma tisakari artha kriyAkI prApti hai tAtaiM / tahAM anuvRtta AkAra tau jaisaiM aneka gaU viSai gaU gaU aisI pratIti, so hai / bahuri vyAvRta AkAra kahiye yaha gaU zyAma hai yaha kAbarA hai aisaiM nyArI nyArI pratIti, so hai / tini doU pratItinikai gocara kahiye viSaya tAkA bhAva tAtaiM anekAMtAtmaka vastu hai / isa hetukari tau tiryak sAmAnya ara vyatirekalakSaNa vizeSa ini doU svarUpa vastu sAdhyA / bahuri pUrva AkArakA tyAga uttara AkArakI prApti ara ini doUnikari sahita sthiti sohI hai lakSaNa jAkA aisA jo pariNAma tisakari artha kriyAkI upapatti hai, ttAtaiM sAmAnyavizeSAtmaka vastu hai / isa hetukari UrddhatA sAmAnya ara paryAyanAmA vizeSa ini doU rUpa vastu samarthyA hai // 2 // AgaiM pahale kahyA jo sAmAnya tAkA bhedakUM kahaiM haiM; sAmAnyaM dvedhA tiryagUrddhatAbhedAt // 3 // yAkA artha- - sAmAnya doya prakAra hai; tiryakU sAmAnya, UrddhatA sAmAnya aisaiM bhedataiM // 3 // AgaiM pahalA bheda jo tirthakU sAmAnya tAkUM udAharaNasahita kahai hai: -- sadRzapariNAmastiryak khaMDamuMDAdiSu gotvavat // 4 // yAkA artha --sadRza kahiye sAmAnya jo pariNAma so tiryak sAmAnya hai jaisaiM aneka khAMDI mUMDI gaU haiM tiniviSai gaUpaNAM hai / tahAM
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita jo gaUpaNAM AdikU sarvathA nitya eka rUpa mAniye tau krama yaugapadya kari artha kriyAkA virodha Avai ara sarva vyaktinivirSe nyArA nyArA samastapaNe vRttikA ayoga Avai / tAteM aneka hai ara sadRzapariNAma svarUpa hI hai, aisA tiryak sAmAnya kahyA // 4 // ___ AgaiM dUsarA bheda jo UrddhatA sAmAnya tAkU dRSTAntasahita dikhA ___ parAparavivartavyApi dravyamUrkhatA mudiva sthAsA. diSu // 5 // __yAkA artha--para kahiye pUrvakAlabhAvI apara kahiye uttarakAlabhAvI vizeSa paryAya tinivirSe vyApanevAlA jo dravya so uddhatA sAmAnya hai jaisaiM sthAsa koza kusUla Adi mRttikAkI avasthA virSe mRttikA vyApI hai / ihAM sAmAnya zabdakI anuvRtti leNIM / tAkari yaha artha hoya hai jo yaha uddhatA sAmAnya hai so kahA hai ? dravya hai, so hI parAparavivarttavyApI aisA vizeSaNarUpa kIjiye hai, pUrva aparakAlavartI tIna kAla viSai anvayarUpa hai aisA artha hai, jaisaiM citrakA jJAna eka hai tA virSe eka kAlabhAvI je aneka apane virSe Aye citrake nIla Adi AkAra tinikI vyApti hai taisaiM ekakai bhI krama" hoya, aisA pariNAma tinivirSe vyApIpaNAM hai / aisA artha jAnanAM // 5 // ArauM vizeSakai bhI doya prakArapaNAM hai, aisaiM dikhAvai hai; vizeSazca // 6 // yAkA artha-vizeSa hai so bhI doya prakAra hai / ihAM dvedhA zabdakA adhikAra kari saMbaMdha karanAM // 6 // so hI kahaiM haiM,
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 181 wwwwwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm paryAyavyatirekabhedAt // 7 // yAkA artha--so vizeSa doya prakAra hai, paryAya ara vyatireka aisaiM bhedate // 7 // AgeM pahalA vizeSakA bhedakU kahaiM haiM;ekasmin dravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyA Atmani harSaviSAdAdivat // 8 // ___ yAkA artha-eka dravyavi kramabhAvI pariNAma haiM te paryAya haiM jaisaiM AtmAvi harSa ara viSAda anukrama" hoya haiM te paryAya haiM / ihAM Atmadravya apanI deha pramANa mAtra hI hai vyApaka nAhI hai, bahuri baTakaNikA mAtra choTAsA nAhI hai, bahuri kAyakai AkAra pariNaye je pRthvI apa teja vAyu AkAza tAvanmAtra cArvAkamatI kahai hai so nAhI hai / tahAM AtmAkU yaugamatI vyApaka kahaiM haiM, tinikA tau anumAnakA prayoga aisA hai-AtmA vyApaka hai jAte dravyapaNAMkU hote amUrtikapaNAM hai jaisaiM AkAza vyApaka hai| tAkU pUchiye--jo amUrtapaNAM hai so jo rUpAdika svarUpa mUrtIkapaNAM hai tAkA pratiSedharUpa amUrtapaNAM hai to manakari anekAnta hai / yaugamatI manakU dravya mAneM haiM ara amUrtapaNAM ThaharAyA hai tauhU vyApaka nAhI, yaha vyabhicAra AyA / bahuri kahai-asarvagata dravyakA parimANa mUrtapaNAM hai tAkA niSedha amUrtapaNAM hai to para je hama tini prati sAdhya samAna hetu hai, AtmAkai vyApakapaNAM sAdhya hai taisA hI vyApakapaNAM hetu bhayA / bahuri anya anumAna kahaijo AtmA vyApaka hai jAte aNuparimANa adhikaraNakakA abhAva hote nitya dravya hai, ihAM nitya hai aisA hI hetu kahai tau paramANuvirSe guNa bhI nitya hai tAkari vyabhicAra Avai tAke parihArakai Arthi nitya dravya
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita kahyA / bahuri dravya hI kahate to ghaTa bhI dravya hai tAkari vyabhicAra Avai tAke parihArakai Arthi nitya vizeSaNa kiyA / bahuri nitya dravya hI kahateM manakari anekAnta hoya tAke parihArakai arthi aNuparimANAnadhikaraNa kahyA, ihAM bhI AkAzakA dRSTAnta hai / so yaha anumAna bhI samIcIna nAhI hai / jAte aNuparimANAnadhikaraNapaNAM hetukA vizeSaNa hai tahAM niSedha paryudAsa hai ki prasajya hai ? jo kahaigA-paryudAsahai tau aNuparimANakA pratiSedha karikaisA parimANa hai ? mahAparimANa hai ki avAntaraparimANa hai ki parimANamAtra hai ? jo kahai--mahAparimANa hai tau hetu sAdhya samAna hI hai jAteM vyApakapaNAM sAdhya hai mahAparimANa hetu kahyA so samAna bhayA / bahuri kahai--avAntara parimANa hai to hetu viruddha hai, avAntaraparimANAdhikaraNapaNAM hai so avyApakapaNAMhIkU sAdhai hai / bahuri kahai-parimANamAtra hai tau tisakU parimANasAmAnya aMgIkAra karanAM, aise hote aNuparimANakA pratiSedhakari parimANasAmAnyAdhikaraNapaNAM AtmAkai hai aisaiM kahyA Thaharai so baNe nAhI, yAmaiM vizeSa adhikaraNarahitakI siddhikA prasaMga Avai hai; jAteM AtmAkai vi. parimANasAmAnya vyavasthita nAhI / to kahAM hai ? parimANakI vyAktanivirSe hI vyavasthita hai, sAmAnya hoya so to apane vizeSanimaiM hI rahai / bahuri avAntaraparimANa ara mahAparimANa ini doUnikA AdhArapaNAM kari AtmA na pAvai taba parimANamAtra adhikaraNapaNAM AtmA viSai nizcaya kiyA jAya nAhI / bahuri AkAzakA dRSTAnta kahai-so sAdhanarahita hoya, AkAzakai tau mahAparimANAdhikaraNapaNAMkari parimANamAtrAdhikaraNapaNAMkA ayoga hai / bahuri nityadravpaNAM hai so sarvathA asiddha hai, sarvathA nityakai krama yogapadyakari arthakriyAkA virodha hai / bahuri kahaigA-dUsarI pakSa prasajya pratiSedha hai, tau prasajya pratiSedha tau tucchA
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 183 bhAva kahiye sarvathA abhAva rUpa hai, tAkA grahaNakA upAyakA asaMbhava hai, tA" tAkai hetukA vizeSaNapaNAM hI nAhI / bahuri agRhItavizeSaNa hetu hai, so kachU hai nAMhI jAteM aisA vacana hai jo vizeSyavirSe buddhi hai so agRhItavizeSaNasvarUpa nAhI hai, vizeSaNakU grahaNa kiye vizeSyakI buddhi hoya hai / bahuri tucchAbhAvakA grahaNakA upAya pratyakSa pramANa nAhI hai jAtai pratyakSakai tucchAbhAvake saMbaMdhakA abhAva hai / pratyakSa tau indriyakai ara padArthakai sannikarSauM upajai so naiyAyikamatavirSe prasiddha hai / ara vizeSaNa vizeSyabhAva saMbaMdhakI kalpanA karai tau agRhItakai vizeSapaNAM nAMhI hai, aise to pUrvai kahyA, so hI ihAM dUSaNa hai tAteM Atmadravya vyApaka nAhI hai // bahuri baTakaNikA mAtra bhI nAMhI hai, sundara strIkA kuca jaghanasparzanake kAlaviSai roma romamaiM AlhAda AkAra sukhakA anubhava hoya hai jo aisaiM na hoya tau sarvAMga vi romAMca Adi kAryakA upajaneMkA ayoga hoya / bahuri ihAM kahai-jo aNamAtra AtmAkai bhI zIghra vRtti" AlAta cakrakI jyoM yugapatkA pratibhAsa hoya hai tohU kramakari sarvAMga sukha hoya hai tau ihAM ayukta hai jAteM tisa sukhakA kAraNa antaHkaraNakA anya anya saMbaMdhakI kalpanA hote vIcimaiM vyavadhAna kahiye antarakA prasaMga Avai hai, sukhamaiM viccheda vIci vIcimaiM hUvA caahiye| ara manakA saMbandha vinA hI sukha mAniye to sukhakai mAnasapratyakSapaNAMkA ayoga hai / bahuri pRthvI Adi bhUtacatuSTayasvarUpapaNAM bhI AtmAkai nAMhI hai jAteM pRthvI Adi tau acetana hai so acetana" caitanyakI utpattikA ayoga hai / bahuri pRthvI Adike dhAraNa preraNa drava uSNa svabhAvarUpa" caitanyakai anvayakA abhAva hai jAtai pRthivIkA dhAraNa svabhAva hai pavanakA preraNa svabhAva hai jalakA drava svabhAva hai agnikA uSNa svabhAva hai, ini svabhAvanita caitanyakA dekhanAM
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitajAnanAM svabhAvakai anvaya nAhI dIkhe hai / bahuri turatake bhaye bAlakakaiM stana Adivi abhilASakA prasaMga Avai hai, abhilASa tau pratyabhijJAna hoteM hoya hai, pratyabhijJAna smaraNa hote hoya hai smaraNa anubhava hoteM hoya hai, aisaiM pUrvai anubhava honAM siddha hoya hai jAtai vIcikI dazA virSe taisaiM hI vyApti hai / bahuri maraNa bhaye pIche vyantarakulavirSe Apa upajaiM te Aya kahaiM jo maiM phalANAM hUM so vyaMtara bhayAhUM aisaiM kahate dekhiye hai / bahuri keIkanikai pUrva bhavakA smaraNa hoya hai / aiseM cetanakai anAdipaNAM siddha hoya hai, so hI kahyA hai tAkA zloka hai tAkA artha-tisahI dinakA upajyA vAlakakai tisahI dina stanakai lAgaNeMkI icchA hoya hai, bahuri vyantarakA dekhanA, bhavasmaraNakA honA, pRthvI Adi bhUta acetana" anvaya nAhI; aisaiM cyAra hetuniteM svabhAvahIkari jJAtA dravyasvarUpa nitya siddha hoya hai| bahuri aisaiM na kahanAM-jo apanAM dehapramANa AtmA hai, aise kahanemaiM bhI pramANakA abhAva hai yA" sarvatra saMzaya hai jAteM deha pramANa sAdhaneMvirSe anumAna pramANakA sadbhAva hai / so hI kahai hai--devadattanAmA puruSakA AtmA tisake deha viSai hI hai, bahuri tahAM sarvatra hI vidyamAna hai jAte tisa deha viSa hI bahuri tahAM sarvatra hI apanAM asAdhAraNa guNakA AdhArapaNAMkari grahaNa hoya hai| jo jahAM hI bahuri jahAM sarvatra hI apanAM asAdhAraNa guNakA AdhArapaNAMkari pAiye so tahAM hI bahuri tahAM sarvatra hI vidyamAna hoya, jaisaiM devadattake ghara viSai hI bahuri tahAM sarvatra hI pAiye aisA apanAM asAdhA (1) tathA coktam tadahajastanahAto rkssodRsstterbhvsmRteH| bhUtAnanvayanAtsiddhaH prakRtijJaH sanAtanaH // 1 //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 185 raNa bhAsura prakAzapaNAM Adi guNa jAkai aisA dIpaka hai taisaiM hI devadatta puruSakA deha viSai hI ara deha virSe sarvatra hI AtmA hai, AtmAke asAdhAraNa guNa jJAna darzana sukha vIrya haiM te sarvAMgaviSai tisa deha virSe hI pAiya haiM / ihAM deha virSe hI AtmA hai aisA kahaneM teM tau vyApakakA niSedha bhayA, ara deha viSai sarvatra hai aisaiM kahaneM baTakaNikA mAtrakA niSedha bhayA / ihAM zloka hai tAkA artha--sukha hai so tau AlhAdanake AkAra hai, vijJAna hai so meya kahiye jAnane yogya vastukA jAnanA hai, zakti hai so kriyA kari anumAnamaiM Avai hai jaise taruNa puruSakai strIkA samAgamavirSe hoya hai, AnaMda ara jAnanAM aru sAmarthya ye tInUM tahAM tAkai prakaTa dekhiye haiM aisA vacana hai| tAtaiM AtmA apanI dehakai pramANa hI nizcita bhayA // 8 // ___ A vizeSakA dUsarA bhedakU kahai hai; arthAntaragato visadRzapariNAmo vyatireko gomahiSAdivat // 9 // ___ yAkA artha-anya anya padArtha virSe pAiye aisA visadRza pariNAma hai so vyatirekanAmA vizeSa hai, jaisaiM gaU bhaisi Adi nyAre nyAre vilakSaNa pariNAma svarUpa haiM taisaiM / jAteM visadRzapaNAM hai so pratiyogIke grahaNa hote hI hoya hai jaisaiM gaUtai bhaisi visadRza hai / ihAM gaU pratiyogI hai tAkA grahaNa hai| bahuri yA visadRzapaNAMkai parakI apekSA svarUpa hote vastupaNAM nAMhI hai, avastuviSai to ApekSikapaNAMkA ayoga hai jAteM apekSAkai vastuniSThapaNAM hI hai avastubirSe apekSA nAhI hoya hai // 9 // aisaiM pramANake viSayakA nirUpaNa kiyA / (1) sukhamAlhAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / zaktiH kriyAnumeyA syAGnaH kAntA samAgame //
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya paM0 jayacaMdajI viracitaihAM zlokaHsyAtkAralAMchitamabAdhyamanantadharma sandohavarmitamazeSamapi prameyam / devaiH pramANavalato niracAyi taca saMkSiptameva munibhirvivRtaM mayaitat // 1 // yAkA artha-zrI akalaMkadeva AcArya. samasta hI pramANakA viSaya jo prameya tAkA nirUpaNa kiyA, kaisA hai prameya-syAtkAra kahiye kathaMcit prakAra tAkari cihnita hai yAhItaiM avAdhya kahiye nirvAdha hai, bahuri kaisA hai-anaMta dharmakA jo samUha tAkari sahita hai, so kAherauM kahyA hai--pramANake vala" kahyA hai tAtai pramANabhUta hai; so hI muni je mANikyanaMdi AcArya tininaiM saMkSepakari kahyA hai, so hI meM anaMtavIrya AcArya vivaraNarUpa kiyA hai // 1 // svaiyaa| akalaMka deva muni racI jo prameyadhuni, syAdavAda cihnateM azeSa nirabAdha haiM / mAnako sahAya pAya lakhe je anaMta dharma, maMDita akhaMDa paMDitAMkai hU agAdha hai // ratnanaMdi tAhi jAni saMkSepa kiyA vakhAna, tAkA visatAragaM anaMtavIrya sAdha hai / dezamayI kathA rUpa kiyA buddhi sArU maiMbhI / paDhauM sunau bhavyajIva mithyAmata vAdha haiM // 1 // aiseM parIkSAmukha pramANaprakaraNI lughuvRttikI vacanikA virSe viSayakA samuddezanAmA cauthA adhikAra pUrNa bhayA // 4 //
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paMcama smuddesh| [5] AgaiM pramANake phalakI vipratipattikA nirAkAraNakai Artha sUtra kahaiM haiM; ajJAnanivRttihAnopAdAnopekSAzca phalam // 1 // yAkA artha-ajJAnakI to nivRtti kahiye abhAva honA bahuri hAna kahiye tyAga ara upAdAna kahithe grahaNa ara upekSA kahiye udAsInatA vItarAgatA ete pramANake phala haiM // tahAM phala doya prakAra hai sAkSAt kahiye lagatA hI, ara pAraMparya kahiye paraMparA kari / tahAM sAkSAt tau ajJAnakA nAza honAM phala hai jAte vastukA yathArtha jJAna hoya tisa hI kAla ajJAnakA nAza hoya hai, karaNarUpa jJAna so tau pramANa hai ara kriyArUpa jAnanAM so phala hai so hI ajJAnakI nivRtti hai / bahuri paraMparAkari grahaNa tyAga ara vItarAgatA ye phala haiM jAteM prameya vastukA nizcaya bhaye pIche hoya hai / so yahu doya prakArakA hI phala pramANateM bhinna hI hai aimaiM tau naiyAyika mAneM haiM / bahuri pramANateM abhinna hI hai aisaiM bauddhamatI mAneM haiM // 1 // tini doUnikA mata nirAkaraNa kari apanAM mata sthApanA sUtra kahaiM haiM; pramANAdabhinnaM bhinnaM ca // 2 // .
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita yAkA artha-pramANa" pramANakA phala kathaMcit abhinna hai kathaMcit bhinna hai // 2 // AU kathaMcit abhedake samarthana arthi hetu kahaiM haiM; yaH pramimati sa eva nivattAjJAno jahAtyAdatte upekSate ceti pratIteH // 3 // __yAkA artha-jo AtmA prameyakU pramANakari yathArtha jAnaiM hai so hI dUra bhayA hai ajJAna jAkA aisA hoya kari aniSTakA tyAga karai hai iSTakA grahaNa karai hai jo Apakai iSTa aniSTa na jAnaiM tAvi. madhyastha hoya hai vItarAga hoya hai aise pratIti hai| ihAM aisA artha jAnanAMjisa hI AtmAkai pramANakai AkAra pariNAma hoya hai tisahIkai phalarUpapaNAMkari pariNAma hoya hai, aisaiM eka pramAtAkI apekSAkari pramANa phalakai abheda hai| bahuri pramANa karaNarUpapariNAma hai phala kriyArUpa hai; aisaiM karaNakriyA pariNAmake bhedateM bheda hai, aise bhedakai sAmarthyasiddhapaNAM hai tAteM bhedakA samarthana hetu nyArA na kahyA hai // 3 // aisaiM pramANake phalakA nirUpaNa kiyA / ihAM zloka pAramparyeNa sAkSAca phalaM dvedhA'bhyadhAyi yat / devairbhinnamabhinnaM ca pramANAttadihoditam // 1 // yAkA artha-zrIakalaMkadeva muninaiM pramANakA phala sAkSAt ara paraMparAkari doya prakAra kahyA so pramANa" bhinna ara abhinna kahyA hai, so hI yA prakaraNavi. mANikyanaMdiAcAryanaiM kahyA hai // 1 //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 189 dohaa| paraMparA sAkSAta kari bhinna abhinna vicAri / deva kahyo phala mAnako so hI yA madhi dhAri // 1 // aiseM parIkSAmukha pramANa prakaraNakI laghuvRttikI vacanikAvi phalakA samuddeza nAmA pAMcamAM adhikAra saMpUrNa bhyaa|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha SaSTha samuddeza / (6) AgaiM aba kahyA jo pramANakA svarUpa Adi catuSTaya tinikA AbhAsa kahiye kahai jaisaiM nAhI ara tini sArikhe dIkhai tinikU kahai hai tato'nyattadAbhAsam // 1 // yAkA artha-tataH kahiye kahyA jo pramANakA svarUpAdika tAteM anyat kahiye viparIta so tadAbhAsa kahiye tAkA AbhAsa hai / ihAM kahyA jo pramANakA svarUpa saMkhyA viSaya phala ye cyAra bheda tiniteM anyat viparIta so tadAbhAsa haiM // 1 // AgeM kramamaiM prApta bhayA jo svarUpAbhAsa tAkU dikhAveM haiM asvasaMviditagRhItArthadarzanasaMzayAdayaH pramANAbhAsAH // 2 // yAkA artha--asvasaMvidita kahiye Apakari ApakU na jAneM, gRhItArtha kahiye grahyAkU grahaNa karai, darzana kahiye sAmAnyAkAramAtrakA grAhI, saMzaya kahiye saMdeharUpa, Adi zabdatai viparyaya anadhyavasAya ye sarva pramANAbhAsa haiN| ihAM asvasaMvidita gRhItArtha darzana saMzayAdi inikA dvandvasamAsa karanAM / bahuri Adi zabdakari viparyaya anadhyavasAyakA grahaNa karanAM / tahAM jJAna asvasaMvidita hai jAteM anya jJAnakari pratyakSa hoya hai aisaiM naiyAyika matI kahai hai, tAkA prayoga, so hI kahaiM haiMjJAna hai so Apatai nyArA jo jJAna tAkari jAnane yogya hai jAte vedya
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 191 kahiye jAkU jAniye so tau jJeya hai, jaisaiM ghaTa hai / tahAM AcArya kahaiM haiM--yaha kahanAM mile nAhI, ihAM dharmI jo jJAna tAkai anya jJAnakari vedyapaNAM hoteM sAdhyakai madhya Aya paDaneMteM dharmIpaNAMkA ayoga hai jAteM dharmI tau prasiddha hI hoya hai / bahuri dharmI jJAnakai svasaMviditapaNAM kahiye to tisa hI kari hetukai anekAntapaNAM hai / bahuri mahezvarakA jJAnakari vyabhicAra Avai hai jAteM mahezvarakA jJAna asvasaMvidita kahai tau sarvajJapaNAM na Thaharai, svasaMvidita kahai tau svamatakI hAni hoya hai / bahuri vyAptijJAnakari bhI anekAnta kahiye vyabhicAra Avai hai / bahuri asvasaMvidita jJAnateM arthakI pratipattikA ayoga hai jAteM jo jJApaka kahiye janAvanevAlA apratyakSa hoya so janAvaneyogyakU janAvai nAMhI / jo aise hoya jJApaka vinA jANyAM bhI jaNAvai tau zabda kAnateM suNyAM vinA arthakU janAvanevAlA Thaharai, liMga dhUmAdika netrakari dekhyA vinA agni AdikU jAnavanevAlA Thaharai / ihAM kahai--jo lagatAhI anya jJAna hai tAkari grahaNa kariye hai, to tAkai bhI vinA grahyAkai parakA janAvanevAlApaNAM nAMhI taba tAke grahaNakU tisatai anya jJAna kalpane yogya Thaharai tahAM bhI tisatai anya kalpanA aisaiM anavasthA Avai / tAteM asvasaMvidita jJAna aisA naiyAyikakA pakSa zreSTha nAhI / ___ isa hI kathanakari mImAMsaka kahai hai-jo karaNa jJAnakai parokSapaNAMkari svasaMviditapaNAM nAMhI hai karaNajJAna parokSa hI hai tArauM asvasaMvidita hI hai tAkA bhI nirAkaraNa kriyA jAtaiM aise jJAnateM bhI arthakA pratyakSapaNAMkA ayoga hai| ihAM mImAMsaka kahai hai-jo karaNa jJAna hai so karmapaNAMkari pratItimaiM na Avai hai tAteM yAkai pratyakSapaNAM nAMhI hai pratyakSa tau karmajJAna hai, tau tAkU kahiye-aisaiM kaheM phalajJAnake bhI pratyakSapaNAM na ThaharaigA / bahuri kahai-phalapaNAMkari pratibhAsa
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita 1 neMtai pratyakSapaNAM hai tau karaNa jJAnakai bhI karaNapaNAMkari pratibhAsaneMteM pratyakSapaNAM hohu | tAtaiM artha jAnaneMkI anyathA aprAptitaiM jaisaiM karaNa jJAna kalpiye hai taisaiM arthakA pratyakSapaNAMkI anyathA aprAptitaiM jJAnakai pratyakSapaNAM bhI hohu | bahuri kahai -- jo netra Adi karaNakai apratyakSapaNAM hotaiM bhI rUpakA pragaTapaNAM hoya hai, tisauM vyabhicAra A hai / tahAM kahiye--jo bhinna hai karttA jAteM aisA karaNaka hI yahu vyabhi - cAra hai, abhinnakartRkakaraNa horte saMtaiM tau karttAkA pratyakSapaNAM hotaiM tisa karttAtaiM abhinna jo karaNa tAkai kathaMcit pratyakSapaNAMkAra apratyakSa ekAntakA virodha hai, jaisaiM prakAza svarUpakai apratyakSapaNAM hotaiM pradIpakai pratyakSapaNAM hotaiM virodha hai taiseM // bahuri gRhItagrAhI jo dhArAvAhI jJAna so gRhItArtha pramANAbhAsa hai / bahuri bauddhakari mAnyAM jo nirvikalpasvarUpa pratyakSa pramANa so darzana hai, so apane viSayakA upadarzakapaNAM yAkai nAMhI hai tAtaiM apramANa hai / jAtaiM tisa viSayabhUta padArthataiM upajyA jo vyavasAya kahiye nizcaya tAhIkai apanA viSayakA upadarzakapaNAM hai / bahuri bauddha kahai hai-- jo vyavasAyakai pratyakSapaNAM nAMhI pratyakSake AkAra kari anuraktapaNAM hI hai tAtaiM pratyakSakai tau pramANapaNAM hai ara vyavasAya hai so tau gRhItagrAhI hai yAtaiM apramANa hai / tahAM AcArya kahaiM haiM -- yaha subhASita nAMhI, darzana hai so vikalparahita hai tAkA upalaMbha nAMhI tAtaiM tAkA sadbhAvakA ayoga hai / bahuri sadbhAva mAniye tau jaise nIla Adi viSai upadarzaka hai taiseM kSaNakSayAdiviSai bhI tAkA upadarzakapaNAM Thahare hai / bahuri kahai-- jo kSaNakSayAdi viSaikSaNikarte viparIta akSaNikakA saMzayAdirUpa samAropa hoya yAteM tAkA upadarzaka nAMhI, tau tAkUM kahiye - yaha siddha bhaI nIla Adi viSai samAropa jo saMzayAdika tAkA virodhI jo grahaNa so hai lakSaNa jAkA aisA nizcaya hoya hai tisa
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| svarUpa hI pramANa hai anya tadAbhAsa hai / bahuri saMzayAdi haiM te pramANAbhAsa prasiddha hI haiM / tahAM saMzaya hai so tau doya taraphakA sparzana karanevAlA hai jaisaiM khetamaiM ropyA sthANukauM dekhi jAkai yaha sthANu hI hai aisA nizcaya nAhI, so vicArai yaha sthANu hai ki puruSa hai ! tAkA nizcaya nAhI hone taiM yahu pramANAbhAsa hai| bahuri anya vi. anyakA vikalpa nizcaya so viparyaya hai, jaiseM sIpavirSe rUpAkA nizcaya / bahuri vizeSakA nizcaya nAMhI so anadhyavasAya hai, jaisaiM cAlatAkai tRNa lAgai taba jAnaiM kichU hai, vizeSa nizcaya nAhI // 2 // AgaiM kahai hai ini asvasaMvidita Adikai pramANabhAsapaNAM kaisaiM hai; tAkA sUtra svaviSayopadarzakatvAbhAvAt // 3 // yAkA artha-jArauM ye asvasaMvidita Adika haiM tinikai apanAM viSayakA upadarzakatva kahiye nizcAyakapaNAM tAkA abhAva hai tAteM ye pragANAMbhAsa hai // 3 // puruSAntarapUrvArthagacchattRNasparzasthANupuruSAdi jJAnavat // 4 // ArauM ini virSe dRSTAMta anukrama" kahaiM haiM;yAkA artha-anya puruSakA jJAnakI jyoM asvasaMvidita jJAna apanA viSaya viSai nAMhI pravarte hai tAtai pramANa nAhI, pUrvai grahyA hai artha jAneM aisA jJAnakI jyoM gRhItArtha jJAna pramANa nAhIM, cAlatAkai tRNasparzajJAnakI jyoM darzana pramANa nAMhI hai, sthANu puruSa jJAnakI jyoM saMzaya pramANa nAMhI hai, Adi zabdatai viparyayAdika tathA aise aura bhI..jAnaneM..te sAre pramANabhAsa hai|| 4 // hi. pra. 13
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita AgaiM jo saMnikarSakU pramANa kahai hai tisa prati dRSTAnta kahaiM haiM__cakSurasayodravye saMyuktasamavAyavacca // 5 // yAkA artha-netrakai ara rasakai dravyavi. saMyukta samavAya svarUpa sannikarSa hai so jaisaiM pramANa nAMhI taisaiM aura bhI sanikarSa pramANa nAhI / ihAM yahu artha hai-jaisaiM netra ara rasakeM dravyavirSe saMyukta samavAya hai tauU pramANa nAhI tathA cakSu rUpakaiM saMyukta samavAya hai so bhI pramANa nAhI hai tAteM yaha bhI pramANAbhAsahI hai, yahu ativyApti kahI so upalakSaNarUpa hai, aise hI anya indriyake sannikarSa apramANa jAnaneM / ihAM netrakari rUpakaiM saMyoga bhayA ara rUpakaiM ara rasakai eka dravya virSe samavAya hai so rasakari bhI samavAya bhayA so saMyukta samavAyanAmA sanikarSa tau bhayA aru netrakai rasakA jJAna na bhayA tAtai pramANa na bhayA taba ativyApti dUSaNa bhayA / bahuri avyApti dUSaNa hai jArauM netra iMdriya vinA anya indriyanikaiM saMnikarSa hai ara netra pramANa hai tahAM saMnikarSa vyApai nAMhI tAtaiM avyApti hai / bahuri saMnikarSakU pratyakSa pramANa kahaiM haiM tinikai netrakai virSe saMnikarSakA abhAva hai netra padArtha bhiDai nAMhI tAteM netrapratyakSamaiM saMnikarSalakSaNa saMbhavai nAMhI taba asaMbhavI dUSaNa bhI hai| ihAM naiyAyika kahai hai-jo netra prApta arthakA jAnanevAlA hai jAte vIcimaiM anya padArtha ADA Avai taba jAne nAMhI hai jaisaiM dIpakakai bhIti Adi ADI Aya jAya tisa arthakU prakAzai nAMhI taisaiM, bhAvArtha-netra bhI padArthateM juDikara hI jANe hai tAteM saMnikarSakI siddhi hai / tAkU AcArya kahai hai:-yaha bhI sAdhanAM samIcIna nAMhI jAteM netrakai kAca bhoDala Adi ADA Aya jAya toU netra tAkari vyavahita padArthakU prakAzai hai tAtaiM hetu asiddha hai / bahuri vRkSakI zAkhA ara candramAkU eka kAla netra dekhai hai so nAhI Thaharai yaha prasaMga Avai hai / bahuri
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 195 kahai-ihAM kramasUM dekhe hai tahAM puruSakai yugapat dekhanekA abhimAna hai, so aise bhI na kahanAM jAte kAlakA aMtara nAhI dIkhai hai ekahI kAla hai| vahuri vizeSa kahaiM haiM--jo kramakA jJAna tau prApti bhayeM hI netrakai jAnanekA nizcaya bhaye hoya hai, krama prApti vi anya pramANa tau nAhI hai / ihAM kahai-jo netra indriyakaiM taijasapaNAM hai isa hetukari prApta arthakA prakAzapaNAM hai yaha anya pramANa hai, tau tAkU kahiye--yaha nAMhI hai, taijasapaNAMkI siddhi nAMhI hoya hai / ihAM naiyAyika taijasapaNAM sAdhaneMkU prayoga karai hai--netra hai so taijasa hai jAnaiM rUpAdika guNa hai tinimaiM sUM rUpakA hI yaha prakAzaka hai jaisaiM dIpaka hai / AcArya kahai hai-yaha bhI prayoga vinA vicArayAM kiyA hai jAnaiM ihAM pradIpakA dRSTAnta kahyA so tau taijasa hai ara maNi tathA aMjana Adika pArthiva haiM pRthivItaiM upajai haiM teU rUpakU prakAzaiM haiM / bahuri netrakU tejodravyake rUpa prakAzaneMteM taijasa kahiye to pRthivI Adike rUpakA prakAzaka hai, tAteM yAkai pRthivI Adi kari racyApaNAMkA prasaMga Avai hai, bhAvArtha-netra bhI pArthiva Thaharai hai / tAtai sanikarSakai avyAkapaNA hai / tAtai pramANapaNAM nAhI / bahuri karaNa jJAnakari yAkai vyavadhAna hai, sannikarSa bhaye pIche indriya jJAna padArthakU jANeM hai sannikarSahI jAnaiM nAMhI / aise karaNa jJAnakari vyavadhAna bhayA sannikarSakari hI tau arthakA saMvedana nAhI bhayA tAteM sannikarSa pramANAbhAsahI hai // 5 // __ ArauM pramANa sAmAnyAbhAsa kahi kari aba pramANavizeSakA AbhAse kahaiM haiM, tahAM pratyakSabhAsa kahaiM haiM; avaizaye pratyakSaM tadAbhAsaM bauddhasyAkasmAdamadarzanAdvahnivijJAnavat // 6 //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita - yAkA artha-avizadapaNAM hote pratyakSa mAnaiM so pratyakSAbhAsa hai jaisaiM bauddhamatIkai akasmAt nizcaya bhaye vinAhI dhUma dekhane" agnikA vijJAna bauddha nirvikalpa pratyakSa mAneM hai jaisaiM dhUmakI parIkSA nizcaya vinA agnikA anumAna karai / so vinA nizcaya tadAbhAsa hai taisaiM pratyakSAbhAsahI hai pramANa nAhI // 6 // Aja parokSAbhAsakU kahaiM haiM;vaizadye'pi parokSaM tadAbhAsaM mImAMsakasya karaNajJAnavat // 7 // ___yAkA artha-jahAM vaizadya hoya tahAM bhI parokSamAnaiM so parokSAbhAsa hai jaisaiM mImAMsaka karaNajJAna vizada hai toU tAkU parokSa mAneM hai taisaiM / yahu pahale vistArakari kahyA hI hai // 7 // __ AgeM parokSake bhedAbhAsakU kahate saMte kramamaiM AyA jo smaraNA bhAsa tAkU kahaiM haiM;__ atasmi~staditi jJAnaM smaraNAbhAsaM jinadatte sa devadatto yathA // 8 // __yAkA artha-jo anubhavavirSe AyA nAMhI tAkA smaraNA so smaraNAbhAsa hai jaisaiM jinadatta puruSakU pUrvai dekhyA thA ara yAdi devadattakU kiyA ' jo so devadatta ' esaiM // 8 // AgaiM pratyabhijJAnAbhAsakU kahaiM haiM; sadRze tadevedaM tasminneva tena sadRzaM yamalakavAdityAdi pratyabhijJAnAbhAsam // 9 // yAkA artha-sadRza virSe tau so hI yahu hai ara tisa hI vi yahu tisa sArikhA hai jaisaiM doyakA jugala virSe eka dekhai ityAdi pratya
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / bhijJAnAbhAsa hai // ihAM pratyabhijJAna doya prakArakAkU leya pratyabhijJAnAbhAsa bhI doya prakAra kahyA; ekatvanibaMdhana, sAdRzyanibaMdhana / tahAM ekatvaviSai tau sAdRzyakA jJAna, ara sAdRzyavirSe ekatvakA jJAna, so pratyabhijJAnAbhAsa hai // 9 // AgeM tarkAbhAsakU kahaiM haiM; asaMbaddhe tajjJAnaM tarkAbhAsaM yAMvA~statputraH saH' zyAma iti yathA // 10 // yAkA artha-asaMbaddha kahiye avinAbhAvarahita vi avinAbhAvakA jJAna so tarkAbhAsa hai, jaisaiM kAhUkai anya koI putra zyAma dekhi kahai--yAke je te putra haiM tathA hoyage te sarva zyAma haiM; aise vyApti kahanA tarkAbhAsa hai // 10 // AgaiM anumAnabhAsa kahaiM haiM;- / __ idamanumAnAbhAsam // 11 // yAkA artha-idaM kahiye AgaiM kahaiM haiM so anumAnAbhAsa hai // 11 // AzaiM tisa anumAnAbhAsavi. tisake avayavAbhAsa dikhAvaneMkari samudAyarUpa anumAnAbhAsakU dikhAvaneMkI icchAkari pahale pahalA avayavAbhAsa kahaiM haiM; tatrAniSTAdiH pakSAbhAsaH // 12 // (1) mudrita saMskRta pratimeM "yAvA~statputraH sa zyAma iti yathA" yaha pATha sUtra meM nahIM diyA hai kintu TIkAmeM diyA hai aura parIkSAmukha sUtra jo alaga pustakakI AdimeM prakAzita hai vahAM sUtrameMhI aisA pATha diyA hai| lekina yaha pATha sUtra meM hI honA caahiye|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita___ yAkA artha-tini avayavanivi aniSTa Adi zabdakari vAdhita prasiddha ye pakSAbhAsa haiM / iSTa abAdhita asiddha lakSaNa sAdhya pUrvai kahyA thA so hI pakSa kahyA thA // 12 // AzaiM tini" viparIta tadAbhAsa hai, aise kareM haiM;aniSTo mImAMsakasyAnityaH zabdaH // 13 // yAkA artha-aniSTa pakSAbhAsa tau mImAMsakakai zabda anitya hai| mImAMsaka zabdakU nitya mAneM hai so anitya kahai tau tAkai aniSTa hai||13|| ArauM asiddha viparIta siddha pakSAbhAsa kahaiM haiM; siddhaH zrAvaNaH zabdaH // 14 // yAkA artha-zabda hai so zrAvaNa hai, aisaiM pakSa kahai tau siddha pakSAbhAsa hai jAtai zabda tau sunanemaiM Avai hai so zrAvaNa hai hI pheri sAdhai tau siddha pakSAbhAsa hai // 14 // AU avAdhita" viparIta vAdhita pakSAbhAsakU kahate saMte so pratyakSa Adi pramANakari vAdhita hai aiseM dikhAvate saMte sUtra meM haiM;bAdhitaH pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanaiH // 15 // yAkA artha--vAdhita pakSa hai so pratyakSa, anumAna, Agama, loka, svavacana, ini kari hai tAtaiM bAdhita pakSAbhAsa paMca prakAra jAnanAM // 15 // ArauM inikA anukramakari udAharaNa kahaiM haiM:tatra pratyakSabAdhito yathA, anuSNo'gnidravyatvAjalavat // 16 // yAkA artha-tini virSe pratyakSa vAdhita-jaisaiM agni hai so anuSNa kahiye zItala hai jAte yAkai dravyapaNAM hai jaisaiM jala zItala hai taisaiM /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 199 ihAM agni hai so uSNa sparza svarUpa hai so anuSNa kahA taba sparzana pratyakSakari bAdhita bhayA // 16 // Argai anumAnavAdhita haiM haiM apariNAmI zabdaH kRtakatvAt ghaTavat // 17 // yAkA artha -- zabda hai so apariNAmI hai jAteM yAkai kRtakapaNAM hai, kanyA hoya hai, jaisaiM ghaTa kanyA hoya hai / ihAM apariNAmI pakSa hai so nitya pakSa haiM, so zabda kRtakapaNAM hetutaiM pariNAmI sadhai hai, isa anumAnakari nitya pakSa vAdhita hai // 17 // -- AgaiM AgamavAdhita haiM haiM:pretyA'sukhaprado dharmaH puruSAzritatvAdadharmavat // 18 // yAkA arthaH-dharma hai so paralokaviSai duHkha denevAlA hai jAteM yaha puruSakai Azraya hai jaisaiM adharma puruSakai Azraya hai tArteM duHkha denevAlA hai / ihAM puruSa ke AzrayapaNAMta adharma dharma avizeSarUpa hai tauU AgamaviSai dharmakai paraloka maiM sukhakA kAraNapaNAM kalA hai, tAtaiM pakSa AgamabAdhita hai // 18 // AgeM lokavAdhita haiM haiM; - zuci naraziraHkapAlaM prANyaMgatvAcchaMkhazuktivat // 19 // yAkA artha -- manuSyakA mastakakA kapAla kahiye khoparI so pavitra hai jAtai yAkai prANIkA aMgapaNAM hai jaisaiM zaMkha sIpa pavitra mAniye hai taisaiM / ihAM lokaviSai manuSyakI khoparI prANIkA aMga hai tauU apavitra mAniye hai, zaMkha sIpa prANIke aMga haiM tinikUM pavitra mAneM hai taisaiM khoparIkUM pavitra kahanAM lokatrAdhita hai // 19 // AgaiM svavacanavAcita kahaiM haiM; -
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita mAtA me baMdhyA puruSasaMyoge'pyagarbhatvAta prasiddhavaMdhyAvat // 20 // __yAkA artha--merI mAtA vAMjha hai jAte puruSakA saMyoga hoteM bhI tAkai garbhavatIpaNAM nAMhI hai jaise anya prasiddha vaMdhyA hai taisaiM / ihAM merI mAtA kahaneta vaidhyA kahanA apanAM yacanahIta bAdhita bhayA, jo vaMdhyA hai to Apa putra kaisaiM bhayA // 20 // AU kramamaiM Aye je hetvAbhAsa tinikU kahaiM haiM; hetvAbhAsA asiddhaviruddhAnakAntikAkiMci. tkarAH // 21 // yAkA artha--hetvAbhAsa cyAri haiM; asiddha, viruddha, anaikAntika, akiMcitkara aiseM // 21 // ArauM inikA yathAnukramakari udAharaNasahita lakSaNa haiM haiM;asatsattAnizcayo'siddhaH // 22 // yAkA artha--asat hai sattA ara nizcaya jAkA so asiddha hevAbhAsa hai // sattA ara nizcaya jo hai so " sattAnizcayau " kahiye, nahI hai sattA ara nizcaya jAko so asatsattAnizcaya kahiye // 22 // AgeM pahalA bhedakU kahaiM haiM; avidyamAnasattAkaH pariNAmI zabdaH cAkSuSatvAt // 23 // yAkA artha-nAhI vidyamAna hai sattA jAkI so asata sattAka nAmA asiddha hetvAbhAsa hai jA" zabda hai so pariNAmI hai jAteM cAkSuSa hai / ihAM zabda tau zrAvaNa hai ara cAkSuSa hetu sUM sAdhai so zabdavirSe cAkSuSapaNAMkI sattA nAhI // 23 //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / Age kahaiM haiM ki isa hetu asiddhapaNAM kaisaiM bhayA ? ; svarUpeNaivAsiddhatvAt // 24 // yAkA artha --yaha svarUpakari hI asiddha hai cAkSuSapaNAM zabdakA 201 svarUpa nAMhI // 24 // AgaiM prasiddhakA dUsarA bhedakUM kahaiM haiM; - avidyamAnanizcayo mugdhabuddhiM pratyagniratra dhUmAt // 25 // yAkA artha -- pravidyamAna hai nizcaya jAkA so asat nizcaya haitvAbhAsa hai jaisaiM mugdhabuddhi jo bholAjIva tisa prati kahaiM ihAM agni hai jAteM dhUma hai // 25 // AgaiM yArkai asiddhatA kaisaiM ? aiseM pUche kahaiM haiM; tasya vASpAdibhAvena bhRtasaMghAte saMdehAt // 26 // -- yAkA artha - tisa dhUma nAmA hetukaiM vApha AdipaNAMkari pRthivI Adi bhUtasaMghAtaviSai saMdeha asat nizcaya hai / mugdharke vidyamAna dhUmaviSai bhI vinA samasyAM saMdeha upajai jo yaha vApha hai ki dhUma hai ? // 26 // A amugdhabuddhi prati aura asiddhakA bheda kahaiM haiM ;sAMkhyaM prati pariNAmI zabdaH kRtakatvAt // 27 // yAkA artha--sAMkhya matI prati kahai-- jo zabda pariNAmI jAtaiM kRta hai // 27 // yAkA asiddhapaNAMviSai kAraNa kahaiM haiM; tenAjJAtatvAt // 28 // yAkA artha - tisa sAMkhyakari nAMhI, jAnabApaNAMteM jAteM sAMkhyake mata maiM AvirbhAva tirobhAva hI prasiddha hai utpatti Adi prasiddha nAMhI
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitahai / tA" zabda kRtaka hai aisA sAMkhyamatI nAhI jANe hai tAte yAkai bhI asiddhapaNAM hai // 28 // __ A viruddha hetvAbhAsakU dikhAvatA saMtA sUtra kahaiM haiM;viparItanizcitAvinAbhAvo viruddho'pariNAmI zabdaH kRtakatvAt // 29 // yAkA artha-viparIta kahiye vipakSa virSe hai avinAbhAvakA nizcaya jAkA aisA viruddha hetvAbhAsa hai jaisaiM apariNAmI zabda hai, ihAM kRtakapaNAM hetu hai so apariNAmakA virodhI jo pariNAma tAkari vyApta hai tAtai viruddha hai // 29 // AgaiM anaikAntika hatvAbhAsaLU kahaiM haiM; vipakSe'pyaviruddhavRttiranaikAntikaH // 30 // yAkA artha-vipakSavirSe bhI aviruddha hai vRtti jAkI so anaikAntika hetvAbhAsa hai / ihAM 'api ' zabda aisaiM jAniye jo kevala pakSa sapakSavirSe hI yAkI vRtti nAhI hai, vipakSaviauM bhI hai / so yaha hetvAbhAsa doya prakAra hai; nizcita vipakSavRtti, zaMkitavipakSavRtti // 30 // __ tahAM Adi bhedakU dikhAvatA saMtA sUtra kahaiM haiM;nizcitavRttiranityaH zabdaH prameyatvAd ghaTavat // 31 // yAkA artha-jAte nitya jo AkAza tAkai viryai bhI yAkA nizcaya hai, bhAvArtha-ihAM prameyapaNAM hetu hai so pakSa jo zabda tAvi. anityapaNAM sAdhya hai tAvirSe bhI hai ara yAkA sapakSa ghaTa tAvirSe bhI hai ara vipakSa jo nitya AkAza tAvirSe bhI nizcayakari pAiye hai, tAteM nizcitavipakSavRtti hetvAbhAsa bhayA // 31 // __AgaiM yAkI vipakSakai virSe nizcitavRtti kaise hai aisI AzaMkA hotA sUtra kahaiM haiM;--
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 203 AkAze nitye'pyasya nizcayAt // 32 // yAkA artha-asya kahiye yA hetuko nitya AkAza jo hai tAkai virSe nizcaya hai yaate // 32 // ArauM zaMkitavipakSavRttikU udAharaNarUpa kahaiM haiM;zaMkitavRttistu nAsti sarvajJo vaktRtvAt // 33 // yAkA artha-sarvajJa nAMhI hai jAteM jAkai vaktApaNAM hai / ihAM vaktApaNAM hetu zaMkitavipakSavRtti anaikAntika hai // 33 // __ ANa yAkai bhI vipakSavirSe zaMkitavipakSavRtti kaisaiM hai ? aisI AzaMkA kari kahaiM haiM; sarvajJatvena vakRtvAvirodhAt / / 34 // yAkA artha-jAtai sarvajJapaNAMkari vaktapaNAMka avirodha hai / ihAM avirodha yahu-jo jJAnakA utkarSa hote vacananikA apakarSa nAhI dekhiye hai, bahuta jJAna hoya taba vacana spaSTa nIsarai hai yaha nirUpaNa pahalaiM kiyA hai / tAteM vaktApaNAM hetu hai so vipakSa jo sarvajJakA sadbhAva hai tahAM zaMkita hai saMdeharUpa hai, vaktApaNAM hoteM sarvajJapaNAM hoya bhI hai nAhI bhI hoya hai / tAtaiM zaMkitavipakSavRtti anaikAntika hetvAbhAsa bhayA 34. AgeM akiMcitkara hetvAbhAsakA svarUpa kahaiM hai;--- siddhe pratyakSAdivAdhite ca sAdhye heturakiMcitkaraH // 35 // ___yAkA artha-jahAM sAdhya siddha hoya tathA pratyakSa Adi pramANakari vAdhita hoya tahAM hetu akiMcitkara hai // 35 // ArauM inikU udAharaNarUpa kahaiM haiM;siddhaH zrAvaNaH zabdaH zabdAtvat // 36 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita yAkA artha -- jaise zabda hai so zrAvaNa hai zravaNa indriyakA gocara haiA zrAvaNa kahiye hai jAtaiM yAkai zabdapaNAM hai / ihAM zabdapaNAM hetu hai so zrAvaNapaNAM sAdhya hai so tau pahale hI siddha hai hetu tau kichu sAdhyA nAMhI tAtaiM akiMcitkara hai // 36 // AgaiM yAkaiM akiMcitkarapaNAM kaisaiM hai so kahiye hai; kiMcidakaraNAt || 37 // yAkA artha -- isa hetunaiM kichU kiyA nAMhI tAtaiM akiMcitkara hai so hetvAbhAsa hai || 37 // AgaiM dUsarA bheda pratyakSAdivAdhita jAkA sAdhya hoya tAkUM pahalA bhedakA dRSTAntarUpa karane kA dvArahI kari udAharaNarUpa kareM haiM;yathA'nuSNo'gnirdravyatvAdityAdau kiMcitkartumazakyatvAt // 38 // yAkA artha -- jaisaiM agni hai so anuSNa hai jAtaiM yAkai dravyapaNAM hai / ihAM agni uSNa hai, ara anuSNa kahyA so sAdhya sparzanapratyakSakari bAdhita hai taiM isa dravyapaNAM hetukai akiMcitkarapaNAM hai jAteM ihAM kichU kiyA nAMhI, jaisaiM ihAM kichU kiyA nAMhI taiseM hI pUrva sUtramaiM jAnanAM // 38 // 11 bahu yaha akiMcitkarapaNAM doSa hetukA lakSaNa ke vicArakA avasara viSai hIM ara vAdakAla viSai nAMhI hai aiseM prakaTa karate saMte kahaiM haiM ;lakSaNa evAsau doSo vyutpannaprayogasya pakSadoSeNaiva duSTatvAt // 39 // yAkA artha--yahu akiMcitkarapaNAM hetukA doSa hai so lakSaNa kahiye zAstraviSai hI hai, bAda viSai vyutpannakA prayoga hai so pakSake
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 205. doSahI kara dUSita hai hetukA doSa pradhAna nAMhI / vyutpanna aisA pakSakA prayoga hI na karai ara karai tau tahAM pakSAbhAsa kahanAM, jo siddha sAdhya kahai tau siddha pakSAbhAsa kahanAM, bAdhita sAdhya kahai tau bAdhita pakSAbhAsa kahanAM / akiMcitkara hetvAbhAsakA kahanAM zAstramaiM hI pradhAna hai, vAda maiM nAMhI // 39 // Argai dRSTAnta hai so anvaya vyatirekake bhedataiM doya prakAra kA hai tAtaiM AbhAsa bhI doya prakAra hI hai, tahAM anvayadRSTAntAbhAsakUM kahaiM haiM; -- dRSTAntAbhAsA anvaye'siddhasAdhyasAdhano bhayAH ||40|| yAkA artha ---- dRSTAntAbhAsa hai te anvayaviSai tau tIna hai; asiddha sAdhya, asiddhasAdhana, asiddhasAdhyasAvana aiseM / ara inikA artha aisA -- asiddha hai sAdhya jA viSai so asiddha sAdhya anvayadRSTAMntA bhAsa kahiye, ityAdi jAnanAM // 40 // AgaiM ini tInanike udAharaNa eka hI anumAnake prayoga viSai dikhAvaiM haiM; apauruSeyaH zabdo'mUrtatvAdindriya sukhaparamANughaTavat // 41 // yAkA artha-zabda hai so apauruSeya hai puruSakA kiyA nAMhI jAtaiM amUtaka hai, ihAM tIna dRSTAMta haiM te AbhAsa haiM; indriya sukhakI jyoM, paramANu kI jyoM, ghaTakI jyoM / tahAM indriyasukhakI jyoM, yaha tau asiddhasAdhya hai, ihAM iMdriyasukha pauruSeya dRSTAMta hai ara apauruSeyapaNAM sAdhya hai so iMdriyasukhamaiM asiddha hai tAteM asiddha sAdhya bhayA / paramANukI jyoM, yaha asiddhasAdhana hai--ihAM sAdhana amUrttIkapaNAM hai, so paramANu tau mUrtIka -
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita hai, paramANudRSTAntamaiM amUrtapaNAM sAdhana asiddha hai tAteM asiddhasAdhana bhayA / bahuri ghaTakI jyoM, yaha asiddhasAdhyasAdhana hai, ghaTa pauruSeya bhI hai ara mUrtIka bhI hai ara ihAM sAdhya apauruSeya hai sAdhana amUrtIkapaNAM hai tAteM doU ghaTamaiM asiddha bhaye // 41 // ___ AgeM haiM haiM sAdhyataiM vyApta sAdhana dikhAvanAM aisaiM anvaya dRSTA. ntakA avasaramaiM kahyA thA so jahAM isa" viparIta ulaTA kahai so bhI dRSTAntAbhAsa hai;-- viparItAnvayazca yadapauruSeyaM tadamUrtam // 42 // yAkA artha-jahAM anvaya viparIta kahai jaisaiM jo apauruSeya hai so amUrtIka hai / ihAM jo amUrtIka hai so apauruSeya hai aisaiM anvaya kahanA thA so ulaTA kahyA tAteM yaha bhI dRSTAntAbhAsa hai // 42 // AgaiM yAkai dRSTAntAbhAsatA kaisaiM hai so kahaiM haiM; vidyudAdinAtiprasaGgAt // 43 // yAkA artha-vidyut kahiye bIjalI Adikari atiprasaMgarauM dRSTAntAbhAsa hai jAte ulaTA anvaya kahe vIjalIkai bhI amUrtapaNAMkI prApti Avai hai, vIjalI apauruSeya tau hai parantu mUrtIka hai // 43 // ArauM vyatireka udAharaNAbhAsakU kahaiM haiM; vyatireke siddhatavyatirekAH paramANvindriyasukhA. kAzavatU // 44 // ___yAkA artha- pahale prayogamaiM hI lagAiye hai-zabda hai so apauruSeya hai jAte yAkai amUrtIkapaNAM hai jo apauruSeya nAMhI so amUrtIka nAhI; jaisaiM paramANu hai; idriyasukha hai, AkAza hai / ye vyatireka dRSTAntAbhAsa haiM, inivirSe sAdhya sAdhana ubhaya tInanikA vyatireka asiddha hai / tahAM
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 207 paramANu tau apauruSeya hai tAteM yaha tau asiddhasAdhya vyatireka bhayA jAtai ihAM vyatireka aise hai jo apauruSeya na hoya so amUrtIka nAhI jaisaiM paramANu, so paramANukai apauruSeyapaNAM sAdhya vyatireka na bhayA / bahuri indriyasukha hai so asiddhasAdhana vyatireka hai jAteM yaha amUrtIka hai, so amUrtIkapaNAM sAdhana" vyatireka nAhI bhayA / bahuri AkAza hai so asiddhasAdhyasAdhana vyatireka hai jAteM yaha amUrtIka bhI hai ara apauruSeya bhI hai sAdhya sAdhana doUtai vyatireka nAMhI bhayA / aiseM tIna vyatirekadRSTAntAbhAsa kahe // 44 // ___ AgeM sAdhyakA abhAva hoteM sAdhanakA abhAva hai aise vyatireka udAharaNake avasaramaiM kahyA thA tAvirSe tisatai viparIta kahai so bhI dRSTAntAbhAsa hai, yaha dikhAveM haiM; viparItavyatirekazca yannAmUrta tannApauruSeyam // 45 // . yAkA artha---jo amUrtIka nAhI so ayauruSeya nAhI aise kahanAM so viparItavyatireka hai / ihAM jo apauruSeya nAhI so amUrtIka nAhI aisaiM kahanAMthA so ulaTA kahyA tAtai viparItavyatireka dRSTAntAbhAsa hI hai // aiseM dRSTAntAbhAsa kahe // 45 // ___ArauM bAlavyutpattikai arthi udAharaNa upanaya nigamana ye tIna avayava kahe the so aba vAla alpajJAnIkU tini" ghATi kahai tau prayogAbhAsa kahiye, aise kareM haiM;bAlaprayogAbhAsaH paMcAvayaveSu kiyaddhInatA // 46 // ___ yAkA artha-anumAnake pAMca avayava alpajJakU kahaneM, tinimaiM ghATi kahai so bAlaprayogAbhAsa hai // 46 // AgaiM yAkA udAharaNa kahaiM haiM;
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 ___ svargIya paM0 jayacaMdajI viracita agnimAnayaM pradezo dhUmavattvAdhaditthaM taditthaM yathA mahAnasaH // 47 // yAkA artha--yaha pradeza agnisahita hai jAte yAkai dhUma sahitapaNAM hai, jo aise hoya (dhUmasahita hoya ) so agnisahita hoya jaisaiM mahAnasa kahiye rasoI ghara / ihAM tIna hI avayava kahe tAtai bAlaprayogAbhAsa hai // 47 // Agai cyAra avayavakA prayoga hoteM prayogAbhAsa kaheM haiM; dhUmavA~zvAyam // 48 // yAkA artha-dhUmavAn yaha hai / ihAM tIna avayava to pahale sUtrake leNe ara eka yaha kahai aisaiM cyAra avayava kahai so bhI bAlaprayogAbhAsa hai // 48 // ___ AgeM avayavanik viparyayakari kramahIna kahai tauU prayogAbhAsa kahiye, aisaiM kahaiM hai; tasmAdagnimAn dhUmavA~zcAyam // 49 // __yAkA artha-tAteM agnimAn hai bahuri yaha dhUmavAn hai / ihAM nigamanakU pahalaiM kahyA upanayakU pI? kahyA tAtai kramabhaMga bhayA, tAteM prayogabhAsa hai // 49 // AgaiM yaha prayogAbhAsa kaisaiM ? tAkA hetu kahaiM haiM, spaSTatayA prakRtapratipatterayogAt // 50 // yAkA artha-jAte kramahIna anumAnakA ayoga karai tahAM spaSTapaNAMkari prakRta arthakI pratipattikA ayoga hai / ziSyakai spaSTa jJAna hoya nAhI tAprayogAbhAsa hai // 50 // AgaiM aba AgamAbhAsakU kahaiM haiM;
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 209 rAgadveSamohAkrAntapuruSavacanAjjAtamAgamAbhAsam 51 yAkA artha-rAgadveSa mohakari sahita jo puruSa tAkA vacanakari jo jJAna hoya so AgamAbhAsa hai // 51 // AgaiM yAkA udAharaNa kahaiM haiM; yathA nadyAstIre modakarAzayaH saMti dhAvadhvaM mANavakAH // 52 // yAkA artha-jaisaiM, nadIke tIra lADUnikI rAzi hai so he vAlaka ho ! dauDo lyo / ihAM koI puruSakU vAlakanikAra vyAkula kari rAkhyA thA taba tinikU apanAM lAra chuDAvaneMkU bahakAbaneMke vAkya kahatA bhayA ki-nadIkai tIra lADUnike Dhera haiM so he vAlaka hau ! tuma tahAM jAya lyo, aisaiM kahi tinikU nadIkai tIra calAye / aiseM apaNAM prayojana sAdhanekU. kachU kahai so AptakA vacana nAMhI tAteM AgamAbhAsa hai // 52 // ____ AgaiM isa udAharaNamAtrakari saMtuSTa na hote anya udAharaNa kahaiM ___ aMgulyagre hastiyUthazatamAste iti ca // 53 // yAkA artha-bahuri yaha udAharaNa jAnanAM-jo aMgulIkA agrabhAgavirSe hastInikA samUhakA saiMkaDA tiSThai hai| ihAM sAMkhyamatI apane AgamakI vAsanAmaiM lIna hai citta jAkA so pratyakSa anumAnakari viruddha sarvahI sarva jAyagAM vidyamAna hai ( sarva sarvatra vidyate ) aisaiM mAnatA saMtA aise vacana kahai hai tAteM yaha anAptake vacanapaNAMteM AgamAbhAsa hai / / 53 // ___ ArauM ini doU vacananikaiM AgamAbhAsapaNAM kaise hai tAkA hetu kahaiM haiM; hi. pra. 14
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita visaMvAdAt // 54 // yAkA artha-jAteM aise vacanake arthavi visaMvAda hai / tA" avisaMvAdarUpa jo pramANakA lakSaNa tAke abhAvateM aise vacana AgamAbhAsa haiM // 54 // ___ AsaMkhyAbhAsakU kahaiM haiM;pratyakSamevaikaM pramANamityAdi saMkhyAbhAsam // 55 // yAkA artha-jo eka pratyakSa hI pramANa hai ityAdi kahai so saMkhyAbhAsa hai / pramANa pratyakSa parokSake bhedakari doya kahe tahAM tisatai viparItapaNAMkari kahai-eka pratyakSa pramANa hI hai tathA pratyakSa aru anumAna aisaiM doya haiM ityAdi niyama karai so saMkhyAbhAsa hai // 55 // ___ ArauM pratyakSa hI eka pramANa hai aisaiM kahanAM kaisaiM saMkhyAbhAsa hai aise pUche sUtra kahaiM haiM; lokAyatikasya pratyakSataH paralokAdiniSedhasya paravuddhyAdezcAsiddheratadviSayatvAt // 56 // ___ yAkA artha-eka pratyakSa hI pramANa mAnanevAlA jo lokAyatika kahiye cArvAkamatI tAkai paraloka AdikA niSedhakI ara parakI buddhi AdikI anumAna Adi pramANa vinA pratyakSahItai asiddhi hai jAteM ye paraloka AdikA niSedha parabuddhi Adi pratyakSakA viSaya nAhI // yAkA vistAra pahale saMkhyAkA nirUpaNavirSe kIyA hI hai so ihAM nAhIM kahiye hai // 56 // AgaiM aura vAdInikI pramANakI saMkhyAkA niyama bhI bigaDai hai aisaiM cArvAkamatake dRSTAntake dvArakari tinike matavirSe bhI saMkhyAbhAsa hai, aiseM dikhAaiM haiM;--
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 211 __ saugatasAMkhyayogaprAbhAkarajaiminIyAnAM pratyakSAnu. mAnAgamopamAnArthApatyabhAvairekaikAdhikaiyAptivat 57 yAkA artha---jaisaiM bauddha, sAMkhya, naiyAyika, prAbhAkara, jaiminIya kahiye mImAMsaka inimaiM; bauddhakai pratyakSa anumAna" doya, sAMkhyakai pratyakSa anumAna Agama ye tIna, yogakai pratyakSa anumAna Agama upamAna ye cyAra, prAbhAkarakai pratyakSa anumAna Agama upamAna arthApatti ye pAMca, bahuri jaiminIyakai abhAvasahita ye hI chaha, aisA saMkhyAkA niyama hai so inikA vyApti viSaya nAhI yAtai vyAptikA grahaNa karanevAlA tarka pramANa vadhai taba saMkhyA vigaDai taisaiM cArvAkakI bhI saMkhyA parakI buddhi Adi pratyakSa viSaya nAhI tAkU grahaNa karanahArA anumAna Adi vadhai taba tAkI saMkhyA vigaDai hai / bhAvArthajaisaiM saugatAdika pratyakSa anumAna Adi eka eka vadhatA pramANakari vyAptikU tarka vinA grahaNa na kari sakai hai taisaiM cArvAka bhI pratyakSa kari paravuddhi AdikU grahaNa na kari sakai, aisA artha hai // 57 // AgeM cArvAka Adi kahai--jo parabuddhayAdikI pratipatti pratyakSakari mati hohu anyatai hosI, aisI AzaMkAkari kahaiM haiM; anumAnAderatadviSayatve pramANAntaratvam // 58 // yAkA artha-anumAna AdikAra parabuddhikA grahaNa mAniye hai tau anya pramANapaNAM aayaa| ihAM tat zabda kari parabuddhayAdikapaNAM hai yArte anumAnAdikakai parabuddhayAdika viSayapaNAM hoteM pratyakSa eka pramANa hai aisA bAdakI hAni hoya hai // 58 // AgaiM ihAM udAharaNa kahaiM hai; tarkasyeva vyAptigocaratve pramANAntaratvaM, apramANasyAvyavasthApakatvAt // 59 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita yAkA artha-jaiseM tarkakai vyAptiviSayapaNAM hote anya pramANapaNAM hai bauddhAdikakai anya pramANa Avai hai taisaiM hI parabuddhayAdi anumAnakA viSaya mAniye taba anya pramANapaNAM Avai hai, ara jo kahai tarka apramANa hai tau apramANakai vyAptikA vyavasthApakapaNAM nAMhI hai / ihAM aisA vizeSa--jo eka pratyakSa hI pramANakA vAdI cArvAka hai tAkari bahuri pratyakSa AdimeM eka eka adhika pramANakA vAdI bauddhAdika hai tinikari svasaMvedana pratyakSa indriyapratyakSa aisai tau pratyakSake bheda ara pratyakSa anumAna Adi bhedapratibhAsakA bhedakari hI pramANakA bheda vaktavya hai anya kichU gati nAMhI hai / so pratibhAsakA bheda cArvAka prati to pratyakSa anumAnavirSe hai ara bauddhAdikamai vyAptijJAna jo tarka ara pratyakSAdipramANa inivirSe hai, tAtai sarvahIkI pramANasaMkhyA vigar3e hai // 59 // so hI dikhAaiM haiM; pratibhAsabhedasya ca bhedakatvAt // 6 // yAkA artha-jAte pratibhAsa bhedakai hI pramANakA bhedakapaNAM hai tArauM sarvakI saMkhyA vigar3e hai| cArvAkakai tau anumAna vigADai hai jAteM pratyakSatai anumAnakA pratibhAsa judA hai| ara bauddhAdikakai tarka vigA hai jAtai pratyakSa anumAnAdikatai tarkakA pratibhAsa judA hai // 60 // ___ AgeM aba viSayAbhAsakU dikhAvaneMkU kaheM haiM;viSayAbhAsaH sAmAnyaM vizeSo dayaM vA svtNtrm||61 ___ yAkA artha-pramANakA viSaya sAmAnyahI eka kahai athavA vizeSahI eka kahai athavA doUhI svAdhIna kahai tau viSayAbhAsa hai // 61 // AgeM pUche hai ki inikai viSayAbhAsapaNAM kaisaiM hai tahAM kahaiM haiM; tathA'pratibhAsanAtkAryAkaraNAca // 62 //
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 213 __ yAkA artha-jAteM jaisaiM sAmAnyamAtra vizeSamAtra doU mAtra kahyA taisaiM pratibhAsai nAMhI hai bahuri yaha kArya kAraNahArA nAhI hai // 62 // __ AgaiM ihAM AcArya anyavAdIkU pUcha haiM-jo sAmAnya Adi ekAntasvarUpa kAryakU karai so Apa samartha hoya karai hai ki asamartha hoya karai hai ? tahAM samartha pakSamaiM dUSaNa kahaiM haiM; samarthasya karaNe sarvadotpattiranapekSatvAt // 63 // yAkA artha-jo kahai sAmAnya Adi samartha hoya kArya karai hai to kAryakI sarvakAla utpatti cAhiye jAte anyakI apekSArahitapaNAM hai 63 bahuri kahai sahakArIkI sApekSateM kArya karai hai yAteM sarvakAla utpatti nAhIM hai tau tahAM kahaiM haiM;parApekSaNe pariNAmitvamanyathA tadabhAvAt // 64 // yAkA artha-jo parakI apekSA karai tau tAkai pariNAmIpaNAM Avai pahalai na kiyA sahakArI AyA taba kiyA taba sAmarthya navIna AyA tArauM pariNAmI bhayA ara jo aise na mAniye to kArya honekA abhAva hai| bhAvArtha-sahakArirahita avasthAvi tau kArya na karai ara sahakArIkA saMbaMdha bhaye kArya karai taba pahalA AkAra choDyA uttara AkAra grahyA doUmaiM Apa sthita rahyA, aise pariNAmakI prApti hote pariNAmIpaNAM AyA, bahuri aise na mAniye to jaisaiM pahale abhAva avasthAvirSe kArya karanekA abhAva hai taisaiM hI uttara avasthAvi abhAva hai // 6 // ArauM dUsarA pakSamaiM doSa kahaiM haiM; svayamasamarthasyAkArakatvAtpUrvavat // 65 // __yAkA artha-Apa asamartha hoya tau kArya karanevAlA nAhI hai jaisaiM pahale sahakArI vinA kArya karaNahArA na thA taisaiM aba bhI naahii||65||
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita A phalAbhAsakUM prakAzatA saMtA kahaiM haiM; - phalAbhAsaH pramANAdabhinnaM bhinnameva vA // 66 // yAkA artha -- pramANataiM phala abhinna hI kahai athavA bhinna hI kahai so phalAbhAsa hai || 66 // AgaiM ini doU pakSa maiM phalAbhAsatA kaisaiM ? aisI AzaMkA hotaiM Adya pakSa jo pramANataiM phala abhinna hI hai aisI tArke phalAbhAsatAviSai hetu kahaiM haiM ; abhede tadvyavahArAnupapatteH // 67 // yAkA artha -- jo pramANataiM phala abheda hI kahiye tau pramANa phalakA vyavahAra varNai nAMhI, kai tau pramANa hI Thaharai kai phala hI Thaharai jAtaiM dUsarA padArtha hI nAMhI // 67 // AgaiM kahai-- saMvRtti kahiye upacAra hai nAma jAkA aisI jo vyAvRtti kahiye judAyagI avasturUpatAkari pramANaphalakI kalpanA hohu, aiseM kaheM uttara kahaiM haiM; ------ vyAvRttyA'pi na tatkalpanA phalAntarAdvayAvRtyA'phalatvaprasaMgAt // 68 // yAkA artha -- jo vyAvRtti kahiye avasturUpa judAyagI tAkari bhI phalakI kalpanA nAhI yukta hai jAtaiM anyaphalateM vyAvRtti kahiye judAyagI tAkari aphalapaNAMkA prasaMga Avai hai / ihAM yaha artha hai-- jaisaiM vijAtIya phala jo apramiti tisata vyAvRtti kahiye judAyagIkari phalakA vyavahAra hai taisaiM anyapramitirUpa jo sajAtIya phala tisateM bhI judAyagI hai, aisaiM aphalapaNAM hI AyA // 68 // aba ihAM hI abhedapakSaviSai dRSTAnta kahaiM haiM; -----
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 215 pramANAntarAdvayAvRtyevApramANatvasya // 69 // yAkA artha---jaise anya pramANa kari vyAvRtti kahiye judAyagI kari anya pramANakai apramANapaNAMkA prasaMga Avai hai taisaiM hI phalaka jAnanAM / ihAM bhI pahale phalamaiM prakriyA kahI so hI jor3i lenniiN| bhAvArtha-jaise pramANa aisaiM kahe apramANakI vyAvRtti hai tau anya pramANate vyAvRtta pramANa hai so bhI apramANa Thaharai taba aise kahai tAke manamaiM pramANa na Thaharai taisaiM hI vijAtIya phalauM vyAvRtta phala pramiti hai so hI sajAtIya phala jo anya pramiti tisarauM bhI vyAvRtta hai aisaiM aphala hI Thaharai // 69 // ___ AgaiM abheda pakSakU nirAkaraNa kari AcArya isa kathanakU saMkocaiM tasmAdvAstavo bhedaH // 70 // yAkA artha-tAteM bheda hai so vastubhUta hai, pramANa phalakai ekAnta kari abheda hI nAMhI hai // 70 // ArauM bheda pakSa* dUSatA saMtAkahaiM haiM;bhede tvAtmAntaravattadanupapatteH // 71 // yAkA artha-pramANakai ara phalakai sarvathA bheda hI hote anya AtmAkI jyoM yaha yAkA phala hai aisaiM kahanAM na banai // 71 // AgeM vAdI kahai-jo jisa AtmavirSe pramANa samavAyarUpa hai tisa hI vi phala bhI hai aisaiM samavAya saMbaMdha kari pramANa phalakI vyavasthA hai tA anya AtmA virSe tAkA prasaMga nAhI, so aisaiM kahanAM samIcIna nAMhI aise kareM haiM; (1) mudrita saMskRtaTIkA pratimeM 'pramANAntarAt' isake sthAnameM 'pramANAt' itanAhI pATha hai (2) mudrita saMskRtaTIkA pratimeM " tasmAdvAstavo'bhedaH" aisA pATha hai|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita samavAyetiprasaGga // 72 // yAkA artha--samavAya saMbaMdha hoteM atiprasaMga Avai hai| bhAvArthasamavAya tau nitya hai ara eka hai vyApaka hai sarva AtmAkai samavAya tau samAna dharma hai tA" yaha isahIkA samavAya hai aisA pratiniyama nAhI tArauM atiprasaMga Avai hai // 72 // AgaiM svaparapakSakA sAdhana dUSaNakI vyavasthA dikhAe~ haiM; pramANatadAbhAsau duSTatayodbhAvitau parihRtAparihatadoSau vAdinaH sAdhanatadAbhAsau prativAdino dUSaNabhUSaNe ca // 73 // yAkA artha-vAdInaiM pramANa ara pramANAbhAsa sthApe tinikU prativAdI dUSaNasahita kiye ara pheri vAdI tAkA doSakA parihAra kiyA tathA parihAra na kiyA tau te doU vAdIkai sAdhana ara sAdhanAbhAsa haiM ara prativAdIkai dUSaNa ara bhUSaNa doU haiM / ihAM aisA artha hai-vAdI pramANa sthApyA prativAdI tAkU dUSaNa diyA pheri vAdI tisa doSakA parihAra kiyA tau sohI vAdIkai sAdhana hai ara prativAdIkai dUSaNa hai / bahuri jo vAdI pramANAbhAsa kahyA ara prativAdI tAkU pramANAbhAsa dikhAyA pheri vAdI tAkU sthApyA nAMhI prativAdIkA vacanakA parihAra na kiyA tau tisa vAdIkai so sAdhanAbhAsa hai ara prativAdIkai so hI bhUSaNa hai // 73 // . AgaiM kahyA prakArakari samasta vipratipattikA nirAkaraNadvAra kari pUrvai pramANatatva kahaneMkI pratijJA karI thI tAkI parIkSA kari aba naya. AdikA svarUpa anya zAstra prasiddha hai so tahAMteM vicAranAM, aisaiM dikhAvatA saMtA sUtra kahaiM haiM;
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 217 saMbhavadanyavicAraNIyam // 74 // yAkA artha-pramANake svarUpa" anyat kahiye aura saMbhavatA hoya so vicAranAM / saMbhavat kahiye vidyamAna anyat kahiye pramANake rUpa" aura jo nayakA svarUpa so anya zAstravirSe prasiddha hai so vicAranAM, ihAM yuktikari jAnanAM / tahAM mUla naya to doya haiM; dravyArthika, paryAyArthika bhedarauM / tahAM dravyArthika tIna prakAra haiM; naigama, saMgraha, vyavahAra bhedateM / bahuri paryAyArthika cyAra prakAra hai; RjusUtra, zabda, samabhirUDha, evaMbhUta bhedateM / tahAM paraspara gauNa pradhAnabhUta jo bhedAbheda tinikA hai prarUpaNa jAmaiM so tau naigama hai " naikaM gamo naigamaH" aisI niruktiteM, bhAvArtha-yaha naya eka hI dharmavirSe nAhI vtte hai, vidhi niSedharUpa sarvahI dharmanimaiM ekakU mukhyakari anyakU gauNakari saMkalpamaiM le vatrte hai / bahuri sarvathA bhedahIkU kahai so naigamAbhAsa hai / bahuri pratipakSakI apekSArahita sattAmAtra sAmAnyakA grahaNa karanahArA so saMgraha hai / sarvathA sattAmAtra kahai aisA brahmavAda so saMgrahAbhAsa hai / bahuri saMgrahakari grahyA tAkA bheda karanahArA vyavahAra hai / kalpanAmAtra kahai so vyavahArAbhAsa hai / zuddhaparyAyagrAhI pratipakSIkI apekSA sahita hoya so RjusUtra hai| kSaNika ekAnta naya hai so RjusUtrAbhAsa hai| bahuri kAla kAraka liMgani AdikA bhedaH zabdakai kathaMcit arthabheda kahai so zabdanaya hai / arthabheda vinA zabdanihIkai nAnApaNAMkA ekAnta kahai so zabdAbhAsa hai| bahuri paryAyake bhedatai arthakai nAnApaNAM kahai so samabhirUDha hai / paryAyakA nAnApaNAM vinAhI indrAdika zabdanikai bheda kahai so samabhirUDhAbhAsa hai| buhuri kriyAke Azrayakari bhedakA prarUpaNa karai 'yAhI prakAra hai' aisA niyama kahai so evaMbhUta hai| kriyAkI apekSArahita kriyAke vAcaka zabdanivirSe kalpanArUpa vyavahAra kara so evaMbhUtanayAbhAsa hai|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita aisaiM naya tadAbhAsakA lakSaNa saMkSepakari kahyA / vistArakari nayacakra graMthataiM tathA tatvArthasUtrakI TIkA jAnanAM / athavA ' saMbhavat ' kahiye vidyamAna saMbhavatA anya vAdakA lakSaNa ara patrakA lakSaNa anya zAstramaiM kahyA hai so ihAM jAnanAM, taisaiM kadyA hai - -" samarthavacanaM vAdaH " yAkA artha -- jahAM vAdI prativAdI athavA AcArya ziSyakaiM pakSa pratipakSakA grahaNataiM samartha vacanakI pravRtti hoya so vAda kahiye, jo hetu dRSTAnta Adi ra nirvAdha vacana hoya so samarthavacana kahiye / bahuri patrakA lakSaNa kayA hai, tAkA zlokakA artha -- jo prasiddha je pAMca anumAnake avayava te jAmaiM pAiye bahuri apanA iSTa arthakA sAdhaka hoya bahuri nirdoSa gUDha je pada te jAmaiM vAhulyapaNeM hoya aisA vAkya hoya so nirdoSa patra kahiye // 74 // ---- AmaiM aba AcArya prAraMbha kiyA tAkA nirvAha ara apanA uddhatapaNAMkA parihAra dikhAvatA saMtA kahaiM haiM:zloka - parIkSAmukhamAdarza heyopAdeyatattvayoH / saMvide mAdRzo bAlaH parIkSAdakSavadvyadhAm // yAkA artha -- maiM maMdabuddhI parIkSAmukha nAma prakaraNa kiyA hai, kaisA hai yaha -- heya upAdeya tatvakA dikhAvanekUM ArasA sArikhA hai, kaunakI jyauM kiyA hai-- jaise parIkSAviSai catura hoya karai taiseM kiyA hai, bahuri kauna Arthe kiyA hai-- mo sArikhe mandabuddhInikai jJAnakai Artha kiyA hai / ihAM vAla aisA pada kahyA tahAM tau uddhatatAkA parihArakA vacana hai| bahuri zAstrakA prAraMbha kari nirvAha karaneMtaiM tatvajJapaNAM nizcaya hoya hI ( 1 ) patralakSaNam - prasiddhAvayavaM vAkyaM sveSTasyArthasya sAdhakam / sAdhugUDhapadaprAyaM patramAhuranAkulam // 1 //
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / 219. hai / bahuri ArasAkI upamA hai so jaisaiM ApakA alaMkAra Adikari maMDita sundarapaNAM athavA virUpapaNAM arasAmaiM dIkhai taisaiM yAmaiM heya upAdeya tatva sAdhana dUSaNa dvAra kari dIkheM haiM / bahuri parIkSAdakSakI jyoM kahyA so jaisaiM parIkSAvAn apanA prAraMbhyA zAstrakU nirvAhai taisaiM maiM bhI nirvAha kiyA hai / aisA artha hai // ___ AgaiM TIkAkArakRta zloka hai:aklNkshshaadhairytprkttiikRtmkhilmaannibhnikrm| tatsaMkSiptaM sUribhirurumatibhirvyaktametena // 1 // __ yAkA artha-jo akalaMka AcArya rUpa caMdramAkari pramANa ara pramANabhAsakA samUha samasta pragaTa kiyA so mANikanAMdi AcArya. saMkSepakari kahyA, kaise haiM AcArya--bar3I hai buddhi jinakI, bahuri so. hI maiM anaMtavIrya AcArya vyakta ( pragaTa ) kiyA hai // 1 // aiseM parIkSAmukhanAma pramANaprakaraNakI laghuvRtti kI vacanikAvirSe pramANaAdikA AbhAsakA samudezanAmA chaThA pariccheda samApta bhyaa|| ArauM TIkAkAra isa TIkAkI utpattike samAcAra kahaiM haiM;zloka-zrImAn vaijeyanAmA'bhUdagraNIrguNazAlinAm / badarIpAlavaMzAlivyomadyamaNirUrjitaH // 1 // yAkA artha-zrImAn kahiye lakSmIvAn vaijeyanAmA guNanikari zobhAyamAnanivirSe mukhya hotA bhayA, kaisA hai--badarIpAlakA vaMzakI jo Ali kahiye paMkti paripATI sohI bhayA AkAza tAviauM sUryasamAna mahAn hotA bhayA // 1 //
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 svargIya paM0 jayacaMdajI viracita bahuri zlokaHtadIyapatnI bhuvi vizrutA''sIt nANAMbanAmA guNazIladhIyo / yAM revatIti prathitAmbiketi prabhAvatIti pravadanti santaH // 2 // yAkA artha-tisa vaijeyakI strI pRthivIvirSe prasiddha nANAMba aisA hai nAma jAkA aisI hotI bhaI, so kaisI hai--guNani kari zobhAyamAna buddhi ara lakSmI jAkai pAiye, bahuri jAkU revatI aisA bhI nAma pragaTa kahaiM haiM tathA aMvikA aisA bhI nAma kahaiM haiM tathA satpuruSa prabhAvatI aisA bhI nAma kahaiM haiM // 2 // bahuri zloka; tasyAmabhUdvizvajanInavRtti dardAnAmbuvAho bhuvi hIrapAravyaH / svagotravistAranabhoM'zumAlI samyaktvaratnAbharaNArcitAGgaH // 3 // yAkA artha-tisa vaijeyakI nANAMbanAmA strIvi hIrapanAmA putra hotA bhayA, samasta lokakU hitakArI hai vRtti jAkI, bahuri dAna denekU pRthvIvirSe meghasArikhA hai bahuri apanAM gotrakA vistAra so hI bhayA AkAza tAvirSe sUryasamAna hai, bahuri samyaktvarUpa ratnakA AbharaNakari zobhita hai aMga jAkA aisA hotA bhayA // 3 // bahuri zloka;tasyoparodhavazato vizadorukIrte mANikyanaMdikRtazAstramagAdhabodham / (1) mudrita saMskRta TIkA pratimeM 'guNazIla sImA' aisA pATha hai|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prmeyrtnmaalaa| 221 spaSTIkRtaM katipayairvacanairudArai bolaprabodhakarametadanantavIryaiH // 4 // yAkA artha-tisa hIrapake Agrahake vazataiM maiM satya AcArya anaMtavIrya mANikyanaMdikRta agAdhabodharUpa jo zAstra tAhi keI vistAra rUpa vacanani kari yaha spRSTa kiyA hai, kaisA kiyA hai-vAla : je maMdabuddhI tinikai prakRSTa jJAnakA karana hArA hai, bahuri hIrapa kaisA hainirmala hai bar3I kIrti jAkI // 4 // aiseM parIkSAmukha prakaraNakI laghuvRtti prameyaratnamAlA hai dUsarA nAma jAkA so samApta bhaI // chppy| kamo pramANa svarUpa, bahuri saMkhyAvidhi nIkI, phuni tasu viSaya vicAra, sAra phala vidhi hU lIkI / tadAbhAsa vistAra kiyo, paramata niSedha kara suni bhavi lakhai yathA svarUpa, nija paramata jima vara // munirAja bar3o upakAra yaha, kiyo parIkSAmukhakathana / tasu deza vacanikA zubha banI, sugama paDhana sunanA mathana / / AgeM yA vacanikA honeke samAcAra likhiye hai (dohA) graMtha parIkSAmukhatanI, banIM vacanikA yeha / samAcAra tAke kahUM, sunoM bhavya jutaneha // 1 // (caupaI ) deza duDhAhara jayapura jahAM, suvasa vasaiM nahiM duHkhI tahAM / nRpa jagateza nItivalavAna, tAkai bar3e bar3e paradhAna // 2 // 1 manana.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ -222 svargIya paM0 jayacaMdajI viracitaprajA sukhI tinikai paratApa, kAhUka na vRthA saMtApa / apane apane mata saba calaiM, jainadharmahU adhiko bhlaiN||3|| tAmaiM terahapaMtha supaMtha, zailI baDI gunI gunagraMtha / tAmaiM maiM jayacandra sunAma, vaizya chAvaDA kahai sugAma // 4 // maiM to Atama dravya vizuddha, jAti nAma kula sabai viruddha / tauU karmataNe saMyoga, hai vibhAva pariNatiko bhoga // 5 // azubha maMdate zubha anurAga, dharmabuddhi jAgI dhani bhAga / tava vicAra yaha bhayo susAra, jaina graMtha par3hi kari nirdhaari||6|| par3hate sunatai bhayo subodha, nyAya graMthako bhI kachu zodha / syAdvAda jinamatamaiM nyAya, tAkI rIti lakhI kachu pAya // 7 // tarphe vicArI isa kalikAla, jainanyAya budha virale bhAla / prakaraNa deza vacanikArUpa, laghu so hoya karUM ju anUpa // 8 // taba yaha lakhyau nyAyako dvAra, kiyo vacanikArUpa udAra / bhavya par3hau mana lAya azeSa, nyAya dezameM karo praveza // 9 // nija paramatako jAnoM bheda, miTai viparyaya budhiko bheda / svaparatattvakauM jAni vicAra, tajo vibhAva raho avikaar||10|| ratnatraya mAraga lagi tAma, pahuco muktipurI sukhadhAma / yaha upadeza jinazvaradeva, bhA~Syo graho karo tini seva // 11 // paMDitajanasUM yaha aradAsi, karUM parokSa mAna mada nAsi / hInAdhika jo yAmaiM hoya, mUla graMtha lakhi sodho soya // 12 // (dohA) bAlabuddhi lakhi saMtajana, hasai na kopa karAya / ihai rIti paMDita gahai, dharmabuddhi ima bhAya // 13 //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI prameyaratnamAlA / (chappaya ) namUM paMca gurucarana sadA maMgalake dAtA, vaMdUM jinavaravAni suneM pAvai sukha sAtA / vItarAgatA dharma namUM jo karmanAzakara, 223 caityadhAma aru caitya namUM samyakaprakAzapara | e nava vaMdana yogya haiM jinamAraga maiM nitya hI, maiM graMtha aMtamaMgala nimita karI vaMdanA satya hI 14 ( dohA ) aSTAdaza zata sAThi traya, vikrama saMvata mAhiM / sukala asADha sucAthi budha, pUraNa karI sucAhi // 15 // likhI hai jayacaMdane, sodhI suta naMdalAla -budha lakhi bhUli ju zuddhakari, vAMcau sikhavau bAla // 16 // iti zrI parIkSAmukha jaina nyAyaprakaraNa kI laghuvRtti prameyaratnamAlAkI zrI jayacaMdajIchAvar3AkRta dezabhASAmaya vacanikA sampUrNa / Fan
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
_