Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahApAdhyAya zrIyazovijaya gaNikRta AtmasaMvAdaH / __ saM. vijayazIlacandrasUri upAdhyAya zrIyazovijayajInI eka apUrNa chatAM adbhuta racanA ahIM ApavAmAM Ave che : AtmasaMvAda. temanI prApya-aprApya racanAonI adyAvadhi taiyAra thaelo sUciomAM A nAma prAyaH nathI. kemake sUcikAroe to. e mATe bAMdhelAM dhoraNone AdhIna rahIne ja nirNaya karavAno hoya che. te dhoraNone cAtarIne aTakala-anumAnano AdhAra levAnuM temane mATe vA hoya che. A racanA yazovijayajInI hovAno eka paNa likhita AdhAra ke purAvo prati thako prApta thato nathI. pratinA prAraMbhe 'e~ namaH' nathI, ke nathI pratinA prAntabhAge kartA ke lekhakanA nAmanuM sUcana karatI puSpikA. ane chatAM A racanA yazovijayajInI ja che tema kahevA pAchaLa be mukhya kAraNo che te A: temanA hastAkSara ane temanI zailI. varSo pUrve A pratinI jheroksa mAga hAthamAM AvI, tyAre tene jotAM ja te yazo-hastAkSara hovAnuM mane khAtarIpUrvaka lAgeluM. Aje jema jema te pratinI lakhAvaTa, eka eka akSaranA marAMDa vagaire dhyAna daIne joUM chu, tyAre te temanA ja hastAkSara hovA vize koI saMdeha raheto nathI. yazo-hastAkSarane oLakhanArA ApaNe tyAM gaNyA gAMThyA je thoDA jaNA che, teo mArA A tAraNa sAthe saMmata thaze tevI mane zraddhA che. temanI savalata khAtara jheroksa nakalanI prinTa A sAthe mUkavAmAM AvI che. prati, graMthakAre racavA dhArelA bRhatkAya graMthanA kharaDA (Draft) samAna che. prAraMbha khUba sarasa ana sughaDa lakhAvaTathI thayo che. paNa ekAda pAnaM vahyA pachI tarata ja graMthakAra utAvaLamAM AvyA che ane temanI kalama evI to gati pakaDI le che ke Tara Tera teo paMktinI paMktio lakhIne raha karatA jAya che. ane pAne pAne hAMsiyAmAM pAThonAM umaraNa karye ja jAya cha: eTaluM ja nahi, A tvarAne kAraNe, yazovijayajI jevA vidvAna puruSa mATe kalpI na zakIe tetro kSatio paNa AmAM thayelI jovA maLe che. dA.ta. doSANAM ne badale doSAnAM. navye ne badale cheditavye vagaire. ane akSaro chuTI javAna paNa ghaNIvAra banatuM jAtrA maLe che. 't' nA 'da' thavAnI hoya tyAM 'ta'
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 31 ja raheto hoya tevU to vAraMvAra che. Ano artha eTalo ja ke graMthakAranA phaladrUpa dimAgamA yukti-tarkono eka evo to bhAre dhasamasato pravAha vaheto haze ke tene kAgala para avatAravAnI tvarAmAM AvaM jhINuM jovAno amane avakAza ja nahi rahyo hoya; ane pachIthI sArI nakala karatI veLA A badhuM sameM karI levAno temano khyAla rahyo haze. zailInI vAta laIe to navyanyAya-AdhArita yukti ane tarkavAdanI zailI yazovijayajI mahArAje AtmasAt karI che, ane jainetara dareka darzananA siddhAMto tathA mAnyatAo, temaNe te zailIthI khaMDana ke pratividhAna karyu che. sAmo pakSa je paNa tarka ke yukti peza kare, tenA tANAvANA chUTA pADIne tenI tamAma bAjuo tapAsavI, te badhI bAjuo kevI kevI rIte khoTI ke apramANa che te. dekhADI ApavU; pachI potAnI yukti rajU karI, sAmAnI dRSTie tenA tamAma aMkoDA ughADA pADIne chevaTe tenI yathArthatA sAbita karI ApavI; AvI talasparzI ke gheruM UMDANa dharAvatI zailI, jema anya racanAomAM, tema AmAM paNa joI zakAya che. navya nyAyanI paribhASA ane paddhatithI rajUAta karanAra mAtra yazovijayajI ja thayA che temAM to bemata nathI ja. jaina darzananA matane rajU ke sthApita karatI veLA temanA manamAM bhagavatIsUtra vagaire AgamonA pATha ane zabda cokkasapaNe hoya che, ane tenA tAtparyane sarvaprathama navanavA akATya tarkothI sthApita karI ApIne cheka chelle teo Agamano pelo pATha evI rote mUke ke ApaNA manamA e pAThano marma jaLahaLato thaI jAya, ane tenA prati tathA te pATha racanAra gaNadhara-zrutadharonA agAdha zrutajJAna prati saheje dRDha AsthAbhAva vadhI jAya. yazovijayavAcakanA graMtho ane zailIthI paricita janone te ja zailI A apUrNa graMthamAM paNa avazya jovA maLaze. pachI teo paNa A racanA teonI hovAnA anumAna sAthe sahamata thaze ja, tenI khAtarI graMtha, nAma 'AtmasaMvAda' che; A nAma kartAe pote 23mA patra para hAMsiyAmAM moTA akSare noMdhyuM che. nAma mujaba ja AmAM AtmA vize vistArathI carcA thaI che. sarvaprathama nAstitvavAdI cArvAka sAthe carcA che, je graMthano bahu moTo bhAga roke che. te pachI sAMkhya vAdI sAtheno vivAda che, je eka-be
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 July-2002 pAnAMmAM ja pUro thayo che. chelle kSaNavAdI bauddha sAthe muThabheDa che, je adhUrI rahI che. lAge che ke te carcA hajI lAMbI cAlI hota, ane tyAra pachI anya darzano-saMbaddha paNa carcA hota. temaNe svayaM be sthaLe nirdeza Apyo che ke - "bhedAbhedasthale eva vakSyAmaH" ane "mokSasiddhau abhidhAsyamAnatvAt". Ano artha e ke syAdvAdAnusArI padArtho tathA siddhAntonuM pratipAdana karatA karatAM bhedAbhedavAda tathA mokSasiddhi paNa teo AlekhanAra hatA. paNa ApaNA durbhAgye A badhuM nathI banyu- nathI maLyu. 23mA patra para vaMcAtI chellI paMktimA "iti ce" ATaluM che. AmAM 'cet' evo zabda paNa temaNe pUro nathI karyo, 'ce' karIne ja aTakI gayA che; te parathI temanI vyastatAno aMdAja kADhI zakAya che, ane A tvarAnuM kAraNa paNa samajI zakAya che. A lakhANa ekavAra chUTyu, te chUTyu; pachI temane pharIthI Ane jovA-sudhAravA-pUrNa karavAno avakAza ja nahi sAMpaDyo hoya ! adbhuta ! AtmavAda jevo gahana ke sUkSma viSaya ane tenI jaTila dalIlonI zRMkhalA dharAvato A graMtha hovA chatAM graMthakAra khUba haLavAzabharI-ramUjabharI bhASAno vAraMvAra upayoga kare che, ane adhyetAnA manane bojhila banatuM aTakAve che. to haLavA mijAjamAM lakhAela A racanAmAM zaMgArarasa-dyotaka vAkyo paNa ekAdhika vAra avataryAM che. jAtismaraNajJAnanI pramANatA siddha karavA mATe be udAharaNa temaNe TAMkyAM che; eka koI bALakanu, pUrvajanmanI kAmakrIDAne varNavatuM; bIjuM paNa pATaNanA bALakanu, dakSiNApathanA lakSmIdhara gAmamA caturmukha jinaprAsAda hovAnuM varNavatuM; te paNa bahu vicArottejaka che. vaLI, graMthakAra ja A aMge spaSTatA kare che ke "saMvAdo'yaM, na saMvAdAbhAsaH, bAlasya vipratAraNabuddhyAdyabhAvAt". matalaba ke te yugamAM paNa jAtismaraNa dharAvatAM pAtro vize yazovijayajI jevA meghAvI sAdhu vAkepha rahetAM haze. jo A kalpanA sAco hoya to temanI vaijJAnikatA paratve Adara upaje. jaina AgamonA vividha pAThonAM uddharaNa to AmA che ja, sAthe anya zAstronA saMdarbho paNa kartAe aneka sthAne TAMkyA che. uparAMta, cArvAka, naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya, bauddha, zUnyavAdI, advaitavAdI vagere matono, cintAmaNikAra, vAcaspati, dharmakIrti, sudharmasvAmI vagaire graMthakArono, temaja
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna - 20 33 bhagavatI, vizeSAvazyaka vagere graMthono ullekha paNa yathAsthAne AmAM thayo che. A sivAya paNa, anye, kecit, apare, vadanti, AvA sAMketika ullekho dvArA to temaNe aneka para - dArzanikono tathA temanA pATha saMdarbhono havAlo Apyo che ja, jenAM rahasya to AvA viSayonA khAsa abhyAsIo ja kholI zake. 'sphaTika' zabda ratnajAti mATe prasiddha che. ahIM teo tene mATe 'sphuTika' zabda prayoje che- vAraMvAra ane 'yuvAnI - juvAnI' mATe temaNe zabda vAparyo che- "yauvanikA". A graMthanI hastaprati amadAvAdanA DahelAnA upAzrayanA bhaMDAramAM che, tema jheroksa nakala paranI sikkAnI chApa jotAM mAnI zakAya varSo pUrve tenI nakala meM meLavelI, paraMtu kyAMthI, konA mAraphate te kazuM A kSaNe yAda nathI. pratino prAraMbha " zrIgurubhyo namaH " thI thayo che. maMgalAcaraNa, prastAvanA jevuM kazuM ja nathI. samajI zakAya che ke ekavAra racanA karI lodhA pachI tene AkharI opa ApavA pUrvaka adhikRta nakala karavAnI thaze tyAre A badhI aupacArikatA karI levAze tevuM kartAnA manamAM hovuM joIe. 23 patranI A pratimAM chaThThe pAnuM eka bAjue sAva koruM-lakhANa vinAnuM ja rahyuM che, te bAbata paNa graMthakAranI tvarA tathA vyastatAnI temaja manamAM ubharAtA jozIlA pravAhanI gavAhI ApI jAya che. prAraMbhanA be patromA hAMsiyA mATe lITIo be tarapha AMkelI che, paNa pachI to vagara lITIe ja lekhana vahyuM che. A graMthanI pratilipi karavAnuM kAma khUba dhIraja ane nipuNatA mAgI le tevuM kaSTasAdhya hatuM muni kalyANakIrtivijayajIne te soMpatAM temaNe lAMbe gALe paNa te kAma pAra pADI ApyuM che. tenuM punaravalokana - saMpAdana vagere karavA pUrvaka Aje te atre prastuta karavAmAM Ave che. upAdhyAya yazovijayajInI kRti para kAma karavAnuM maLe e. keTaluM badhu saMtarpaka ane romaharSaka che, te varNanAtIta che.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ *anumAna+2 agsttonmH|ihrvljnyaanniyaatyaamaadtijainaastnnmstvaakistaahiaamohohijiikspo vyatenavanirasatunAstyevagharAdezvitaspapratyakevAyaspAtanacArapradanumAnaMghamAlavirupacAdido pAtrAvAnumAnavirodhoyaghAghaTaspanityacesAdhyegharaspazinipacaMsAdhyamAnamanitpacasAdhakenapari - khaamiysaadhkenvaanumaannbaaptemdNsvevaapi|picaanumaanspvissyaakiNsaamaany vizeSovA sryvaaspaataanaadhaasnimaatraasticekmpaavssitiptplaavnsimaadhaan|nvteminaa vikiMcitprayojanaM puruSampaprArtipratirezAdiviziSTapevaphatacAtAnahitAyaHatraliviva ninAdivizivanirastInivizeSamAdhyastabanayuktaM vivaritadezAdiviSaNanahitampava ranvayAnAvAra nahaparvatoyaMvakimAnsamAditpAvivakSitadeAdiviziainamAdhyanamahato randostitahAvidhenavavAdinAmahadhamAdityopanizyAt nAvitIyaHtavApihisAmAnpavAn vishossmaadhystdhaavvishesspaatdossaataatiivishessenugmaanaavaat|saamaanpmiyaadhaanaat tahastAnUpapannacAdanumAnakaghAtAtiAnavAgamaHmAgetrabajhanAvipratipatteHyadhamANaMtatrya bAmavimAnanakhitaMyaghApratparAavivakachavihAjIvApannatAtApuTavikAzyAjAvata-sakA 'AtmasaMvAda' - prathama pArnu
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||virNkaarsms kArpanAyatapamAnAkAra tAnApanavina nakAryapahAsamarpacArakAryarata varjinacahAnAyakAyatalavamAnanikAlanatanupapane mitakAryakAraNamAvAkadinupalaM latpapAsAnakAriyA pAkisagpatalAlamanuSasaramapamatyamatinalaka zanipatavinAtAratenavopalacilahasAsInatAbhimArikAmyabastomaMnibhAnAsAvimacanabAra kAvempumataenampatizArAgamanaM prAgavalatakAmayAristukacaMbApAkanamAkAcinmaspatapurakopAla navanAsakAmAvapinopanamonApakAnavinamnaMgatikAryamAralapakArAnAMkalvinaparamparanAtInAta dAnAta sakArAMviSaJcAsmiArikAryavAnandajAvAraaazAmavayavasyevatAsanatyopAnAmadhAkAmaviramA dizyArikAralajanmasmAdaminimananazatakampapatipatrasaprazAsanamAmazvabharvikalporinavapravarga tavipuktAvatpadAnupalanArinAkAryakAraNabhAvAbhApAnabArahamAnanavajAvAnalayAvinAnamanasananyasvajAra 5mavihAnapratikAraNa'pamAnasamAlkanavinanAnanampasajananambacAvanatarahItAmmAnina taraMjavanItighratyakanasami samanimA-pAnpatrAnyamApadizakampatmiAdikAnaviSyatItyevAnikikAryakArabhAvApAzaMkarIyApratinipatAva tatripAdapratiniyanampamAtpattaHpapApamAparinukamevampAyayamamArakAvidhAnisa turanpannadha pattimAdikArpanaratahimanaratramAdinyatirekAnuvidhAvipAzanApAranatamyAgAdinaHmpAnjampavizvanavI mAdikAlapanadhAriyatirekAnuvidhAyinavihinanarapitampattuinavavaMyonApinunucAnAvAnamArakamastuka mAdhotihatukacAbamAbhAvAmiMganimapataekarAnavAnagavekAnanaracanenaramAnikimatranayuktaratirenAkAla dharmAnuzamAnAvAvinobAbAmpasakAcapragAmadhannAraevAtipranagarobapAnibekarItAtire 'AtmasaMvAda' - chellu pArnu
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 July-2002 AtmasaMvAdaH // zrIgurubhyo namaH // iha khalu 'jJAna-kriyAbhyAM mokSa' iti jainAH / tatra sahate cArvAkaH / tathA hi- mokSo hi jIvasyocyate bhavadbhiH, sa tu nA'styeva, ghaTAderiva tasya pratyakSeNA'grahaNAt / na ca tadanyadanumAnaM pramANaM, anumAnaviruddhatvAdidoSAt / tatrA'numAnavirodho yathA-ghaTasya nityatve sAdhye / ghaTasya hi nityatvaM sAdhyamAnamanityatvasAdhakena pariNAmitvasAdhakena cA'numAnena bAdhyate / evaM sarvatrA'pi / api cA'numAnasya viSayaH kiM sAmAnyaM vizeSo vA ubhayaM vA syAt / nA''dyaH, agnimAtrAstitve kasyacid vipratipattyabhAvena siddhasAdhAn (siddhasAdhanAt) / na ca tena siddhenA'pi kiJcit prayojanaM, puruSasya pravRtti prati dezAdiviziSTasyaiva varhetutvAt / na dvitIyaH, atra hi vivakSitadezAdiviziSTo vahnirastIti vizeSa: sAdhyaH, taccana yuktaM vivakSitadezAdivizeSaNasahitasya vaDheranvayAbhAvAt / na hi parvato'yaM vahnimAn dhUmAdityAdau vivakSitadezAdiviziSTena sAdhyena saha hetoranvayo'sti, tathAvidhena vayAdinA saha dhUmAdeAptyanizcayAt / nA'pi tRtIyaH, tatrA'pi hi sAmAnyavAn vizeSaH sAdhyaH / tathA ca vizeSapakSoktadoSAt / taduktaM "vizeSe'nugamAbhAvAt, sAmAnye siddhasAdhanAt / tadvato'nupapanatvAdanumAnakathA kutaH ? // iti / na cA''gamaH pramANaM, tatra bahUnAM vipratipatteH / yattu pramANaM tat sarveSAmavigAnena sthitaM, yathA pratyakSam / api ca kathaM 'chavvihA jovA pannattA, taM0 puDhavikAiyA jAva tasakAIyA' tathA 'asthi jIve' ityAdi jIvAstitvaprarUpakaM vacaH pramANam ? pRthivyAsejovAyuriti tattvAni, tatsamudAyeSu zarIrendriyaviSayasaMjJA / tathA 'vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya punastAnyevA'nuvinazyati' ityAdikaM ca jIvapratiSedhaparaM na pramANaM ?, niyAmakAbhAvAt /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna - 20 tasmAt sudRDhamidaM yannA'sti jIvaH / nanu yo bhUtavyatiriktaM jIvaM pratiSedhati sa eva jIva:, jIvAdanyasya ghaTAderivA'cetanatvena pratiSedhakatvAyogAt iti cet na, caitanyaviziSTakAyasyaiva paralokagAmijIvapratiSedhakatvAt, tadanyasattve pramANAbhAvAt / yattu 'jIvazcet paralokagAmI na bhavet tarhi dAnAdiphalasyA'bhAva eva syAt, tataH pratipadyatAM paralokagAmI jIva iti', tat bhasmAvaguNDitapuruSavacanavat praznAnanurUpatvAdasaGgatam / tathA hi kenA'pi prAmANikena kazcid bhasmAvaguNDitazarIraH pRSTo yathA - kecida vAdina AcakSate - devo nA'sti pramANAbhAvAt / tatra kimuttaram ? sa Aha yadi devo na syAt tarhi dhArmiko devArcananimittaM puSpAnayanAya kathamArAmamagAt / na hIdaM vAkyaM devasAdhakaM bhrAntyaiva tatpravRttyupapatteH / evaM dAnAderapi lobha- mithyAjJAnAdita eva kaizcit pravartitatvena paralokagAmijIvasAdhakatA durApAstA / 37 atha smaraNaM hyanubhUtaviSayaM, anyathA'tiprasaGgAt / smaryate ca kenacit pUrvabhavasambaddhaM janma / tato'vazyaM tadanubhUtamiti siddhaH paralokagAmI AtmA iti cet / na / nahi pUrvabhavasambaddhajAtiM smaran kazcidupalabhyate yenaivamucyamAnaM mano harati viduSAm / na cA'nupalabhyamAno'pi kazcid bhaviSyatIti svIkaraNIyaM, vandhyAputrasvIkAraprasaGgAt / nanu bAlakasya prathamata evotpannasya stanadarzanAntaraM stanAdAnAbhilASo jAyate / sa cA'bhilASaH pUrvavivakSitakAraNadRSTAveva dRSTeSu kAryeSu tatkAryatayA ca jJAteSu satsu punarapi kAlAntare vivakSitakAraNadarzanAnantaramupajAyamAnena smaraNena vivakSitakAyAMrthitayA vivakSitakAraNAdAnaviSayo janyate, nA'nyena / na cA'sau bAlakasya tadAnImasiddha iti vAcyaM abhilASAdeva pratiniyatavivakSitakAraNopAdAnAdyarthe pravRttyAdivyavahAropapatteH / yaduktam - taddRSTAveva dRSTeSu saMvitsAmarthyabhAvinaH / smaraNAdabhilASeNa vyavahAraH pravartate // iti //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 July-2002 tataH prathamata evotpannamAtrasya bAlasya stanAbhilASadarzanAdanumIyate dehAtirikta: paralokayAyI jIvo'sti, yena pUrvabhave kSudapanodakArI stano dRSTaH samprati smaraNaviSayIkRta iti / maivam, bhUtasvabhAvAdeva stanAdAnAbhilASasyopapatte: / ayameva hi bhUtAnAM svabhAvo yat prathamamananubhUtamapi kiJcit svAtmana upaSTha(Ta)mbhakArakamupAdadate / na ca svabhAve'pi paryanuyogo ghaTate / 'agnirdahati nA''kAzaM ko'tra paryanuyujyate // ' iti vacanAt / vicitrakAryakAritayA ca bhUtasvabhAvasyA'pi vicitratvAt / __ anena pratiniyatAlabdhavittalAbha-labdhavittApahAravaicitrye niyAmakaM pUrvabhavArjitapevA'dRSTaM svIkartavyaM, tasvIkAre ca kartAramantareNa tadanupapattestakarturAtmano'pi pUrvabhave'stitvamaGgIkartavyamityapi nirastam / bhUtAnAmeva tathAsvabhAvatvenA'labdhavittalAbhAdivaicitryopapatteH / uktaM ca - 'jalabudbudavajjIvA' iti / yathaiva hi saritsamudrAdau niyAmakAdRSTaM vinA'pi svabhAvasAmarthyAd vicitrA bubudA: prAduHSyanti tathA prAgbhavopArjitAdRSTamantareNA'pi alabdhavittalAbhAdivaicitryabhAjo jIvA iti / api caitanyaviziSTakAyamAtrarUpA bhavanti iti nA'sti paralokagAmyAtmA, tadabhAvAcca nArakatvAdyavasthArUpasya paralokasyA'pyabhAva eva / taduktam 'etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH' // iti evaM ca paralokArthaM tapazcaraNAdyapyanuSThAnamanarthakam / yadAha'tapAMsi yAtanAzcitrAH saMyamo bhogavaMcane'ti / / atrocyate- yat tAvadavAdi 'AtmA pratyakSeNa nopalabhyate ghaTAdivaditi', tadayuktam; avagrahahApAyadhAraNAnAM svasaMvedanaprasiddhatvenA''tmano'pi pratyakSatvAt / dharmapratyakSatve dharmiNo'pi pratyakSatvaniyamAt / nahi rUpAdipratyakSAdanyat ghaTAdInAM pratyakSeNopalambhanamasti, na cA'vagrahAdInAM svasaMvadanaprasiddhatvamasiddham; vivakSitanIlatvalakSaNaviSaye nIlaM vijJAnamutpannaM mamA''sIdityAderavagrahAdiviSayakasmaraNAt tatsiddheH / na cA'nanubhUtaviSayamapi smaraNaM, atiprasakteH; anubhavazcaiSAM svasaMvedanenaiveti kathaM na svasaMvedanaprasiddhatvam ? / na cA'vagrahAdijJAnAnAM svasaMvedanapratyakSatve'pi na dharmatvaM, satataM
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 39 paratantratayopalabhyamAnatvena rUpAdInAmiva dharmatvAt / dharmAzca na dhamiNamantareNeti ya eSAM dharmI sa evA''tmA; pratyakSazcA'sau, etatpratyakSatvAt / anyathA ghaTAdInAM pratyakSatve kA pratyAzA ? / rUpAdInAmeva tatrA'pi pratyakSatvamH ityasyA'pi suvacatvAt / anubhavavirodhazced dUSaNaM, sa kiM nA'tra, yenAtmanaH pratyakSatvaM na svIkuruSe ? / kiM ca, astyahamiti jJAnaM, na caitat pratyAkhyAtuM zakyam, anubhavavirodhAt / na caitadanumitirUpaM, vyAptismaraNAdinirapekSatvAt / kintu pratyakSaM, svasaMviditarUpatvAt spaSTapratibhAsatvAcca / tadviSayazca na bAhyo'rthastasyA'tra pratibhAsAbhAvAt / na ca bhUtacatuSTayaviSayamidaM jJAnaM, arUpAdipratibhAsAtmakatvAt antarmukhAvabhAsitvAcca / yat punarbhUtacatuSTayaviSayaM tad bahirmukhAvabhAsyeva, tathA pratIyamAnatvAt / na cet, pratibhAsamAnasyA'pyahapratyayasya viSayAntarameva kalpayituM zakyam / salilAdipratibhAsino'pi jJAnasya pRthivIviSayatvakalpanayA tadbhAvaprasakteH / tasmAdetasya yo viSaya: sa Atmaiveti kathamuktam 'AtmanaH pratyakSeNa na grahaNa miti ? / atha yathA rUpAdiviSaye pratyakSamutpadyamAnaM tatsvarUpamavagamayati tathA AtmaviSaye'pyutpadyamAnaM pratyakSamAtmasvarUpamavagamayet / na ca pratyakSaviSaye vastuni vipratipattirato'pratyakSa evA''tmeti cet na, 'idaM rUpa'mityAdipratyakSasya yathA rUpasvarUpaprakAzakatvaM tathA''yamaha miti pratyakSasyA'pyastyevA''tmasvarUpaprakAzakatvaM, zaroraguNagrahaNavaimukhyatayA'ntarmukhAvabhAsitvena pravRtteH / na caivamAtmanaH sadA sannidhAnAt sadaivA'haMpratyayaprasaGgena sadaivA''tmagrahaNaM iti vAcyam / AtmanaH sadA grahaNasvabhAvatvAnabhyupagamAt / karmavazagasya hi tasya tatkarmakSayopazamasAmarthyAdeva tatra tatra viSayagrAhakatvena pravRttestakarmapratibandhAdeva ca tadaivA'paratrA'pravRtteriti na sarvadaivA''tmagrahaNam / na ca pratyakSaviSaye vastuni na vipratipattirbhUteSvapi taddarzanAt / prakRtivikArarUpatvena teSAM sAMkhyaiH svIkAre'pi vaizeSikairaNuvyaNukAdikramArabdhakAryarUpatayA, bauddhezca vijJAnamAtrarUpatayA svIkArAt / yadi ceyaM na vastuto vipratipattiH, prasiddhavyavahAraniyamAt, sarvairapi sAMkhyAdibhi: zaucAditattatkarmArthe
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 July-2002 mRdAderevopAdAnAt, tadetadAtmanyapi tulyaM; sarvairapi vAdibhiH zarIrasya jaDatvena tadatiriktenaiva cetanena darzanasmaraNapratyabhijJAnAlocanAdikaraNAt / nanvahaMpratyayo nA''tmaviSayo'haMpratyayatvAt, sthUlo'hamiti pratyayavaditi cet na; vipakSabAdhakAbhAvenA'prayojakatvAt / sahacAradarzanameva vipakSabAdhakamiti cet, na; dUrasthamaGgArabhRtaM pAtraM dhUmavat, vahnimattvAdityasyA'pi prayojakatvapAtAt, mahAnasAdau dhUmadhvaja-dhUmayoH sahacAradarzanAt; anumAnaprAmANyAGgIkAre'pasiddhAntAcca / nanu suhRdbhAvena pRcchAmi-sthUlo'haM kRzo'hamiti yo'haMpratyaya: sa nA''tmaviSayo'haM sukhI ahaM duHkhIti pratyayastu AtmaviSayaH, ityatra kiM niyAmakam ? iti cet na / ubhayasyA'pyasyA''tmaviSayakatvAt; antarmukhAvabhAsitayA pravRttatvena ! kintu 'sthUlo'haM' ityAdirUpasya bhramatvam, asthUla evA''tmani sthUlatvagrahaNarUpatvAt / atatprakAre tatprakArakajJAnasyaiva bhramalvAt / 'ahaM sukhI' ti jJAnasya tu pramAtvaM, sukhinyeva sukhagrahaNasvarUpatvAt / tadvati tadanyAprakArakajJAnasyaiva ca pramAtvAt / nahi tasyevA'syA'pi bhramatvameva, raktajapAkusumasaMsargAd raktaH sphuTika iti jJAnasyeva kaThinaH sphuTika ityasyA'pi bhramatvaprasaGgAt / atha bhavati raktaH sphuTika iti pratyayasya bhramatvaM, japAkusumasaMsargAbhAve zukla: sphuTika iti bAdhakajJAnadarzanAt / na tu kaThinaH sphuTika ityasyA'pi, dravatvAdhikaraNaM sphuTika iti viparItapratyayasya jAtucidapyadarzanAt iti cet / tahi kuto na bhavati sthUlo'hamiti pratyayasya bhramatvam ? ahaM sukhIti pratyayasya cA'bhramatvam ? mohApagame vivekAkalite manasi 'sthUlo'haM nA'smi, kintu zarIraM me sthUlaM' iti bhedapratyayasya bAdhakasyA'trA'pi darzanAt: 'nA'haM sukhI, kintu zarIraM me sukhi' ityasya ca kadAcidapyadarzanAt / vastutastu sthUlo'haM ityAdipratyayasyA'pi bhedaM tiraskurvata evotpadyamAnasya bhramatvaM, sthUlazarIravAnahamityevaM zarIropAdhikatayA jAyamAnasya tu AtmAlambanatayA'pi satyatvameva / dRzyate cA'bhedatiraskAreNA'pi tajjAyamAnaM, yathA sthUlaM kRzaM vA mama zarIramiti /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 41 atha madIya AtmA ityatrA'pi abhedatiraskAreNa bhedena pratipattirasti / na ca macchabdavAcyamAtmAntaramapi svIkriyate bhavatA / na caivaM pratipannastvayA'pyAtmA etadAtmazabdAbhidheya iti vAcyaM, mama zarIraM kRzamityAdijJAneSu zarIravyatirikta mAlambanamaGgIkurvato mamA''tmA sukhItyAdijJAneSvapi AtmavyatiriktAlambanAbhyupagamaprasaGgasyA'niSTasyA''pAdanAt iti cet / na ! nahi mamA'yamAtmeti jJAne zarIrAdivanmatpratyayaviSayAdanya AtmA pratibhAti, kintvahamityAtmAnaM pratyakSataH pratipadyA''tmAntaravyavacchedena parapratItyarthaM mamA''tmeti nirdizati; mamA''tmA'hamevetyarthaH / yadA punaH zarIramAtmazabdena nirdeSTumicchati tadA mamA''tmeti bhedAbhidhAnamevedam, AtmopakArakatvena zarIre AtmatvopacArAt, priyabhRtye'tyantopakArakatayA'hamevA'yamityAdivat / athavA mamA''tmeti matpratyayaviSayAt bhedenA''tmajJAnaM bAdhyatvAdastu bhramarUpaM, zarIrabhedajJAnaM tu kathaM tathA? nahi ekatra marvAdau salilajJAnasya bhramatve vimalajalalaharImanohAriNi sarasyapi tasya bhramatvaM, bhrama-pramAvizeSAbhAvaprasaGgAt / tat siddhamahaM-pratyayasya pratyakSatayA tadviSayasyA''tmano'pi pratyakSatvam // etena kiM svarUpamAtmanaH pratyakSeNA'vagamyate tad vAcyaM manAgiti na kiJcit / sukhAderapi ki svarUpaM pratyakSeNA'vagamyate yanmAnasapratyakSe tat svIkriyate ? na hyAkhyAtumazakyamapi pratyAkhyAtu zakyaM iti yadi, tadatrA'pi tulyam / athA''khyAyate eva sukhAderAnandAdisvarUpaM prasiddhameva rUpaM pratyakSeNA'vagamyate iti cet, tahi tadAdhAratvamAtmano'pi rUpaM pratyakSeNA'vagamyata iti kathaM na jAnAti bhavAn yenaivaM lajjAmapahAya punaH punaH pralapati / taduktam sukhAdi cet samAnaM hi svatantraM nA'nubhUyate / matubarthAnuvedhAt tu siddhaM grahaNamAtmanaH // 1 // idaM sukhamiti jJAnaM dRzyate na ghaTAdivat / ahaM sukhIti tu jJaptirAtmano'pi prakAzikA // 2 // iti / yat tu Atmanyasatyeva pratyakSagrahaNAbhimAna eSa AtmavAdinAM nimIlitAkSasya timiragrahaNAbhimAnavat, tat tuccham / na hi prAgagRhItAndhakArasya nimolitAkSasyAndhakAragrahaNAbhimAnaH, jAtyandhasya tathA'darzanAt / kintu
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 July-2002 prAggRhItAndhakArasya nimIlitAkSasya prAggRhItasyaivA'ndhakArasyopasthApanena / na caivaM tvayA'pi prAgAtmA gRhIto'stIti svIkriyate yenA'syaivopasthApanenA'haMpratyayAdAtmagrahaNAbhimAna ucyamAnaH sundaratAM tavA''tmanaH khyApayet / yadi tu svIkRtastadA siddha evA''tmeti kRtaM vivAdena / atrA''ha - astu avagrahAdijJAnabhedAnAM dharmatayA pratyakSatayA ca taddharmiNo'pi pratyakSatvam / paraM kuta evaM paralokagAmyAtmA pratyakSaH ? bhUtAnAmeva taddharmitvopapatteH / yaduktaM vAcaspatinA 'pRthivyApastejo vAyuriti tattvAni, tatsamudAye zarIra-viSayendriyasaMjJAstebhyazcaitanyamiti / kAyAkAraprANApAnaparigrahavadryo bhUtebhyastadutpadyate tenA'viziSTebhya iti / prayogazca-caitanyaM kAyAkArabhUtebhyaH samutpadyate, tadbhAva eva bhAvAt, madyAGgebhyo madazaktivat / na cotpadyatAM tathAvidhabhUtebhyaH. parantu dharmI tasya jIva eva syAditi vAcyam; utpAdakatvAbhimatabhUtasamudAyasyaiva dharmitayA''tmakalpanAnavakAzAt' / / tanna, caitanyasya dharmatve svIkRte AtmAsvIkArasya lajjAspadatvAt: dharmiNamantareNa dharmasyA'vasthiterabhAvAt / na ca bhUtAnyeva dharmI, AnurUpyAbhAvAt / anyathA jala-kAThinyayorapi dharma-dharmibhAvaprasaGgAt / na cA''nurUpyAbhAvo'siddhaH, abodhasvarupasya mUrtasya viSayAparicchedakasya pRthivyAdibhUtasya bodhasvarUpaM amUrta viSayaparicchedakaM caitanyaM prati anurUpitvAbhAvAt / abodhasvarUpatvAdikaM ca bhUtAnAM sakalajagatprasiddhameveti nahi tadapi pratyAkhyAtuM zakyam / tadidamucyate-bhUtasamudAyazcaitanyasya dharmI na, caitanyena sahA'nanurUpitvAt / yad yena sahA'nanurUpi tat tasya dharmibhUtaM na, yathA kAThinyasya jalam / ananurUpI ca caitanyena saha bhUtasamudAyastasmAnna caitanyasya dharmIti / taduktam kAThinyAbodharUpANi bhUtAnyadhyakSasiddhitaH / caMtanA ca na tadrUpA taddharmaH sA kathaM bhaved / / iti / kiM ca. na pratyekaM bhUtAnAM dharmazcaitanyaM, ghaTapaTAdAvabhAvAt / atha tatrA'pyastyeva caitanyaM, kintvanabhivyakaM kASTapiSTAdau madazaktivat /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 43 kAyAkArapariNatabhUtebhyaH punarasyA'bhivyakti:, surAkArapariNatebhyastebhya iva tasyA iti cet / na / avidyamAnAyAzcetanAyAH kAyAkArapariNata bhUtairabhivyakterasiddheH / nanUktameva kAyAkArAt prAgapi bhUteSu anabhivyaktA sA vidyate iti ced uktaM, paramayuktam / tatsattve pramANAbhAvAt / na ca vinA pramANaM kiJcit sidhyati, sarvasya sarveSTArthasiddhiprasaGgAt / na ca pratyakSameva pramANaM, atIndriye viSaye tatpravRtterasiddheH / anumAnaM tu tvayA na svIkriyata eva, apasiddhAntApAtAt / nanu siddhAntarahasyamidamasmAkam / saiddhAntikairuktaM yadalaukikamanumAnaM svarganarakAdiprasAdhakaM tanna pramANam / laukikaM tu dhUmAdi pramANameva / taddarzanAnantaraM samastenA'pi lokenA'gneranumIyamAnatvAt iti cet - hantaivamapi akAyAkArabhUteSu caitanyAnumAnamapramANameva samastenA'pi lokena tatra cetanAyA ananumIyamAnatvenA'syAlaukikatvAt / itthambhUtasyA'pi laukikatve svarganarakAdisAdhakasyA'pi laukikatvaprasaGgAt / 1 yat tRktaM kASTapiSTAdiSu pratyekamanupalabhyamAnA'pi madazaktiH surAkArapariNataistairabhivyajyate yathA tathA kAyAkArapariNatairbhUtaizcetanA'pIti / tadavicAritasundaram / yato madazaktirna kASTapiSTAdivastusvarUpaM, surAkArapariNAmapUrvadazAyAmapi tasya sattvena tadabhivyaktiprasaGgAt / na cA'tIndriyaiva kAcit, tatsAdhakapramANAbhAvAt / na ca bhavadbhiH prAganupalabhyamAnA'pi tasyA abhivyaktiraGgIkriyata eva samudAyadazAyAmiti vAcyam, kASTapiSTAdInAM madazaktAvabhivyaJjakatvAsiddheH / vidyamAnaM hi vastu yena prakAzyate tadabhivyaJjakaM yathA'ndhakAradazAyAM ghaTAdeH pradIpAdi / na ca madazaktirapi vidyamAnA, pramANAbhAvAt / tat kathaM kASTa piSTAdInAM tadabhivyaJjakatvaM ? kintu tajjanakatvam / tatsAmagrIsamAveze tadutpatterdarzanAt mRtpiNDAdisAmagyAM ghaTavat / tanna taddRSTAntena cetanAyA abhivyakti: siddhyeta / I yadapi - 'gathA nIlatA pratyekamanupalabhyamAnA'pi tantusamudAye unalabhyate tathA cetanA'pi' - iti kazcit tat tuccham / nIlatAyAH payAMdaSUpalabhyamAnAyAH pratyekamapi tantupakSmAdI darzanAt / nahyevaM cetanA'pi pratyekamupalabhyate, yenA'yaM dRSTAntaH samyak syAt / taduktaM "nIlAditulyatA'pi ca pratyekamadRSTo' yukteti" /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 July-2002 kiJca, caitanyAbhivyaktiryadi kAyAkArabhUtakAraNikA tahi mRtakAye'pi kathaM na syAt ? / na hi ghRtasaMyogAdikAraNikA kuGkumAdigandhAbhivyaktipuMtasaMyogavatyapi kuGkumAdau na bhavati / tanna tathAvidhabhUtAnAM cetanAyA abhivyaJjakatvam / api ca, AvRtasyaivA'bhivyaktirabhivyaJjakasattve bhavati, na ca nAvRtasya, tathA'darzanAt / evaM ca kAyAkArahetuSu akAyAkAreSu bhUteSu caitanyaM kenA''vRtaM? iti nirvacanIyam / kAyAkArapariNAmAbhAva evA''varaNaM iti cet-na, abhAvasya sakalazakti vikalatayA AvaraNAdikriyAkAritvAyogAt / tadakArakasya cA''varaNatvAnupapatteH, atiprasaGgAt / na ca bhAvabhUtameva kiJcidAvaraNaM. bhRtacatuSTayAtiriktasya bhAvasya svIkAre'pasiddhAntaprasaGgena bhUtacatuSTayamadhyAdanyataradeva tat tvayA vAcyaM, tasya ca nAvaraNatvaM, vyaJjakatvAGgIkArAt / AvaraNatve vA na kadAcidapi tadabhivyajyeta, kAyAkArasya tannimittakatvena tasya sarvadA satvAt / kiJcedaM caitanyaM yadi bhUtebhyo vyatiriktaM tadA siddhamevA'smAkamiSTaM. nAmamAtraviparyayeNA''tmano'bhyupagamAt / athA'vyatiriktaM tat tu na yuktaM, bhUtanizcaye'pi harSaviSAdAdirUpacaitanyasyA'nizcayAt / nahi yasmitrizcIyamAne'pi yanna nizcIyate tayorapyaikyam, atiprasaGgAt / uktaM ca- "yasminnizcIyamAne'pi yanna nizcIyate na tayoraikyameva, yathoSNatva-kaThinatvayoH / na nizcIyate ca zarIre nizcIyamAne'pi caitanyaM, tato nA'nayoraikyamiti" ! na cA'siddhiH / tathAhi- asti khala caitanyasya harSaviSAdAdi anekaM rUpamanubhavasiddhaM, bhUtAnAM kAThinyAdivat / tacca zarIre nizcIyamAne'pi na nizcIyate, tatpratipakSasya saMzayasyA'sakaddarzanAt / viruddhadharmasaMsarge'pi yadi na bhedastadA pRthivyAdInAmapyaikyamApadyeteti pRthivIprAptau jalaprAptirapi syAt / tathA ca na kAcit kAminI kucakumbhabhArakhinnA kumbhamAdAya salilArthaM sarasImabhivrajet, iti ayatnenaiva sarvArthasiddhi syAt, sarvArthAsiddhireva veti mahadasamaJjasaM syAt / atha bhinnAbhinnaM bhUtebhya: caitanyaM, tanna saGgatam / bhinnaM hi yadi bhUtebhyazcaitanyaM tadA kathamabhinnam ? athA'bhinnaM kutastarhi bhinnam ? virodhAt / kathaJcidbhedAbhedapakSe tvavipratipattireva / asmAbhirapi zarIrasya AtmanA saha kathaJcidabhedAbhyupagamAt /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 anusaMdhAna-20 bhavatu vA pratyekaM bhUteSu caitanyaM, tathA'pi kathaM tadekaM syAt ? bhinnabhinnavastudharmatvAt, bhinnAbhiprAyapuruSasamudAyacaitanyavat / bhinnAbhiprAyatayA teSAM 'ahaM dadAmi ahaM karomI' tyAdirUpaviziSTaikamAnasikAnubhavanibandhanatvenA'-- vasthAnAbhAvaprasaGgAt / yazca bhavati sakalaprANiprasiddhaH pratyekaM sakalairapIndriyairUpalambho-'rUpaM pazyAmi, madhuramAsvAdayAmI'tyAdyAkAraH sakalazarIrAdhiSThAtrekarUpaH kAlAntare smRtijanaka: sakalendriyopalambhaH so'pi caitanyasya nAnAtvapakSe na syAt / na hyatyantAsannAnAmapi puMsAM mitho'pi bhinne caitanye ekasmin rUpaM pazyati anyasyA'pi 'rUpamahaM pazyAmI' tyAdyAkAraM jJAnaM jAyamAnamupalabhyate. na vA tatprabhavaM kAlAntare smaraNamapi / anubhUyate cedamubhayamapi dehe svasaMvedanapratyakSaNati na pratiSedho'pyasya kartuM zakyo, bhUtAnAmapi pratiSedhApatteH / tasmAnna bhUteSu pratyakaM caitanyamiti / na ca bhUtasamudAya eva caitanyamastviti vAcyaM, pratyekamasata: samudAye'pyasattvAt / tatsamudAya eva paralokagAmitvabhAvAt / tasmAnna pratyeka bhUtAnAM dharmazcaitanyaM, nA'pi tatsamudAyasya / na ca dharmo'pyayaM dharmiNamantareNopapadyata iti dharmiNA bhavitavyamavazyam / yazcA'sya dharmI sa evaa''tmaa| tat suSTu(yU)ktaMavagrahAdijJAnAnAM pratyakSatvena pratyakSa evA''tmeti / dharmANAM dharmiNamantareNA'nupapadyamAnatayA, bhUtAnAM taddharmitvanirAsenA''tmana eva taddharmitayA pratyakSatvasya prAmANikatvAt. dharmadharmiNoH kathaJcidabhedAt / nanu vastvantarameva caitanyasya dharmi bhavatu, na punarAtmeti ced-bhrAnto'si / yadeva vastvantaraM caitanyasya dharmibhUtaM tasyaivA''tmazabdenA'bhidhAnAt, bhUtAtiriktacaitanyasiddhau nAmavivAdasya nirarthakatvAt / kecit tu. na pratyekaM bhRtAnAM dharmazcaitanyaM, nA'pi tatsamudAyasya. kintu svatantrameva dharmi, utpadyate ca tad bhRtebhyaH. ityAhuH / tat 'catvAryeva bhUtAni tattvam' iti siddhAntoktatattvasaGkhyAniyamavyAghAtakatvAdupekSyam / taduktatattvAnAmupalakSaNatve tu nA''tmapratiSedho'pi yukto, prAmANikatvAt / nAmAntareNA''tmana eva svIkArAcca / bhUtebhyazca yathA tannotpadyate tathA vakSyate / atha vadanti- mA bhavatu pratyekAvasthAyAM bhRteSu caitanyaM, tatsAdhaka
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ July-2002 pramANAbhAvAt / asatazca nA'bhivyaktirbhavatIti mA bhRt kAyAkArapariNatabhUtebhyastasyA'bhivyaktiH / utpattistu bhaviSyati, asato'pyutpatteH / taduktaM kAyAkAraprANASAnaparigrahavadbhyo bhUtebhyastadutpadyate nA'viziSTebhya' iti| na ca pratyekAvasthAyAmavidyamAnasya samudAyAvasthAyAmapi bhUtebhyazcaitanyasyotpattirna bhaveta iti vAcyaM / pratyekAvasthAyAmavidyamAnAyA api guDa-dhAtakyAdibhyo madazakterutpatteH / na cA'nupapattiH, dRSTe'nupapatterabhAvAt / taduktam 'na dRSTe'nupapannate'ti / na ca caitanyaM yadi asadevotpadyate bhUtebhyastadA kharaviSANamapi tata utpadyeta, asattvAvizeSAditi vAcyam / bhUtAnAM tajjananasvabhAvatayA tasyaiva tebhya utpatteH / na ca 'bhUtAnAM caitanyajananasvabhAvatve ghaTAdAvapi caitanyotpatto cetanAcetanavyavahAravilo [pA] pattiH, na cA'yaM vyavahAro'bhivyaktAna- . bhivyaktacaitanyanibandhano na tu tatsattvAsattvanibandhana iti / satyapi ghaTAdo caitanye na cetanatvena vyavahAraH, taccaitanyasyA'nabhivyaktatvAt / yaduktam- 'caitanyAnabhivyaktirghaTAdiSu, kAraNAbhAvAt. pAMzvAdiSu anabhivyaktamadazaktivat / caitanyAbhivyaktehi kAraNaM kSityAdeH kAyAkArapariNatatvaM. madazaktyabhivyaktaH piSTodakaguDadhAtakyAdipariNatatvavat / tacca ghaTAdiSu nA'stIti tadanabhivyaktibhAvastatra, pAMzvAdau piSTodakAdipariNAmAbhAvAnmadazaktyanabhivyaktibhAvavaditi / ' ityapi vaktuM zakyam / ghaTAdau caitanyasyA'nabhivyakteranupapatteH / tathAhi- anabhivyaktiH khalu AvRtasya bhavati na tvanAvRtasya / na ca tatra caitanyasya bhUtavyatiriktaM kiJcidAvArakaM, catvAryeva bhUtAni tattvamiti tattvasaMkhyAniyamavyAghAtApatteH / na ca bhUtAnAmanyatamasyaivA''vArakatvaM, teSAM vyaJjakatvena pratijJAnAt / na ca vyaJjakamAvArakaM, svarUpavyAghAtAt / na ca bhUtAnAmeva viziSTa pariNAmAbhAva AvArakaH, tasya sakalazaktivikalatvenA''vArakatvAyogAt / no cet AvaraNakriyAkaraNazaktimattayA kuDyAdivat tasya bhAvatvApattAvapasiddhAntabhayena pRthivyAdyanyatamatvenaiva tvayA svIkaraNIyatayA vyaJjakatvasyaivopapatteH / kiJca, yasya viziSTapariNAmasyA'bhAvA (va A) vAraka: sa bhUtebhyo bhinno vA syAdabhinno vA ? yadi bhinnastahi 'catvAryeva bhUtAni tattva' miti tattvasaGkhyAniyamavyAghAtaH, athA'bhinnastadA tatsvarUpavat tasyA'pi sadA bhAvena sarvadA'bhivyaktiprasaGgaH /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna - 20 atha pariNAmatvAnnA'sau nityastenA' [sanA ] tanAkAreNa pariNamanasya pariNAmatvAt na sarvakAle bhavati, sanAtanatvaprasaGgAt, kintu kadAcideva / yadA kAle tu bhavati tadA bhUtebhyo'bhinna evetyadoSa iti cet, na kAlAnabhyupagame evaMbhUtavAkyapravRttyayogAt / lokaprasiddhatvAdapratikSepArho'sau kAla iti cet na, Atmanyapi tasya tulyatvAt pitRkarmA'nyathA'nupapatteH, tasyA'pi lokaprasiddhatvAt / taduktam 'pitRkarmAdisiddhezca hanta nA''tmA'pyalaukika' iti / tadevamAvArakAbhAvAdanabhivyaktacaitanyAnupapattau cetanAcetanavyavahArasya tadbhAvAbhAvanibandhanatvena ghaTAdau caitanyAbhyupagame bhavatyeva cetanAcetanavyavahAravilopaprasaGga iti vAcyam / kAyAkArapariNatabhUtebhya evaM caitanyotpattyabhyupagamena ghaTAdau tatpariNAmAbhAvAdeva caitanyAnutpatterupapattau caitanyAbhAvAbhAvanibandhanasya cetanAcetanavyavahArasya vilopAnupapatteH / na caivaM maraNAvasthAyAmapi caitanyamutpadyeta kAraNatvAbhimatakAyAkArapariNatabhUtAnAM tadAnImapi sattvAditi vAcyam / kAraNatvAbhimatapavanasya tatrA'bhAvena tathAvidhabhUtasattvasya tadAnImasiddheH / na ca vastyAdinA tatra prakSipte pavane caitanyamutpadyeta, samastakAraNAnAM sattvAditi vAcyam- prANApAnalakSaNapavanasyaiva taddhetutvApagamena pavanamAtrAt tadutpatteranutpatteH / nanu prANApAnalakSaNapavanAbhAvAnmRtakAye caitanyAbhAvo na tu jIvAbhAvAdityatra kiM nigamakaM yena vaiparItyaM na syAditi cet / na / lAghavasyaiva viniMga [ma] katvAt / mRtAvasthAyAM prANApAnAbhAvasya tvayA'pyavazyamaGgIkRtatvena tata eva caitanyAbhAvopapattau jIvAbhAvakalpane gauravAt / prANApAnavat jIvasyobhayasiddhatvAbhAvAt / na ca yad yasya kAryaM tat tadanurUpaM, yathA mRtpiNDasya kAryaM ghaTo mRtpiNDAnurUpa:: kAryaM ca yadi bhUtAnAM caitanyaM tarhi bhUtAnurUpaM syAt, na cA'styeva, tathaiva amUrtabodhasvarUpasya caitanyasya mUrttAbodhasvarUpairbhUtairanurUpatvAbhAvAt iti vAcyam / zRGgAdapi zarasyotpatterdarzanena kAryasya svakAraNAnu - rUpatvaniyamAbhAvAt / na hi zarasyA'pi zRGgAnurUpatvaM, pratyakSeNa bAdhAt / yadi ca mUrtatvAdinA rUpeNa zarasya zRGgAnurUpatvameveti na bAdhastarhi sattvAdinA rUpeNa caitanyasyA'pi bhUtAnurUpatvameveti tulyam / na ca bhUtAnAM caitanyAdatyantavilakSaNatvAta 47
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 July-2002 kathaM tebhyastadutpattiriti vAcyam / loke bhinnajAtIyAdapi kAraNAd bhinnajAtIyasya kAryasya darzanAt / na cA'siddhiH, sUkSmApradezaparamANubhyaH sthUlasapradezaghaTAdestvayA'pyutpatteraGgIkArAt / tat suniSpannametad yad prANApAnaviziSTakAyAkArabhUtasamudAyAccaitanyamutpadyate, tadapagame ca vinazyati / tathA ca suSThuktam .. "nA'styeva paralokagAmyAtmA, jJAnakriyAbhyAM mokSaH kasya bhaviSyati ? iti vyarthaM eva tapaHprabhRti kaSTAnuSThAnam" iti / evaM ca drAkSAmadyAdikaM peyaM bhakSyaM mAMsAdikaM bhRzam / jananyAdistriyo bhojyA rUpavatyo yadA ruciH // 1 // kAyadhvaMsAvasAne hi caitanye kasya pAtakam ? paraloko'pi kasya syAd yadbhayAt tad vivaya'te / 2 / / ityevaMrUpAnusAreNa pravRttirvidheyA, caitanyasya bhUtakAryatayA paralokagAmino jIvasyA'bhAvAt / na ca bhUtakAryatvaM caitanyasyA'prAmANikaM. caitanyaM kAyapariNAmApatrabhUtakArya, tadbhAva eva bhAvAt / yad yadbhAva eva bhavati tat tatkAryaM, madazakteH surApariNAmApannamadyAGgakAryatvavat / iti pramANasya sattvAt / atra vadanti - caitanyasya bhUtakAryatve kiM pramANam ? na tAvat pratyakSaM, atIndriyaviSaye tasyA'bhAvAt / nahi utpannamanutpannaM vA caitanyaM bhUtAnAM kAryaM iti vyApAre pratyakSamupaiti, tasya svayogyasaMnihitArthagrahaNarUpatvAt, caitanyasya cA'mUrtatvena tadayogyatvAt / na ca bhUtAnAmahaM kAryamityevamAtmaviSayaM bhUtakAryatvaM pratyakSamavagantumalaM, kAryakAraNabhAvasyA'nvayavyatirekasamadhigamyatvAt / vyatirekanizcayanibandhanasya cA'nupalambhasya tatrA'bhAvAt / na ca tadubhayAtiriktaH kazcidanvayo tadubhayAnvayavyatirekajJAtA'bhyupagamyate, AtmasiddhiprasaGgAt / nA'pyanyat pramANaM, tasyA'nabhyupagamAt / pratyakSamevaikaM pramANaM, nA'nyaditi vacanAt / abhyupagame'pi tato vivakSitArthapratItyasiddheH / adhikRta-caitanyavastuno'tathArUpatvAt / tathAhi-yadi caitanyaM bhUtasamudAyamAtranimittakaM syAt tahi ghaTAdAvapi syAt, nimittAvizeSAt / kAyAkArapariNAma eva nimittavizeSastadabhAvAdeva na caitanyaM ghaTAdau / taduktam- 'kAyAkAraprANApAnaparigrahavadbhyo bhRtebhyazcaitanyaM nA'viziSTebhyaH' iti, ato na doSa iti cet, na / AtmAbhAvavAdimate
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 49 kAyAkArapariNAmasyaiva yuktyA'nupapatteH / kathaM kAyAkArapariNAmasya manmate yuktyA'nupapattiriti cet / ittham / bhavanmate hi kAyAkArapariNAmaH kiM pRthivyAdimAtranibandhana Ahosvid vastvantaranimitta utA'hetukaHsaGgIyate ? / tatra yadyAdya: pakSastahi sarvatra kAyAkArapariNAmaprasaGgaH, pRthivyAdibhUtasamudAyasya sarvatra sattvAt / tathAvidhasAmyAdibhAvasahakArikAraNavaikalyAna sarvatra tatpariNAma prasaGga iti cet / nanu so'pi sAmyAdibhAvo na vastvantaranimittaH, tattvasaMkhyAvyAghAtaprasaGgAt, kintu pRthivyAdibhUtamAtranimittakastathA ca tasyA'pi sarvatrA'vizeSeNa bhAvaprasaGgAt kutaH sahakArikAraNavaikalyamiti ? / atha dvitIyaH pakSastadapyayuktaM, tathA'bhyupagame satyAtmasiddhiprasaGgAt / tathAbhUtavastvantarayogAdeva hi viziSTakAyAkArapariNAmabhAva upapadyate nA'nyatastathA ca sati na kazcid doSa iti / atha tRtIyaH pakSastadA sadA'bhAvAdiprasaGgaH / "nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAd" iti nyAyAt / tanna tvanmate kAyAkArapariNAmo ghaTate / tadabhAve tu dUrAtsAritameva prANApAnaparigrahavattvaM bhUtAnAmiti sAdhUktaM na tathAvidhabhUtebhyazcaitanyamutpadyate ityatra kiJcit pramANam / ___ kiJca, pratyekAvasthAyAmavidyamAnasya caitanyasya samuditAvasthAmAM bhUtebhya: kathamutpattirghaTate ? ekAntenA'sata utpAdasyA'bhAvAt, bhAve vA kharaviSANamapi tebhya utpadyeta, asattvAvizeSAt / na ca-bhUtAnAM tajjananasvabhAvatayA tasyaivotpattirna kharaviSANasyA'pi tajjananAsvabhAvatvAt-ityapi vAcyam / teSAM tajjananasvabhAvatvakalpanAyA ayogAt / anutpannaM hi caitanyaM kharaviSANatulyamityavandhyabhAvato'vizeSeNA'sajjananasvabhAvatvameva paramArthato bhUtAnAM bhavediti tebhyazcaitanyasyeva kharaviSANasyA'pyutpattiprasaGgAt / na ca-pratyekAvasthAyAmavidyamAnA'pi samuditAvasthAyAM madyAGgebhyo madazaktirupapadyamAnA dRSTA na punaH kharaviSANaM, kAraNazaktiniyamAt; tadvadatrA'pi syAditi vAcyam / madazakte pratyekAvasthAyAmekAntenA'vidyamAnatvAsiddheH / madazaktitvena tadAnImavidyamAnatve'pi rUpAntareNa vidyamAnAyA evopapatteH / ata eva samuditAvasthAyAM madyAGgeSu ye guNAstrasyAdaya (bhramyAdaya?)ste pratyekAvasthAyAmapi guDadhAtakyAdiSu sAmAnyata upalabhyanta iti /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 July 2002 pratyakSasiddhaM caitannahi bhavatA'pyapahnotuM zakyam / yastu pratyakSasiddhamapyarthamapahanute tasya tu zUnyavAdimata eva pravezo yukta iti kathaM tvayi cArvAkatA cirasthAyinI syAt ? na hyevaM samuditAvasthAyAM ye guNAste pratyekAvasthAyAM bhUteSu sAmAnyato'pyupalabhyanta iti kathaM samuditAvasthAyAmapi tebhyazcaitanyasyotpattiH syAt / nahi pratyekAvasthAyAM sarvathA'vidyamAnA snigdhatA samuditAvasthAyAM sikatAkaNeSu kenA'pyanubhUyate / na caitaddoSa bhayena pratyekAvasthAyAmapi kiJciccaitanyasvarUpaM svIkriyata eveti vAcyam / ekendriyajIvasiddhiprasaGgenA'pasiddhAntApAtAt, cetanAcetanavyavahAravilopapattezca / na cA'nabhivyaktaM yatra caitanyaM tatrA'cetanavyavahAro'nyatra tu apara iti vAcyam / anabhivyaktacaitanyasya tvayaiva tiraskArAt, apalApe pratijJAsaMnyAsanigrahApAtAt, pramANAbhAvena tannirAsasya sukaratvAcca / kiJca, kAyAkArapariNatabhUtebhyo yadyasata eva caitanyasyotpattiH, kathaM tarhi mRtakAyAdapi tasyotpattirna syAt ? nanUktamevaitat prAk yat prANApAnalakSaNapavanAbhAvAt tatra caitanyaM notpadyata iti, iti cet / nanu pratyuktamapIdaM tadaiva yajjIvAbhAvAdeveti kiM na syAditi aho aho vismaraNazIlatvamAcAryasya yaduktamapi lAghavaM vinigamakatayA na smarati, bhavyalAghavameva tavetthaM vadato jAnAmi / ubhayasiddho'pi prANApAnA[ bhA] vo jIvAbhAvamantareNopapadyate yataH / kathamevamabhidhIyata iti cet, zRNu sAvadhAnamanAH / nahi mRtakAye prANApAnAbhAvo nirhetukaH, sadA'bhAvaprasaGgAt / nA'pi kAyAkAranimittakaH, jIvadavasthAyAmapi tasya sattvena tadabhAvaprasaGgAt / nA'pi kAyAkAradhvaMsanimittaH tasya tadAnImasattvAt / na cA''ntarapudgalApagamanimitto, nimittamantareNA''ntarapudgalApagamasyA'pyasambhavAt / na ca kAlavizeSa eva nimittaM, atIndriyakAlAGgIkAre AtmAnaGgIkArasya svakadAgrahamAtra phalatvAt / tasminnapi kAle kvaciccharIre prANApAnAbhAvasyA'darzanAt / nahi yad yasya kAraNAntaranirapekSaM ajanakaM tat tannotpAdayati, akAraNatvaprasaGgAt / kintu ananyagatyA jIvAbhAvanimittaka eva tatra prANApAnAbhAvo bhavatA'pyavazyaM svIkaraNIya iti kutaH prANApAnA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 anusaMdhAna-20 bhAvasyaivobhayasiddhatA, yena lAghavAt prANApAnAbhAvAdeva mRtazarIre caitanyAbhAvo na tu jIvAbhAvAditi procyeta ! 'taddhetorevA'stu kiM tene'ti nyAyena prANApAnAbhAvanimittakajIvAbhAvAdeva tatra 'caitanyAbhAvasya svIkaraNIyatvAcca, anyathA gauravaprasaGgAt / etena-'prANApAnavajjIvasyobhayasiddhatvaM nA'sti-iti parAstaM / jIvamantareNa prANApAnalakSaNapavanasyA'hetukatvApattau sadAbhAvAdiprasaGgAt / kAyAkArasyaiva prANApAnanimittakatve mRtakAye'pi tadutpattiH, punarujjIvanApAtAt / ata eva suptaprabuddhasya dRzyate tAvaccaitanyaM, na ca tat tadanyacaitanyapUrvakaM, suSuptAvasthAyAM caitanyasyA'bhAvAt / upalabhyasya satastadAnImanupalambhAt / tathA'pi cettatkalpanA tayatiprasaGgaH / na cA'hetukaM tat, sadA'bhAvAdiprasaGgAt / 'sadA sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt' iti vacanAt / nA'pyanyanimittaM, tasyA'pratIyamAnatvAt / kintu kAyanimittamitI'ti kasyacinmatamapAstam / caitanyasya kAyanimittatve mRtAvasthAyAmapi ujjIvanaprasaGgAt / na caivaM susaprabuddhacaitanyasya nirhetukatve pUrvoktadoSApattiriti vAcyam / asya suSuptAvasthAbhAvicaitanyapUrvakatvena nirhetukatvAbhAvAt / na ca suSuptAvasthAyAM tatrA'styeva, svasaMvedanamAtrasyA'vyaktasya tadAnImapyanubhUyamAnatvAt / avigAnena tathA lokaprasiddheH / pratipattavyaM ca niyamAt suSuptAvasthAyAM caitanyamastIti, smaraNAnyathAnupapatteH / tathAhi-svapnAdisuSuptAvasthAbhAvisvapnAdicaitanyaviSayaM smaraNamavigAnenA'nubhUyate / na cA'nanubhUtasya smaraNamupapadyate'tiprasaGgAt / na ca kAyAnvayahetukataivA'sya, tathA'pratIteH / tatsvarUpasaMspazismRtyanu(na)nu bhUteH, tathA'pi cedevaM kalpanA tarhi kuto nA'tiprasaGgaH ? / na ca tathAsvabhAvatvasAmarthyAt kAyAdeva tasmaraNamiti vAcyam / tasya tathAsvabhAvasiddhau mAnAbhAvAt / tad yuktamidaM yadanubhUtasuSuptAvasthAbhAvicaitanyavizeSanibandhanaM tatsmaraNamiti siddhaM suSuptAvasthAyAmapi caitanyamapi(pI)ti kutaH suptaprabuddhacaitanyasya kAyanimittakatA syAt ? ! kiJca na vyastakAyasya caitanyaM prati hetutvamabhyupagamyate bhavatA, zirazchede'pi tadutpattiprasaGgAt, kintu samastakAyasya / taccA'yuktaM, aGgulyAdichede'pi caitanyasyotpattidarzanAt /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 July 2002 api ca, yadyapi caitanyaM prANApAna kAyAkArapariNata bhUtebhya utpadyate tathA'pi sahakArikAraNabhUtebhya eva / tathA cA'syopAdAnakAraNaM kiJcid vAcyaM, nirupAdAnasyotpatterayogAt / upAdAnaM ca yadi tathAvidhabhUtasamudAyavyatiriktaM kiJcida vastu tadA prAguktasya 'caitanyaM tathAvidhabhUtasamudAyamAtrAdutpadyate, tadbhAva eva bhAvAdityasya caitanye bhUtakAryatAprasAdhakasya pramANasya sphuTamasiddhatvam, tathAvidhabhUtasamudAyabhAve'pi tadvyatiriktopAdAnAbhAve caitanyasyA'bhAvAt / athA'siddhiparihArArthaM tathAvidhabhUtasamudAyasyaiva caitanyaM pratyupAdAnatvamaGgIkuruSe tarhi caitanyasya bhUtAnurUpatA prasajyeta, kAryasya svopAdAnakAraNAnurUpatvaniyamAt / anyathA, kAryakAraNabhAvavyavasthAnupapatteH / na ceSTApattiH, mUrtyAdivirahitayA'nubhUyamAnasya caitanyasya mUrtyAdimatA tathAvidhabhUtasamudAyena sahA'nurUpa tvAbhAvAt / atha prAgevoktaM yat kAryaM svopAdanakAraNAnurUpaM iti niyamo nAstyeva, zRGgAdapi zarasyotpatteH / na hi zaro'pi zRGgAnurUpa iti / tadayuktaM, zaratayA pariNamamAnasya zRGgaikadezasya bhUtasamudAyatvenA'nubhUyamAnatayA bhUtasamudAyarUpeNa zRGgeNa sahA'nurUpatvasyaiva sattvAt / na hi caitanyamapi bhUtasamudAyatvenA'nubhUyate, mUrtyAdivirahAt / atha mUrtyAdivirahitamapi caitanyaM tathAvidhabhUtasamudAyopAdAnakamastu, bAdhakAbhAvAt iti cet, na tathA sati kAryasya kAraNadharmAnanugamena kAraNAdatyantabhede'tyantAsata eva tasyotpattirabhyupagatA syAt / astvevamiti cet, asattvAvizeSAt paJcamabhUtasyA'pyutpattirabhyupagantavyA syAt / evamapyastu iti cet, asadupAdAnakatvena kUrmaromabhyo jAyamAnAyA iva rajjorasattvameva tasya syAt / asattvamapyastu iti cet, na svasaMvedanapratyakSeNA'nubhUyamAnasya caitanyasya pratiSeddhumazakyatvAt, zakyatve vA bhUtAnAmapi pratiSedhaprAptau zUnyavAdasyaivA'samaJjasatvApAtAt / na ca zUnyataivA'stu tattvaM pratijJAbhaGgaprasaGgAt / cArvAkamata savat tanmatasyA'pi jainairdhvasayituM zakyatvAt / tannA'styeva bAdhakAbhAva iti kathaM mUrtyAdivirahe'pi caitanyaM tathAvidhabhUtopAdAnakaM syAt ? / atha bhUtakAryatve'pi yathA ghaTapaTAdInAM vaicitryaM svabhAvakRtaM dRSTaM tathA caitanyasyA'pi anyakAryebhyo'tyantavailakSaNyaM svabhAvakRtaM syAt tadA ko doSa:
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 anusaMdhAna-20 syAditi cet, na, bhRtakAryatve caitanyasyA'mUrtyAderanupapatteH / tanAvidhasvabhAvakalpane kozapAnAdanyasya pramANAbhAvAt / na hi ghaTAdInAmapi vaicitryamekAntena svabhAvakRtaM, kAryakAraNabhAvavilopApatteH / kintu kAraNavaicitryakRtam / ata eva nIlatantubhyo nola eva paTa utpadyate, na zuklaH, upAdAnakAraNIbhUtatantusamudAye zauklyAbhAvAt / zuklatantubhyaH punaH zukla eva, na tu nIlaH, upAdAnakAraNIbhUtantusamudAye nailyAbhAvAt / tadubhayamapi mUrte tu bhavatyeva, ubhayopAdAne mUtatvasya sattvAt / tadevaM yadi caitanyaM bhUtopAdAnakaM syAt tarhi bhUtAnAM mUrtatvena jaDatvena viSayAparicchedakatvena caitanyamapi mUrtaM jaDaM viSayAparicchedakaM syAt / na caivam / tasmAnna bhavatyeva caitanyaM bhUtopAdAnakam / na ca nirupAdAnamapi kiJcid varivatti / ato ya etasyopAdAnaM sa AtmA, tattadravyakSetrAdisAmagrIsApekSeNA''tmanaiva tasya tasya caitanyapariNAmasya janyamAnatvAt / / ___ syAdetat- bhUtasamudAyopAdAnakamapi caitanyamamUrtaM bhavatu, mUrtopAdAnakasya mUtatvamevetyatra mAnAbhAvAt / na ca-pratyakSameva mAnaM mUrtakapAlAdijanyAnAM ghaTAdInAM mUtatvasyaiva vilokanAditi vAcyam / ghaTAdInAM tathAtve'pi sarvatra taniyamasyA'siddheH / mUrtaghaTAdhupAdAnakasyA'pi rUpAderamUrtatvAbhyupagamAt / rUpAdivizeSo hi mUttirabhidhIyate / na hi sA rUpAdAvapi, rUpAdau rUpAderanaGgIkArAt / na caikAntenA'satazcaitanyasya kathamutpattiH syAd ? anyathA kharaviSANasyA'pi sA na kathaM syAd? ityapi mugdhavipratArakaM vacanaM vAcyam / sAmagyadhInA hyutpattirvastunaH iti kharaviSANaM sAmagyA abhAvAnna bhavati, caitanyaM tu bhaviSyati, sAmagyAH sattvAt / dRzyate ca daNDAdisAmagrIsadbhAve'sanneva ghaTa utpadyamAno, na punaH paTaH: daNDAdeH paTasAmagrItvAbhAvAt, paryAyeNa vyabhicArAcca / tasya tvayA'pyekAntenA'sata evotpattyabhyupagamAt / tanna / mRtaghaTAdhupAdAnakasya rUpAderakAntenA'mUtatvAbhAvAt, upAdeyasya upAdAnAt kathaJcidabhinnatvena tanmUlatayA kathaJcit tasyA'pi mUrtatvAt / nahi ghaTAderupAdAnAdupAdeyatvAbhimataM rUpAdi ekAntena bhinnaM, pavanasyeva ghaTAdernIrUpatvaprasaGgAt pavanasyA'pi vA ghaTAderiva rUpavattvApatteH / bhinnaM hi tadrUpaM ghaTAdereva, na puna: pavanasyetyatra kiM niyAmakaM syAt ?, ubhayatrA' 'patteravizeSAt /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41454 July 2002 nIrUpAcca ghaTAd yadi tadutpattistarhi pavanAdapi kiM na syAt 2, ubhayatra vizeSAbhAvAt / na ca bhede'pi samavAyo niyAmaka: iti vAcyam / tasya tvayA'naGgIkArAt / aGgIkRta evA'yaM naiyAyikairityasmAbhirapyaGgIkriyate / na hi te na nyAyavida iti cet, na tannirAso'pi nA'smAkaM duSkaraH paraM tadarthamiha na yatiSyAmahe, sisAdhayiSAviSayasyA''tmalakSaNArthasyA'yatnenaiva siddheH / naiyAyikAnAM nyAyavittvamaGgIkurvatA bhavatA Atmano'bhyupagatatvAt / tasmAnnaikAntena rUpAdi svopAdAnAd bhitraM kintvabhinnamapIti siddhaM mUrtopAdAnakasya rUpAderapi mUrttatvaM kathaJcit / atha bhUtakAryatve'pi rUpAderyathA kathaJcinmUrttatvaM tathA caitanyasyA'pyastu iti cet / nUnaM udArAnta: karaNo'si yadAlocyA'pi svasiddhAntahAni na vyathase / syAdvAdaM vadanto hi jainA eva sadasi rAjante na punarbhavAdRzA ekAntavAdakadAgrahagrastAH / evamapi bhUtasamudAyAccaitanyasyotpatterabhAvAt / na hi rUpamiva pratyekaM bhUteSu sat caitanyaM yena tatsamudAyAccaitanyamutpadyeta, nIlatantusamudAyAnnIlarUpamiva / na cA'sadapyutpadyate sAmagryAH sadbhAvAdityapi vAcyam / asattvAvizeSAt sA caitanyasyeva kharaviSANasyaiva sAmagrI kuto na syAt ? / avadhyabhAvenA' nutpannasya caitanyasya kharaviSANatulyatvAt / na ca dRSTa eva daNDAdisAmagyrA asanneva ghaTa utpadyamAno na punaH paTaH, kAraNazaktiniyamAdityapi prAguktaM kiM na smaryata ? ityapi vAcyam / tadAnImapi ghaTasyaikAntenA'sattvAbhAvAt, ghaTaparyAyeNa tadAnImavidyamAnasyA'pi mRtpiNDarUpeNa vidyamAnatvAt / na hi mRtpiNDAdekAntena ghaTasya bhedo, yena tadAnIM na syAt / daNDAdisAmagrIsamAvezena ghaTAkAreNa pariNamamAnasya mRtpiNDasyaiva ghaTazabdenA'bhidhAnAt / na hi pUrvAkAraparityAgenottarAkArasvIkArAdeva vastuna bhedaH, pitRputravyavahAravilopaprasaGgAt / janmakAlIna pariNAmApannabhUtasamudAyAd yauvanakAlInakAyapariNAmApannabhUta samudAyasyaikAntabhinnatvena janmakAle'sattvAt / yadi yauvanakAlIna eva bhUtasamudAyo janmakAle pariNAmA ntareNA''sIdeveti na tasya janmakAle'sattvaM, tarhi ghaTapariNAmApannaM bhUtakAryaM mRtpiNDarUpeNa pUrvamAsIdeveti kathamekAntenA'sattvam ? / tadaprAmANikamevoktaM yad dRSTastAvad daNDAdisAmagryA'satreva ghaTa
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 anusaMdhAna-20 utpadyamAna ityAdi / paTastu notpadyate paTasAmagryA abhAvAt,- tat tu satyameva, paraM yatrA'pyutpadyate tatrA'pi kathaJcit saneva, na tu sarvathA'sannityAdi svayamUhyam / ekAntenA'sata utpattereva virodhAt / na ca-paryAyeNa vyabhicAra-ityapi vAcyam / dravyasyaivA'nekazaktisamanvitatayA'sya tathA bhavanena tasya sarvathA'satvAsiddheH / mRtpiNDAdehi dravyasya tathArUpeNa bhavanAbhAve ghaTAdilakSaNaparyAyasyA'dalatvenA'bhavanameva prasajyeta / tato dravyasya mRtpiNDAderanyathAbhavanamAtraM ghaTAdiparyAyasyotpattiriti na doSaH / na ca vAcyaM-yavyasyA'nyathAbhavanamAtraM tena vyabhicArastasyA'sata evotpAdAditi / tasyA'pi kathaJcid dravyena sahA'bhedataH sarvathA'sattvAsiddheH / prabhUtaM cA'traM vaktavyaM, tad bhedAbhedasthApanAsthala eva vakSyAma iti prarUpyate prakRtam / tat siddhamidaM yat sarvathA'vidyamAnaM caitanyaM bhUtasamudAyAnnotpadyata eva / dRzyate cotpadyamAnamityasyopAdAnena bhAvyaM, yat tattatsAmagrIsamAvezAt tattaccaitanyapariNAmena pariNamati / na ca bhUtasamudaya evopAdAnaM, etasya jaDatvena ghaTAderiva caitanyaparyAyeNa pariNamanAyogAt / iti yadevA'syopAdAnaM sa evA''tmA, yadvirahAnmRtazarIre caitanyAbhAva iti / tadasiddhirAkSasyA bhakSitaM tadbhAva eva bhAvAdityAdikaM pramANaM kathaM svasAdhyaM sAdhayet ? bhUtasamudAyasadbhAve'pi tadatiriktasya caitanyAnurUpopAdAnasyA'bhAve caitanyasyA'bhAvAt / na ca prANApAnayorevopAdAnatvaM, tayoruSNasparzavattvena mUtimattayA tadupAdAnasya caitanyasyA'pi mUrttatvApAtAt / kiJca yad yasyopAdAnaM tanmahattve tadupAdeyasyA'pi mahattvaM, tadalpatve ca tadupAdeyasyA'pyalpatvaM, yathA ghaTasya mRtpiNDaH / bhavati hi mRtpiNDasya mahattve ghaTasyA'pi mahattvaM, tadalpatve ca tasyA'pyalpatvam / evaM ca yadi prANApAnalakSaNA pavanaH caitanyasyopAdAnaM syAt tarhi tadbahutve caitanyamapi bahu syAt / na caivaM, maraNAvasthAyAM vaiparItyAt / na ca tadalpatve caitanyasyA'lpatvamapi, yogiSu prANApAnayoH sarvathA'lpatve'pi caitanyasya bahutvAt / anayaiva yuktyA kAyopAdAnakatvamapi nirasyam / / yA punaH bAlakAdeH zarIravRddho caitanyavRddhiH, sA zarIrasya caitanyaM prati saMsAridazAyAM sahakArikAraNatayA udakavRddhau aGkavRddhivat, na punarupAdAnatayA; tathAtve niyamena caitanyasya tadvRddhyanuvidhAyitvApatteH / na ceSTApattiH,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 July-2002 yojanasahasrapramANazarIrANAmapi matsyAdInAmalpatarabuddhitvAt, tanuzarIrANAmapi keSAJcit zrIvajrasvAmyAdInAmiva sAtizayaprajJAbalazAlitvAt / anye tu - pUrvAkAraparityAgAjahattottarAkAropAdAnamapyupAdAnalakSaNaM tanozcaitanyaM prati nA'styeva, upA]dAnatvAbhimatazarIre prAktanAkAraparityAgAbhAve'pi prAdurbhavannAnAprakAraprakarSarUpacaitanyavikAropalambhAditi na caitanyaM pratyupAdAnabhAvo'pi vapuSa: sUpapAda iti / na cA'nupAdAnAt kasyacit kAryasyotpattirupalabdhacarI, zabdavidyudAdInAmapyupAdAnatve tttvctussttyaanntrbhaavaaptteH| dehAdhikasyopAdAnasya cA'bhyupagame niHpratyUhA jIvasiddhiH, kAyasahakRtAdAtma-rUpopAdAnAt tathAvidhacaitanyaparyAyotpAdaprasiddheH, daNDAdisahakRtA-smRtpiNDarUpopAdAnAd ghaTAdiparyAyotpAdaprasiddhivat ityAhuH / ___ athA'gambhIrAdapi mRtpiNDAdutpadyate gambhIra eva ghaTastathA'bodharUpAdapi tathAvidhabhUtasamudAyAdutpadyatAM bodharUpaM caitanyaM; kAryasya sarvathA svopAdAnAnurUpatvaM nA'styeva, ghaTa eva vyabhicArAt / kintu kathaJcit svopAdAnAnanurUpatvamapi / iSyate ca yadi kathaJcit svopAdAnAnurUpatvamapi / anyathA kAryasya sarvathA kAraNadharmAnanugamena kAraNAdatyantabhede'sata evotpattirabhyupagantavyA syAt / sA ca na yuktA, atiprasaGgAt / dRzyate ca pRthivItvAdinA ghaTe'pi mRtpiNDAnurUpatvameveti manyase, tarhi sattva-padArthatvA-dinA caitanyasyA'pi tAdRzabhUtasamudAyAnurUpatvameveti tulyam / uktaM caitat prAgeveti brUSe tadapyamanoramam, iha nAma kAryaM kenacida rUpeNa kAraNAnurUpaM kenacicca kAraNAnanurUpaM ca rUpaM iti sarvasiddha, ghaTAdau tathA darzanAt / paraM tenaiva rUpeNA''nurUpyaM anAnurUpyaM ca mArgaNIyaM yadrUpaM kAryakAraNabhAvaniyAmakaM bhavet / na ca sattvaM caitanyasya bhUtakAryatve niyAmakaM, tasya sarvabhAvasAdhAraNatvAd, anyathA bhAvAnAmabhAvatvaprasaGgAt / na ca sakalasAdhAraNo dharmaH kAryakAraNabhAvaniyAmakaH, mUtatvasya ghaTapaTAdInAM pArthivakAryatve niyAmakatvApAtAt / na caivameva, jalaparamANvAdijanye jalasamudAye pArthivakAryatvaprasaGgAt / pArthivakAryatve niyAmakatvenA'bhimatasya mUrttatvasya tatrA'pi sattvAt / kiM tarhi ghaTapaTAdInAM kAryatve niyAmakaM iti cet ? pRthivItvamityavaihi / tasyA'bAdiSu asattvena sarvasAdhAraNatvAbhAvAt / yadi ca pRthivItveneva ghaTapaTAdInAM pArthivaparamANvAdikAryatve caitanyasyA'pi bhUtakAryatve
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 anusaMdhAna-20 pRthivI-tvAdinA''nurUpyamiSyate tahi ghaTAdiSviva jIvaddevadattazarIre'pi caitanyasyA'bhAva eva bhavet, pRthivyAditvasya kAThinyAbodhAdisvabhAvAvinAbhAvitvAt / nanu na pArthivaparamANvAdijanyaM caitanyaM yena pArthivatvAdyanugamena ghaTAdAviva jIvadevadattazarIre'pi tasyA'bhAvaH syAt, kintu prANApAnAdijanyaM iti cet / na / tasya prAgeva nirastatvAt / mUrtAt prANApAnAdamUrtasya caitanyasyA'nutpatteH, atyantavailakSaNyAt / yat tUtaM- atyantavailakSaNye'pi kAryakAraNabhAvo bhavatyeva, sUkSmApradezaparamANubhya: sthUlasapradezaghaTAderdarzanAditi / tadavAripAta eva ramaNIya; prAsAdazikharasthasauvarNAbhAsAntastAmrAkRtikalazavat / teSAM tasmAdatyantavailakSaNyAbhAvAt / nahi te sUkSmA api santo'mUrtAH, rUpAdisvarUpAtmakatvAt / apradezAstu na bhavantyeva, sataH kvacidavasthAnasambhavena digbhAgabhedopapattau niyamataH kathaJcit sapradezatvAt / na caivaM paramANoH paramANutvaM virudhyeta, tasya tadanyAlpatarAbhAvanibandhanatvAt / tatazcaivaM bhUtebhya: paramANubhyaH sthUlasapradezaghaTAdikAryamutpadyata eva, kAraNadharmAnugamena tasya tadanurUpatvAt / na ca dravatvacalatva - kAThinyAdayo bhUtadharmAzcaitanye'pi santi yena tadbhutopAdAnakaM syAditi yatkiJcidetat / kiJca, yadi caitanyaM kAyAkArapariNatabhUtopAdAnaM tarhi nipuNatarazemuSIkakRte kAyAkArabhUtasamudAye kathaM notpadyate ? na hi mRtpiNDopAdAno ghaTo nipuNatarazemuSIkakRte mRtpiNDe notpadyate / atha notpadyate eva saH, yathA tatra cakrAdyabhAve; tathA strIkukSilakSaNasvakAraNIbhUtasthAnAbhAvAdidamapi notpatsyate iti cet / tat kiM khaJjarITa-yUkAmatkuNeSu caitanyAbhAva iti vaktumadhyavasito'si ? kAraNatvAbhimatasya yuvatikukSilakSaNasthAnasya tatrA'jAtatvena sarvalokaprasiddheH / na caivameva puruSeSvapi, caitanyAbhAvaprApteH / atha tathAvidhapariNAmAbhAvAt tatra caitanyAbhAva iti cet / jIvAbhAvAdeveti kiM nA'GgIkuruSe ? na hi tatra pramANam / yat tu samuditebhyo'pi madyAGgebhyaH vacit tathAvidhaparipAkAbhAvAd yathA na madazaktistathA kuzalapuruSakRtAdapi kAyAkArabhUtasamudAyAt chacinna caitanyamiti tat kathaM ? kuzalatvavizeSaNopAdAnenaiva tadAzaGkAnirAsAt / na ca kuzalapuruSakRtAt tathAvidhabhUtasamudAyAdutpadyata eva caitanyaM, paramezvarIkRta svazarIramalapuruSasya vinAyakatvena zravaNAditi vAcyam / tasya tvayA'naGgIkArAt /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 July-2002 mRtAt kAlikamRtazarIre caitanyotpAdaprasaGgAcca / prANAderapi kAyAkAranimittakatvena bhavatA'bhyupagatatvAt tasya tadAnImapi sattvena jIvAbhAvamantareNa tadabhAvAnupapattezca / tejobhAvAdeva tadabhAva iti ceda, upanIte tasmin tat kuto na bhavet ? / nanu gADhataratamaHsamUhAcchAditasadane dIpalakSaNasya tejasa eva sadbhAvAda yadi prakAzo bhavati tahaGgArAvasthasya tasya sadbhAvAt kuto na bhavati ? tejovizeSasyaiva tatra hetutvamiti yadi manyase tadatrA'pi tulyam / iti cet / na, vizeSakamantareNa vizeSasyA'nupapatteH / 'vizeSaNaM vinA yasmAnna tulyAnAM viziSTate'ti vacanAt / na hi vizeSako'pi tvayA tadatiriktaH kazcidabhyupagamyate, mayA pradIpa iva pratyakSasiddho jvAlAdiryathA, tattvasaGkhyAniyamavyAghAtApAtAt / ____ astu svabhAvakRtaM vaiziSTyaM, na hi svabhAve'pi paryanuyoga iti cet / n| sva eva svabhAvaH paryanuyogAna) yadA pramANasiddhaH, yathA vahnau dAhakatvasvabhAvaH / anyathA sarvo'pi vAdI tatra tatra paryAkulitacetAH 'svabhAvAditthamevedaM na punaranyathA' - ityuttaraM vidhAya rAjasadasi tava jayapatAka (?) eva syAt / na cA'tra kiJcit pramANaM yat svabhAvakRtameva tadvaiziSTayaM, na punarAtmakRtamiti / na cA'pazyanta AtmAnaM vipralabhema / kiJcaivaM tasya tejaso'bhAve kiJcidapi caitanyamupalabhyeta, guDadhAtakyAdInAmekatarasyA'bhAve'pi taditarasamudAye'lpataramadazaktivat / na hi tasyaiva tvayA caitanyaM pratyupAdAnakAraNatA svIkriyate yena taditarasAkalye'pi tadabhAvAt tadabhAva eva syAt, mRtpiNDetarasakalasadbhAve'pi mRtpiNDAbhAve ghaTAbhAvavat / tathA'bhyupagame vA prAguktadoSasya duruddharataiva syAditi na tejobhAvAdeva mRtazarIre caitanyAbhAva iti / kiM tarhi ? caitanyopAdAnAbhAvAdeveti gRhANa / / nanu mRtazarIre caitanyaM notpadyate vAtAdidoSavaiguNyAditi cet / tanna cAru / mRtasya doSAnA(NAM) samIbhAvena dehasyA''rogyalAbhAt / tathA coktaM___ 'teSAM samatvamArogyaM kSayavRddhI viparyayaH' / iti / tatazca punarujjIvanApAtAt / atha samIkaraNaM doSAnAM(NAM) kuto jJAyate iti cet jvarAdivikArAdarzanAdityavaihi / atha nivartantAM doSAH, na hi tatkRtaM vaiguNyamapi nivartate, vyAserabhAvAt; kASThAdAvagninivRttAvapi tatkRtazyAmikAyA anivRtteH, iti cet / n| vyApterabhAve'pi
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 59 suvarNe iva agninivRttau dravatAnivRttivat vAtAdivikArasya tannivRttau nivRtterevopptteH| anyathA cikitsAzAstrasya vaiyarthyameva prasajyetA'to mahato'pi daurbalyAdivikArasyeva maraNavikArasya yuktaiva nivRttiH / atha cikitsAprayogAdapi daurbalyAdinivRttyupalabdherapaneyavikAratvaM, asAdhyavyAdherUpalabdheranapaneyavikAratvaM cetyubhayathA darzanAnmaraNAnivRttiH / tadasat / yat auSadhAlAbhAdAyuHkSayAd vA kazcidasAdhyo vikAro bhavati, doSe tu kevale vikArakAriNi nA'styasAdhyatA / tathA hi- tenaiva vyAdhinA kazcinmiyate kazcinneti nedaM doSe kevale vikArakAriNi ghaTate, tasmAt karmAdhipatyameva susUtram / na caitat paralokAdAgatamAtmAnaM vineti / syAdetat / kAyajameva caitanyaM, kAyavikAre tadvikAropalambhAt / na cA'siddhirjarAdau tathA darzanAt, iti cet / na / yad yadanvayavyatirekAnuvidhAyi tat taddhetukaM / na ca kAyavikArAnvayavyatirekAnuvidhAyi caitanyaM, kAyavikArAbhAve'pi aprItyasvAsthyAdibhAvAccaitanyavikAropalabdheH / yadi puna: kAyavikAranimittaka eva caitanyavikAraH syAt tarhi anyato na bhavet, tanimittakasya tamantareNa sakRdapi bhavanavirodhAt; anyathA nirhetukatvaprasaGgAt / na cayatrA'pyaprItyAdibhAvastatra dehavikAra Avazyako, jarAdau tathA darzanAditi-vAcyam / dehavikArAbhAve'pi tathAvidhasaGkalpavazato'prItyAdibhAvasya pratiprANi svasaMvedanapratyakSeNA'nubhavAt / vastuta(to) yadvikArasya dvi(vi)kArastat tasya kAryamiti vyAptireva nA'sti / putrazarIravikAre mAtRzarIravikAropalambhena mAtRzarIrasya putrazarIrakAryatvaprasaGgAt / siMho'yaM, sanmukhamAgacchati vA, iti vAkya zravaNAdeva keSAJciccaitanyavikAropalabdhestaccaitanyasya tadvAkyazravaNanimittakatvApAtAcca / tattatkAyajaM caitanyaM, kAyasadbhAve'pi tadatiriktamupAdAnaM vinA tasyA'bhAvAt / yaccA'syopAdAnaM sa AtmA, ata eva na kAyAbhAve'bhAvo'pyasya, siddheSu tathopalabdheH / na ca siddhasiddhau na mAnaM, mokSasiddhau abhidhAsyamAnatvAt / nanu na hi sarveSAM vAdinAM mate mokSaH siddho'sti, yena mokSadazAyAM kAyAbhAve'pi caitanyabhAvaH syAditi cet / tat kiM sarvavAdinAM mate caitanyasya bhUtakAryatA siddhA yenaivaM vadanna lajjase ? / tatazca kAyasadbhAve'pi tadatiriktopAdAnaM vinA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 July-2002 caitanyasyA'bhAvAt kAyAbhAve'pi siddhidazAyAM tadupAdAnasattve caitanyasya bhAvAt asiddha eva caitanyaM kAyAdupapadyate, tadbhAva eva bhAvAnmadyAGgabhAve madazaktividiti heturiti suSTuktaM caitanyasya tathAvidhabhUtakAryatve na kiJcit pramANamiti / kiJca yo'yaM madazaktidRSTAntastvayocyate tatra kiJciccaryate / tathAhi, madazaktirhi kiM madyAGgasamudAyarUpe madye uta madyabhAjane uta tatpAnakartari bhavatA svIkriyate ? nA''dyaH, tathAtve madyasyA'pi kadAcinmAdanaprasaGgAt / ata eva na dvitIyaH / tRtIye tu dRSTAntasya sAdhanavikalataiva, madazakteH pAnakartRsApekSatvena yathAkArapariNatakevalamadyAGgasamudAyAdanutpatteH / atha yathA kumbhAdigatA'pi devadattasambandhinI utkSepAdizaktirdevadattasyaiva na tu kumbhAdeH, tathA pAnakagatA'pi madyasambandhinI madyazaktirmadyasyaiva, na tu pAnakasyeti kathaM dRSTAntasya sAdhanavikalatvaM iti ced / etAvatA'pi svopAdAnAdanyatraiva madazaktiH svakAryaM karotItyAyAtam / tathA ceSTasiddhirevAsmAkam, etaddRSTAntabalenaiva cetanAyA api svopAdAnatvAbhimatabhUtasamudAyAdanyatraiva svakAryajanakatvasiddheH / kathametAvatA'bhISTasiddhiriti cet- | aho ! buddhitaikSNyaM / bhUtasamudAyAdanyasyaivA''tmatvAt / hA buddhitaikSNyaM ! na hi pAnako madyAMgasamudAyAdatirikto yenA'tra bhUtasamudAyAdatiriktaH kazcit siddhyet, kintu tadantargata eva / tathA ca yathA svanimitta eva madazaktiH svakAryaM janayati, tathA cetanA'pIti kathamatiriktasyaivA'siddhau AtmA sidhyet ? / hanta ! tathA'pi sA madazaktiH svAzrayAnmadyAd bhinna eva gatA satI svakAryaM karoti tathA cetanA'pi svAzrayAt kAyAkArabhUtasamudAyAd bhinna eva gatA satI svakArya sAdhayiSyatIti kathaM nA''tmasiddhiH?svAzrayAda bhinnasyaivA''tmatvAt / na ca madazaktiH svAzrayAd bhinna eva kAryaM karoti, cetanA tu svAzraya eva, svabhAvasyaiva yuktitvAditi vAcyam / svabhAvasya vivAdAspadatvenA'yuktitAyA eva yukteH / vastutastu madye madazaktirnA'styeva, tathA sati tasyA'pi kadAcinmAdanaprasaGgAt / kintu tatsambandhAt pAnakasyaiva / tathA tathAvidhabhUtasamudAye nA'styeva cetanA, kintu tatsaMyogAt tadanyasyaivA''tmana
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 anusaMdhAna-20 iti tattvam / yadapi ca devadattasambandhinyapi utkSepaNAdizaktiH kumbhAdhutkSepaNAdigatA dRzyata ityuktaM tadapyasamIcInam / tatrA'pi hi devadattahastAdisambandhavizeSabhAvataH kumbhAdarevotkSaNAdipariNAmazaktirutpadyate / yatastasyotkSepaNAdipariNAmo bhavati / na ca sA zaktiranyatra saGkAmati / devadattasyA'pi svapariNAmavizeSavazAt sA zaktirUpapAdi yA kumbhAderutkSepaNAdizaktimutpAdayitumutsahate / na ca sA'pyanyatra sakAmati / yena ca yasya yatpariNAmazaktirAdhIyate tena tasya sa pariNAma: ku(kR?)ta ityucyate; tena devadattena kumbhAdirutkSipyate-ityAdiko laukiko'pi vyavahAra upapadyate, yathA madyena mAdyata iti / tanna zakteranyatra kathaJcanA'pi saGkramaH / so'pi cedabhyupagamyate tarhi pratItibAdhAprasaGgaH / na ca zakteranyatra sakrame kiJcit pramANamiti na madye madazaktirutpadyate, kintu madyasaMyogato jIva eva; dadhisaMyogato nidrAdizaktivat / tathA ca madazaktidRSTAntasya sAdhanavikalataiva, kevalamadyAGgasamudayabhAve madazakterabhAvAt / evaM na bhUtadharmatA tatkAryatA vA caitanyasya / tatazca pArizeSyAd yasyA'yaM dharmaH sa Atmeti pratipattavyam / taduktam acetanAni bhUtAni na taddharmo na tatphalam / cetanA'sti ca yasyeyaM sa evA''tmeti cA'pare / / iti / atha bhUtakAryatvasAdhakaM mAnaM yathA nA'sti tathA tatpratiSedhakaM kimapi nA'sti / na ca sAdhakAbhAva eva bAdhako, vaiparItyasyA'pi suvacatvAt iti cet / na / jIvaccharIraM cetanAzUnyaM, bhUtaphalatvAt, ghaTavat-iti bAdhakapramANasya sattvAt / na cA'prayojakatvaM, jIvaddevadattazarIraM yadi cetanAzUnyaM na syAt tarhi cetanAvat syAt, yadi ca cetanAvat syAt tarhi bhUtakAryaM na syAt / kAryasya svopAdAnakAraNadharmAnugamasambhavavyAptatvena sacetanasyA'cetanabhUtakAryatvavirodhAt, -iti vipakSabAdhakasadbhAvenA'prayojakatvasyA'bhAvAt / yadi kArya svopAdAnakAraNadharmAnuyAyi syAt tarhi raktatantukAraNaka: paTo rakto na syAt / na caitada dRSTamiSTaM vA, pratyakSabAdhAt / bhavati ca jIvadevadattazarIraM bhUtakArya, tasmAccetanAzUnyaM, bhUtAnAmacetanatvena pratyakSasiddhatvAt / na ca-dRSTAntasya sAdhyavikalatvaM, tatrA'pyanabhivyaktacaitanyasvIkArAditi vAcyam / uktayuktestatrA'nabhivyakterevA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ July-2002 'nupapatteH / kiJca vinA'pi pramANaM yadi tat tatra svIkriyate tahi sarva sarvatrA'nabhivyaktamastIti atiprasaGga eva syAt / na ca pramANamapi tatra tvayA vaktuM zakyam, atIndriye'rthe aindriyakapratyakSasya aviSayitvAt / atIndriyasya ca tasyA'numAnAderiva pramANatvAbhAvAt / na ca kAyAkAraNA'pariNatatvamupAdhiztazarIre sAdhyAvyApakatvAt / kAyAkArapariNAmasyA'pi bhUtasamadAyamAtranibandhanatvena jIvanamantareNa tadabhAvasyA'pyanupapattezca / bhUtAnAmavizeSeNa ghaTAdAvapi tadabhAvaprasaktezca / na ca vizeSako jIvaH svIkriyate, vivAdaparyavasAnAt / ___atha yathA bhUtAnAM vicitrasvabhAvatayA ghaTa-paTAdInAM bhUtakAryatvAvizeSe'pi prativyakti saMsthAnavizeSo bhinnastathA caitanyamapi iti cet / na / kAraNasaMsthAnabhedena tatra kAryasaMsthAnabhedopapatteH / pralambapaTakAraNIbhUteSu tantuSu viSamagatyA pralambatvasyopalambhAt / na ca zarIrakAraNatvAbhimatabhUteSu sAmAnyena viSamagatyA'pi caitanyamupalabhyate, tatkathamatraiva syAnnA'nyatra ? vinigamakAbhAvena sarvatra bhAvAbhAvaprasaGgAt / api ca, bhUtakAryamapi jIvaddevadattazarIraM cetanAzUnyaM netyatra kiM mAnam ? / na tAvat pratyakSaM, tasya sannihita-sadbhUta-yogyArthaviSayatvena pratiSedhapravRttyayogAt / nA'pyanumAnaM, tathAbhUtAnumAnAbhAvAt / bhUtakAryatvasya cetanAzUnyatvena vyAptestadabhAve bhUtakAryatvabhaGgaprasaGgAt / athA'stu tathAvidhAkAro'numAnaM iti cet / na / tasya caitanyaM prati kAraNatvAbhyupagamAt / na ca kAraNamavazyaM kAryavad bhavati, pratibandhavaikalyasambhavAt / taduktam- "nA'vazyaM kAraNAni tadvanti bhavantI"ti / tatkathaM tadanumAnam ? / nA'pi sAmagrI anumAnaM, jIvasiddhiprasaGgAt, jIvamantareNa tathAvidhasAmagryA evaa'siddheH| nanu bhoH kovidakulaziromaNe ! je(jI)vaddevadattazarIrasya caitanyazUnyatvasiddhAvapi kathamAtmA siddhyati ? / parizeSAditi cet, na, aprasiddha dharmiNi parizeSasyA'yukteH / na hi sAmudrAdike caturvidhe nadIpUre'prasiddha tadgatadrutabharaNatvAdiSu dharmeSvaprasiddheSu taddarzanena parizeSAnumAnaM pravartate / na cA''tmanaH prasiddhirasti iti cet / na / na hyAtmano dharmazcaitanyaM-iti sAdhanAya yatAmahe yena tvaduktaM dUSaNaM syAt / kintu avigAnena pratiprANi svasaMvedanapramANasiddhaM hi caitanyaM nA'pahrotuM zakyaM,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 63 dharmAdisvarUpaM ca tat / na ca dharmo dhamiNamantareNopapadyata ityasya dharmI siddhyati / yazcA'sya dharmI sa na bhUtasamudAyaH, AnurUpyAbhAvAt / kintu tadatirikta eva, parizeSAt / yazcA'tiriktaH sa evA''tmeti siddhametad yat svAnurUpAnvayinimittaM caitanyamiti svAnurUpAnvayinimittAbhAve kAryakAraNavibhAganiyamAnupapatteH / prayogazcacaitanyaM svAnurUpAnvayinimittaM, kAryatvAt-ghaTavat / nahi atyantAsata utpAdo ghaTate, atiprasaGgAt, kintu sata eva / tathA ca kAryatvaM hetostathAbhAvitvena vyApyate / taduktaM "na tathAbhAvinaM hetumantareNopajAyata" iti / svAnurUpAnvayinimittAnaGgIkAre cA'sata utpAdAbhyupagamaprasaGgaH / tato vipakSAvyApakaviruddhopalabdhyA vyAvartamAna kAryatvaM svAnurUpAnvayinimittatvena vyApyata iti pratibandhasiddhiH / syAdetat, amUrtasvAnurUpAnvayinimittatvaM pakSe vivakSitaM, ghaTAdau ca kAryatvasya tadviparItasahacAradarzanAt vizeSaviruddhatvaM hetoriti cet / na / hetovivakSitasAdhyaviparItasahacAramAtrasyA'dUSakatvAt, anyathA'tiprasaGgAt / na hi hetormUrtasvAnurUpAnvayinimittakatvena vyAptiryena tathA syAt; kintu aMviziSTenaiva, tasya ca mUrtatvAGgIkAre bAdhAt / tathA ca na vizeSaviruddhatvaM, 'viruddho'sati bAdhana' iti vacanAt / anyathA dhUmasyA'pi mahAnasAdau vyajanasahakRtAgnisahacAra darzanAt parvate vizeSaviruddhatayA vaDhyananumApakatvApatteH / na cA'smAkamevamapi kSatiH, karmaNA saha lolIbhAvenA'vasthAnataH kathaJcidAtmano mUtatvAbhyupagamAt / athA'stu anurUpo dharmI mAtRcaitanyamiti cet / na / tadabhAve sutacaitanyasyA'pi abhAvaprasaGgAt / anyathA dharmatvavirodhAt, mAtRcaitanyavRttitayA ca sute tadabhAvaprasaGgAt / na ca mA bhavatu sa dharmI, kAraNaM tu bhaviSyati, anurUpatvAt / tathA cA'siddhirevA''tmana iti cet / na / tatsaMskArAnuvRttyabhAvena tatkAryatvavirodhAt / anyathA yajJadattacaitanyasyA'pi devadattacaitanyakAryatvaprasakteH / mRtpiNDopamardenaiva ghaTotpAdavat mAtRcaitanyopamardenaiva sutacaitanyotpAdaprasaGgAcca / yadi punardIpAddIpAntarotpattivanmAtRcaitanyAt tadutpattiraviruddhA, tadA tasya sahakArikAraNatayA siddha evA''tmA; anupAdAnasya vastunazcA'bhAvenopAdAnasyA''tmatvAt / tatsiddhau ca sa evopAdeyarUpatayA pariNamate, tadapyuttarottarabhAvena / tathA ca satatamanucchittyA suranArakAdyavasthAlakSaNaH paralokaH /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 July-2002 kiJcaivaM yUkA-matkuNAdiSu caitanyAbhAva eva syAt, lokapratItibAdhAt / anye tu, jJAnaM kvacidAzritaM, guNatvAt-rUpavadityanumAnaM pramANamAhurAtmasiddhau / na cendriyANi tadvanti, karaNatvAd vAsIvat / karaNatve'pi yadi jJAnavattvaM syAt indriyANAM tadA teSAM svasvaviSayamAtragrahaNazaktimattvena paraviSaye pravRttyayogAd rUpa-sparzaviSayamekAdhAraM jJAnaM na syAt, sparzagrAhakasya sparzanendriyasya rUpAgrAhakatvAt / anyathA'ndhasyA'pi ghaTagatakAThinyAdisparzajJAne nIlAdivijJAnasyotpAdaprasaGgAt / na ca rUpa-sparzaviSayamekAdhAraM jJAnamasiddhaM, ya evA'haM ghaTaM kareNa kaThinamanubhavAmi sa evA'haM zyAmamapi sAkSAtkaromItyanubhavAt / pUrvAnubhUtasvazarIrarUpAderandhatvadazAyAmasmaraNaprasaGgAcca / nA'pi zarIraM tadvat, jaDatvAtghaTavat / na cA'prayojakatvaM, zarIrasya jJAtRtve bAlyAnubhUtamAtRstanyapAnAdevRddhatvadazAyAM saMskArAnudayena smaraNAbhAvaprasaGgAt / nahyananubhUtamapi smaryate, atiprasaGgAt / na ca vRddhazarIraM anubhavita, tasya tadAnImasattvAt / na ca tasyA'pi kathaJcit sattvaM, jainamatapravezAt / zarIrasya bhUtasamudAyarUpatayA nAnAtvena caitanyasyA'pi nAnAtvaprasaGgAt / na ca bhUtasamudAyArabdhamekameva zarIraM iti caitanyamapyekaM, naiyAyikamata eva tAdRzAvayavisvIkArAt; tvanmate tu naivaM, 'samudAyamAtramidaM kalevaraM'- iti vacanAt / tataH parizeSAd yatrA''zritaM jJAnaM sa AtmA / sa ca na zarIravinAze'pi vinazyati, vastutaH sarvathA vinAzAbhAvAt / avinAzitve ca kvacidasyA'vasthityA bhAvyamiti siddha eva paralokaH / sukhitvaduHkhitvarUpa: pUrvakRtakarmaphalodayavAn-ityAhuH / etena - "sadA madyAdikaM peya' mityAdi yaduktaM tannirastaM, paralokasiddhau jugupsitakarmaNAM duHkhahetutvena vivarNyatvopapatteH / / kiJca, pramANaM vinA na kasyA'pi pratiSedho, bhUtAnAmapi pratiSedhaprasaGgAt / tathA ca kimAtmapratiSedhe pramANaM? na tAvat pratyakSaM, tasya sadbhUtayogyArthagrAhakatvena pratiSedhe pravRttyayogAt / taduktam "AhurvidhAtR pratyakSaM na niSeddha vipazcita" iti / atha pratyakSaM yatra pravRttaM tatra pravRttivyavahAraM janayati, yatazca nivRttaM tatra nivRttivyavahAraM iti cet, na / pratiSedhaviSaye vivartamAnaM pratyakSaM paramArthato'vidyamAnas / na cA'vidyamAnena vastvabhAvo gamyate, kharaviSANasyevaitasyA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 65 'vagamanibandhanatvAbhAvAt / uktaM ca- "pratyakSasya nivRtterabhAvanizcaya iti cettacca nA'sti, tena ca pratipatti' riti vyAhatametaditi / nanu vastvantaraviSayaM pratyakSaM nA'vidyamAnaM, kintvAtmAnaM na gRhNAti iti AtmaniSedhakaM kevalabhUtalaviSayapratyakSasya ghaTaniSedhatvavat iti cet / n| vastvantareNa sahA''tmana ekajJAnasaMsargitvalakSaNasambandhasyA'bhAvAt / tasyA'tIndriyatvena / anyathA ghaTasyeva tasyA'pi dezakAlaniSedha eva syAnna punaH sarvatra sarvadA / athA''tmaviSayakapratyakSAbhAva AtmAbhAve pramANamiti ced / hato 'si / pratyakSamevaikaM pramANamiti saGgaravyAghAt / abhAvasyA'nizcayatve nA'pramANatvAcca / atha kimanena vAgvilAsena ? yatpratyakSeNa nopalabhyate tannA'sti / na ca paracaitanyena vyabhicAra:, ceSTAdidarzanena tasya pratyakSeNopalambhAditi cet / na / mUcchitAdau caitanyasya pratyakSeNA'nupalambhe'pi sattvAt / na ca mUrcchApagame'nyadeva caitanyaM kAyAdutpannamiti vAcyaM, mAnAbhAvAt / na ca samAnametat pUrvAnubhUtasmaraNasyaiva mAnAt / upalabhyate hi mUrcchApagame pUrvAnubhUtasya smaraNam, avigAnena sarveSAM tathA'nubhavAt / caitanyaM ca yadi naitatprAcInaM, kathametatsmaraNaM syAt ? idAnImutpannasya tadanubhavAbhAvAt / na cedaM bhrAntaM vivakSitamarthaM smRtvA pravRttasya saMvAdopalabdheH / na ca ceSTAdinA caitanyaM pratyakSeNopalabhyate, tasyA'tIndriyatvAt, caitanyAvyabhicAritvasya tatra grahItumazakyatvAcca / svasaMvedanapratyakSata eva tasyAH svazarIre caitanyena sahA'vyabhicAragrahe'numAnaprAmANya prasaGgAt / avyabhicaritArthAntaradarzanAt sAdhyArthapratipatteranumititvAt / kiJca, 'yanna dRzyate tannA'sti' ityevaMrUpo'vinAbhAvo na tAvat siddhaH, satyapi vastuni adarzanasya sambhavAt / kathamanyathA kASTAdyantaH praviSTA dadRzyAjjvalanAjjvalanazcandrakAntAntargatAd vA toyAt toyaM vyaktIbhavadabhyupagataM bhavatA / na ca dRzyamAnendukAntAdereva pArthivaH jvalanodakAdyutpAdo'bhyupagamyate / nA'dRzyamAnAdityapi vaktuM zakyaM bhavatA, sarveSAM bhUmyAdInAmupAdAnoM pAdeyabhAvaprasaGgenA''rhatAbhimatapudgalaikatattvavAdApattyA tattvacatuSTayavAdavilopAt / asiddhau cA'vinAbhAvasya nAbhAva eva, AtmanaH sandhigdhavipakSavyatirekatvAt / siddhazced
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 July-2002 hA hataM svakIyaM matam, anumAnasya svavAcaiva pramANatvAbhyupagamAt / avinAbhAvasmaraNasApekSaM liGgAlliGgijJAnasyA'numAnatvAt / / athA'pramANamapyanumAnaM AtmapratiSedhakamastviti cet / na / apramANasyA'yathArthatvena pratiSedhakatvAyogAt / syAdetat, yadyapi manmate nA'numAna pramANaM, tathA'pi tvanmate tu pramANameva / tatazca pramANatvenA'bhimatAt tasmAt tavA''tmapratiSedhaH svIkAryate iti cet / na / vastugatyA'pramANasya yathAvasthitArthapratipattinibandhanatvAyogAt / anyathA prmaann-pryessnnaanrthkyprsnggaat| etena parakIyenA'pi khaDgena dRSTa eva yathA vinipAtastathA paramatapramANenA'pi AtmapratiSedha iti nirastam / khaDgasya parivinipAtanazaktisamanvitatvena tataH paravinipAtopapatteH / na hyanumAnasyA'pi vastupramApaNazaktisamanvitatvaM yena tato vivakSitavastupratipattiH syAt / pareNa tathA svIkriyata eveti cet / tat kiM parAbhiprAyAnuyAyi vastu-iti manyase? tathA sati kAcasyA'pi kutaH prakAzakatvaM na bhavati ? pareNa tamasi tasya ratnatvena gaNanAt / atheSyata eva svArthasiddhyarthaM anumAnasyA'pi vastupramApaNazaktimattvaM, tahi siddhamevA'numAnaM pramANaM, yathAvasthitArthavastuviSayatvena prasahya prAmANyopapatteH / na caivamapasiddhAntaH, upacAreNa viSayAdInAmapi pramANatvasvIkArAt, mukhyavRttyA vijJAnameva pramANamiti siddhAntAt / vastutastu nA'styeva tadanumAnaM yadAtmapratiSedhakam, anupalabdheranyasya pratiSedhe vyApArAyogAt / iti-siddha evA''tmA, tatpratiSedhakapramANAbhAvAt / pratyakSAnumAnayostatsAdhakatvena bhaNanAcca / __atha 'na cA'numAna pramANam, anumAnavirodhAdidoSasadbhAvAditi' prAgevoktamiti cet / na / sAdhyArthAnyathAnupapannaliGganizcayabalapravRtte'numAne'numAnavirodhAdidoSAbhAvAt / na hi dhUmena parvate'gnau sAdhye nA'gnimAn parvataH, parvatatvAttadanyaparvatavadityanumAnavirodhasya, tathA parvato nistalanirvRkSapradezasthAgnimAn, dhUmAt mahAnasavaditISTavighAtakRttvasya, parvato nAvyattyA(?)'gnimAn, dhUmAt- mahAnasavaditi viruddhAvyabhicAritvasya vA doSasyA'vakAzo'sti, eSAM pratyakSabAdhitaviSayatayA'numAnAbhAsatvena vivakSitAnumAnabAdhakatvAyogAt / yadapyuktaM-anumAnasya kiM sAmAnyaM viSayo vizeSo vetyAdi, - ttrocyte| vizeSavat sAmAnyaM, ayogavyavacchedena pradezaviSiSTasyaiva vahnaH puruSapravRttiH prati
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 anusaMdhAna-20 hetutvAt / na ca- dezaviziSTasyA'pi vaDherna sAdhyatvaM tena samamanvayAbhAvAt - ityapi vAcyam / vyAptikAle vahnimAtrasyaiva viSayatve'pi prayogakAle dezaviziSTavahvereva viSayatvAt / pratipAdyaM hi pratipAdayatA prekSAvatA dhUmo'gninAntarIyako darzanIyaH / yathA yatra dhUmastatrA'vazyamagniriti / sa ca dhUmastathA vyAptikAle vahnimAtreNa vyAptaH siddhaH san yatraiva parvatAdau svayaM dRzyate tatraivA'gnibuddhiM janayati nodadhyAdau, tena prayogakAle dezaviziSTo vahnirviSayo nirdizyate / yadyevaM tarhi prayogakAle na sAdhyanirdezo yuktaH, sAmarthyenaivA'nantaroktena tasya gatArthatvAt / na / anantaroktasAmarthyaparAmarzazUnyatathAvidhaparavyAmohanivRttyarthatvema tasyA'pi saphalatvAt / anyathA hi tannirdezAbhAve vyAptivacanAntaraM dharmiNi parvatAdau tasya darzane'pi anantaroktaM sAmarthyamanusata'mazaktaH san kazcit vyAmuhyeta / ataH parapratipattyarthaM parArthAnumAna prayogAdyuktastadapekSayA pratijJAprayoga iti yuktamuktaM vizeSavat sAmAnyamanumAnasya viSaya iti / kiJcA'numAnAprAmANye pratyakSa-tadAbhAsayorapi prAmANyAprAmANyavyavasthA na syAt / tathAhi- cArvAko'pi kazcit pratyakSavyaktivivakSitArthakriyAsamarthArthaprApakatvenA'visaMvAdinIranyAzca tadviparItatayA visaMvAdinIrUpalabhya tallakSaNavyAptyA tAdRzInAM pratyakSavyaktInAM prAmANyamitarAsAM cA'prAmANyamudghoSayet / na ca pratyakSamavyavahitavidyamAna(nA?)vidyamAnArthagrahaNaparyavasitasattAkatayA pUrvA-paraparAmarzazUnyaM sat sakalakAlabhAvinInAM pratyakSavyaktInAM prAmANya-nibandhanamavisaMvAditvasAmAnyamavabodhayitumISTe / tasmAdavazyaMtayA paridRSTa-pratyakSajJAnavyaktyanusAreNa prAmANyanibandhanasyA'visaMvAdisAmAnyasya pratyAyakamanumAnaM pramANatvenA''zrayaNIyam / api ca 'anumAnaM na pramANam'- iti vAkyasya sandigdhaviparyastAnyataraM pratyarthavattvAt tayozca parakIyayorapratyakSatvAt tadavagamArthaM anumAnaprAmANyasyA'vazyamaGgIkaraNIyatvam / anyathA tadIyasaMzaya-viparyayayorajJAne tadavabodhArthaM vAkyaprayogAnupapatteH / kiJca pratyakSasya prAmANyanimittaM gRhyamANapadArthAnvayavyatirekAnukaraNaM, tacca sAdhyapratibaddhaliGgajJAnasAmarthyanodIyamAnasyA'numAnasyA'pyaviziSTamiti kathaM na tat pramANamaGgIkriyate ? kecit tu - athA'numAnaM na pramANaM, gauNatvAt / gauNaM hyanumAnam, upacaritapakSAdilakSaNatvAt / tathAhi
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 July-2002 jJAtavye pakSadharmatve pakSo dharmyabhidhIyate / vyAptikAle bhaved dharmaH sAdhyasiddhau punardvayam // iti // agauNaM hi pramANaM prasiddha, pratyakSavad-iti cet / saMpatitastava svArUDhazAkhAmoTananyAyaH, gauNatvAd-iti hetuM pramANatvena svIkRtya punastasyaiva pramANatvakhaNDanAt / na ca pakSadharmatvaM hetulakSaNamAcakSmahe, yena tatsiddhaye sAdhyadharmaviziSTe dharmiNi prasiddhamapi pakSadharmatvaM dharmiNyupacarema, anyathA'nupapattyekalakSaNatvAd hetoH / nA'pi vyApti pakSeNaiva brUmahe, yena tatsiddhaye dharme tadAropayemahi, sAdhyadharmeNaiva tadabhidhAnAt / na cA''numAnikapratItau dharmaviziSTo dharmI, vyAptau tu dharma : sAdhya: - ityekatra gauNameva sAdhyatvamiti cet / maivaM / ubhayatra mukhyatallakSaNabhAvena sAdhyatvasya mukhyatvAt / tat kimiha dvayaM sAdhanIyam ? | satyaM / nahi vyAptirapi parasya pratItA, tatastatpratipAdanena dharmaviziSTaM dharmiNam'ayaM pratyAyanIyaH' ityasiddhaM gauNatvam / atha nopAdIyata eva tatsiddhau ko'pi hetuH, tarhi kathamaprAmANikI prAmANikasyeSTasiddhiH syAditi nA'numAnaprAmANyapratiSedhaH sAdhIyatAM dadhAti / nA'numAnaM prametyatra hetuH sa cet, vA'numAnatAbAdhanaM syAt ? tadA nA'numAnaM prametyatra heturna cet, tat kSa'numAnatAbAdhanaM syAt ? tadeti saMgrahazlokaH / kathaM vA pratyakSasya prAmANyanirNayaH ? yadi punararthakriyAsaMvAdAt tatra nirNayastahi kathaM nA'numAnaprAmANyaM ? pratyapIpadAma ca pratyakSe'pi parokSalakSaNamateryena pramArUpatA, pratyakSe'pi kathaM bhaviSyati ? na te tasya pramArUpatA''iti,- ityAhuH / cintAmaNikArastu- anumAnasyA'prAmANye pratyakSasyA'pyapramANatvApattiH, prAmANyasyA'numeyatvAt / svataH prAmANyagrahe ca tatsaMzayAdyanupapatterityAha / atha yadyapi kiJcit anumAnaM pramANaM, tathA'pi tajjAtIyasya tatputratvAdeH sAdhyArthavyabhicAritvadarzanenA'pramANatvAt na tatra prAmANyaM iti cet / nUnaM bahuputratvaM svAtmano'bhilaSitaM tvayA, kulaTAyA bahubhartRbhuktatvena zIlavattvAbhAvAt, tajjAtIyatayA tvanmAturapi tathAtvAt / nA'styeva tatra zIlavizvAsa iti cennirNaye'pi kiM nAstyeva yena svamAturapi kulaTAtvamaGgIkuruSe? / kiJcaivaM pratyakSamapi na pramANaM syAt, marumarIcikAnicayaviSaye jalollekhinastajjAtIyasya tasyA'rtha
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 anusaMdhAna-20 vyabhicAra-darzanenA'pramANatvAt / atha tat pratyakSAbhAsam, ato na tadaprAmANye pratyakSasyA'prAmANyaM, vijAtIyatvAd iti cet / tarhi tatputratvAdikamapyanumAnAbhAsamiti na tadaprAmANye'pyanumAnasyA'prAmANyaM, vijAtIyatvAdityapi tulyam / yathAhi yadindriyasAguNyAdisAmagrIvizeSasampAditasattAkaM pratyakSaM tat pramANaM, visaMvAdAbhAvAt / itarattu tadAbhAsam / na ca tadbAdhane vyAdhAto, bhinnajAtIyatvAt / tathA sAdhyArthAnyathAnupapannahetudarzanatatsambandhasmaraNajanitaM yadanumAnaM dhUmAdi tat pramANaM, visaMvAdAbhAvAt / itarat tu yaddhatvAdyavayavamAtrajanitaM tatputratvAdi tat tadAbhAsaM, tasya sAdhyArthAnyathAnupapannatvAbhAvAt / na ca tadbAdhane pramANatvAbhimatasyA'numAnasya kazcid vyAghAto, bhinnajAtIyatvAt / tat pariharaNIyamidAnI pratyakSasya pramANatvaM, svIkaraNIyaM vA'numAnasyA'pi tad-iti dustarA pratibanditaraGgiNI / kiJca nA'numAnaM pramANaM- iti vAkyaM cet pramANaM tadA'pasiddhAntaH / atha na pramANaM tadA samAgatametad yadanumAnaM pramANam / tatprAmANyAcca tataH siddha AtmA pramANasiddha eveti tatvam / na caitadanAgamikam, Agame'pi jIvasattAyA bhaNanAt / "asthi jIve" ityAdau tathA darzanAt / atha na cA''gama: pramANamityAdi prAgevoktamiti cet / anyadapi bahUktamAsIt, paraM tad yathA'yuktaM tathedamapi / tathA hi - nA'nyonyaM vAdinAmasaGgatatvAbhiprAyamAtreNa vastuno'bhAvaH; tasya svakAraNakalApanimittatvAt / nahi vastu vAdyabhiprAyanimittaM, yena tadasaGgatatvena tadapyasaGgataM syAt / tatazcA'yamapyAgamo yathAvasthitavastuprakAzanatayA svayaM pramANaM sat parasparaM vAdinAmasaGgatatvAbhiprAyamAtreNa nA'pramANaM bhavitumarhati; tadabhiprAyanimittaprAmANyAnabhyupagamAt / anyathA ghaTAdipratyakSamapi pramANaM na syAt, advaitavAdyabhiprAyeNa tasyA'pi mithyAtvAt / athA'smadAdInAmabhiprAyeNa tasya satyatvamastyeveti tathaiva tad iti cet / tahi-asmadAdInAmabhiprAyeNa tasyA'pi pramANatvamatsyeveti tathaiveti tadapi tulyam / vastutastu evaMbhUtAnAmapyabhAva eva syAt, tatrA'pi bahUnAM vipratipatteH / tasmAd bhUtAnAM kAThinyAdisvarUpasyevA'nyonyaM vAdinAM vipratipatternA''gamasya
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 July-2002 prAmANyarUpasvarUpasya bhraMsa(za) iti siddhaM AgamaH pramANamiti / evaM cA'taH siddho jIvo'pi susiddha eveti / yadapyuktaM-"kathaM 'chavihA jIvA pannattA' ityAdikaM jIvAstitvapratipAdakaM vacaH pramANam / 'pRthivyApastejo vAyuriti tattvAnI' tyAdikaM jIvapratiSedhakaM na pramANaM, niyAmakAbhAvAt / tasmAt sudRDhametada yatnAsti jIva iti" / tadapyayuktam / / atIndriye viSaye hi tadeva vaca: pramANaM yadavisaMvAdi / avisaMvAdazca tadabhidheyasyA'rthasya pratyakSasyA'numeyasya vA pratyakSeNA'numAnena vA yathAkrama grahaNaM parasparamavyAghAtazca / upalabhyate cAsau vItarAgavacasi pratyakSatvena, tadabhihitasyA'rthasya pratyakSeNa grahaNAt / yathA ''se jahAnAmae kei purise avvattaM sadaM suNeUNa teNaM saddo tti uggahie / no ceva NaM jANai ke vesa sadde ti(tti) / tato IhaM pavisaI" ityAdinA sUtreNa zabdAdInAM zrAvaNAvagrahAdirUpapratyakSagocaratvenAbhiha(hi)tAnAM tathaiva grahaNam / asti cA'numeyatvenA'pyabhihitasyA'numAnena grahaNam / yathA "sAsae asAsae jove ? / goyamA ! siya sAsae siya asAsae / se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai ? / goyamA ! davvaTThayAe sAsae bhAvaTThayAe asAsae" / ityAdinA'bhihitasya nityAnityatvasya smaraNAdyanyathAnupapattyA'vasthAbhedAnyathAnupapattyA ca jJAyamAnatvenA'nameyatayA'bhimatasya tathaiva grahaNam / parasparAvyAghAto'pIha sphuTo'styeva, yathA jIvasya bandha-mokSAvabhidhAya nityAnityatvavidhAnam, ekAntanityapakSe'nityapakSe'pi tayoH sarvadhA'nupapadyamAnatvAt / tadevamavisaMvAdadarzanAdidaM vItarAgasya vacastAvat pramANameva / na ca vAcyaM vItarAgatvaM kasyA'pi na sambhavatyeva / rAgAdayaH kasyacidatyantamucchidyante, asmadAdiSu taducchedaprakarSApakarSopalambhAt, sUryAdyAvArakajalada paTalavadityanumAnena tatsiddhAvasambhavasya vAGmamAtratvAt / taduktam dezato nAzino bhAvA dRSTA nikhilanazvarAH / meghapaGktyAdayo yadvadevaM rAgAdayo matAH // iti / yasya ca niravayavatayaite vilInAH sa eva vItarAga iti / anAdirAgAdikSayastu tatpratipakSabhUtaratnatrayAbhyAsena bhavatyeva, kSAramRtpuTapAkAdinA anAdisuvarNamalakSayavat / kSINarAgAdezca kevalajJAnAvyabhicArAt sarvajJatvaM, tatsiddhau ca
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 anusaMdhAna-20 pramANaM-jJAnatAratamyaM vacid vizrAntaM, tAratamyatvAt, AkAzaparimANatAratamyavat / yatra tad vizrAntaM sa eva sarvajJaH / iti tatpraNItaM yad vacastat pramANameva, aprAmANyaprayojakasya mohAdestatrA'bhAvAt / taduktam rAgAdvA dveSAd vA mohAd vA vAkyamucyate hyanRtam / yasya tu naite doSAstasyA'nRtakAraNaM kiM syAt ? // iti siddha eva AgamAdapyAtmA / yat punaH 'pRthivyApastejo vAyuriti tattvAni, tatsamudAye zarIrendriyaviSayasaJjA' iti, tadapramANam / jIvAbhyupagamamantareNa pRthivyAdiSveva bhUteSu jIvaddevadattAdizarIra-ghaTAdirUpeSu dRSTasya sacetanAcetanatvarUpasya vaicitryasya sarvathA'nupapadyamAnatvAt / tathaiva prAk savistaraM darzitatvAt / evaM ca 'vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhya' ityAdyapi yathAbhiprAyamupanyastamapramANamavagantavyam / yathA punaretadeva vAkyaM vidvAMso vyAkurvanti tathA pramANameva, tathA vyAkhyAne dRSTasya sacetanAcetanatvalakSaNasya vaicitryasya jAtismaraNAdezcopapadyamAnatvAt / tacca vyAkhyAnaM vizeSAvazyakAdavaseyam / evaM ca yaH pratiSedhati jIvaM sa eva jIva iti prAguktameva yuktaM, bhUtAnAM acetanatvena tatpratiSedhakatvAyogAt ! yadanvayinimittatA ca caitanyasya kAryatvena prAk prasAdhitA sa Atmaiva,tasyaivA'nurUpatayA caitanyaM prati dharmitvAdyupapatteH / sa ca pariNAmitvAt suranArakAdiparyAyarUpeNa pariNamate iti AtmA paralokyapi siddhaH / tathA ca yaduktaM prAk- 'Atmano'bhAvAt paralokasyA'pyabhAvaH' - iti, tanmandabuddhivijRmbhitamityupekSaNIyameva / na cA''tmanaH suranArakAdirUpeNa pariNamanamayuktamiti vAcyam - sata ekAntena vinAzAbhAvAt / na hi ghaTakapAlayorantarA eko'pi kSaNo bhAvarUpatAzUnya upalabhyate yena ghaTaH sarvathA vinaSTaH kapAlacA'sannevotpanna ityapi syAt / kiM tu ghaTa eva kapAlarUpeNa pariNamate, na tu sarvathA vinazyatIti nizcIyate / na ca dIpa-taDAgodakAderapi niranvayo vinAzaH, tailAdikSaye dIpasyaiva tamorUpeNa pariNatatvAt / nahi prauDhaprakAzakayAvatejaHsaMsargAbhAvastamo, yena tadrUpatvaM viruddhaM syAt / taDAgodakAderapi pavanAdinA'nyatra saJcAryamANatvena pariNAmAntareNa sattvAt / kathamanyathA jalenA''rTIkRtAyAM mRdi tatropalabhyate / na hi rUpAntareNA'pi tatra tannA'styeva, mRdi prAgivA''rdratvA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 July-2002 bhAvaprasaGgAt / tulAyAM natyAdhikyAbhAvApattezca / kiJca ghaTavinAzasya bhAvarUpaghaTopAdAnakatvena bhAvatvasiddhau kathaM na pramANabAdhitaH sarvataH sarvathA vinAzaH / na caikAntenA'sata utpAdo'pi, asata stuccharUpatvena bhvnshktyyogaat| anythaikaantenaa'sttvaayogaat| tathA'pi cet tasya sattvarUpatayA bhavanamiSyate tahatiprasaGgaH, kharaviSANasyA'pyutpattiprasakteH, tadbhavanazaktyavizeSAt / kiJca yadi vivakSitabhAvotpAdo'sadupAdAnaH syAt tarhi tasya kUrmarajjU(romo?)pAdAna karajjorivA'sattvameva syAt / evaM ca sata: sarvathA vinAzAbhAvAdatyantAsata utpAdAbhAvAcca yuktaM suranArakAdirUpeNA''tmanaH pariNamanaM, tattadvilakSaNazubhAzubhakarmarUpasAmagrIsadbhAvena tattadvilakSaNasura-nArakAdipariNAmopapatteH / ekasyaiva zarIrasya bAlyayauvanasAmagrIbhedena bAla-yuvapariNAmopapattivat / ata eva na dAnAdikriyAphalasyA'pyabhAvaH, parispandAtmakacetanAvat kriyAtvena tatra saphalatvasiddheH / na ca siddhasAdhanaM, kIrtyAdiphalenA'dRSTaphalena phalavattvasAdhane siddhasAdhanAbhAvAt / na ca kRSyAdau vyabhicArastasyA'pi pakSasamatvena vyabhicArAbhAvAt / kRSyAdikriyA yadyadRSTaphalA na syAt tahi sarvamuktirapi syAt / puNyapApayorabhAvena tannibandhanasaMsArasyA'pyabhAvAt / tadbhavasamudrAnyathAnupapattireva kRSyAdikriyAyA adRSTaphalavattve mAnam / kiJca tulyopAyasAdhye'pi kArye pravRttAnAM dRzyate tAvat phalavizeSaH / sa ca na kAraNavizeSamantareNa ghaTate, kAryabhedasya kAraNabhedaprayojyatvaniyamAt / anyathA zuklatantubhyo rukto'pi paTaH prAduHSyAt / na ca dRSTaM kAraNaM ekatra vidyate na patreti adRSTamevaikatra na vidyata ityakAmenA'pi svIkaraNIyam / kiJca, Agamo'pi kriyAmAtrasyaikAntenA'dRSTaphalatvaM bodhayati / yadAha bhagavAn zrIsudharmasvAmI bhagavatyane- "jAva NaM esa jIve eyai veyai calai phaMdai ghaTTai khubbhai udIrai taM taM bhAvaM pariNamai tAva NaM esa jIve sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae vA / no ceva NaM abaMdhae siya ti" / taccA'dRSTaM dvividha, puNyapAparUpatvAt / tatra dAnAdikriyAjanyaM puNyaM, hiMsAdijanyaM ca yApam / na ca vaiparItyamevA'stu iti vAcyam, lokapratItivirodhAt / na ca gagane zyAmatApratItivadiyaM bhramarUpA, bAdhakAbhAvAt / hiMsAdijanyaM puNyaM dAnAdijanyaM ca pApamiti kalpanAyA bAdhakasadbhAve
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 anusaMdhAna-20 nA'kalpanIyatvAt / bAdhakatvaM cA'syA itthaM-yadi hiMsAdikriyA yadi(?)puNyajananI syAt tarhi tatkartRNAM bahutvena bahuSu sukhitvopalambhaH syAt, puNyasya sukhaM pratyeva hetutvAt / dRzyate cA'lpeSveva sukhitvaM, tato'numIyate-dAnAdikriyaiva puNyajananI, tatkartRNAmalpatvena bahuSu duHkhitvopapatteH / na ca dAnAdikriyA kartAramantareNa bhavatIti kartRgaveSaNAyAM Atmaiva kartA siddhyati / zarIrasyA'traiva bhasmasAdbhavanena, tamantareNA'nyatra tatphalabhoktRtvAnupapatteH / etena dhArmikavacanasya yadaprAmANikatvamudIritaM tannirastaM, dAnAdikriyAyA adRSTaphalavattvena sAdhanAt / taccA'dRSTaM bhavAntara ihaiva vA phalamarpayati / yaduktam "avazyameva hi(?) bhoktavyaM, kRtaM karma zubhAzubham // " iti / yadapyuktaM-- 'jAtismaraNamapyasiddhaM - tadapyasamIcInaM, pUrvabhavAnubhUtadhanavanitAdicihnabhaNanAnantaraM tatsaMvAdena tasya siddhaH / tatra ca tadvacanameva pramANam / na ca vipratArakavacanavadapramANatvamasya, saMvAdena taduktasya tasmin vipratArakatvAbhAvAt / dRzyate ca kasyacid bAlasyA'pi jAtismaraNaM-yathA-amukasthAne mayA pUrvabhave'mukayA sahA'naGgatrayodazyAM madhyAhnasamaye kAmakrIDAM kurvatA ityuktaM yat "stanabhAranate ! stanakoTigataM tava mauktikadAma kathaM viruci ? // " tadA tayetyuktaM yatuDucakramidaM paripUrNavidhovibhamasya puro nahi kiM bhavati ? // iti / pRSTA ca satI sA'pyevameva jagAdeti / saMvAdo'yaM, na saMvAdAbhAsaH, bAlasya vipratAraNabuDyAdyabhAvAt / na ca kvacid bASpAdinA'pi agnimanumAya pravRttau yathA saMvAdo yAdRcchikastathA'yamapIti vAcyaM / bASpAdau dhUmatvabhramAnantaraM tato'gnimanumAya pravRttau vacid visaMvAdasyA'pyupalabdheH / na ca na dRSTa eva kazcidasmAbhirjAtismaraNavAniti nA'styeveti vAcyaM / prapitAmahasyA'pyabhAvaprasaGgAt / na hi sa bhavatA dRSTo'sti yena kadAcit svIkriyate, tadabhAvAcca pitAmahAdyabhAve tavA'pyabhAvaH syAt / na hi akAraNaM kiJcijjAyate, sadA bhAvAbhAvaprasaGgAt / atha pitAmahAdikAryAnyathAnupapattyA prapitAmahAdeH sattvamavagamyata iti cet / tarhi pattanasthena bAlenoktaM yad dakSiNApathe
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ July-2002 lakSmIdharagrAme caturmukho jinaprAsAdo'sti / na ca tasmin bhave tena so'nubhUto'sti, iti tAdRzayathAbhUtavastusmaraNarUpakAryAnyathAnupapattyA tasyA'pi sattvamavagamyata iti tat tulyam / api cA'sti vRddhasyA'pi kasyacit tIvrakSayopazamayuktasya bAlyAvasthAnubhUtasmaraNaM / tadvat pUrvajanmAnubhUtasmaraNamapi kiM na syAt ? kasyacit tAvatkAlaviSayasyA'pi tatkAraNakSayopazamavizeSasya sambhavAt / na ca bhUtAnAM citrasvabhAvatayA svapnajJAnamivA'rthAt] tathAbhavavikalaM jAtismaraNamutpadyata iti vAcyam / caitanyasya bhUtAdharmatvena bhUtAnAM tathAsvabhAva tvAsiddheH / etena yaduktamasmAbhirbAlakasya prathamotpannasyetyAdi, tat sarva samaJjasameva / api ca prathamo bAlasya stanAbhilASa: abhilASapUrvakaH, abhilASatvAt, taruNasya bhojanAbhilASavat-ityanumAnataH siddhyati yo'bhilASa: sa prAcInabhava eva, iha bhava eva tasya svIkAre pakSIbhUtasya prathamatvAbhAvena tasyaiva pakSatvApattau tatprAcInasya pUrvabhava eva siddhiH syAditi siddha evA''tmA paralokayAyI / atha na bahiyAptyA sAdhyaM siddhyati, atiprasaGgAt, kintvantarvyAptyA, sA ceha na, pratibandhAbhAvAt / tataH kathaM sAdhyasiddhiH ? uktaM ca - "antaprisiddhirbahizcedvyAptistasyAM sAdhyasiddhirna jAtu anyavyAptyA'nyasya siddhiH, yadi syAt sarvasya syAt, sarvasiddhiprasaGga" iti / api caivaM sati evamapi zakyaM vaktuM-yo'bhilASaH so'vazyamabhilASAntarajanako yathA bAlasya prathamastanAbhilASaH / tatazcaivamavicchedenA'bhilASasantatiprAptau mokSAbhAvaprasaGga iti / tadayuktam / abhilASasya lobhakarmodayavipAkajanyatvena, lobhakarmaNo'pi abhilASAdisAmagrIvizeSajanyatayA, prAgbhave'bhilASAbhAvAllobhakarmaNo'pyabhAvApattI tadudayanimittakasya prathamastanAbhilASasyA'pyabhAvaprasaGgenA'ntapteH siddheH / na ca vizeSaviruddhatvaM, prathamatvavizeSaNenaiva bAlAdyastanAbhilASasyaihabhavikAbhilASapUrvakatvasya bAdhAt / tathA sati prathamatvasyA'yogAt / tatazca kuto vizeSaviruddhatvaM ?, 'viruddho'sati bAdhana' iti vacanAt / ___ yadvA bAlasya prathamaM vijJAnaM vijJAnapUrvakaM, vijJAnatvAt, yuvavijJAnavadityanumAnamAtmasiddhau / na ca pratibandhAsiddheAptyasiddhiH iha / na hi nA'(?)tyantAsata utpAdo, nA'pi sato niranvaya eva vinAzaH, kintu kathaMcit
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 75 sata eva bhAvAntararUpatayA pariNamanam / tato vijJAnAdervastunaH svarUpaM anvayena vyAptam / vijJAnaM cet na vijJAnAntarapUrvakaM syAt tarhi anvayaviruddhopalabdhyA vyAvartamAnaM vijJAnaM vijJAnAntarapUrvakatvena vyApyata iti pratibandhasiddhau vyAptyasiddharasiddhaH / ___yat punaH pratiniyatAlabdhavittalAbhAdivaicitryasya niyAmakamantareNA'nupapadyamAnatvAdityAdyAzakya proktaM-"bhUtAnAmeva tathAsvabhAvatvato vaicitryopapatteH, yaduktaM 'jalabubudavajjIvA' ityAdi" / tanna sAdhIyaH / pratyuta tasya jIvasiddhinimittatvAt / tathA hi, na jalamAtranimittaM tad budbudavaicitryaM, sarvatra sarvadA tadbhAvaprasaGgAt / tatazcA'nyathA'nupapadyamAnaM tadAtmanaH pavanAdi kAraNamavagamayati yathA, tathA bhUtamAtratvAvizeSe'pi nara-pazvAdirUpeNa pratyAtmavaiciyamanyathA'nupapadyamAnamAtmanaH kAraNamadRSTamavagamayati / tadapi vicitrakAryadarzanAda vicitram / taduktam AtmatvenA'viziSTasya vaicitryaM tasya yat kRtam / narAdirUpaM taccitramadRSTaM karmasaJakam / / iti / bhavati hi tata evA'labdhavittalAbhAdirna tu bhUtAnAM, tathAsvabhAvAt / bhedakamantareNa tathAsvabhAvatvavizeSasyaivA'sambhavAt / bhedakAbhyupagame ca paryAyata: karmaNa evA'bhyupagamAt / tasya ca kartAraM vinA'nupapadyamAnatayA, tatkartustadanyathAnupapattyA'numIyamAnasya jIvasya pUrvabhave'pyastitvaM siddham / tasmAdastyeva jIvaH paralokagAmI / evaM ca 'paralokino'bhAvAta saranAra-katvAdilakSaNaparalokasyA'pyabhAva' - ityAdi yaduktaM tatsarvaM nirastam / AtmasiddheH pramANamUlakatvAt / atra vadanti - sidhyatu AtmA / tathA'pi anAditvaM tasya kutaH ? / kRtrimatvena ghaTAdivat sAditvasyaiva siddheH / taccintyam / kRtrimatvaM hi na kartAramantareNa bhavati / ato'sya kazcit kartA svIkaraNIyaH / sa ca jIvo vA syAdajIvoM vA / yadi jIvastahi tasyA'pi kazcit kartA vaktavyaH / so'pi ca jIva eveti tasyA'pi kartA iti prasarantI anavasthA durnivArA syAt / yadi jIvatve'pi tasya kartA neSyate tadA ko'yaM matsaro bhavato yat tadanyajIvAnAM karteSyate ? iti jIvatvAvizeSAt sarve'pyakRtrimA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 eva svIkriyantAm / kiJca na hi prayojanamanuddizya mandadhiyA'pi pravRttirUpapanIpadyate ityasya (. iti asya) jIvaniSpAdane kiM prayojanam ? / nahi kumbhakAro ghaTaM ghaTaniSpattilakSaNameva phalamuddizya niSpAdayati, kintu tadvikayAd dhanalAbhAdiphalam / athA'sau kRtakRtyatvAt tanniSpatteratiriktaM phalaM necchati / tadA tanniSpattimapi na kuryAt / anyathA kRtakRtyatvamapyasya kuSThinaH paurandararUpavattvatulyam / atha svabhAva evaiSa tasya yat kRtakRtyatve'pi vicitrAn jIvAn vidhatta iti cet / tarhi jagannirmANamahAklezakAraNamasau kalpyamAno na sundaraH mahAklezakarmakAritvena bhagavato'parAyattatAbhaGgaprasaGgAt / na hi tatsattAmAtramapekSya jIvA bhavanti, teSAmanAditvaprasaGgAt / tatsattAyA Adizcet svIkriyate tarhi so'pi kAdAcitka eveti kRtrima eva saJjAta iti tatkartRkalpane prAguktaivA'navasthA / July 2002 atha tasya sattA'nAdireva paraM na sA svasamakAlaM jIvotpattikAraNaM, kintu kiyatyapi kAle gate, ato jIvAnAM sAditvaM iti cet / tarhi jagatkartuH pUrvaM jagadakArakatvaM pazcAcca tatkArakatvamiti svabhAvabhedAt sphuTamanityatvaM atAdavasthyasyA'nityatvAt / tathA ca tasya prAptamAdimattvamiti vinAzitvamapi syAditi lAbhamicchatastava saJjAto mUlasyA'pi kSayaH / atha svabhAva evA'nityo, na tu svabhAvavAnapi tasya tato bhinnatvAditi cet / na / svabhAvasya svabhAvavata ekAntena bhede svIkriyamANe tasya sa svabhAva eva na syAt / ghaTavat anyatrA'pyupalambhaH syAt / na caitad dRSTamiSTaM vA / tasmAtR kathaJcidabhinna eva svIkartavya iti bhavati tasyA'nityatve svabhAvavato'pi kathaJcidanityatvaM, svabhAvAt kathaJcidabhinnatvAt / - atha jIvAnAmevA'yaM svabhAvo yat kiyatyapi kAle gate jagatkartuH sattAmapekSya te bhavanti iti cet / na / utpannAnAM kimayaM svabhAvaH anutpannAnAM vA ? nA''dyaH, utpannAnAM punarutpAdAbhAvena tatsvabhAvakalpanAyA nirarthakatvAt / na dvitIyaH, anutpannAnAM turaGga zrRGgatulyatvena svabhAvAdhikaraNatvAbhAvAt svabhAvasya vastudharmatvAt / kiJca, vItarAgo hyasau karuNayA yadi jIvAn karoti tadA sarvAnapi sukhina eva kuryAt, na punarduHkhinaH / na hi madhyastho'pi kasyacid duHkhamutpAdayati,
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 anusaMdhAna-20 virodhAt / atha krIDayA vicitrAn sattvAn karotIti cet, tarhi tasya kautaskutI vItarAgatA ? | krIDAyA vicitrakrIDanopAyasAdhyakriyAdarzanAbhiSvaGgAtmakatayA rAgasvabhAvatvAt / na ca krIDAnyathAnupapattyA rAgAdimattvamapi svIkriyate iti vAcyam / anyonyAzrayAt / nA'pi vicitrasattvakaraNAnyathAnupapattireva krIDA yAM mAnamiti nA'nyonyAzraya iti vAcyam / tasyaivA'siddheH / na cA''gama eva mAnaM, tatra vipratipatteH / kiJca yadyasau rAgAdimAn syAt tarhi sarvasya kartA na syAt, asmadAdivat / yo hi yasya kartA sa tadupAdAna-sahakArikAraNAni samyag vedayitA bhavet / yathA ghaTasya kartA kumbhakArastadupAdAna-sahakArikAraNAni / na ca rAgAdimAn puruSaH sarvasya upAdAnAdikAraNAni jAnIyAt / rAgAdimattvena tasyA'dhiSThitaudArikazarIratayA karaNagrAmAdhInavijJAnodayatvAt / na ca karaNavijJAnaM sarvaviSayakaM, atIndriye karaNasyA'pravRtteH, 'sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdine'ti vacanAt / atha rAgAdimatve'pi tasya jagatkartRtvaM bhavatyeva, kRtrimatvAbhAvAtiti cet / na / kartRtve'kRtrimatvasyA'prayojakatvAt / tadupAdAnagocarAparokSajJAnacikIrSAprayatnAnAmeva tatkartRtve prayojakatvAt / anyathA kAlAderapi sarvakartRtvaprasaGgAt / na ca te tasya sambhavanti, rAgAdimattvAt / rAgAdivazagasya ca jJAnAvaraNIyAdikarmabandhAvazyambhAvena sarvopAdAnaviSayakajJAnasya virahAt sarvakartRtvaM kutaH syAt ? / atha sarAgo na karmabandhakAraNaM, na caivaM tasya [sa] rAgatvameva na syAt, dAhAjanakasyA'pi varvahnitvAt, iti cet / hantaivaM vivakSitavarteryathA dAho na bhavati tathA tasmAdapi rAgAderna paramezvarasya kaJcit sukhinaM duHkhinaM ca kartuM pravRttirbhUyAt / tvaduktarItyA tasya svaMkAryajananaM prati asamarthatvAt / atha vivakSitapravRttilakSaNaM kAryaM tajjanayatyeva / tarhi karmabandhamapi kuto na janayet ? / na hi rAgo jArasya vakSaHsthalapIDanAdharakhaNDana-zarIrArohaNasuratAdau pravRtti janayan karmabandhaM na janayati, sarveSAmapi muktiprasaGgAt / syAdetat-tattatkAryANi kurvannapi paramezvaro na lipyate karmaNA / jalAnta:
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ July-2002 pravizannapi (pravizadapi) yathA padminIpatraM jalena / lipyate ca tatra tena, yathA vastraM tathA asmadAdiriti jIvatvAvizeSo'pi vastutvAvizeSa iva kiM na syAt ? | na ca puruSatvaM jalasaMyoganimittakAraNaM, tacca padminIpatre nA'sti tatastat tena na lipyate / karmabandhakAraNaM tu rAgAdireva, sa ca paramezvare'pyastIti sa lipyata evA'smadAdivat karmaNeti vAcyam / tathAvidharAgAdestatrA'bhAvAt / tanna / stokatare rAge stokatarapravRttirbhaviSyatIti stokataraH karmabandho'pi syAt / tathA ca tadavastha eva sarvajJatvAbhAvAt sarvakartRtvAbhAvaH / athaitaddoSabhayAt stokataro'pi tatra rAgo nAstIti procyate, tarhi vItarAgatvena sarvajJatve'pi na kaJcit sukhinaM duHkhinaM vA straSTumabhilASa upajAyate. iti kutaH krIDayA vicitrasattvakaraNamucyamAnaM saGgataM syAt ? / vastutastu jagatsraSTA nA'styeva, tatsAdhakapramANAbhAvAt / na ca pramitaM kRciniSidhyate, na punarapramitaM, pramitazca jagatsraSTA, tadA na niSedha iti vAcyam / 'kharaviSANaM nA'stI'tyanenA'pramitasyA'pi kharaviSANasya niSedhAt / kiJca, sato jIvAn sa kurute'sato vA ? | nA''dyaH, anavasthApatteH, na dvitIyaH, kharaviSANasyeva teSAM tucchatvena kartumazakyatvAt / ghaTasyA'pyupAdAnaM vidyata eveti naikAntenA'sata eva tasya karaNam / evameva yadi jIvAnAmapyupAdAnamiSyate tarhi tajjIvAtmakameva vAcyamiti siddhaM jIvAnAmanAditvam, anyathA'sadupAdAnakatvena teSAmasattvameva syAt / kiJca, yadi sarvaM jagat paramezvaraH karoti tadA taniSedhakamapi zAstraM tenaiva kRtamiti satyameva tat svIkartavyam / tathA ca sa nA'styeva / yadi punarasatyaM tadA'satyazAstrakAritvAt kathaM sa pramANam ? | athA'jIvo jIvAnAM kartA iti cet / na / ajIvasya tadupAdAnagocara- . jJAnAderabhAvena tatkartRtvAnupapatteH / atha yathA zAlibIjAdIni jJAnavikalAnyapi niyatazaktyupetatayA niyatasvakAryakArINi dRzyante tathA'yamapyajIvastathAvidhazaktisadbhAvAt devanArakAdibhedabhinnAn jIvAn kurute iti cet / na / pUrvoktadoSasandohasyA'trA'pyavatArAt / tathAhi- ayamajIvaH kiM kRtrimo vA syAdakRtrimo vA? / yadi kRtrimastadA so'pyanyena kartavya ityanavasthA / athAkRtrimastarhi jIvaiH kimaparAddhaM
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna - 20 yat teSAmakRtrimatvaM na svIkriyate ? / kiJca yadyasAvakRtrimastadA tanniSpAdyA jIvA api tatsattAbhavanatulyakAlatvAdanAdaya eva prAptA iti gataM vivAdena / atha nA'sau svasattAsamakAlameva jIvAn kurute yat teSAmanAditA syAt kintvanante kAle'tIte iti cet / tarhi tasyA'nityatvaM syAt / pUrvaM vidyamAnasyA'kArakatvasvabhAvasya pracyutyA'vidyamAnasya kArakatvasvabhAvasyotpAdAt svabhAvasya ca svabhAvino'narthAntaratvAt / yadi ca nA'styeva svabhAvabhedastadA pUrvamiva pazcAdapyakArakatvameva syAt / nanu tasyaika evedRza: svabhAvo yadanante kAle'tIte sati sa jIvAn kurute nA'nyadA / tathA ca na tasya svabhAvabhedo nA'pi jIvAnAmanAditA iti cet / na / anante kAle'tIte sati sa tasya svabhAvo nivartate eveti vAcyam / tathA cA'nityatvameva tasya svabhAvabhedasyA'nityatvalakSaNAt / anyathA sarvAdA'pyakArakatvaprasaGgAt, karaNakAlatvAbhimatakAle'pi tasya sattvAt / 2 kiJca nA'sau sato jIvAn kurute, sato'pi karaNe'navasthAnAt / nA'pyasataH, ekAntatucchatvena teSAM vandhyAputrAdInAmiva bhavanazaktyayogAt / tatrA'jIvo'pi jIvAnAM karteti kAraNavirahAdanAdireva jIvaH, AkAzavat taduktaM 79 amao ya hoi jIvo kAraNavirahA jaheva AgAsaM / samayaM ca hoaNicvaM mimmayaghaDa - taMtupaDamAI // iti| anAditvAccA'nantatvamapi, sataH sarvathA vinAzAyogAt / tat siddhametattR yad asti jIva:, anAdiranantazca / so'pi amUrtaH, atIndriyatvAt, gaganavat / yo hi mUrta: sa kadAciccakSurAdIndriyagrAhyo'pi bhavati / yathA ghaTArambhakaparamANu samUho ghaTAvasthAyAm / na cA'yaM jIvaH karmavinirmuktasvarUpaH kadAcidapi cakSurAdIndriyagrAhyo bhavati, tenA'tIndriyatvAdamUrtta eva / evamanye'pi amUrttatvasAdhane mUrtiviraha khaDgAdyabhedyatvA 'sarvajJAnupalambhAdayo hetavo'bhyUhyAH / na caivaM siddhAntavirodhaH kathaJcinmUrttatvasya saMsAridazAyAmeveSTatvAt / siddhi dazAyAM tasya 'avaNe agaMdhe' ityAdinA sUtreNA''game'pi amUrtatvenaiva bhaNanAt / athA'yaM jIvaH pariNAmI apariNAmI vA / tatra pariNAmIti jainA: / apare punarapariNAmIti / tad vicintyate / yathA mRtpiNDacakrAdisAmagrIsaddhAvAda -
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 July-2002 ghaTapariNAma prApnuvan pariNAmItyabhidhIyate, tathA jIvo'pi, tattatsAmagrIsadbhAvAta tasyA'pi tattatsukhaduHkhAdipariNAmaprApteH / pariNAmitvAcca naikAntenAnityo nA'pyanityaH, kintu nityAnitya eva / anyathA sukhAdipariNAmAyogAt / tathA hi-yadyayamAtmA ekAntena nityaH syAt tadA sarvadA ekasvabhAva eva syAt / apracyutAnutpanna-sthiraikarUpatvAdekAntanityasya / na caivaM, ya eva sukhI tasyaiva sukhasAmagryabhAve'sukhitvopalabdheH, duHkhasAmagrI sadbhAve ca duHkhitvenopalabdhezca / na ca sukhaduHkhobhayasvabhAva AtmA ityekasvabhAva evA'yaM, yugapat sukhaduHkhAnubhavaprasaGgAt / ___atha yadaiva nadImuttaratA muninA caraNayoH zItalajalasaMsparzAta sukhamanubhUyate, tadaiva luJcite zirasi kharataradinakarakaratApato duHkhamapi / ato'styeva sukhaduHkhavedakasvabhAvatvamAtmanaH iti cet / na / kAlasyA'tyantasUkSmatvena manasazcA'tIvA''zusaJcAritayA sato'pi kramAnubhavasyA'nupalakSaNAt zatapatrapatrazataM mayA zUcyagreNa yugapad bhinnamityatreva tatra yaugapadyAbhimAnasya bhramatvAt / yugapaccejjJAnamabhyupagamyate tadA mana:kalpanA nirAlambA syAt, yugapajjJAnAnutpattermanaso liGgatvAt / taduktam "yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGga" miti / atha kadAcidAtmanaH sukhavedakatvaM kadAcicca duHkhavedakatvaM, tenA'yaM ubhayavedakasvabhAva ityucyate iti cet / tarhi sukhavedanakAle tasya duHkhavedanasvabhAvo nivRtta ityAtmA'pi kathaJcinnivRtta eva, svabhAvasya svabhAvavato'bhinnatvAt / anyathA niHsvabhAvatvena tasya kharaviSANasyevA'sattvaM syAt / tathA ca prAptamAtmano'nityatvam / atha sukhavedanakAle'pi duHkhavedakasvabhAvo na nivartate, tadA tadAnIM duHkhamapi vedayet, prAgiva duHkhavedakasvabhAvasya sattvAt / atha duHkhavedakasvabhAvo'pi tadAnIM vidyate, anyathA tannAzena kathaJcidAtmano'pi nAzAbhyupagamApatteH / na caivaM duHkhamapi tadAnIM vedayedityapi vAcyaM / tatsattve'pi duHkhasAmagryabhAvena duHkhavedanAnupapatteriti cet- hantaivamapi ubhayasAmagrIsadbhAve ubhayamapyekadA vedayet, ubhayavedakasvabhAvasya sarvadA sattvAt / na cobhayasAmagrIsannidhAnamekadA na bhavati, srak-candana-vanitAdikasukhasAmagryA viSazastraprahArAdiduHkhasAmagryAzcaikadA devadatte sannidhAnasya pratyakSeNopalabdheH / na ca
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna 20 vedayedevaikadobhayaM prAgeva nirAsAt / kiJca, yAM srak- candana - vanitAdikAM sAmagrImavApya sukhI bhavatyAtmA, sA kimAtmanaH kaJcidupakAraM kurute na vA ? / yadi kurute tarhi sa upakAra Atmano'rthAntaraM anarthAntaraM vA ? | yadyarthAntaraM tadA tena sahA''tmanaH sambandho na syAt, ghaTavat, arthAntaratvAt / tathA ca sati tadA'pi tadavasthAtvAnnA''tmA sukhI syAt / na cA'rthAntarabhUto'pi sa upakAra AtmanA saha sambadhyate, tasyA'dravyatvena saMyogAsambhavAt / saMyogarUpatve tu samavAyena sambadhyata ityeva tavA'bhiprAyaH / sa tvabhiprAyo vandhyAputreNa saha saMbhogAbhiprAyo yuvatyAM; samavAyasattve mAnAbhAvAt / tatsAdhakatvenA'bhimatasyeha ghaTe rUpamiti pratyayasya iha bhUtale ghaTAbhAvapratyayasyeva samavAyAsAdhakatvAt / athA'narthAntarabhUta upakAraH kriyata iti cet / sa kiM vidyamAnaH kriyate'vidyamAno vA ? | yadi vidyamAnaH, kathaM kriyate ? kRtasya karaNAyogAt / kriyate cet tarhyanavasthA, vidyamAnasyA'pi karaNAbhyupagame vidyamAnatvAvizeSAt bhUyo bhUyaH karaNaprasaGgaH / athA'vidyamAno, vyAhatametat sato'narthAntarabhUto'vidyamAnazceti vidyamAnAvyatirikto hi vidyamAna eva bhavati, anyathA tadavyatirekAyogAt / 81 atha kimanena vAgjAlena ? sata eva hi vAsaso maJjiSThAdi dravyeNA'vidyamAnastadavyatirikto rikto raktatAdirUpa upakAraH kriyamANo dRSTaH / na ca dRSTe'pyanupapannateti cet / tarhi sphuTamAtmano'nityatvaM, Atmano'narthAntarabhUtasyopakArasya kriyamANatvAbhyupagamenA''tmana eva kriyamANatvApAtAt tasya tadavyatiriktatvAt / atha srak-candanAdisAmagrI nA''tmana upakAraM karoti, tato na doSa iti cet / tarhi kiM tenApekSitena ? upakArAkArakatvena tata iva vastvantarAdapyAtmA sukhI vA duHkhI vA syAt; vastvantarAdiva tato'pi vA na syAt / I athA'nyad vastvantaraM na sukhAdijananasvabhAvamiti na tataH sukhI duHkhI vA''tmA sambhavet; srak- candanAdi tu tajjananasvabhAvamiti, tatastathA tathA''tmA syAdeveti cet / nanu yadi tena kazcidupakAro na kriyate tadA tatsvabhAvavarNanamanarthakameva syAt / na hi paramANau cchedye khaDga- sarSapayoH svabhAvavizeSo varNyamAnaH saGgatimApnuyAt, ubhayorapi tatrA'kiJcitkaratvenA' -
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 vizeSAt / atha khaDgasya chedakA [ di] svalakSaNaH svabhAvastu vartate, sarSapasya tu nA'sti iti ced vartatAM nAma, paraM paramANau cheditavye sa varNyamAno'narthaka eva, tatra dvayorapyakiJcitkaratvAt / July-2002 athA''tmana evA'yaM svabhAvo yadanupakAryapi srak - candanAdikaM prApya sukhI duHkhI vA bhavati AtmA iti cet / vivakSitasahakArisannidhAnAt prAk ya Atmana: svabhAva: sa cet sahakArisannidhAne na nivartate tadA sa sukhI vA duHkhI vA na syAt, prAcInasvabhAvatvAt / atha nivartate tadA prAptamanityatvaM, pUrvasvabhAvaparityAgenottarasvabhAvotpAdAt / athocyate - anya evA''tmA'nyacca sukhAdi, ataH kathaM sukhAdiyogAnyathAnupapattyA''tmanaH pariNAmitvam ? / tanna / evaM pratiprANiprasiddhaH sukhAnubhavaH kasya syAt ? AtmanaH sukhAnyatvena tadanubhavAbhAvAt / atha yathA sphuTikasyA'laktakayogAd raktatA bhavati tathA Atmano'pi sukhAdiyogAt tatpratibimbena tadanubhava iti cet / na sphuTikopalasya hi tattadupadhAnabhedena tattatpratibimbaM yuktam / tasyA'parApararUpApattiyogata: pariNAmitvAt / AtmA tu tvayaikAnto nitya iSyate / tatastasya tattatpratibimbarUpatApattilakSaNapariNAmazUnyatvAt sarvathA sukhAdipratibimbamayuktam / yadi ca sukhAdisannidhAnAt AtmanaH aparAparasukhAdipratibimbarUpatApattilakSaNaH pariNAmaH svIkriyate tadA prAptamAtmanaH pariNAmitvam / tathA ca sati tasya hlAdAdisvabhAvatvAt sukhAdInAmAtmadharmatvaprasaGgaH / na hi sukhamacetane, anubhavavirodhAt / kintvAtmanyeva / na caikAntanityapakSe sukhayogo ghaTate, sukhasAmagrI prAptyabhAvaprasaGgAt / kadAcit sukhasAmagrIprAptau pUrvasvabhAvaparityAgena niyamenA''tmano'nityatvAt / kiJca yadyAtmA ekAntanityaH syAt tarhi pratiprANiprasiddha ghaTapaTAdivijJAnavivarto'pi na syAt / kintu AkAlaM ghaTAdyanyatarasyaiva kasyacid vijJAnaM syAt, ekasvabhAvatve bhinnabhinnavastuviSayaka vijJAnAsambhavAt / krameNa bhinnabhinnavastuviSayavijJAnaM ca dRzyata evA''tmani iti svabhAvabhedAt sphuTamanityatvam / atha vijJAnaM yadghaTapaTAdiviSayakamutpadyate tadevA'nityaM, na punarAtmA'pi,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 anusaMdhAna-20 tasya tato'nyatvAt / tanna / jJAnaM hi yadi ekAntenA''tmano'nyat syAt tahi tasmAdAtmano'rthapratipattirna syAt, tadabhAvAcca tadAnayanAdau pravRttistu dUrApAstaiva / nahi devadattasambandhino jJAnAjjinadattasyA'rthapratipatti; loke mUrkhAbhAvaprasaGgAt / tataH kathaJcidabhinnamAtmano jJAnaM svIkartavyam / evaM ca yadyAtmA ekAntanityaH syAt tarcekajJAnavAneva syAt jJAnAntaravattve jJAnAbhinnatvena pUrvajJAnavinAze Atmano'pi kathaJcid vinAzAt / kiJcaivaM hiMsAdipariNatirapyAtmano na syAt, ekAntanityatvena sadaikasvabhAvatvAt / dRzyate ca yadi seti svIkriyate tadA pUrvamahiMsAdipariNatilakSaNasvabhAvopamardena hiMsAdipariNatilakSaNasvabhAvabhAvAdAtmano'nityatvaM syAt / tadabhAvAcca bandho'pi kautaskutaH syAt ? athaitadoSabhayAt sarvadaiva hiMsAdipariNatirabhyupagamyate tadA muktiH kadAcidapi na syAt / tathA ca yamaniyamAdikaraNamapi dRzyamAnamasaGgatameva syAt, prAgavasthAyAM tasya hiMsApariNatatvAt, atha hiMsA-pariNAmasya ca tvayA sarvadA'bhyupagamAt / kadAcidanabhyupagame cA''tmano bhinnarUpatvenA'nityatvApAtAt / na caikasvabhAvatve'pi kadAcid bandhaH kadAcidabandha iti vAcyaM / bandhAbandhakAla-bhede'bhyupagamyamAne Atmano'nityatvApAtAt / tathA hi-yadaivA'sya na bandhastadA bandhakAraNahiMsApariNatisvabhAvo jaraseva yauvanamabandhakAraNahiMsAviratipariNAmasvabhAvenA'panIyate, anyathA tatpariNatisvabhAvabhAvena pUrvakAlavad balAd bandha eva syAt / na hi vahniranapagate dahanasvabhAve na dahatIti; tatpariNatisvabhAvApagame ca niyatamanityatA / mA'stu vA bandhAbandhakAlabhedaH, tathA'pyAtmA kathaJcidanitya eva / anyathA ya eva svabhAvaH prathamasamaye sa eva dvitIye, iti dvitIyasamayabandhanIyasyA'pi karmaNaH prathamasamaya eva bandhaH syAt, tatkAraNasya svabhAvasya vidyamAnatvAt, prathamasamayabhAvibandhavat / tato dvitIyAdikSaNe'bandha-katvamAtmanaH prAptamiti svabhAvabhedAdanitya evA''tmeti sthitam / kiJcaivamahiMsAdiviratipariNatirapi na sambhavati, jIvasyaikasvabhAvatvena hiMsApariNativicyutyabhAvAt / na ceSTApattiH, muktyabhAvaprasaGgAt, tatkAraNahiMsAdiviratipariNatyabhAvAt / atha hiMsAdiviratipariNatirabhyupagamyate tahi sarvadA tadekasvabhAvata(vataH) muktireva syAt /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 July-2002 nanvayameva tasya svabhAvo yat kadAcid bandhaH kadAcinmuktiH / na cA'tra paryanuyogArhatvaM, svabhAvasya tathAvidhatvAt iti cet / nUnamunmatto'si yadevaM pralapasi / yato bandhasya kAraNaM hiMsAdipariNatirmokSasya punarahiMsApariNatiranayozca parasparaM viruddhatayA yauvanikAyAM zizuteva ahiMsApariNatau hiMsApariNatirniyatamapagacchet anyathA tatsadbhAvena prAgiva bandha evedAnImapi kevalo bhavenna muktiriti dhruvamanitya evA''tmA / atra vadanti- hiMsAdipariNatistadviratipariNatirvA Atmano'vasthA- bhuutaa| avasthAzca avasthAturekAntena bhinnA, dharmadharmiNorekAntena bhedAbhyupagamAt / tato'vasthAnAM vinAze'pi nA'vasthAturapi vinAza iti nitya evA''tmA, avicalitasvarUpatvAt iti cet / na / ekAntabhinnatvena tAbhyAM devadattAtmano bandho mokSazca na syAt / evamapi yadi syAt tatiprasaGga eva, siddhAnAmapi tatphalApterbhedAvizeSAt // athA''tmA na badhnAti puNya-pApe, akartRtvAt / nA'pyasau mukto, bandhAbhAvAt / na cA'sau saMsarati, niHkriyatvAt / kevalaM prakRtireva satlAdisAmyAvasthArUpA saMsarati badhyate mucyate ceti / taduktam tasmAnna badhyate na mucyate]nA'pi saMsarati kazcit / saMsarati mucyate badhyate ca nAnAzrayA prakRtiH // iti / taccintyate __. yadi prakRtireva badhyate mucyate ca, na punarAtmA, tasya sarvadA'vikAravattvAt, tarhi bhavajihAsayA muktarUpAditsayA ca kathaM varataruNIvakSa: sthalazayanaM vihAya himavacchilAyAM zeSe yamaniyamavAn ? bhavApavargayorAtmano'viziSTatvAt / nanu bhrAntiriyaM bhavatAm / nA'haM yamAdau pravarteyaM, kintu dehendriyamanovikArasahitA prakRtireveti cet / nUnamudAro'si, svadhanamanyeSAM dadAsi / yat prakRteracetanatvena ghayaderivA''locakatvAyogAt, muktyarthAnuSThAnasya cA''locanApUrkatvAt / athA'cetanA'pi prakRtirmanovikArAvasthA cetanasambandhAccidrUpA bhavati,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 85 upAdhisambandhAt / sphuTiko'pi yathopAdhirUpa: / taduktam puruSo'vikRtAtmaiva svani samacetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH sphuTikaM yathA // iti / cidrUpaM ca tat [AlocanAyAM pravartate iti / tadapyasamIcInaM / puruSasyaikasvabhAvatvenetthaM sadA prayojakatvApatteH / tathA ca sati sadaiva tadrUpatvAnmuktyabhAvaprasaGgaH / etena yathA candraH svabhAvenA'vikRtAtmA eva san candropalasya payaHkSaraNe kadAcit prayojakaH kadAcinna, tathA'yamapyAtmA kadAcideva prayojako bhaviSyati na tu sadeti nirastam / candrasyA'pi nityAnityatayA sarvadaivA'vikRtasvabhAvatvAbhAvAt / anyathA tasyA'pi sadA prayojakatvApatteriti / tasmAdAtmana eva bandhamokSau abhyupagantavyau / tathA ca tasya tadanyathAnupapattyA pariNAmitvameveti sthitam / ___ anyasyA'pi ekAntanityatvena kathaM bandha-mokSau syAtAm ? pariNAmitve ca kathaM nA''tmanastau ? prakRtermokSAGgIkAre ca tasyAH svarUpahAnirevA'bhyupagatA syAt / yaduktam- "prakRtiviyogo mokSaH" iti / tatazca prakRteH prakRtitvaviyoge svarUpabhraMzAt / tathA ca kuto nityatvamasyAH / kiJcaivaM paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrA''zrame rataH / jaTI muNDI zikhI vA'pi mucyate nA'tra saMzayaH / / iti siddhAnto muktiprarUpako bhavatAM luptaH syAt, prakRtermuktyabhidhAnAt / ato dRSTAdRSTayovirodhabhAvAdekAntanityatvaM nA'styeva sarvasyA'pi vastunaH / / nanvastu ekAntena tahi anitya evA''tmA-iti ced / utsuko'si, paraM sthirIbhava / sthirabhAvamantareNa nirNayAnupapatteH / yadyAtmA anitya eva syAt tarhi kathaM dve api sukhaduHkhe vedayate ? / sukhavedakasya prAkkSaNa eva naSTatvena duHkhakSaNe'navasthAnAt / na cA'nya eva du:khabhoktA, sakalalokavyayavahArocchedaprasaGgAt / loke hi vyavahAro'yaM- ya evA'yaM prAg duHkhI AsIt, sa evA'yamidAnIM sukhI / ya evA'yaM sukhasAdhanArthaM yatate, sa eva kila sukhamApnoti / yenaiva pUrvabhave baddhaM karma, sa evA'smin bhave bhungkte| ya
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 July-2002 evedAnI karoti puNyaM vA pApaM, sa evA''gAmibhave tatphalaM bhokSyati / ya eva bhavaviraktaH, sa evA'yaM saMyamarato dRzyate / yauvanAvasthApanno'pi sa evA'yaM madIyaH putraH ahameva cA'sya pitA'pIti / ya evA'sau saMsArI sa eva vairAgyAdivazAnmukta iti / yenaiva prAg ghaTAdikamanubhUtaM sa eva smarati na tvanyaH, ananubhUtasya smaraNAyogAdityAdiH / sa caikAntakSaNikatve AtmanaH kathaM syAt ? zubhAzubhakartustadAnImeva naSTatvena tatphalabhokturanyatvAt / cet ko'styayaM ya etAdRzaM vacanamavAdIt ? / ahamasmi buddhaziSya iti cet / vAkyoccAraNakSaNamAtravRttitayA kSaNikastvaM kathamadyApyasi ? asi cet kathaM kSaNikaH ? / tatkSaNanAze'pi tava samprati vidyamAnatvAt / athA'haM nA'smi, kintvanya evA'yaM vadati-iti cet / tarhi asan tvaM kathaM vadasi 'ahaM nA'smi kintvanya evA'yaM vadati' iti ? / nAsat zazazRGgaM kadAcidapyahaM nA'smIti vadati, avidyamAnasyA'rthakriyAkAritvAbhAvAt / kathaM vA naSTena tvayA'nyo'yaM vadatIti nizcIyate ? anyA'stitvakSaNe tava sarvathA'pyabhAvAt / tasmAdasyeva tvamidAnImapIti kathamAtmA kSaNika: syAt ? / kiJcaivaM bAlyAvasthAnubhUtapAMzukrIDAdismaraNaM vRddhasya na syAt, krIDAnubhaviturbAlAtmanastatkSaNa eva naSTatvAt / idAnIntanavRddhAtmanastadAnImabhAvena krIDAnubhavitRtvAbhAvAt / na cA'nanubhUtasyA'pi smaraNaM saMgacchate, tava madanubhUtasya vidyAnagarAdinivAsasya smaraNApatteH / atha bhUta-bhavad-bhaviSyatkSaNapravAharUpArUpAt (pravAharUpAt) santAnAta sarvo'pi smaraNAdiko vyavahAra upapadyate / taduktam yasminneva hi santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva sandhatte kase raktatA yathA // iti / / iti cet / na / sa santAnaH santAnibhyo'nyo vA syAt ? ananyo vA ? yadyanyastarhi kiM nityo vA syAt ? kSaNiko vA ? | Adye "kSaNikAH sarvasaMskArA" iti pratijJAvyAghAta: / dvitIye kathaM smaraNAdiko vyavahAra upapadyate ? santAnasya tatkSaNa eva naSTatvAt / atha santAnibhyo'nanya eva santAnastarhi santAnina eva, na kazcit santAnaH, tadavyatiriktatvAt, tatsvarUpavat / tathA ca tadavastha eva pUrvavat vyavahAravilopaprasaGgaH /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 87 __ atha na pUrvAparakSaNapravAhamAnaM santAno nA'pi tadvyatiriktaH kazcid vastvantarabhUta:, kintu ya eveha pUrvottarakSaNAnAmupAdAnopAdeyabhAvaH sa eva santAnastatazca sarvo'pyanantarodito vyavahAra ityadoSa iti cet / na / vivakSitaikatamakAraNakSaNAd yathA santAnAntaravartI kSaNo bhinnastathA kAryakSaNo'pi bhinna eva, sarvathA kArye kAraNadharmAnugamAbhAvAt / tato yathA devadattajinadattayoratyantaM bhinnatvAdekakartRkaH smaraNAdiko vyavahAro na saGgatimaznute tathA vivakSiteSvapi pUrvottarakSaNeSu / nahi bhinnasantAnAntaravartinaH kSaNAdasya kAryakSaNasya kazcid virodho yannibandhano'tra sarvo'pi pUrvokto vyavahAraH pravarteta, netaratreti syAt / na ca bhinnasantAnAntaravartinaH kSaNAt kAryakSaNasyA'styeva vaiziSTyaM, kAryakAraNabhAvAt / na hi yathaikasantAnavartiprathamakSaNasya yathA svottarakSaNastasya kArya, svayaM ca tasya kAraNaM, tathA bhinnasantAnAntaravartI svottarakSaNo'pIti vAcyam / ekAntakSaNikapakSe kAryakAraNabhAvasyA'siddheH kSaNikaM hi kAryatvAbhimataM vastu pUrvakSaNa eva niranvayanaSTaM sat kathamuttarakSaNe(Na) janayet ? / nahyabhAvAd bhAvotpattiH, pUrvakAraNakSaNAt pUrvameva kAryotpattiprasaGgAt / tadabhAvasya prAgapi vidyamAnatvAt / atha kAraNapradhvaMsAbhAvAdeva kAryaM na tu tatprAgabhAvAdapIti noktadoSa iti cet / na / abhAvasya sarvopAkhyAvikalatvena vizeSAbhAvAdevaM vyavasthAnupapatteH / na hi kena[ci] dapi vizeSaNena vizeSayituM zakyo'bhAvaH, kharaviSANavat sakalazaktizUnyatvena karmatvazaktyayogAt / atha kAraNAdeva kArya, tadA'nvayasiddhiprasaGgaH, kAraNabhAvAvicchedena kAryasya bhAvAbhyupagamAt, bhAvAvicchedasyavA'nvayatvAt / nanvanya eva kAraNabhAvo'nyazca kAryabhAvastatkathamiha bhAvAvicchede'pi anvayApattiriti cet / na / tattvato bhedakAbhAvena ekAntenA'nyatvAbhAvAt / kSaNayohi pUrvAparayostadbhedakatvaM syAt / na ca tayovivakSitapUrvAparabhAvayoranyatvam, akSaNikatvaprasaGgAt / tadaparakSaNabhAve'navasthApAtAt / anavasthAprasaGgAbhAve'pi na tayoH kSaNayorbhedakatvameva, ubhayorapi bhAvayorbhAvarUpatAyA avizeSAt / AkArAdibhedAd vizeSasiddhiriti cet / na / AkArAdibhedavat avizeSeNa bhAvarUpatAyA api pratIyamAnatvAt / na cA'(nanva)dhikRtaghaTajanyakapAlavat ghaTAntarajanyakapAle 'pi
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 July-2002 mRtvAdilakSaNA bhAvarUpatA yathA pratIyate tathA'trA'pi, tathA cA'stu tatrevA'trA'pi anvayAbhAva iti / tanna, tadrUpazaktigandhaparimANAdisaGgatAyA bhAvarUpatAyA anvayasiddhinibandhanatvenA'dhikRtaghaTajanyakapAla iva ghaTAntarajanyakapAle'nvayAnApatteH / tatrevA'tra tathAbhUtAyA asyA ananubhavAt / atha yasminneva kSaNe kAraNaM vinazyati tasminneva kSaNe kArya jAyate / ato nA'bhAvAd bhAvaH, kAraNAdeva kAryotpAdAt / nApyanvayApattiH, kAraNasya niranvayanAzAt / tanna / kAraNakAryayorvinAzotpAdau na kAraNakAryayobhinnau / tathA sati tatsambandhitvAbhAvaprasaGgAt, arthAntaragatavinAzotpAdavat / kintvabhinnau / tathA ca nAzotpAdayoH kAryakAraNabhAvaH syAt, kAraNakAryAvyatiriktatvAt, tatsvarUpavat / na caitad yuktam, vivakSitayoH kAraNakAryayoryugapadbhAvitvena yuvatikucayorikha kAryakAraNabhAvAnupapatteH / yugapadbhAvazca tayorabhinnakAlanAzotpAdAbhinnatvAbhyupagamAt / __ athaite utpAdavinAzAdayo na pAramArthikAH kintu kalpitAH / na hi vastUnAM tadatiriktA kAcit kriyA iti cet / tathA'pi nAzotpAdau tAvat pratiprANi pratyakSeNopalabhyete / tau ca tulyakAlAviti kathaM bhedAbhedodbhavA doSAH parihAryAH ? / nanu kSaNasthitidharmA bhAva eva nAzo na tu tadanyaH kazcit / taduktam"kSaNasthitidharmA bhAva eva vinAza" iti / tat kathamana tatkalpaneti cet / tathA'pi kAraNasattAkSaNa eva kAraNavinAzakSaNaH, sa eva cet kAryotpAdakSaNastadA samakAlabhAvitayA kamalanayanAnayanayoriva kathaM tayoH kAryakAraNabhAvaH syAditi cintyam / atha yadi kAraNatannAzayodharmadharmabhAvaH parikalpita eveti brUSe tadA hetuphalabhAvo'pi kuta: ? kalpitasyA'paramArthato sattvenobhayasyA'pi dharmidharmalakSaNasyA'bhAvAt / na ca dharmamivyatiriktaM kiJcid vastvasti yad hetuH phalaM vA bhavet / na ca dharmidharmabhAvaH kAraNaM tadvinAzaH kAryaM tadutpAda ityevaMrUpo yaH sa eva parikalpito na tu dharmyapi kAraNa kAryalakSaNaH / tanna hetuphalAbhAvAbhAvarUpo doSa iti cet / na / yadi utpAdavinAzarUpo dharmaH parikalpitastadA kAryakAraNalakSaNo dharmI kutaH pAramArthikaH syAt ? / dharmarahitasya ni:svabhAvatayA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 89 kharaviSANasyeva dhamitvAnupapatteH / svabhAvAbhyupagame ca svabhAvasya dharmatvAt azakya: pAramArthiko dharmadharmabhAvo'pAkartum / syAdetat-sakalasajAtIyavijAtIyavyAvRttaM niraMzamevaikaM svalakSaNaM pAramAthikaM, vyAvRttayazca parikalpitAH, tAzca bhedAntarapratikSepavivakSAyAM bhinnA iva paratantratayA nirdizyamAnA dharmA iti vyapadizyante / tasmAd dharmadharmibhAva eva kalpito na tu dharmI / tanna kAraNasya kAryasya vA'bhAvaprasaGgaH / tathA ca sati yadi pUrvaM svalakSaNaM viziSTaM pratItyottaraM svalakSaNamutpatsyate tataH ko doSa iti cet / maivam / viziSTaM kAraNaM pratItya kAryamutpadyate, pratIyate ca tat yadupakAri bhavati / yadAha bhavadAcAryaH - "upakArItyapekSaH syAt " iti / niraMzaM ca svalakSaNaM kiM karoti ? / kiM kAryAbhAvavinAzaM? kiM vA kAryam ?, kimubhayaM vA ?, kiM vA'nubhayam ? / na tAvat kAryAbhAvavinAzaM svalakSaNaM kurute, vinAzasya bhavatA'hetukatvenA'bhyupagamAt / "ahetutvAd vinAzasya" iti vacanAt / abhyupagame vA sa kAryAbhAvavinAzaH kiM kAryAbhAvAd bhinnaH syAdabhinno vA ? yadi bhitrastahi sa vinAzastasya na syAt, vastvantaravinAzavat / athA'bhinnastadA kAryAbhAva eva kRtaH syAt / sa ca prAgevA'stIti kiM tena kRtaM; kAryAbhAvAbhinne ca kAryAbhAvavinAze kRte sati na kAryabhAvaH syAt, prAgiva kAryAbhAvasyaiva sattvAt / ___atha kAraNakRtena nAzena kAryAbhAvasya virodhAnnAstitve sati kAryasya sAmarthyAdastitvaM bhavatyeva, bhAvAbhAvayorekatarapratiSedhasyA'paravidhinAntarIyakatvAt / tadA tatkArya nirhetukameva syAt, kAraNasya tadabhAvanAze vyApRtatvAt / nirhetukatve ca kAryasya sadA bhAvAbhAvaprasaGgo, "nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt" iti nyAyAt / na caitad dRSTamiSTaM vA / atha naivA'nyaH kazcit kAryAbhAvaH, kintu kAraNameva / karoti ca tat kAryaM vivakSitaM nA'nyaditi cet / kasmAt tat kAraNaM kAryaM tadeva kurute nA'nyaditi ? / atha svahetubhyastatkAraNaM tatsvabhAvamevotpannaM yat tadeva kArya kurute nA'nyaditi cet / tat kiM satsvabhAvaM kAryaM janayet ? asatsvabhAvaM vA?, AhosvidubhayasvabhAvaM ?, anubhayasvabhAvaM vA ? ! nA''dyaH, sato'pi karaNe'navasthApAtAt / na dvitIyaH, asatsvabhAvasya kharaviSANasyeva kenA'pi kartumazakyatvAt / na tRtIyaH, ekAntavAdahAniprasaGgAt /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 July-2002 jainA hi evamupadizanto viditayathAsthitavastusvarUpAH sadasi virAjante / yaduta- kAraNAvasthAyAM kAryaM dravyAtmatayA satsvabhAvaM paryAyAtmakatayA cA'satsvabhAvamityubhayasvabhAvamiti na caturthaH, sambhavAbhAvAt / na hyeva sambhavo'sti yathA na satsvabhAvaM kAryaM nA'pyasatsvabhAvamiti ekatarasvabhAvapratiSedhe sAmarthyAdanyatarasvabhAvavidhiprasakteH / na ca tatkAraNaM yadaiva kAryamutpadyate tadaiva satsvabhAvakAryajananasvabhAvamiti vaktuM yuktaM, vyAghAtAt / yadi prAgasatsvabhAvaM kAryaM tadA kathamadhunA satsvabhAvaM? / vyomakamalAdInAmapi tathAbhAvaprasaGgAt / etena prAguktaM kimubhayaM vA karoti ?, anubhayaM veti vikalpadvayaM nirastam / athotpannaM vastu bhAvazabdAbhidheyaM, bhAvatvAdeva ca cintAviSayo naa'nythaa| dRzyate cA'tha tad vastu pratyakSeNa / tato nirathikA cintA, dRzyasyA'pahrotumazakyatvAt / adRSTasya cA'nutpannatvena cintAtItatvAt / iti cet / na / satyam / kintu 'idaM utpanatvaM dRzyamAnaM kathaM ghaTate ?' ityevaM yujyate cintA / yataH pratyakSeNa dRzyamAnamapi guNakriyAvayavyAdi tava yuktirUpayA cintayA bAdhitaM tanna dRSTameva pratyetavyaM, dRSTasyA'pi aindrajAlikakaNThacchedasya yuktyA bAdhitatvAt / kiJca, kArya hi kiM kAraNasattAmAtramapekSya bhavati, kAraNakriyAM vA ? yadyAdyastarhi kAraNakAla eva kAryaM syAt, uparikSaNe kAraNasattAyA abhAvAt / astvevamiti cet / ekakSaNabhAvitayA savyetaragoviSANayoriva hetuphalabhAvAnupapatteH / na dvitIyaH / kAraNakriyA hi tadutpattireva / "bhUtiryeSAM kriyA saiva, kAraNaM saiva cocyata" iti vacanAt / tathA ca tatsattAmAtrapakSokto doSaH / atha kAraNAbhAvamapekSya kAryaM bhavati tadA tvabhAvAd bhAvotpattiriti kAraNasattAprathamakSaNe'pi tadutpattiH syAt / kAraNAbhAvasya ca kAraNAbhinnatvena kAraNakSaNa eva tadutpatterayuktatvAt / manu kAraNasattAmapekSyaiva yato bhavati kAryaM tata evA'nantarakSaNe bhavati / anyathA tadapekSaiva na syAt, tasya sarvAtmanA niSpannatvAt, iti cet / tarhi anityatvaM kRtakatvamAtrasattAnibandhanaM na syAt, dvitIye'pi kSaNe kAraNasyA'nuvartamAnatvAt / kathamanyathA kAryamutpadyamAnaM tatkAraNamapekSate ?, tasya sarvathA vinAzAt /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 anusaMdhAna-20 atha kRtakatvAnityatvayorabhedAdanityatvaM kRtakatvamAtrAnu-bandhyevA'nyathA pazcAhnavadanityatvaM kAraNAntarasApekSatayA bhinnahetutvAt kRtakatvAd bhinnaM na syAt / ityanityatvaM kRtakatvAnubandhyeva iti cet / tarhi dvitIyakSaNe kAraNApekSAyA abhyupagamo na sundaraH syAt / tadA tasya vinaSTatvena kAryasya tadapekSAyA anupapatteH / athaiSa eva kAraNasya svabhAvo yat tasyA'nantarakSaNe kAryaM bhavati / kAryasyA'pi caiSa eva svabhAvo yat kAraNakSaNAnantaraM mayotpattavyamiti, tato na doSa iti cet / tathA'pi kAryasya kAraNAnantarakSaNabhavane kAraNasvabhAva eva nibandhanam / anyathA prAgapi tadutpattiprasaGgAt / na dvitIyakSaNe kAraNasvabhAvaH, tasya kSaNikatvAt / tat kathaM tadbhAvaH syAt ? / bhAve vA tasya tatsvabhAvopekSitayA na kAraNasya kSaNikatvaM syAt / nA'pyasata: kAryasya svabhAva: kalpayituM zakyaH, sta bhAvino'bhAve svabhAvasyA'pyabhAvAt / jAtasya tasya sa tathA kalpyata iti cet / kimidAnImanena kartavyaM ? kAryasya prAgevotpatteH / atha sa svabhAvaH parikalpita iti cet / na / tathA pratItyabhAvAt / etena yaduktaM prAk- "viziSTaM kAraNaM pratItya kAryamutpadyata" iti / tat saprapaJcamapAstam / vastutastu kSaNikatvenA'styeva kAraNasya vaiziSTyam ! yugapada bhAvinAM pariniSpannatvena parasparamanAdheyAtizayatvena vizeSaNAbhAvAt / na ca- mA bhUt sahajAnAM pariniSpannatvena parasparamatizayAdhAnaM, dvAbhyAM punarUpAdAnasahakAri-- kAraNAbhyAM prAktanAbhyAmekIbhUya viziSTaM tadutpAditam / tataH siddhaM vaiziSTyamiti-vAcyam / utpAdyaviziSTakAraNApekSayA bhinnAddhAnAM sahakAriNAM sambandhI kuta: vizeSaH syAt ? upAdAnasya vizeSabhAvamantareNa vivakSitasahakArisanidhAnAt prAgiva tata upAdAnato viziSTaphalAnupapatteH / atha vivakSitaphalasambandhina upAdAnasya vizeSabhAvaH sahakAribhiH kriyamANa AzrIyata iti cet / na / samakAlabhAvitvena tasyA'pyupAdAnakAraNasya sahakAribhyo vizeSAnupapatteH / na hi samakAlabhAvino'nyato bhavataH sahakAriNAkaraNAdanyata eva bhavata upAdAnakAraNasya vizeSabhAvo yujyate / syAdetat- utpAdyaviziSTakSaNopAdAnasya vivakSitopAdAnasahakAryupAdAnaistadupAdAnopAdAnAnAmapi tadupAdAnopAdAnavizeSabhAva AdhIyate / tathA ca na doSaH / anAditvAccopakAryopakArakaparamparAyA nA'navasthA'pISTA bAdhikA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 July-2002 iti / maivam / anAdipakSo'pi vizeSabhAvasyeSyamANa upakAryopakArakANAM yugapadbhAvitvamayugapadbhAvitvaM vA'ntareNa na bhavati / tatra cokto doSa iti / athopAdAnakSaNasya svahetuta eSa eva svabhAva utpede yadakiJcitkaramapi sahakArikAraNaM prApya upAdeyakSaNe vivakSitaviziSTakAryajananasamarthaM vizeSaM karoti / tato ghaTata eva vaiziSTyamiti cet / na / mAnamantareNa svabhAvaH kalpyamAno vastuvyavasthAnibandhanaM na bhavati, aniSTasyA'pi bhAvAntarasya kalpanApAtAt / api ca vivakSitaphalopAdAnopAdAnasyA'sthAnapakSapAto'yaM yat svakArya viziSTasvaphalasAdhanapravRttamatyantAnupakAriNaH sahakAriNo'pekSAyAM niyuktamiti / evaM ca sahakArikRtasya vizeSasya sarvathA'nupapadyamAnatvena viziSTaM kAraNaM na saMgacchata eva / kiJca vivakSitaghaTakSaNAdanantaraM taduttarakSaNavat avizeSeNa sakala lokabhAvinAM paTAdikSaNAnAM bhAve sati kuto'yaM niyamo nizcIyate yadasya vivakSitaghaTakSaNasyedameva vivakSitataduttaraghaTakSaNalakSaNaM kAryaM na tvanyaditi ? / athA'sti vivakSitaM kAraNaM vivakSitaphalajananasvabhAvaM nA'nyat / kAryamapi ca tadeva vivakSitatatkAraNajanyasvabhAvaM netarat, svabhAvasAmarthyAd, ato nizcIyate niyama iti cet / na / kAraNatvenA'bhimatasya ghaTakSaNasya paTAdikSaNa iva taduttaraghaTakSaNe'pi anugamavizeSasampAdanArahitasya na vivakSitaphalajananasvabhAva: stoka zraddhAyA viSayaH, sarvathA kAraNagatadharmAnugamavizeSAbhAvAvizeSAt / naivA'sau svabhAvaH parikalpyamAnaH kathaMcidapyupapadyate / asati ca kAraNAntarakRtakArya iva vivakSite'pi kArye tadrUparasagandhazaktipariNAmAnugamAdirUpeNa prakAreNopakAre kathaM kAryamapi vivakSitaM tattatkAraNajanyasvabhAvaM ? / kAryAntaravat upakArabhAvAvizeSAt / atha vivakSitaghaTakSaNasya vivakSitakAryamevopakAro na tvanugamarUpa iti brUSe tarhi paTAdikamupakAraH kuto na bhavet, vizeSAbhAvAt ? / vivakSitakAraNajanyasvabhAvatvAbhAvAt paTAdeopakAratvamiti ced / vivakSitakAryasya vivakSitakAraNopakAratve prayojakaM vivakSitakAraNajanyasvabhAvatvaM, tacca kiMkRtamiti vaacym| kimatra praSTavyaM ?, hetusvabhAvakRtameva tat iti cet / kastasya hetoH svabhAvo yabalAt kAryasya tatsvAbhAvyamupajAyate ? / nanvayameva svabhAvo yat tatkAryaM tadanantarameva bhavati / hetoH svahetuzaktitastAdRza eva svabhAva utpede yena
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 93 tadanantarameva tad vivakSitaM kAryaM bhavati / tathA ca tatkRtaM kAryasyA'pi tatsvAbhAvyamiti cet / paTAderapi tatsvAbhAvyaM kathamevaM na bhavettasyA'pi tadanantarameva bhavanAt / nanu vivakSitameva taduttaraghaTakSaNalakSaNaM kAryaM vivakSita ghaTakSaNalakSaNakAraNAnukAraM, na tvanyat paTAdikSaNalakSaNaM kAryam / tena tadeva tasya kArya netaraditi cet / na / paTAderapyevaM tatkAryatvApAtAt, vastutvAdinA tasyA'pi tatprAcInaghaTAnukAritvAt / api ca taddharmAnugamavirahe kAryasya kathaM tadanurUpatvaM bhavet ?| ghaTAderapi vA kuto na bhavet ? / pramANAbhAvasyobhayatrA'pi sattvAt / kAraNadharmAnugamAbhAvAvizeSe'pi cedamevA'sya kAryaM nA'nyadityatra na kozapAnaM vinA mAnamasti / iti kathaM tvaduktaM vinA vallabhaM ko'pyaGgIkuryAt ? / kiJcedaM kAraNamapekSya idaM kArya jAyata ityatra na kiJcinmAnam / kAraNakSaNavartino jJAnasya tadaiva vinaSTatvena kAryagrahaNAsamarthatvAt, kAryakSaNavartinazca jJAnasya kAryagrahaNa eva sAmarthyAt, kAraNasya naSTatvena tadgrahaNAnupapatteH / __ api ca bhavanmate kAryakAraNabhAvaH kadAcidanupalambhapura:sareNa pratyakSeNA'vagamyate / yaduvAca dharmakIrtiH "yeSAmupalambhe tallakSaNamanupalabdhaM sat upalabhyata iti tallakSaNam" iti upalabdhilakSaNaprAptam / etena copalabdhilakSaNaprAptAnupalambhena tasmin deze tasya dhUmAdikAryasya svahetoH sannidhAnAt prAgapi sattvam / tathA tasya kAryasya sata evA'nyato dezAdAgamanaM prAgavasthitakaTakuDyAdihetukatvaM cA'pAkRtamavaseyam / tathA kadAcit pratyakSapuraHsareNA'nupalambhena gRhyate / yata uktam- "tatraikAbhAve'pi nopalabhyate tat tasya kArya" miti / tacca kathaM saMgacchate ? / kAryakAraNapratyakSAdInAM kSaNikatvena parasparavArtAnabhijJAnAt / atha kAraNaM vahnayAdi dhUmAdijananasvabhAvamiti tathAsvabhAvatayaiva tad gRhyate pratyakSeNa, nA'nyathA / kAryamapi ca dhUmAdi vahnayAddikAraNajanyasvabhAvamiti dRSTaM sat tat tathaiva gRhNate, nA'nyathA / tena tadagrahaNaprasaGgAt / tatsAmarthyaprabhavazca vikalpo'pi tathaiva pravartata iti yuktaH pratyakSAnupalambhAdinA kAryakAraNabhAvAvasAyaH / bhavati hi dhUmajananasvabhAvAnalagrAhakaM vijJAnamanalajanyasvabhAvadhUmavijJAnaM prati kAraNam / anyathA'nalagrAhakena vijJAnenA'nalasya dhUmajananasvabhAvataiva na
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 July-2002 gRhItA syAt / tatazceta idaM bhavatIti pratyakSata eva siddhe sati nA'nyadA'nyatrA'nyasmAdapi zakramUrdhAdevUmAdi kAryaM bhaviSyatItyevA'siddhiH kAryakAraNabhAvasyA''zaGkanIyA / pratiniyatAdeva kutazcidagnyAdeH pratiniyatasya dhUmAderutpatteH / anyathA dhUmAdyahetukameva syAt / tathAhi-yad yadanvayavyatirekAnuvidhAyi tat taddhetukam / anyadA(thA) cedanyasmAdapi dhUmAdi kAryaM bhavet tarhi na tada agnyAdivyatirekAnuvidhAyi syAt / tathA ca na tasyA'gnyAdirhetuH syAt / agnyAdezca bhavato dhUmAdikAryasya na ghaTAdivyatirekAnuvidhAyitvamiti na tadapi tasya heturbhavet / evaM cobhayasyA'pi taddhetutvAbhAvAt dhUmAdikamahetukameva prApnoti, ahetukatvAcca sadA bhAvAdiprasaGgaH / iti yad yata ekadA bhavad dRSTaM tat sarvadA tata eva netarasmAd- iti kimatra na yuktam ? iti cet / na / kAraNadharmAnugamAbhAvAvizeSAt sarvasya sarvakAryatvaprasaGgAt / atha svabhAva evA'tiprasaGgadoSapratiSedhaM karotIti ce [t]......