Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAga 13 / prApta prApta zrIvarddhamAnAya namaH / jainahitaiSI / disambara 1917 / viSaya-sUcI / ---- 515 516 522 ... 525 1 prabhAtodaya ( kavitA ) / le0 paM0 rAmacarita upAdhyAya 2 kalki avatArakI aitihAsikatA (anuvAda ) / 3 guptarAjAoMkA kAla, mihirakula aura kalki / ... 4 lokavibhAga aura trilokaprajJapti / 5 bAbAjIkA svapna ( kavitA ) / le0 bAbU ThAkuradAsa jaina... 535 6 zvetAmbara -granthoM meM kalkikA varNana / le0 munijinavijayajI 535 7 svarAjya-sopAna ( kavitA ) / le0 paM0 rAmacarita upAdhyAya 539 8 dravyasaMgraha (samAlocanA ) / le0, bAbU jugalakizAre mukhtAra 9 vicitra vyAha ( kAvya ) / le0, paM0 rAmavarita upAdhyAya ... 10 jainadharmako bhUgola aura khagola / le0 zrIyuta jijJAsu 11 pustaka-paricaya 541 *** 550 554 559 naI jaina pustakeM | granthaparIkSA prathama bhAga mUlya 1), dvitIyabhAga mU0 / ], darzanasAra vivecanAsahita mU0 1 ], mokSamArga kI kahAniyA~ mU0 ], baccoMke sudhArane ke upAya mU0 // ], santAnapAlana -]|, sarvArthasiddhi mUla saMskRta 2], budhajana satasaI 1-], AcArasAra ( AcArya vIranandikRta ) mANikacanda jainagranthamAlAkA gyArahavA~ grantha, mUlya0 15] saMpAdaka - nAthUrAma premI / muM presa. mainejara, jaina grantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragA~va, bambaI ! aMka 12 /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ praarthnaayeN| rAgoMkA ilAja Adi acche 2 lekha prakAzita hote 1. janahitaiSI kisI svArthabuddhise prerita hokara nijI haiN| isakI vArSika phIsa kevala 1) ru. mAtra hai| lAbhake lie nahIM nikAlA jAtA hai| isameM jo samaya namUnA muphta maMgAkara dekhiye| aura zaktikA vyaya kiyA jAtA hai vaha kevala acche patA-vaidya zaGkaralAla harizaGkara vicAroMke pracAra ke lie| ataH isakI unnatimeM AyurvedoddhAraka-auSadhAlaya, muraadaabaad| hamAre pratyeka pAThakako sahAyatA denI caahie| 2. jina mahAzayoMko isakA koI lekha acchA mAlUma ho unheM cAhie ki usa lekhako jitane mitroMko Ar3hatakA kAma / ve par3hakara sunA sakeM avazya sunA diyA kreN| baMbaIse harakismakA mAla ma~gAnekA subhItA 3. yadi koI lekha acchA na mAlUma ho athavA viruddha hamAre yahAMse baMbaIkA harakismakA mAla mAlama ho to kevala usI ke kAraNa lekhaka yA kiphAyatake sAtha bhejA jAtA hai| tAM va pItasampAdakase dveSa bhAva na dhAraNa karaneke lie savinaya nivedana hai| lakI caddareM, saba tarahakI mazIneM, hAramoniyama, 4. lekha bhejaneke lie sabhI sampradAyake lekhakoMko grAmophona, TopI, baniyAna, moje, chatrI, jarmanaAmaMtraNa hai| -smpaadk| silavara aura alUminiyamake bartana, saba tarahakA sAbuna, haraprakArake itra va sugandhI tela, choTI bhAratavikhyAta ! hajAroM praMzasApatra prApta ! bar3I ghar3iyA~, kaTalarIkA saba prakArakA sAmAna, pensila kAgaja, syAhI, heNDala, korI kApI, assI prakArake bAta rogoMkI ekamAtra auSadhi sleTa, syAhIsokha, DrAiMgakA sAmAna, haraprakArakI mahAnArAyaNa tail| dezI aura vilAyatI davAiyA~, kA~cakI choTI hamArA mahAnArAyaNa tela saba prakArakI vAya- bar3I zIziyoMkI peTiyA~, haraprakA kA dezI kI pIr3A, pakSAghAta, (lakavA, phAlija ) gaThiyA vilAyatI rezamI kapar3A, supArI, ilAyacI, mevA, sunnavAta, kaMpavAta, hAtha pAMva Adi aMgoMkA kapUra Adi saba tarahakA kirAnA, baMbaIkI aura jakar3a jAnA, kamara aura pIThakI bhayAnaka pIDA, bAharakI hindI, saMskRta, aMgrejI pustakeM, jaina parAnIse parAnI sajana. coTa. har3I yA ragakA pustakeM, agarabattA, dazAMgadhUpa, kezara, caMdana dabajAnA, picajAnA yA TeDhI tirachI hojAnA Adi maMdiropayogI cIjeM, taraha tarahakI choTI aura saba prakArakI aMgoMkI durbalatA AdimeM bar3I raMgIna tasabIreM, apane nAmakI athavA bahuta bAra upayogI sAbita hocukA hai| apanI dukAnake nAmakI muhareM, kArDa, ciTThI, mUlya 20 tolekI zIzIkA do rupyaa| noTapepara, muhUrttakI ciTTiyA~ ( kaMkupatrikA) Adi, harakismakA mAla hozayArIke sAtha vI. DA0 ma0 // ) aanaa| pI. se ravAnA kiyA jAtA hai| eka bAra vyavahAra vaidy| karake dokhiye / Apako kisI tarahakA dhokA sarvopayogI mAsika patra / na hogaa| yaha patra pratimAsa pratyeka gharameM upasthita hokara hamArA suramA aura namakasulemAnI eka vaidya yA DAkTarakA kAma karatA hai| isameM svAsthya avazya ma~gAie / bahuta bar3hiyA haiN| rakSAke sulabha upAya, Arogya zAstrake niyama. _patA-pUraNacaMda nanhelAla jain| prAcIna aura arvAcIna vaidyakake siddhAnta, bhAratIyaco jaina-grantha-ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, vanauSadhiya kA anveSaNa, stra aura bAlakoMke kaThina po0 giragAMva, bambaI Printed by Chintaman Sakharam Deole, at the Bombay Vaibhav Press, Servants of India Society's Building, Sandh'irst Road, Girgaon, Bombay. Published by Nathuram Premi, Proprietor, Jain-Granth-Ratnakar Karyalaya, Hirabag, Bombay.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ terahavA~ bhAga / aMka 12 hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH / suranc jainahitaiSI BUTE na ho pakSapAtI batAve sumArga, Dare nA kisIse kahe satyavANI / bane hai vinodI bhale AzayoMse, sabhI jainiyoMkA hitaiSI hitaiSI // prabhAtodaya / ( le0 - paNDita rAmacarita upAdhyAya / ) ( 1 ) jago bhArata, sunI bAteM, par3e ho vyartha kyoM begama / mAgazIrSa 2444. disambara 1917. jo isa maMtra ko manameM, 'hamAre tuma tumhAre hama' / ( 2 ) mahI nirgandha ho, nabha bhI-kabhI niHzabda ho jAye, tadapi hama tuma raheM ha~sate, milAye hAtha ko haradama / ( 3 ) . par3ho itihAsa yadi apane, khuleM to ApakI A~kheM, turata yaha jJAna saccA ho, kisIse bhI na hama the kama / ( 4 ) kabhI niHsvatva yA durbala na samajho Apa apaneko, avidyA prasta hone se, vRthA kucha ho gayA hai bhrama / ( 5 ) -karo udyoga nirbhaya ho, nirAzA kauna cir3iyA hai ? hama unake vaMzadhArI haiM, ki jinase kA~patA thA yama / ( 6 ) karor3oM miTa gaye tAre, havA calatI prabhAtI hai, na sonekA samaya yaha hai, jagata se hRDha calA hai tama / ( pratApase uddhRta / )
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 jainahitaiSI [bhAga 13 kalki avatArakI aitihA pramANaM vai tathA coktaM mahApadmAntaraM ca yat / anantaraM tacchatAnyaSTau SaTtriMzaca samAH smRtaaH|| siktaa| etatkAlAntaraM bhAvyA andhrAntA ye prkiirtitaaH|| [zrIyukta bAbU kAzIprasAda jAyasavAla bairisTara eTa. (athavA 'andhAnte anvayAH smRtAH / ') lA. ke baMgalAbhASAmeM prakAzita hue lekhakA anuvaad|] -vAyu, brahmANDa, matsya Adi / hinduoMke purANagranthoMmeM kalikAlake bahutase ukta vacanoMke anusAra parIkSitakA janma rAjAoMke rAjyakAlakA aura kAryakalApoMkA mahApadmake abhiSekake 1050 varSa pahale huA. bhaviSyatkathanake rUpameM varNana milatA hai / ina hai| mahApadmane 374 se 338 ( IsvI sanase bhaviSyatke rAjAoMke varNanameM ajAtazatru, pUrva ) taka rAjya kiyA hai, isa bAtako hama udayI, candragupta, cANakya, azoka Adi iti- apane anyalekhameM batalA cake haiM + / ataeva hAsaprasiddha vyaktiyoMke janma, karma Adike 374 se pIchekI ora gaNanA karake jikrake sAtha sAtha kalkike bhI kAmoMkA ullekha ( 374+1050) IsvI sanse 1424 hai| purANakAroMne bhaviSyarAjAoMke varNanaprasaGgameM varSa pUrvameM parIkSitakA janma huA, aisA mAnanA andharAjAoMke anantara, bhAratavarSake bhinna bhinna par3egA / mahApadmake mRtyukAla (IsvI san vaMzoMke rAjAoMke nAmoMke sAtha prabala aura parva 338 ) se sammukhakI ora 836 varSa giatyAcAraparAyaNa mleccha rAjAoMkA varNana nanese ( 836-338) 498 IsvI san hotA kiyA hai aura antameM kahA hai ki kalki ina hai| isI samaya taka 'andhrAtAH', athavA saba adharmI mlecchoMkA nAza kareMgeH- 'andhrAnte anvayAH' arthAt andhroMke paravartI karikanopahatAH sarve mlecchA yAsyanti srvshH| Arya aura mleccha rAjAoMne rAjya kiyA adhArmikAzca te'tyarthaM pASaNDAzcaiva sarvazaH // thaa| isa varSa ke bAda aura kisI bhI rAjAkA -vAyupurANa a0 37, zloka 390 / paricaya purANoM meM nahIM pAyA jAtA-isI jagaha matsyapurANameM kahA hai ki, ve kalkike dvArA Akara bhaviSya rAjAoMkA vaMzaparicaya samApta mAre gaye theH ho gayA hai| ataeva pUrvavarNita andhoMke parakahikanAnuhatAH sarve AryA mlecchAzca srvtH| vartI mleccha aura Arya rAjAoMko 'andhrAntAH' adhArmikAzca te'tyarthaM pASaNDAzcaiva sarvazaH // kahA hai, isa viSayameM koI sandeha nahIM hai / ina ___-matsya a0 272, zlo0 27 / andhrAnta rAjAoMkA rAjya 498 IsvI meM samApta ho kalkike bAda aura kisI bhaviSya rAjAkA gayA hai / ataeva inake bAda IsvIsan 499 kA varNana purANoM meM nahIM kiyA gayA hai| varSa kalkike abhyudayakA samaya siddha hotA hai / purANameM rAjAoMkA jo kAlaparimANa diyaa| pahale kahA jA cukA hai ki eka hI prasaGgama gayA hai, usase IsvI san 498 ke antameM yaha bAta kahI gaI hai ki candragupta, puSyamitra athavA 499 ke prAraMbhameM kalkike abhyutthA- Adi anyAnya itihAsavidita puruSoM ke sAtha nakA samaya mAlUma hotA hai / rAjAoMkA samayaparimANa saMkSepameM isa prakAra hai:-- kalkike kAryakalApa bhI bhaviSyatkAlameM ghaTita mahApadmAbhiSekAttu yAvajanma parIkSitaH / hoMge, ataeva kalkikI aitihAsakatAmeM koI bhI evaM varSasahasraM tu zeyaM paJcAzaduttaram // +J. B.O. R.S. Vol 1, pp. 111-116.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12] kalki avatArakI aitihaasiktaa| Ananww bAdhA nahIM AtI / rAjavaMzoMke varNanake samaya vaha deva antardhAna ho gayA thA ('tataH kAle anyAnya rAjAoMke samAna kalkike bhI kIrti- vyatIte tu sa devo'ntaradhIyata'--matsya 47 255) / kalApoMkA varNana kiyA gayA hai / usake prati isa taraha bhaviSyatkAlake sAtha bhUtakI kriyAdevattvakA Aropa nahIM kiyA gayA, kintu vaha oMkA mizraNa rahane se sApha sApha samajhameM A eka sAdhAraNa vyaktike rUpameM hI ullikhita jAtA hai ki, purANoMke lekhaka kalkisambandhI kiyA gayA hai / isake sivAya kalkikI aiti- ghaTanAoMko jAnate to the bhUtakAlakI hI ghaTanA. hAsikatA siddha karaneke lie kevala sAdhAraNa oMke rUpameM; parantu purANoM ke sAdhAraNa niyamake bhaviSyatkAlake varNana para hI nirbhara nahIM rahanA anusAra unheM bhaviSyatkAlakI ghaTanAoMke rUpameM par3atA / purANoMmeM, aneka jagaha kalkike samba- likhane ke lie lAcAra honA par3A thaa| kalkike ndhameM suspaSTa bhUtakAlakI kriyAoMke bhI prayoga janmasthAna aura vaMza AdikA paricaya evaM pAye jAte haiM / vAyupurANa kahatA hai ki parAzara- usakI kI huI digvijayakA silasilebAra varNana vaMzIya viSNuyazA nAmaka kalkine (' kalki- Adi bAteM aisI nahIM mAlUma hotIM, jo bilakula viSNuyazA nAma pArAzaryaH pratApavAn '-vAyu kalpanAprasUta kahI jA sakeM / aura phira jaba 36,104 ) sAdhAraNa manuSyake rUpameM janma purANoMmeM jagaha jagaha kalkike varNanameM bhUtagrahaNa kiyA thA ('mAnavaH sa tu saMjajJe pArA- kAlakI kriyAoMkA prayoga huA hai, taba to zaryyaH pratApavAn-' vAyu 36,110 ) aura ve yaha acchI taraha siddha ho jAtA hai ki usakI kaliyugake pUrNa honepara utpanna hue the ('pUrNe kali- aitihAsikatA anya vyaktiyoMkI apekSA sudRDha yuge bhavat '-vAyu 36, 111) / brahmANDapurANa bhitti para pratiSThita hai| bhI ThIka isI prakAra kahatA hai ki parAzara- isa bAtake bhI pramANa milate haiM ki, kalkike vaMzIya viSNuyazA nAmaka kalkine ('kalki- kIrtikalApoMkA varNana Abhinava hai aura vaha viSNuyazA nAma pArAzayaH pratApavAn'-bra073, pIchese jor3A gayA hai / 498 IsvI sanake bAda 104) manuSya hokara buddhivAn devasenake putrake jina saba purANoM ke antima saMskaraNa hue haiM rUpa meM janmagrahaNa kiyA thA ('mAnavaH satu saMjajJe unhIMmeM yaha kalkikA vivaraNa pAyA jAtA hai| devasenasya dhImataH'-bra0 73, 110) aura gArgIsaMhitAke antargata yugapurANameM likhA hai kaliyugake pUrNa hone para avatAra liyA thA ('pUrNe ki yavana arthAt grIka logoMke dhvaMsakAlake kaliyuge'bhavat'-ba073, 111) / matsyapurANa ( IsvI sanse lagabhaga 188 varSa pUrva ) sAtha hI kahatA hai-buddhane naveM avatArake rUpameM janma kalikAlakI samApti ho gaI / usameM kaliyugake grahaNa kiyA thA ('buddho navamako jajJe'-matsya varNanameM kalki kA ullekha nahIM hai / 47, 247 ) aura kalki viSNuyazA (viSNu- manusaMhitA ( adhyAya 1, zlo069-70), yazasaH 1) parAzaravaMzavAloMkA netA dazavA~ viSNupurANa ( aMza 4, zlo0 24-26 ) aura avatAra hogA ('...... bhaviSyati / kalkI tu bhAgavatapurANa (skaM0 12, zlo0.2-29 ) ke viSNuyazasaH pArAzaryyapuraHsaraH // dazamaH' anusAra kaliyuga 1200 varSakA hotA hai / ' ityAdi-matsya 47, 248) / isake bAda ukta jisa dina zrIkRSNakA dehAnta huA, usI -purANa chaH zlokoMmeM kalkike digvijayakA varNana dinase ( purANAnusAra ) kaliyugakI gaNanA karake kahatA hai ki kitane hI kAla bItane para AraMbha hotI hai aura vaha samaya IsvI sanase 1388 ..
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 jainahitaiSI - varSa pahale hai, yaha hama apane anya lekhameM pramA Nita kara cuke haiN| ataeva manusaMhitA aura purANameM pahale kaliyugakA jo parimANa diyA thA usake anusAra IsvI sanse 188 varSa pahale kaliyugakA anta hotA hai| isI samaya suGgavaMzIya puSyamitrake dvArA yavana rAjAoMkA dhvaMsa aura sanAtanadharmakA abhyutthAna huA / yaha dekhakara usa samaya ke purANakAroMne samajha liyA ki kaliyuga samApta ho gayA / isIse unhoMne prakAzita kara diyA ki, kaliyugakA anta ho gayA* * aura yugapurANa ke samAna jo jo purANa isake bAda phirase saMskRta tathA parivardhita nahIM hue, unameM vahI varNana raha gayA, unameM kalkikI aura koI bhI bAta nahIM jor3I gaI / kintu pacheike paurANikoMne jaba dekhA ki yavanoMke nAza ho jAne para bhI prajA pahale hI samAna durdazAgrasta ho rahI hai| taba unhoMne kaliyugakA parimANa bar3hA diyA aura ve paJcama zatAbdi ke prAraMbha meM kalkikA abhyudayakAla le gaye / kalkike dvArA mlecchavaMzakA dhvaMsa ho kaliyuga pUrA ho gayA aura sAre duHkhoMkA anta A gayA, isa prakArakI AzA unake hRdayoM meM uThI; parantu unhoMne dekhA ki, duHkhoMkA anta nahIM huA / yugapurANa meM yavanoMke naSTa hone ke samaya kalike antameM prajAkI jisa prakArakI durdazA batalAI gaI hai + ThIka usI [ bhAga 13 prakArakI bhASAmeM kalkikRta mlecchadhvaMsa ke bAda bhI prajAkI zocanIya avasthA varNita huI hai---- " tato vyatIta kalkau tu.... paraspara hatAzva nirAkrandA suduHkhitAH" * ityAdi bhASAmeM paurANikoMne prajAoMke duHkhakI kahAnIkA varNana kiyA aura kaliyugakA sthitikAla eka anidiSTa bhaviSyat taka bar3hA diyA / kaliyuga sthitikAla ke sambandhameM hamane anya lekhameM purANa aura jyotiSazAstra ke AdhArase vistRta AlocanA kI hai / bhaviSyantIha yavanA dharmataH kAmato'rthataH / naiva mUrddhAbhiSiktAste bhaviSyanti narAdhipAH / yugadoSadurAcArAH bhaviSyanti nRpAstu te / strINAM nAlabadhenaiva hatvA caiva parasparam // + + + abhItaka jo kucha kahA gayA usase pramANita ho gayA ki, purANokta kalki eka aitihAsika vyakti hai; aura vaha paJcama zatAbdi ke antima bhAgameM utpanna huA thA / aba yaha batalAyA jAtA hai ki vaha kauna thA / purANoM meM kalkike viSayameM jo vivaraNa milatA hai vaha yaha hai : 1 kalkikA paricita nAma viSNuyazas athavA viSNuyazasa hai- ( ' kalki rviSNuyazA nAma ' - vAyu 36, 104 aura brahmANDa 73, 1 ' kalki tu viSNuyazasaH - matsya 104 47, 248 / ) 2 unakA janma sambhala grAmameM huA thA( bhAgavata 12 skanda, 2 adhyAya, 18 zloka viSNupurANa caturthAMza, 24 a0, 26 shlo0)| bhokSyanti kalizeSe tu vasudhAm / * bhaviSyantIha yavanA dharmataH kAmato'rthataH / bhokSyanti kalizeSe tu vasudhAm // ityAdi + + + ---- + yugapurANameM yavanoMke sambandha meM isa prakAra zUdrA kaliyugasyAnte bhaviSyati na saMzayaH / yavanAH kSyapayiSyanti na zaceyaM ( ? ) ca pArthivaH / likhA hai:madhyadeze na sthAsyanti yavanA yuddhadurmadAH / teSAmanyonyasaMbhAvAH bhaviSyanti na saMzayaH // AtmacakrotthitaM ghoraM yuddhaM paramadAruNam / tato yugavazAtteSAM yavanAnAM parikSayam // * vAyupurANa 36 a0, 117 zlo0, aura brahmANDa 73 a0 zlo0, 118 /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12] kalki avatArakI aitihaasiktaa| 519 yaha saMbhala grAma rAjapUtAnekI zAkambharI nagarI adhArmika vRSaloMko naSTa kiyA thA aura mlecchoM hai, aisA aneka zilAlekhoM tathA pRthvIrAjavi- tathA dasyuoMko mArakara naSTaprAya AryadharmakA jaya Adi granthoMse nizcaya hotA hai| uddhAra kiyA thA * / . 3 unhoMne eka sAdhAraNa manuSyake rUpameM 8 unakA yaha digvijaya krUrakarma ('krUreNa janma liyA thA, aura ve devasena nAmaka eka karmaNA '-vAyu0 36,114) hone para bhI parAzaragotrIya athavA yAjJavalkyagotrIya brAhmaNa- dharmakI rakSA aura lokake hitake lie kiyA. ke putra the| gayA thA ('dharmatrANAya lokAhatArthAya-' 4 unake zarIrakI kAnti candramAke samAna vAyu 36,103 / ) thI-( ' gAtreNa vai candrasamaH' -vAyu, 36 a0 9 apanA kArya samApta karake unhoMne gaMgA111 zlo0 / ) yamunAke madhyavartI bhAgameM dehatyAga kiyA / __ 5 ve bar3e bhArI vIra the aura unhoMne digvijaya yathA, vAyupurANa a0 36:kiyA thA-( bhAgavata 12 skaM0 2 a0 19 tataH sa vai tadA kalkizcaritArthaH sasainikaH / 115 zlo7 aura bhaviSyapurANa 3 aMza 26 a0, + + + . + . + 1 shlo0|) gaGgAyamunayormadhye niSThAM prApsyati sAnugaH / 117 -, 6 unhoMne bahuta jaldI caturaMga-senAyukta 10 unheM isa digvijayakAryameM 25 varSa hokara samagra bhAratavarSako jIta liyA thaa| lage the| yathAHvAyupurANake 36 veM adhyAyameM una dezoMke nAma 'paJcaviMzotthite kalpe paJcaviMzati vai samAH / diye haiM jinheM kalkine jItA thA: vinighnan sarvabhUtAni mAnuSAneva sarvazaH // 113 udIMcyAn madhyadezAMzca tathA bindhyAparAntikAn 106 tathaiva dAkSiNAtyAMzca draviDAn siMhalaiH saha / -vAyu, 10 26 / gAndhArAnpAradAMzcaiva palavAnyavanAnzakAn // 107 // aba yaha prazna hotA hai ki ye svadezarakSaka. tuSArAmbarAMzcaiva pulindaandrdaankhsaan| svadharmapAlaka, aura lokahitaiSI mahAtmA kauna lampakAnandhakAn rudrAnkirAtAMzcaiva sa prabhuH 108 / the| purANavarNita yugake zeSa aMzameM kalkike ___ + + + + + samAna aura koI bhI rAjA itanA yazasvI nahIM pravRttacakro balavAn mlecchAnAmantakRbalI 109 // ho sakA / unakI mahimA sabase adhika gAI inameMse brahmANDa-purANameM rudroMke badale pauNr3ha gaI hai| - gaI hai| aura barbarIke badale zabara Adi kaI unake sambandhameM hama jAnate haiM ki unakA pAThabheda haiM / ina samasta dezoMko jItakara nAma viSNuyazas thA, unakA janma rAjapUtAkalkine sAmrAjyakI pratiSThA kii| nemeM saMbhavataH pA~cavIM zatAbdike zeSa bhAgameM ____7 yaha digvijaya kevala rAjyavijaya hI huA thA, aura unakI digvijaya dakSiNameM nahIM thI, dharmavijaya bhI thii| purANoMmeM likhA draviDa dezase lekara uttarApatha paryanta aura pazcihai ki, kalkine napanAmadhArI mleccharAjAoMko masamudrase khasoMke deza AsAma taka huI thii| naSTa kiyA thA, dharmadveSI pASaNDoMko zastradhArI * matsya 47, 249-50 / vAyupurANa 36, brAhmaNoMdvArA parivRta hokara mArA thA, prAyaH 105-6 / bhAgavata 12 skanda, 2 a., 20shlok|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 - jainahitaiSI [bhAga 1 ___ ina saba viSayoMkI AlocanA karake hama ye saba bAteM purANavarNita viSNuyazAke kAryoMke vidvAnoMke sAmane isa siddhAntako niHsandeha sAtha mila jAtI haiM / balki hamArI samajhameM to hokara rakhate haiM ki ye purANokta viSNuyazAH isa rAjAkI 'viSNu' AkhyA aura aparimita aura mAlavAdhipati viSNuvarddhana yazodharman eka vIrakIrtikA vicAra karake hI saMbhavataH purANahI vyakti haiM / 'viSNuvarddhana' aura 'yazodha-, kAroMne use bhagavAn viSNukA aMzasaMbhUta mAna man ' ina donoM nAmoMke Adya aMza 'viSNu' liyA thaa| aura 'yazas' milAkara purANakAroMne 'viSNu- viSNuyazodharmana aura viSNuyazas ina donoMyazas / nAma banAyA hai / 'viSNuvarddhana' kA kA janmasthAna eka hI hai| mandasora grAmameM yazo'varddhana' zabda nAma nahIM hai; yaha samrAToMkI dharmadevakA jo jayastambha milA hai, usameM isa vIratvajJApaka upAdhimAtra hai / jaise azokakA digvijayI rAjAke janmasthAnakA ullekha hai| nAma azokavarddhana, harSakA harSavarddhana, Adi / *- donoMke jIte hue dezoMke varNanameM bhI bahuta saMbhavataH digvijayake bAda rAjyavijaya aura dharma- ekatA hai / viSNuyazodharmAne lohitya arthAt vijaya ina do prakArake kAryoMke paricAyaka brahmaputranadake upakaNThase lekara mahendragirike viSNuvarddhana aura yazodharmana ye do nAma grahaNa nIcetaka aura himAlayase lekara pazcimasAgara. kiye gaye the| takakI bhUmiko jItA thaa| yaha varNana viSNuviSNuyazodharmamane apane zilAlekhameM prakaTa yazAke jIte hue dezoMke varNanake sAtha kiyA hai ki, unhoMne usa yugake nindya AcAra- milatA hai| vAle rAjAoMke hAthase dezakA uddhAra kiyA hai| donoMkA abhyudayakAla bhI milatA hai| unhoMne lokake hitake lie digvijayakArya viSNuyazodharmAne hUNarAjA mihirakulako parAsta / AraMbha kiyA thaa-(lokopkaarvrtH)| ve apane kiyA thA / mihirakulake pitA toramANakA samasAmAyika rAjAoMke sAtha sambandha nahIM rakhate rAjyakAla budhaguptake kucha hI pIche hai. aura the aura unhoMne manu, bharata, alarka, mAndhAtA budhaguptakA samaya IsvI san 484-85 hai / * Adi rAjAoMkA kAla upasthita kara diyA thaa| mihirakula yazodharmAke dvArA kAzmIra dezameM ve apane jIvitakAlameM hI adharmadhvaMsakartA aura parAjita huA thA / kAzmIra jAneke pahale dharmake niketana gine jAne lage the| unake mihirakulane lagabhaga pandraha varSa bhAbrAhmaNa pratinidhi bhI isa bAtake lie prasiddha ratameM bitAye the, yaha bAta, gvAliyarake zilA * haiM ki, unhoMne rAjyameM 'satayuga' lA diyA hai / lekhase mAlUma hotI hai| ataH yazodharmAke - dvArA mihirakulakA parAjaya IsvI san 499 ke _* kitane hI sikkoMmeM 'viSNu' nAma khudA huA bAda aura 533-34 meM mandasorake vijaya. hai| DA0 hAnalIke matase ye saba sikke yazodharmA staMbha sthApita honeke pUrva huA thaa| isake sAtha viSNuvarddhanake haiM / Hoernle J. R. A. S. purANavarNita kalkike abhyudayakAla (499 1903 p. 352; Ibid, p.p. 133-134. IsvI) kI ekatA hai| __ + Fleet, gupta Inscriptions. p.p. 146-147. * Fleet, G. I., p. 159. XIbid. p. 154. 'kRta iva kRtametad yena x Gwalior Stone Inscription, F. rAjyaM nirAdhi / ' G. I., p. 161.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12 ] zilAlekhoM se mAlUma hotA hai ki, viSNuyazodharmAne kisI suvikhyAta rAjakula meM janma nahIM liyA thA aura purANoM meM viSNuyazA bhI eka sAdhAraNa AdamI ke putra batalAye gaye haiM / donoM ne hI bar3e bhArI sAmrAjyakI sthApanA kI thI / kalki avatArakI aitihAsikatA / isa taraha donoM meM saba bAtoM meM itanI ekatA dekhI jAtI hai ki phira ina donoMke eka hone meM koI bhI sandeha bAkI nahIM raha jAtA hai / isa viSaya meM kucha aura bhI pramANa mile haiM jinase kalkikI aitihAsikatA acchI taraha siddha ho jAtI hai : 1 baMgAlI kavi caNDIdAsa ke samayataka ( caudahavIM zatAbdi ) isa tarahakA vizvAsa jama rahA thA ki, buddha aura anyAnya avatAroMke samAna kalki bhI bhUtakAlameM ho cuke haiN| yathA" kalkirUpe tokSe dalile duSTajana " - ( baMgIya sAhitya pariSat pustakAlaya ke caNDIdAsakRta hastalikhita ' kRSNakIrtana ' granthase / ) isase jAna par3atA hai ki kalki bhaviSyatameM honevAle haiM, yaha vizvAsa bahuta prAcIna nahIM hai / 2 terahavIM zatAbdi ke jayadevane bhI kalki - ko bhUtakAlakA avatAra mAnA hai / yathA"kezavadhRtakalkizarIra / " 3 kalkipurANake pAThase mAlUma hotA hai ki, usameM kalkikI jIvanakI sArI hI ghaTanAyeM bhUtakAla ke rUpameM varNana kI gaI haiN| jaise ki kalkike janmasambandhameM kahA hai para gdharUpase sthApita hotA hai / jinasena nAmake jainAcAryane zaka saMvat 706 meM ' harivaMza ' nAmaka grantha banAyA hai / usameM rAjAoMke kAlaparimANake samaya meM jo kucha kahA hai vaha bhAratavarSake itihAsa meM bahuta hI mUlyavAn hai: dvAdazyAM zuklapakSasya mAdhave mAsi mAdhavam / jAtaM dadRzatuH putraM pitarau hRSTamAnasau // - a0 2 zlo0 15 / tataH sa vavRdhe tatra sumatyA paripAlitaH / a0 3, zlo0 30 // 4 isa cauthe pramANake dvArA kalkikI aitihAsikatA aura unakA AvirbhAvakAla niHsandi vIranirvANakAle ca pAlako'trAbhiSikSyate / loke'vantisuto rAjA prajAnAM pratipAlakaH // SaSTivarSANi tadrAjyaM tato vijayabhUbhujAm / zataM ca paJca paJcAzadvarSANi tadudIritam // catvAriMzanmuruNDAnAM bhUmaNDalama khaNDitam / triMzattu puSyamitrANAM SaSTirvasvagnimitrayoH // zataM rAsabharAjAnAM naravAhanamapyataH / catvAriMzattato dvAbhyAM catvAriMzacchatadvayam // bhavANasya tadrAjyaM guptAnAM ca zatadvayam / ekatriMzacca varSANi kAlavidbhirudAhRtam // dvicatvAriMzadevAtaH kalkirAjasya rAjatA / tato'jitaMjayo rAjA syAdindrapurasaMsthitaH 488 - 93 - adhyAya 60 eka jagaha jinasena zakAbdakI utpattike sambandhameM kahA hai: varSANAM SaTzatIM tyaktvA paJcA mAsapaJcakam / mukti gate mahAvIre zakarAjastato'bhavat // ina saba zlokoM se mAlUma hogA ki jinasenakalkirAjAko gupta rAjAoMke cAlIsa varSa bAda aura mahAvIra svAmIse 990 varSa bAda sthApita kiyA hai; arthAt unakI gaNanAke anusAra kalkikA rAjyakAla zaka saMvat 385 ( I0 san 463 ) se AraMbha hotA hai / isase merA nizcita kiyA huA pA~cavIM zatAbdIkA zeSa bhAga hI kalkikA abhyudayakAla pAyA jAtA hai aura ukta samayase kevala 300 varSa bAdake eka grantha meM yaha varNana milatA hai / gupta rAjAoMke bAda hI kalkikA samaya batalAnese jAna par3atA hai ki IsvI sana 460 ke lagabhaga guptasAmrAjya ke naSTa hojAne
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 jainahitaiSI [bhAga 13 para unakA abhyudaya huaa| purANoMke ullekhoMkI cIna hai aura isalie aitihAsika dRSTise isakI maiMne jaisI vyAkhyA kI hai, usake sAtha yaha gAthAoMkI prAmANikatA aura bhI adhika hai| jainabAta mila jAtI hai| granthoMmeM kalkikA nAma cartumukha, usake pitAkA nAma indra aura putrakA nAma ajitaMjaya milatA hai| isa jinasenane kalkiko jainauke prabala zatruke viSayameM sabhI jainagranya ekamata hai; parantu hindu. rUpameM varNana kiyA hai / kalkipurANameM bhI isI oMke purANagranthoM meM usakA nAma viSNuyazaH aura prakAra likhA hai| usake pitAkA nAma devasena milatA hai / putrakA isa lekhameM hamane do bAtoMko siddha kiyA hai- ullekha nahIM hai / mRtyusambandhI ghaTanAke viSayameM bhI eka to yaha ki purANavarNita kalki eka aiti- matabheda hai / idhara pro0 pAThakane mihirakulako hAsika vyakti hai aura dUsarI yaha ki vaha saMbha- kalki siddha karanekA prayatna kiyA hai| pAThaka mahAvataH viSNuvarddhana yazodharmA hai| dUsarI bAtake zayake lekhakA sArAMza Age diyA jAtA hai| zvetAsambandhameM sandeha raha sakatA hai| paranta pahalI mbara granthAma kalkike sambandhameM kucha aura hI likhA hai| vaha bhI upasthita hai| AzA hai ki zrIyuta jAyabAtameM koI bhI sandeha nahIM hai| hama samajhate haiM, savAla mahAzaya aura dUsare purAtattvajJa ina saba bAtoMbhAratake itihAsamai kalkikA sthAna candraguptakA para vicAra karanekA kaSTa utthaayNge| sampAdaka , apekSA nIcA nahIM hai / dharma aura samAjakI - dRSTise kalkikA sthAna bahuta hI U~cA hai / guptasAmrAjyake naSTa hone para jaba aneka prakArake gupta rAjAoMkA kAla. mihiravidezI mleccha rAjA bhAratakI sabhyatA aura kala aura ti| kula aura klki| . dharmako uccheda karaneke lie udyata ho gaye, usa .. samaya kalki naSTaprAya jAtIya sabhyatAkA punaruddhAra karaneke lie uThA aura bhAratake aneka abhI kucha samaya pahale bhANDArakara insTirAjAoMko ekatAsUtrameM bA~dhakara ( kalkipurANa TyUTakI sthApanAke samaya DA0 bhANDArakarako adhyAya 2 kA tIsarA aMza ) usane dharmadrohi- eka aitihAsika grantha arpaNa kiyA gayA thA. yoMkA nAza kiyaa| vaha eka taraphase mejinI thA usameM zrIyuta paM0 kAzInAtha bApUjI pAThaka aura dUsarI orase nepoliyana / abataka bhArata- bI. e. kA eka mahattvakA lekha prakAzita huA varSakA chaTThI zatAbdikA itihAsa jisa andhakA- hai, jisakA sArAMza hindI citramayajagat ' rameM nimagna thA, vaha kalkike itihAsake dvArA parase nIce uddhRta kiyA jAtA hai:bahuta kucha dUra ho jAyagA aura kalkike amyu. , prAcIna kAlameM uttara bhAratameM guptavaMzake bar3e deyake paravartI kAlake rASTra, dharma aura samAjakA zaktizAla zaktizAlI rAjA ho gaye haiN| unhoMne lagabhaga do svarUpa kalkike itihAsake dvArA adhika spaSTa sau varSa rAjya kiyA thaa| rAjya karanekI unakI tAse samajhA jA skegaa| uttama thI, isa kAraNa usa samaya bhArata noTa / kalkike sambandhameM harivaMzapurANake jo deza bar3e vaibhavake zikhara para car3hA thA / dhanadhAnyazloka uddhRta kiye gaye haiM unase bhI purAnI gAthAyeM kI khUba samRddhiM thI, ataeva dezakI khaba 'trilokaprajJApti' nAmaka granthakI haiM jo hamane loka- unnati huI thI / usa samaya pracalita dharmoM meM vibhAga aura trilokaprajJapti' zIrSaka lekhameM uddhRta kI hindUdharma, bauddhadharma aura jainadharma mukhya the| deshhaiN| yaha prantha hamArI samajhameM harivaMzapurANase prA. meM zAnti chAI huI thii| isa kAraNa loga khUba
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12] gupta rAjAoMkA kAla, mihirakula aura klki| 523 sampanna aura sadguNI the| usa samaya cUMki eka bar3I bhArI pustaka chapAI / yaha pustaka likhate bauddha dharmakA utkarSa ho rahA thA, isa kAraNa samaya gvAliyara rAjyake mandasaura nAmaka sthAna cIna dezase aneka yAtrI bauddhadharmake tattva sama- para DA0 phlITako eka bar3A bhArI zilAlekha jhaneke lie, saMskRta bhASAkA adhyayana karaneke milaa| usa zilAlekhase jAna par3atA hai ki mAlavalie aura bauddhoMke pavitra sthAnoMkA darzana kara- saMvat 493 meM kucha koSTI (korI) logoMne neke lie isa dezameM AyA karate the / isI vahA~ eka sUryakA mandira banavAyAthA / usa samaya samaya kAlidAsake samAna prakhyAta kavi aura kumAragupta nAmaka guptavaMzIya rAjA rAjya karatA diGnAgake samAna prakhyAta tattvavettA ho gye| thaa| isake 36 varSa bAda jaba ki usI mandigupta rAjAoM ke aneka tAmrapaTa aura zilAlekha kA jIrNoddhAra kiyA gayA. usa samaya mAlava. mile haiN| unameM una rAjAoMne apanA kAlanirdeza saMvat 529 thaa| isa zilAlekhake viSayameM bhI kiyA hai / parantu unhoMne jo apanA saMvat. phlITa sAhabane apanA yaha mata diyA ki diyA hai usakA Arambha kahA~se samajhA jAve, mAlavasaMvat vikramasaMvat hI hai| aura yaha isa viSayameM vidvAn logoMmeM aneka varSoM se carcA pratipAdana kiyA ki guptazaka aura zAlivAho rahI hai / lekina usakA vizvAsayogya hana zakameM do sau bayAlIsa varSakA antara hai| nirNaya nahIM huaa| isa viSayameM aneka vidvAnoM- anya vidvAn logoMko yaha mata pasanda nahIM me bar3e bar3e nibandha likhe haiM / jina vidvAnoMne AyA / isakA pariNAma yaha huA ki phlITa isakA nirNaya karane ke lie prayatna kiyA hai ve bar3e sAhabakA grantha nikala jAne para bhI guptakAlake bar3e prasiddha vidvAna the aura haiM / kucha vidvAnoMne isa viSayameM vAdavivAda jArI hI rhaa| viSayakA vivecana karate hue albarUnIke granthakA . itanemeM jaina granthoM meM isa viSayameM bahuta acchA AdhAra liyA hai / gajanIke mahamUda bAdazAhane vRttAnta mila gayA hai| IsvI sanakI gyArahavIM sadImeM bhAratavarSa ina jainagranthoM meM pahalA grantha jinasena AcApara car3hAI kI, taba usake sAtha alabarUnI ryakrata harivaMza hai / yaha grantha zaka saMvat 705 meM nAmaka vikhyAta araba jAtikA paMDita AyA likhA gayA hai| dUsarA grantha ukta jinasena AcAryake thA / usane apane granthameM gupta rAjAoM aura * ziSya guNabhadrAcAryakA racA huA uttaraballabhI rAjAoMkA vRttAnta diyA hai / usakA parANa hai| tIsarA grantha nemicandrAcAryakRta kathana hai ki zaka saMvat do sau ekatAsalIsaveM mAra hai| ye granthakAra kahate haiM ki varSameM guptakAla zurU huA aura guptakAlako hI mahAvIra svAmIke nirvANake 605 varSa 5 ballabhI. kAla kahate the / guptakAla, guptarA* mahIne bAda zaka rAjA utpanna huA / zaka rAjAjAoMkA vistRta rAjya laya ho jAne para prArambha ke 394 varSa sAta mahIne bAda caturmukha kalki huA / parantu kaI kAraNoM se usakA yaha kathana nAmaka duSTa rAjA huaa| arthAt mahAvIra svAmIke vidvAnoM ko mAnya nahIM huA / antameM bhAratasarakArane isa bAtakA nirNaya karane ke lie san zrIyuta pAThaka mahAzaya abhItaka harivaMzapurANa ke kartA jinasenako aura AdipurANake kartA ( guNa1884 ke lagabhaga DA0 phlITakI niyukti kii| bhadrake guru ) ko zAyada eka hI samajha rahe haiN| para yaha DA0 phlITane usa samaya taka upalabdha honevAle bhrama hai / vidvadratnamAlAmeM hama isa bAtako acchI taraha sAre zilAlekhoM aura tAmrapaToMko ekatra karake siddha kara cuke haiN| -smpaadk| - -
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 jainahitaiSI - - [bhAga 13 nirvANake ThIka 1000 varSa bAda kalki rAjA- vikramasaMvat 493, guptasaMvat 117 aura zaka kA janma huaa| usa varSa mAgha saMvatsara thaa| 358 meM rAjya karatA thaa| - isase aisA jAna par3atA hai ki, zakarAjAke. isase yaha nirvivAda siddha hotA hai ki, muptasaMvat bAda 394 veM varSameM mAgha saMvatvara thA / isake aura vikramasaMvatmeM 376 varSa kA antara hai / mAra birAvalameM eka zilAlekha milA hai usa meM vikrama tIna varSa bAda vaizAkha saMvatsara prApta huA / / vaizAkha saMvatsarake rahate hue 156 vA~ guptavarSa thaa| sa. saMvat 1320 aura vallabhIsaMvat 945 ASAr3ha usa samaya parivAjaka mahArAja hastI nAmaka / kRSNa trayodazI ravivArakA kAlanirdeza kiyA gayA hai / gaNita karanese aisA jAna par3atA hai ki, isa mAMDalika rAjA rAjya karatA thA / cUMki yaha . zilAlekhameM diyA huA saMvat kArtikAdi hai / rAjA gupta rAjAoMkA mAMDalika thA, isa kAraNa : isase aisA siddha hotA hai ki, usa samaya caitrAdi gupta rAjAoMkA varcasva isane apane tAmrapaTameM vikramasaMvat 1321 thaa| arthAt zaka saMvat svIkAra kiyA hai / isake samayameM gupta rAjA rAjya karate the aura usa samaya gupta ... 1186, caitrAdi vikrama 1321 aura vallabhI varSa 945 barAbara hote haiN| varSa 156 vA~ thaa| zaka 394 meM tIna varSa zaka vikrama vallabhI jor3anase 397 hote haiM / isa lie vaizAkha 1186 = 1321 = 945 saMvatsara rahate hue 397 zakavarSa thA; aura 358 = 493 = 117 156 gupta varSa thA / isase jAna par3atA hai ki 2 2 828 gata varSa meM 241 varSa milAnese zakavarSa AtA arthAt pahale aMkoMse dUsare aMkoMko ghaTA hai| athavA zakavarSa aura guptavarSameM ThIka 241 denese 828 bAkI bacate haiM / isase yaha siddha varSakA antara hotA hai / isa lie jaba ki yaha hotA hai ki, vallabhI nAma guptazakakA hI hai kahA hai ki kalki rAjAkA janma 394 veM zaka- aura mAlava nAma caitrAdi vikramasaMvatkA hai| barSameM huA taba phira usameMse 241 varSa ghaTA aura isI lie 945 ballabhI varSameM 241 denese yaha siddha hotA hai ki 153 veM gupta , milAnese 1186 Ate haiN| isakI siddhi do varSameM kalki rAjA utpanna huA / aba zaka saMvat rItiyoMse hotI hai / pahale mAdha saMvatsarakA 394 meM yadi 135 milAye jAyeM to 529 hamane ullekha kiyA hai; aura phira birAvalake mAlavasaMvat AtA hai / arthAt mAlavase tAtparya zilAlekhake aMkoMkA upayoga kiyA hai| isa taraha vikrama siddha hotA hai / kyoMki kisI bhI zaka- jaina logoMke diye hue vRttAntase Aja lagabhaga varSameM 135 jor3anese vikramasaMvat AtA hai| 78 varSake vAdavivAdakA nirNaya huA hai| yaha bAta suprasiddha hai / mandasaura-zilAlekhameM / / yahA~, isa samaya eka bAtakA aura bhI ullekha 529 mAlava varSa AnekA ullekha Upara ho cukA karanA cAhie ki, isa samaya jisa prakAra prabhavahai / yaha varSa mandirake jIrNoddhAra karanekA hai| vibhavAdi sATha saMvatsara jArI haiM, usI prakAra IsvI Upara yaha bhI kahA jA cukA hai ki, mAlava sankI pA~cavIM zatAbdimeM mAgha vaizAkhAdi dvAdaza saivat 493 meM koSTI logoMke dvArA isa mandi- saMvatsara jArI the| rake banAye jAnekA ukta zilAlekhameM ullekha hai| jainagranthakAra yaha bhI kahate haiM ki, kalki isase yaha siddha hotA hai ki kumAragupta rAjA rAjAne zaka 434 meM guptoMkA vistRta rAjya /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12] . lokavibhAga aura trilokaprajJapti / 525 vidhvaMsa kiyaa| yaha rAjA bar3A duSTa thA, isane dvIpasamudra, kAla, tiryagloka, bhavanavAsilAka, jainiyoM ke niryantha sAdhuoMko bahuta hI staayaa| gati, madhyaloka, vyantaraloka, svarga aura mokSa zilAlekhoMse mAlUma hotA hai ki guptoMke rAjyakA vibhAga nAmake 11 adhikAra yA adhyAya haiM / laMya karanevAlA mihirakula nAmaka balADhya rAjA- saMkSepameM yaha trailokyasArake DhaMgakA grantha hai| ho gayA hai / isa mihirakula rAjAkA savistara isakA maMgalAcaraNa yaha hai:varNana huenasaMga nAmaka prakhyAta cInI yAtrIne apane lokAlokavibhAgajJAn bhaktyA stutvA jinezvarAn / pravAsavarNanameM diyA hai| isake sivAya, isa rAjA. vyAkhyAsyAmi samAsena lokatattvamanekadhA // 1 // kI dRSTa kRtike viSayameM rAjataraMgiNI nAmaka antima prazastike zloka ye haiM:saMskRta granthameM bhI vizeSa vRttAnta AyA hai / yaha bhave (vye) bhyaH saramAnuSorusadasi zrIvarddhamAnArhatA duSTa rAjA guptoMke bAda unakA rAjya AMdhakRta yatproktaM jagato vidhAnamakhilaM jJAtaM sudharmAdibhiH / karake cAlIsa varSa rAjya karatA rahA aura 70 AcAryAvalikAgataM viracitaM tarisahasararSiNA varSakI avasthAmeM marA / yaha spaSTa hai ki, isIkA bhASAyAH parivartanena nipuNaH sammAnitA (taM) nAma caturmukha kalki thA / saadhubhiH|| vaizve sthite ravisute vRSabhe ca jIve, lokavibhAga aura triloka- rAjottareSu sitapakSamupetya candre / . / prajJapti / prAme ca pATali ( ka ) nAmani pANarASTra, - zAstraM purA likhitavAna munisarvanandiH // 2 // [ do prAcIna grnth|] saMvatsare tu dvAviMze kaaNciishsiNhvrmnnH| azItyagre zakAbdAnAM siddhametacchatatraye // 3 // lokavibhAga nAmaka granthake viSaya meM hama bahata pAdAsatAni SaTiMThAtyadhikAni vai| dinoMse suna rahe the ki yaha bahuta prAcIna grantha zAstrasya saMgrahastvidaM chandasAnuSTubhena ca // 4 // hai / zrIyuta vinseMTa e. smithane apane suprasiddha iti lokavibhAge mokSavibhAgo nAma ekAdaza itihAsa ( arlI hisTrI Apha iMDiyA) ke prakaraNaM samApta / pRSTha 471 meM isakA ullekha kiyA hai aura ise ' prazastike ukta zlokoMkA artha isa prakAra zakakI cauthI zatAbdikA batalAyA hai / hotA haikhoja karane para hameM isakI eka prati svargIya " devoM aura manuSyoMkI sabhAmeM bhagavAn vidyApremI seTha mANikacandajIke sarasvatIbhaNDArase varddhamAn arahaMtane bhavya janoMke lie jo jagatkA prApta ho gii| isakI zlokasaMkhyA 2230 aura sArA svarUpa kahA thA aura jise sudharmA svAmI patrasaMkhyA 71 hai / bhaTTAraka bhuvanakIrtike Adi gaNadharoMne jAnA thA, vaha AcAryoMkI ziSya jJAnabhUSaNa bhaTTArakake upadezase 'nAgadrA paramparAdvArA calA AyA aura use siMhasUrine sAhavAghra' nAmake kisI lekhakane ise likhA hai| bhASAkA parivartana karake racA / nipuNa sAdhuoMne ataeva yaha vikramakI solahavIM zatAbdikI isakA sammAna kiyA // 1 // likhI huI hai| jJAnabhUSaNa isI zatAbdimeM hue haiN| " jisa samaya uttarASAr3ha nakSatra meM zanizcara, - andhakI bhASA saMskRta aura chanda anuSTup vRSarAzimeM bRhaspati aura uttarA phAlgunImeM candrahai / isameM jambUdvIpa, lavaNasamudra, mAnuSakSetra, mA thA, tathA zuklapakSa thA ( arthAt phAlguna
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI [ bhAga 13 zuklA pUrNimA thI ) usa samaya paNNarASTrake taba hamArI ukta prasannatA havA ho gaI / kyoMki pATali ( paTanA ! ) grAmameM isa zAstrako pahale trailokyasAra vikramakI 11 vIM zatAbdikA banA sarvanandi nAmaka munine likhA // 2 // huA grantha hai, aura yaha sunizcita hai| kyoMki kAMcIke rAjA siMhavarmAke 22 saMvatsarameM trailokyasArakI saMskRtaTIkAmeM paM0 mAdhavacandra aura zakake 380 veM varSameM yaha grantha samApta vidyadeva-jo trailokyasArake kartA nemicandrake huA // 3 // ziSya the-spaSTa zabdoMmeM likhate haiM ki yaha grantha ___"yaha zAstrakA saMgraha 1526 anuSTupa maMtrivara cAmuNDarAyake pratibodhake lie banAyA chandoMmeM samApta huA hai|" gayA hai aura cAmuNDarAyake banAye hue triSaSTilakSaNa mahApurANameM usake bananekA samaya zaka saMvat prazastike ina zlokoMko par3hakara hameM isa granthakI prAcInatAke viSayameM bar3A kutUhala huA / kyoM 900 ( bi0 saM0 1035 ) likhA huA hai / kanar3Ike aura bhI kaI granthoMse cAmuNDarAya ki zaka saMvatkA isase purAnA ullekha abataka kahIM bhI nahIM milA hai / yadyapi granthakI prAcI aura nemicandrakA samaya yahI nizcita hotA hai / natAke viSayameM sandeha karanekA koI kAraNa nahIM lokavibhAgameM trailokyasArakI gAthA dete thA, phira bhI hameM granthako eka bAra acchI samaya spaSTa zabdoMmeM 'uktaM ca trailokyasAre ' isa taraha dekha jAnekI AvazyakatA mAlama hii| prakAra likhA hai / isa kAraNa yaha sandeha bhI hamane dekhA ki, isameM granthAntaroMse bhI kucha nahIM ho sakatA ki, ve gAthAyeM kisI anya prAzloka uddhRta kiye gaye haiN| sabase pahale hamArI cIna granthakI hoMgI aura usase lokavibhAgake dRSTi trilokaprajJapti para par3I / isa granthakI samAna trailokyasArameM bhI le lI gaI hoMgI, kyoMki pacAsoM gAthAyeM lokavibhAgameM uddhata haiN| hama trailokyasAra saMgrahagrantha hai / ataH siddha huA ki akalaMkasarasvatIbhavana kAzIke maMtrI paM0 uma- lokavibhAga trailokyasArase pIchekA, gyArahavIM rAvasiMhajIke aura paM0 indralAlajI sAhitya- zatAbdike bAdakA, grantha hai| . zAstrIke bahuta hI kRtajJa haiM, ki hamAre likhanese lokavibhAgameM trailokyasArakI jo gAthAyeM ukta mahAzayoMne trailokyaprajJaptikI do hasta uddhRta kI gaI haiM, unameMse do ye haiM:likhita pratiyA~ hamAre pAsa tatkAla hI bheja diiN| velaMdharabhujagavimANANa sahassANi bAhire sihare / jaba lokavibhAgakI 'uktaM ca ' gAthAyeM triloka- aMte vAvattari aDavAMsaM vAdAlayaM lavaNe // prajJaptimeM mila gaI, taba hameM isa bAtase aura bhI dutaDAdo sattasayaM dukosaahiyaM ca hoi sihraado| adhika prasannatA huI ki trilokaprajJapti loka- NayarANihu gayaNatale joyaNa dasaguNasahassa vAsANi / vibhAgase bhI purAnA grantha hai| ye trailokyasArakI 898-99 nambarakI parantu isake bAda hI mAlUma huA ki loka- gAthAyeM haiM aura lokavibhAgameM 422 veM nambarake vibhAgameM trailokyasArakI bhI gAthAyeM maujUda haiM, zlokake bAda uddhRta kI gaI haiN| isI prakA1trilokaprajJaptimeM pANa, zavara, puliMda Adiko rakI aura bhI cAra pA~ca gAthAyeM haiM / nIca jAtiyoMke bhedomeM ginAyA hai| kyA pANarASTa trailokyasaMgraha nAmake eka aura granthakI bhI. inhIM nIcoMmeMkI kisI jAtike rAjyako kahA hogA? kucha gAthAyeM lokavibhAgameM uddhRta kI gaI haiM, . 2 pATaliputra paTanAkA purAnA nAma hai| parantu yaha grantha hameM kahIMse prApta nahIM ho skaa|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokavibhAga aura trilokaprajJapti / aGka 12 ] aMta eva usake viSayameM kucha nahIM kahA jA sakatA / jaba lokavibhAgake nirmANasamaya meM sandeha ho gayA, taba aura adhika chAna-bIna kI Ava. zyakatA mAlUma huI aura antameM yaha nizcaya ho gayA ki, vaha apekSAkRta Adhunika hI " hai - purAnA nahIM hai / isake pA~cave adhyAyake 42 veM zlokake bAda ' uktaM cArSe' likhakara tIna zloka uddhRta kiye gaye haiM / hama jAnate haiM ki bahutase granthakAra jinasenasvAmI ke AdipurANakA ' ArSa ' zabdase ullekha karate haiM / ataeva hameM AzA huI ki ye iloka AdipurANameM mila * jAyeMge aura antameM hamArI AzA saphala bhI huI / AdipurANake tIsare parva meM hameM ye zloka mila gaye: , tatastRtIya kAle'sminvyatikrAmatyanukramAt / pasyopamASTabhAgastu yadAsminpariziSyate // kalpAnokavIryANAM kramAdeva paricyutau / jyotiraMgAstadA vRkSA gatA mandaprakAzatAM // puSpadantAvathASADhyAM paurNamAsyAM sphuratprabho / sAyAhne prAdurAstAM tau gaganobhayabhAgayoH // AdipurANameM inakA nambara 55-56-57 hai| AdipurANa vikramakI nauvIM zatAbdi ke antameM banA hai, ataeva yaha kahanA hogA ki logavibhAga usase pIche kA hai, zaka saMvat 380 kA nahIM / taba granthake antameM jo samaya likhA hai vaha kyA jAlI hai ? logoM ko dhokhA deneke lie likhA gayA hai ? prazastike zlokoM ko bahuta bArIkIke sAtha samajhase isa praznakA uttara mila jAtA / pahale zloka ke 'bhASAyAH parivartanena siMhasUrarSiNA viracitaM' pada aura dUsare zloka 'zAstraM purA likhitavAn muni sarvanandi: padase mAlUma hotA hai ki isa granthako pahale prAkRta bhASA meM sarvanandi nAmaka 527 munine banAyA thA, pIche use bhASAkA parivartana karake siMhasUrine saMskRtameM banAyA hai / ataH zaka saMvat 380 ( vi0 saM0 512 ) pahale prAkRta, granthake banane kA samaya hai, isa saMskRta granthake bananekA nahIM hai / isake bananekA samaya yA to likhA hI nahIM gayA hai, yA lekhakoMkI galatI chUTa gayA hai I garaja yaha ki upalabdha 'lokavibhAga ' jo ki saMskRtameM hai, bahuta prAcIna grantha nahIM hai / prAcInatAse usakA itanA hI sambandha hai vaha eka bahuta purAne - zaka saMvat 380 ke bane hue- granthase anuvAda kiyA gayA hai| isa bAtakA nizcaya nahIM ho sakA ki yaha trailokya sArase kitane samaya pIche banA hai / yadi isake kartA siMharike banAye hue kisI anya granthakA patA lagatA, to usase zAyada isakA nizcaya ho jAtA / . kucha aba trilokaprajJaptiko lIjie / isakA tiloyapaNNatti ' haiM / bahuta bar3A prAkRta nAma grantha hai / isakI zlokasaMkhyA ATha hajAra hai / granthakA adhikAMza prAkRta gAthAbaddha hai / kucha aMza gadyameM bhI hai / saMskRtacchAyA yA TIkA bhI sAtha nahIM hai| isa kAraNa isakA abhiprAya samajhane meM bar3I kaThinAIkA sAmanA karanA par3atA hai / apracalita aura durlabha hone ke kAraNa abhItaka isakI koI bhASATIkA yA vacanikA bhI nahIM huI hai| isakA viSaya isake nAmase hI prakaTa hai / trailokyasArase isameM yaha vizeSatA hai ki jo bAta usameM daza gAthAoMmeM kahI hai, vaha isameM paMccIsa pacAsa gAthAoM meM likhI gaI hai| saikar3oM bAteM aisI bhI haiM, jo trailokyasAra meM bilakula hI nahIM haiM / trailokyasArakI gAthAsaMkhyA eka hajAra hai, ataeva yaha usase aThaguNA bar3A grantha hai / aisA mAlUma hotA hai ki trailokyasAra isI granthakA sAra hai aura Azcarya nahIM jo vaha 6
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI [bhAga 13 ise hI sAmane rakha kara likhA gayA ho / isameM * peNamahajizavaravasahaM, gaNaharavasahaM taheva guNavasahaM / / 'sAmAnya jagatsvarUpa, nArakalokasvarUpa, bhavana- dahUNa parisavasaha jadivasahaM dhammasuttapADhae vsh||8|| vAsI, manuSyaloka, tiryakloka, vyantaraloka, cuNNisarUva chakkaraNasarUvapamANa hodi kiM jattaM / jyotirloka, suraloka aura siddhaloka nAmake 9 ahasahassapamANaM tiloyapaNNattiNAmAe // 81 // mahA adhikAra yA adhyAya haiN| pratyeka adhyAyake / evaM AiriyaparaMparAgaya tiloyapaNNAttie siddhobhItara choTe choTe aura bhI aneka adhyAya haiN| loyasarUvanirUvaNapaNNattINAma Navamo mahAhiyAro sammattaM / - isa granthakI prAraMbhika gAthA yaha hai maggappabhAvaNaThaM pavayaNabhattipabodhideNa myaa| avihakammaviyalA NiTThiyakajjA pnnisNsaaraa| bhaNidaM gaMthaM pavaraM sohaMtu bahussudAiriyA // divasayalahasArA siddhA siddhiM mama disaMtu // 1 // - tiloyapaNNattI smmttaa| isake bAda cAra gAthAoMmeM arahaMta, AcArya, inameMse pahalI mAthAse hameM yaha mAlUma hotA upAdhyAya aura sAdhuoMko namaskAra kiyA hai| hai ki yaha grantha yativRSabhAcAryakA banAyA huA phira eka bar3I lambI pIThikAdI hai, jisameM maMgala, ha hai| ye yativRSabha AMcArya vahI haiM, jinakA ' ullekha indranandikRta zrutAvatArameM kiyA gayA kAraNa, hetu, Adi bAtoM para khUba vistArase meM hai aura jinheM kaSAyaprAbhUtanAmaka dvitIya vicAra kiyA hai| usake antameM likhA hai: zrutaskandhake cUrNisUtroMkA kartA batalAyA haisAsadapadamAvaNNaM pavAharUvattaNeNa dosehiM / pArzve tayordvayorapyadhItya sUtrANi tAni yativRSabhaH / NissesehiM vimukaM AiriyaaNukramAAda // 86 // yativRSabhanAmadheyo babhUva zAstrArthanipuNamatiH // 155 // bhavvajaNANaMdayaraM vocchAmi ahaM tiloypnnnnttii| tena tato yatipatinA tadgAthAvRttisUtrarUpeNa / NijjarabhattipasAdidavaraguNacaraNANubhAveNa // 87 // racitAni SaTsahasragranthAnyatha cUrNisUtrANi // 156 // isameM trilokaprajJaptiko, bhavyajanAnanda- arthAt " guNadhara AcAryane kaSAyaprAbhUta kAriNI. pravAharUpase zAzvatI. niHzeSadoSa- sUtrake vyAkhyAnako jina nAgahasti aura Aryarahita aura AcAryoMkI paramparAdvArA calI mekSu muniyoMke lie likhA thA, una donoMke pAsa AI, ye vizeSaNa diye haiM aura kahA hai ki yativRSabha nAmake zreSTha yatine use par3hA aura phira usapara chaha hajAra zlokapramANa cUrNi: ise maiM devapUjya zreSTha guruoMke caraNoMke prabhAvase sUtra likhe / " pUrvokta gAthAmeM yativRSabhako jo kahatA huuN| 'dharmasUtrapAThakavRSabhaM' (dharmasUtroMke zreSTha pAThaka) Age granthAntameM kunthunAthase lekara varddhamAna vizeSaNa diyA hai, usase bhI isa bAtakI puSTi taka ATha * tIrthaMkaroMko, paMcaparameSThIko, aura * saMskRtachAyAphira cauvIsa tIrthaMkaroMko namaskAra karake nIce praNamata jinavaravRSabhaM gaNadharavRSabhaM tathaiva guNavRSabhaM / likhI gAthAyeM dekara grantha samApta kiyA hai:- dRSTvA pariSavRSabhaM yativRSabhaM dharmasUtrapAThakavRSabhaM // 80 --- caNisvarUpaM SaTkaraNasvarUpapramANaM bhavati kiM yat tat / * prArambhake 16 tIrthaMkaroMkA stavana pahale ATha aSTasahasrapramANaM trilokaprajJaptinAmnyaH // 81 // adhikAroMke prAraMbha aura andrameM kramAnusAra kiyA mArgaprabhAvanArthaM pravacanabhaktiprabodhitena mayA / gayA hai| bhaNitaM. granthapravaraM zodhayantu bahuzrutAcAryAH // 82 //
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokavibhAga aura trilokaprajJapti / aGka 12 ] hotI hai ki ve dharmasUtra yA siddhAnta granthake karttA yativRSabha hI haiM / isake sivAya AgekI gAthAkA artha yadi yaha ho ki " cUrNisvarUpa aura SaTkaraNasvarUpake zlokA jo (saMyukta) pramANa hai, vahI ATha hajAra zloka isa trilokaprajJaptikA pramANa hai / "to - yaha bAta aura bhI adhika spaSTa ho jAtI hai / yativRSabhakI jo cUrNisUtra nAmaka chaH hajAra zloka parimita TIkA he, ukta gAthAkA 'cUrNi - svarUpa ' zabda usIke lie AyA jAna par3atA hai| SaTkaraNasvarUpa ' nAmakA aura bhI koI grantha inhIM AcAryakA banAyA huA hogA aura usakI zlokasaMkhyA do hajAra hogI / vaha grantha bahuta karake gaNitakA hogA / karaNasUtra gaNita ke sUtroM ko kahate haiM / ukta donoM granthoMke banAneke bAda zrIyativRSabhane trilokaprajJaptiko banAyA hogA, isa lie isameM unakA yaha likhanA Azcarya janaka nahIM ki hamAre pahale do granthoMkI ekatrita zlokasaMkhyA jitanI hai, utanI isa granthakI hai / pAThaka zaMkA kareMge ki, pahalI gAthAmeM jo ( yativRSabhaM ' zabda hai, vaha zreSTha AcAryoMkA bAcaka bhI to ho sakatA hai| hama isa bAtako mAnate haiM; parantu sAtha hI yaha bhI kahate haiM ki, granthakattIne isameM apanA nAma bhI dhvanita kiyA hai / isa tarahake namaskArAtmaka gAthA - zloka Adi aura bhI aneka granthoMmeM milate haiM; jinameM kisI tIrthakara Adiko namaskAra kiyA hai aura sAtha hI apanA nAma bhI granthakarttAoMne dhvanita kara diyA hai / nemicandra siddhAnta cakravartIkA yaha gAthArdha sabhIko yAda hogA' vimalavaraNemicaMdaM tihuvaNacaMdaM NamassAmi / ' isI taraha somadeva AcAryane nItivAkyAmRtake prAraMbha meM likhA hai- 'somaM somasamAkAraM somAbhaM somasaMbhavaM / somadevamuniM natvA nItivAkyAmRtaM / ' isakI TIkA meM yaha bAta spaSTa zabdoM meM kaha 539 dI gaI hai ki granthakarttA ne isameM soma arthAt candraprabhakA stavana kiyA hai aura sAtha hI apanA nAma bhI dhvanita kara diyA hai / garaja yaha ki yativRSabhaM ' vizeSaNameM granthakarttAne apanA nAma bhI dhvanita kiyA hai / ( tIsarI gAthA meM kahA hai ki " maiMne yaha grantha pravacanazaktise prabuddha hokara dharmakI prabhAvanAke lie banAyA hai / ise bahuzruta AcArya zuddha kreN| " apanA nAma prakaTa na kiyA hotA to isa gAthAmeM yaha na kahA jAtA ki 'maiMne " isa granthako banAyA hai / isase mAlUma hotA hai ki isake pahale granthakarttA apanA nAma prakaTa kara cuke haiM aura vaha nAma yativRSabha hI ho sakatA hai| 6 aba yaha dekhanA cAhie ki, yativRSabhAcAryakA samaya kyA hai / indranandrike granthase to isakA kucha nizcaya ho nahIM sakatA hai / kyoMki / yativRSabhane jina guNadhara AcAryaka ziSyoMse par3hA thA, unakA samayAdi indranandriko mAlUma hI nahIM thA / ve isa bAta ko spaSTa zabdoMmeM svIkAra karate haiM: guNadharadharasenAnvayagurvaiH pUrvAparakramoM'smAbhiH / na jJAyate tadantraya kathakAgamamunijanAbhAvAt // aisI dazAmeM yativRSabhakA nizcita samaya mAlUma karanA bahuta kaThina hai / sAdhAraNa dRSTi se dekhanese isameM anya kisI granthake' uktaM ca ' zlokAdi bhI nahIM mile, jisase samayanirNaya meM kucha sahAyatA milatI / hA~ yaha bAta avazya kahI jA sakatI hai ki trilokaprajJapti grantha saMskRta lokavibhAgase pahalekA banA huA hai| kyoM ki usameM isakI pacAsoM gAthAyeM uddhata kI gaI haiN| para prAkRta lokavibhAgase pahalekA, arthAt zaka saMvat 380 ke pUrvakA, yaha grantha kadApi nahIM ho sktii| kyoMki isameM jisa kalki - rAjAkA varNana hai, vaha isI granthake samayanirU
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 jainahitaiSI [ bhAga 13 mamirmanner Annann paNake anusAra zaka saMvat 380 ke bAda ko par3hAyA / bhUtabaline jinapAlitako huA hai| kA pddh'aayaa| phira eka guNadhara nAmake AcArya "isa granthake anusAra kalkikI mRtyu vIra- hue / unake ziSya nAgahasti AryamakSuse yati'nirvANake eka hajAra varSa bAda huI hai aura vRSabhane par3hA / yadi ina sabake honemeM 325 zakake 461 varSa pahale athavA 605 varSa pahale varSa lagabhaga mAna liye jAya~ to (683+ vIranirvANa huA hai| yadi ina do matoM se hama dUsare 325= ) 1018 vIranirvANake lagabhaga yatimatako ThIka samajheM, to zaka saMvat 395 meM vRSabhakA samaya ThIka ho sakatA hai / indranandikalkikI mRtyu mAnanI pdd'egii| aisI dazAmeM ko guNadhara aura dharasena AcAryakA pUrvakrama isa granthako prAkRta lokavibhAgake pahalekA mAlUma nahIM thA, isalie ye AcArya asaMbhava banA huA nahIM mAna skte| kyoM ki vaha nahIM jo aMgajJAnake naSTa honeke aura arhadali, zaka 380 meM banA hai| mAghanandi Adike bahuta bAda-lagabhaga 300 kitane pIche banA hai, yaha nizcayapUrvaka nahIM varSa bAda-hue hoN| kahA jA sakatA, para aisA mAlUma hotA hai ki yadi yaha na bhI mAnA jAya-yadyapi na kalkike daza bIsa varSoM ke bAda hI yaha banA mAnanekA koI prabala kAraNa nahIM dikhalAI hogA / kyoMki eka to isameM kalkike bAdake detA-to bhI isameM to sandeha nahIM ki yaha grantha bahuta thor3e hI samayakA varNana hai, aura usameM prAcIna hai| isakI racanAzailI hI nirAlI hai / bhI kalkike putra ajitaMjayake do varSataka dharma- pichale samayake granthoMkI racanAzailIse vaha nahIM rAjya karanekA ullekha hai / yadi yaha do varSataka miltii,| hameM AzA hai ki yadi isa granthakA dharmarAjya karanekI bAta bahuta purAnI hotI, to bArIkIse. adhyayana kiyA jAyagA, jisake use loga bhUla hI gaye hote-granthakartAko bhI lie abhI hamAre pAsa samaya nahIM hai, to isake usakA patA na cltaa| dUsare ajitaMjayake bhItarase hI aise pramANa upalabdha ho sakeMge, jinase bahuta pIche yadi yaha grantha banA hotA to yaha isakI prAcInatA aura bhI spaSTa ho jAyagI / saMbhava nahIM jAna par3atA ki, itane bar3e bhArI Azcarya nahIM jo isake bananekA ThIka samaya bhI granthameM usake bAdake anya rAjAoMkA thor3A nirNIta ho jaay| bahuta ullekha na kiyA jaataa| isa granthake antameM jo kunthunAthAdi tIrthaindranandine yadyapi yativRSabhakA samaya nahIM karoMkA stavana kiyA gayA hai, usameM vIrabhagavAbatalAyA hai, tathApi unhoMne jisa kramase varNana ke stavanakI gAthA yaha hai:kiyA hai, usase kalkike daza pA~ca varSa pIche esa surAsuramaNusiMdavaMdiyaM dhodaghAdikammamalaM / yativRSabhakA samaya honA, asaMbhava nahIM paNamAmi vaDDamANaM titthaM dhammassa kattAraM // 77 // jAna par3atA / * unake kathanAnusAra bIranirvANa pAThaka yaha jAnakara Azcarya kareMge ki yahI saMvata 683 taka aMgajJAnakI pravRtti rahI hai| gAthA zrIkundakundAcAryake suprasiddha grantha pravacanausake bAda ahavAla AcArya hue| unake kucha sArakI prAraMbhaka maMgalAcaraNagAthA hai| yadi samaya bAda ( tatkAla hI nahIM ) mAdhanandi trilokaprajJAptake kartA yativRSabha hI haiM, to yaha hue| unake svargavAsI hone para kucha samaya bAda mAnanA par3egA ki, pravacanasArameM yaha gAthA isI dharasena AcArya hue / inhoMne bhUtabali puSpadanta- granthaparase le lI gaI hai| kyoM ki indranandike
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12 lokavibhAga aura trilokaprajJapti / 531 kathanAnusAra kundakundAcArya yativRSabhase pIche karmoM ke nAza kara cukane para jambU kevalA hue / yativRSabhake bAda hI unhoMne siddhAnta- unake bAda phira koI kevalI nahIM huaa| ina granthoMkI TIkA likhI hai| kandakandakA samaya gotama Adi kevaliyoMke dharmapravartanakA ekatrita jo vikramakI pahalI zatAbdimeM mAnA jA rahA samaya 62 varSa hai // 66-68 / hai, vaha hamArI samajhameM bhrama hai| isa mAnatAkI kuNDalagirammi carimo kevalaNANIsu siridharo siddho| satyatAke viSayameM : bhaTTArakoMkI be-sirapairakI caraNarisIsu carimo supAsacaMdAbhidhANo ya // 69 // paTTAvaliyoMke sivAya aura koI pramANa nahIM paMNasamaNesu carimo vairajaso NAma ohiNANissa / carimo siri NAmo sudaviNayasusIlAdisaMpanno // 7 // diyA jA sakatA / trilokaprajJaptimeM yaha gAthA - mauMDadharesu carimo jigadikkhaM dharadi caMdaguttoM ya / uddhatA nahIM jAna pddtii| kyoMki vahA~ yaha tatto mauDadharAdo pavvajja va gehati // 7 // tIrthakaroMke kramAgata stavanameM kahI gaI hai| artha kevalajJAniyoMmeM sabase Antama zrIdhara parantu isa viSayameM adhika jora dekara koI bhI hue jo kuNDalagirise mukta hue, aura cAraNa bAta nahIM kahI jA sakatI / kyoMki pravaca- Rddhike dhAraka RSiyoMmeM - sabase antima nasAra aura trilokaprajJapti donoMkI hI raca- supArzvacandra hue / isI taraha pA~ca zramaNoMmeM nAkA samaya sandigdha hai| sabase atibhaH vajrayaza hue aura avadhijJAniyoMmeM, harivaMzapurANameM pAlaka Adi rAjAoMkA jI zrutavinayazIlAdisampanna zrInAmake . muni / itihAsa diyA hai, hamArI samajhameM vaha triloka- mukuTadhara, rAjAoMmeM sabase antima candraguptane prajJaptiparase hI liyA gayA hai / trilokaprajJapti- jinadIkSA dhAraNa kii| isake bAda kisI rAjA. kI ve gAthAyeM jinase pAlaka Adi rAjAoMkA na pravajyA yA dAkSA nahA grahaNa kA // 69-71 // itihAsa mAlUma hotA hai, yahA~ uddhRta kI gaMdI ya NaMdimitto vidio avarAjidaM taI jaaii| jAtI haiM aura unakA bhAvArtha bhI likha diyA bhI hiTiyA govaddhaNo cauttho paMcamao raddavAhutti // 72 // jAtA hai / prAcIna itihAsake anveSakoMke lie paMca ime purisavarA caudasapuSI jagani vikkhaaddhaa| te vArasaaMgadharA titthe sirivaDDamANassa / / 73 // ye gAthAyeM bahuta upayoginI siddha hogii| paMcANamelidANaM kAlapamANaM havedi vAsasadaM / .. ina gAthAoMkA silasilA mahAvIra bhagavAnke varirAmaya paMcamae bharahe sudakevalI Natthi // 74 / / nirvANake bAdase zurU hotA hai| artha-nandi, nandimitra, aparAjita,garvidhana jAdo siddho vIro taddivase godamo paramaNANI / 1 bhagavAna mahAvIra ke bAda kevala tIna hI kevala jAdo tassi siddhe sudhammasAmI tado jaado||66|| jJAnI hue haiM, jinameM jambUsvAmI antima the / aisI * tami kada kammaNAse jaMbasAmitti kevalI jaado| dazAmeM yaha samajha meM nahIM AtA ki yahA~ zrIdharako kyoM tatva vi siddhapavaNe, kevaliNo Natthi aNuvaddhA 67 antima kevalI batalAyA, aura ye kauna the tathA kaba vAsahI vAsANi godamapahRdoNa NANavaMtANaM / hue haiM / zAyada ye antaHkRta kevalI hoN| 2 mUlameM paMNa -dhammapayaNakAle parimANaM piNDarUNa 64 // samaNa' zabda hai| mAlUma nahIM, isakA kyA artha hai| ye koI vizeSa prakArake muni jAna par3ate haiN| 3 yadi artha-jisa dina zrIvIra bhagavAnkA yaha grantha chaThI zatAbdikA banA huA ho, to kahanA mokSa huA, usI dina gotama gaNadharako parama hogA ki samrATa candraguptake jaina honeke jo pramANa jJAna yA kevalajJAna huA aura unake siddha upalabdha haiM unameM yaha sabase purAnA hai / 4 zrutAvatArameM hone para sudharmA svAmI kevalI hue| unake kRta- na ndike sthAnameM viSNu nAma likhA hai| -
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 jainahitaiSI [ bhAga 13 aura bhadrabAhu ye pA~ca puruSazreSTha caturdazapUrvadhArI loha ye cAra AcArya AcArAMgake dhAraka hue / khlaaye| ye dvAdazAMgake jJAtA the| ina pA~coMkA zeSa kucha AcArya gyAraha aMga caudaha pUrvake ekatrita samaya eka sau varSa hotA hai| inake bAda eka aMzake jJAtA the| ye saba 118 varSameM bharatakSetrameM isa paMcama kAlameM aura koI zrutakevalI hue / * inake bAda bharatakSetrameM koI AcArAMnahIM huA // 72-74 // vA gadhArI nahIM huaa| gotamagaNadharake bAda yahA~ paDhamo visAha NAmo puhilo khattio jao nnaago| taka 683 varSa hue| yathA:siddhattho dhidisaNo vijao buddhilla gaMgadevA y||75|| 62 varSameM 3 kevalajJAnI ekkaraso ya sudhammo dasapuvvadharA ime suvikkhAdA / 100"" 5 zrutakevalI pAraMpariuvagamado tesIdisadaM ca tANavAsANi // 76 // 183 " " 11 gyAraha aMga aura dazapUrvadhArI savve su vi kAlavasA tesu adIdesu bharahakhettami / 220 "" 5 gyAraha aMgake dhArI viyasaMtabhavvakamalA Na saMti dasapuvvidivasayarA // 77 // 118 // " 4 AcArAMgake dhArI artha-vizAkha, proSThila, kSatriya, jaya, nAga, siddhArtha, dhRtisena, vijaya, buddhilla, gaMgadeva aura 683 chaH sau tirAsI varSa / sudharma ye gyAraha AcArya dazapUrvake dhArI vikhyAta vIsa sahassaM ti sadA sattArasa vaccharANi sudatitthaM / hue| ye saba ekake bAda eka 183 varSameM he| dhammapayaTTaNahedU vecchissadi kAladoseNa // 83 // tettiyamette kAle missadi caaurnnsNghaao| ina sabake kAlavaza honepara bharatakSatrameM bhavya aviNIdummedhAviya asUyako tahaya pAeNa // 84 // rUpI kamaloMko praphullita karanevAle dazapUrva ke sattabhayaahamadehi saMjuttA sallagAravavareehiM / . dhAraka sUrya phira nahIM hue // 75-77 // kalahapio rAgaTTho kUro kohAduo loho // 85 // Nakkhatto jayapAlo paMDua dhuvaseNa kaMsa AiriyA / Na kasa Airiyo / artha-(paMcamakAla 21000 varSakA hai| ekkArasaMgadhArI paMca ime vIratitthammi // 78 / / . isameM 613 varSa taka zrutajJAna rahA, ataeva zeSake) doNisayA vIsajudA vAsANaM tANa piMDaparimANa / 20317 varSa taka dharmapravRttikA hetubhUta zrutatesu atIde Natthi hu bharahe ekkArasaMgadharA // 79 // / tIrtha kAladoSase vicchinna rahegA / itane samaya ___artha-nakSatra, jayapAla, pANDu, dhruvasena, aura taka cAturvarNa saMgha ( munisamUha ) meM prAyaH avi. kaisa ye pA~ca AcArya gyAraha agAke dhAraka nIta, durbaddhi, IrSAla, sAta bhaya ATha madoM aura hue| inake samayakA ekatra parimANa 220 zalyAdise yukta, kalahapriya, rAgI, krUra, krodhI varSa hotA hai / inake bAda gyAraha aMgakA dhAraka aura lobhI muni utpanna hoMge // 83-85 // aura koI nahIM huaa| . * zrutAvatAra ( indranandikRta ) meM subhadrAdi cAroM paDhamo subhaddaNAmo jasamaddo taha ya hodi jsvaahuu| . AcAryoMkA hI samaya 118 varSa batalAyA hai, usameM turiyo ya loyaNAmo ede AyAraaMgadharA // 8 // / 80 // aMga-pUrvAzajJAniyoMkA samaya zAmila nahIM mAlUma sesekkarasaMgANi coddasa putraannmekkdesdhraa| .. hotaa| para yahA~ unakA samaya zAmila batalAyA hai| ekkasaya advArasa vAsajudaM tANa parimANaM // 81 // zrutAvatArameM aMzajJAniyoMke vinayaMdhara, zrIdhara, zivatesu adIdesu tadA AcAradharA Na hoti bhrhNmi|| datta, arhaddatta ye cAra nAma bhI batalAye haiN| para godamamuNi pahudINaM vAsANaM chassadANi tesIdI // 42 // inakA samaya judA nahIM diyA hai| isase jAna par3atA 'artha-subhad, yazobhadra, yazobAhu, aura ha ki inakA samaya una 118 varSoM meM hI zAmila hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12] lokavibhAga aura trilokaprajJapti / 533 vIrajiNaM siddhigade causada igisahi vAsa primaanno| NivANagade bAre causada igiMsahi vAsaviccheda / kAlaMmi adikkaMte uppaNo ettha sagarAo // 86 // jAdo ca sagaNariMdo rajjaM vassassa dusaya vAdAlA 93 ahavA vIrosiddhe sahassaNavakami sgsynbhhiye| paNasIdimi yatIde paNamAse sagaNio jAdA // 8 // doNisadA paNavaNNA guttANaM caumuhassa vAdAlaM / (pAThAntaraM vassa hodi sahassaM keI evaM parUvaMti // 14 // coisa sahassa saga saya te NaudI vAsakAlavicchede / artha-vIranirvANake 461 varSa bItane para vIresarasiddhIdo uppaNNo samaNio ahavA // 88 // zaka rAjA haA aura isa vaMzake rAjAni (pAThAntaraM) ... 242 varSa rAjya kiyaa| unake bAda guptavaMzake NivvANe vIrajiNe chavvAsa sdesupNcvrisesu| ... rAjAoMkA rAjya 255 varSataka rahA aura phira , 'paNamAsesu gadesuM saMjAdo sagaNio ahavA // 89 // caturmukha ( kAlki ) ne 42 varSa rAjya kiyaa| artha-vIra bhagavAnake mokSake bAda jaba koI koI loga isa taraha (461+242+255 461 varSa bIta gaye, taba yahA~ para zaka nAmakA +42=1000) eka hajAra varSe batalAte haiN| rAjA utpanna huaa| athavA bhagavAnake mukta jaM kAle vIra jiNo NisseyasasaMparya smaavnnnno| honeke bAda 9785 varSa 5 mahIne bItane para zaka rAjA huA / (yaha pAThAntara hai|) takkAle abhisitto pAlayaNAmo avaMtisudo // 95 // athavA vIrezvarake siddha honeke 14793 varSa pAlakarajaM sahi igisaya paNavaNNa vija pavaMsabhavA / bAda zaka rAjA huaa|(yh pAThAntara hai|) athavA cAle murudayavasA tIsaM vaMsA su pussamittaMmi // 56 // vIra bhagavAnake nirvANake 605 varSa aura 5 vasumitta agnimittA sahI gaMdhabbayA visayamekkaM / mahIne bAda zaka rAjA huA // 86-89 // NaravAhaNo ya cAlaM tato bhacchadraNA jAdA // 97 // __ *ina gAthAoMse mAlama hogA ki isa samayase bhaccha?NANa kAlo doNi sayAI havaMti vAdAlA / lagabhaga 1200 varSa pahale bhI mahAvIra bhagavAnake tatto guttA tANaM raje doNiyasayAbhi igitIsA // 98 nirvANakAlake viSayameM sandeha thaa| eka mata thA ki tatto kakkI jAdo iMdasudo tassa caumuho nnaamo| unakA nirvANa zakase 461 varSa pahale huA hai aura dUsarA sattari varisA AU viguNiya-igivIsa rajjattoM // 99 thA ki nahIM 605 varSa pahale huA hai / (trailokyasAra artha-jisa samaya vIra bhagavAnakA mokSa aura harivazapurANa AdimeM yaha dUsarA mata hI mAnA gayA hai|) inake sivAya tIsare aura cauthe mata bhI huA, ThIka usI samaya avanti (caNDapradyota )the jo bahuta hI vilakSaNa the| unake viSayameM to kA putra pAlaka nAmaka rAjA abhiSikta huA kucha kalpanA hI nahIM kI jA sktii| unake anusAra usane yA usake vaMzane 60varSa taka rAjya kiyA, zakase hajAra pA~casau nahIM, kinta nau hajAra aura caudaha usake bAda 155 varSataka vijayavaMzake rAjAoMne, hajAra varSa pahale bhagavAnakA nirvANa huA thA! aura bar3e Azcarya kI bAta to yaha hai ki yaha bAta usa samaya eka yaha bAta hinduoMke purANoMse aura jainagranthoMse siddha bar3e bhArI granthameM bhI ullekha karane yogya samajhI jAtI hotI hai| Azcarya nahIM jo usIkI kRpAse jnthii| jo loga upalabdha jainagranthoMko bhagavAnakI sAkSAt sAhitya naSTa kiyA gayA ho aura jainadharmake mukhya divyadhvanikI nidhAnta 'kApI' samajhate haiM aura unameM pradezoMmeMse jainadharma nirvAsita kara diyA gayA ho| jarAsA bhI sandeha karaneko sthAna nahIM pAte haiM, isIse to jainadharmakA chaThI zatAbdise pahalekA sAhitya unheM isa matabheda para khAsa taurase dhyAna denA caahie| bahuta hI kama nAma mAtrako milatA hai| vidvAnoMko isa kalki rAjA jainadharmakA bahuta bar3A zatru thaa| viSayameM kucha adhika prakAza DAlanA caahie|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI [bhAga 13 40 varSa taka murudaya ( maurya ?) vaMzane aura aha sAhiyANa kakko Niyajoggo jaNapade payatteNa / 30 varSe taka puSyamitrane rAjya kiyA / phira sukkaM jAcadi luddho pikkaM jAvatAva samaNAo // 101 // 60 varSa taka vasumitra agnimitrane, 109 dAUNaM piMDaggaM samaNA kAloya aMtarANaM pi| varSa taka gandharva rAjAoMne aura 40 varSa gacchaMti ohiNANaM ujai tesu ekaMpi // 102 // : taka naravAhana yA nahapAna rAjAne. rAjya akovi asuradevA ohodo muNigaNANa uvasagaM / kiyaa| isake bAda bhratyAndhrarAjA hue| ina bhratyA- NAdaNaM tarakko mAredihu dhammadohiMti // 103 // kA rAjya 242 varSe taka rahA / inake bAda gu- kakkisuto ajidajaya NAmo rakkhaMti Namadi taccaraNe / ptoMkA rAjya 231 varSa taka rahA aura taba kalki taM rakkhadi asuradeo dhamme rajjaM karejaMti // 104 // utpanna huaa| yaha indrakA putra thA aura catu- tato dobe vAso sammaM dhammo payadi jaNAMNaM / makha isakA nAma thaa| vaha 70 varSe taka jiyA kamaso divase divase kAlamahappeNa haiN|ede / / 105 // aura 42 varSa taka usame rAjya kiyaa| isa evaM vassa sahasse puhakakkI havei ikkke ko| taraha bhI saba milAkara (60+155+40+ paMcasayavaccharesu ekeko tahama ukkakkI // 106 // 30+60+100+40+242+231+42: artha--jaba kalkine apane yogya dezoMko 1000)eka hajAra varSa hAta hai / yatnaparvaka jIta liyA, taba vaha atizaya lubdha AcAraMgadharAdo paNahattarijuttadusayavAsesuM / banakara jisa tisa zramaNa ( jainamuni) se zulka bolINesuM baddho paTTo kakkIsa NaravaiNo // 10 // yA kara mA~gane lgaa| isa para zramaNa apanA pahalA artha---AcarAMgadhArIke bAda 2 grAsa de dekara bhojanameM antarAya ho jAnese jAne tane para kalki rAjA paTTa para baiThA / AcArAMga- lo| una maniyoM meM se kisI ekako avadhijJAna dhArIkA astitva vIra ni0 saMvat 683 taka ho gayA / udhara koI asura-avadhijJAnase yaha thA / usameM 275 jor3anese 958 hue| isameM jAnakara ki muniyoMko upasarga ho rahA hai-AyA 42 varSa kalkike rAjyake milAnese pUre 1000 aura usane dharmadrohI kalkiko mAra ddaalaa| kalkiho jAte haiN| kA ajitaMjaya nAmakA putra thA, usako asurane ___1 granthakartAko jAna par3atA hai, yahI mata mAnya bacA diyA aura usase dharmarAjya karAyA / isake hai ki zakase 461 varSa pahale bhagavAnkA nirvANa bATa do varSa taka logoMmeM dharmakI pravRtti acchI huA thA / 2 harivaMzapurANameM jo isI abhiprAyake taraha hotI rahI; parantu phira dinoM dina kAlake zloka haiM aura jo hamArA vizvAsa hai ki, isI granthase anuvAda kiye gaye haiM, murudayakA anavAda maraNDa mAhAtmyasa usako hAnatA hone lgii| Age isI kiyA gayA hai / 3 sUlameM 'gandhava' zabda hai taraha pratyeka eka eka hajAra varSa meM eka eka jisakI chAyA 'gandharva' hotI hai, para harivaMzapurANake kalki aura pratyeka pA~ca pA~ca sau varSameM. eka eka karttAne 'gadabha' mAnakara isake paryAyavAcI zabda upakalki hogA / / 101-106 // ..... 'rAsabha' ko ina rAjAoMke lie prayukta kiyA hai ! kyA hI acchA ho yadi yaha prAcIna grantha 1 harivaMzapurANameM ' bhacchahANaM ' kA anuvAda upakara prakAzita ho jAya / yadi koI dharmAtmA 'bhavANasya ' kiyA hai; parantu vaha Thoka nahIM mAlUma sajjana sahAyatA kareM to yaha 'mANikacanda-granthahotA / isa zabdase granthakartAkA matalaba AndhrabhRtya rAjAoMse jAna par3atA hai| ye bahuta prasiddha rAjA mAlA' meM nikAlA jA sakatA hai| lagabhaga DeTa hue haiN| 'bhacchaddhANaM ' zabda mAnanese usakA anu- hajAra rupaye meM isa granthakA uddhAra ho sakatA hai| vAda ' bhRtyAndrANAM' kiyA jA sakatA hai|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12 ] bAbAjIkA svabha bAbAjIkA svama | ( lekhaka, zrIyuta ThAkuradAsajI vidyArthI / ) (9) sandhyAsamaya eka bAbAjI, sAyaM kRtya samApana kara lur3haka rahe nidrAbhibhUta ho, eka kUpake taTa Upara / lage dekhane svapna ho gayA byAha eka yuvatIke saMga; hue vyatIta bahuta dina isa vidhi, rahe ra~ge ramaNIke raMga / ( 2 ) varddhamAna isa praNAya-vRkSakA, eka madhura phala putra huA; isa sutase vibhakta bhI unameM, praNaya-vega nita vRddha huA / zizu jaba dabane legA bIcameM, leTe the ve donoM ora; kahane lagI kAntase kAntA-" jarA khisaka jAo usa ora " / ( 3 ) leTe leTe lage khisakane, vahA~ kUpameM patita hue; asthi-yoga vyucchinna hue saba, kSaNameM jIvanarahita hue / 'prabala vAsanAyeM mAnavakI, sotemeM bhI pAsa raheM / kareM aniSTa ananta, antameM, usakA satyAnAza kareM // zvetAmbara sampradAya ke granthoMmeM / arooar varNana | 535 [ lekhaka, zrIyuta muni jinavijayajI / ] kalki rAjAke viSayameM digambara jaina graMthoM meM jo 'kucha likhA huA hai, usakA paricaya, pAThakoMko isI aMka meM prakAzita hue zrIyuta kAzIprasAdajI jAyasavAla ke lekha se aura 'lokavibhAga tathA trilokaprajJapti' zIrSaka saMpAdakIya - lekhase ho jAyagA / premIjIkI icchA huI ki zvetAmbarasaMpradAyake granthoM meM isa viSaya meM kyA likhA gayA hai, so bhI pAThakoM kA mAlUma ho jAnA cAhie, ataeva 'isa lekhake likhanekI AvazyakatA huii| 8 kalki ke varNanavAle jitane zvetAmbarIya graMtha hamAre dekhane meM Aye haiM, unameM sabase purAnA grantha mahAvIracariyaM vikramasaMvat 1141 kA banA huA hai / yaha prAkRta bhASAmeM hai aura isake racayitA ambadeva upAdhyAyake ziSya nemicandra AcArya haiM / isake aMtabhAgameM, gautama gaNadhara ke pUchane para zramaNa bhagavAn mahAvIradeva paMcamakAlakA svarUpa varNana karate hue kahate haiM:chahiM vAsANasaehiM paMcahi vAsehiM paMcamAsehiM / mama nivvaNagayassa u uppajjiesai sago rAyA // terasavAsasahiehiM navuttarehiM sagAu kusumapure / hohI kakI pante kulamma keuvva duTTappA // arthAt - " he gotama, mere nirvANakAla bAda 605 varSa aura 5 mahIne bItane para rAjA utpanna hogA aura usake 1309 varSa
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 . jainahitaiSI- [bhAga 13 bAda ( mahAvIra nirvANase 1914 varSa bAdaM ) AhAra, vasati aura vastrAdike lobhase vahIM raha kusumapura (pATalIputra-paTanA ) meM, prAnta jAyeMge aura kaheMge ki, kAlake svabhAvase aura karmake (nIca ) kulameM kalki nAmakA eka duSTAtmA prabhAvase jo kucha zubha-azubha honA hogA, vaha janma legaa|" isake bAda kalkikA bahutasA avazya hI hogA, use kona roka sakatA hai ? varNana diyA hai jisakA sAra yaha hai ki kalki isake bAda kalki tamAma dharmoMke sAdhu-saMnyAsijanmase hI atizaya krUra, nirdaya, ghAtaka aura yoMse kara vasala karegA aura aMtameM jainasAdhuoMse lobhI hogA / usake janmasamayameM. matharAmeM bhI kara maaNgegaa| isa para ve kaheMge ki he rAjan ! rAma aura kRSNake maMdira sahasA gira pa- hama to kevala bhikSAvRttise apanA jIvananirvAha DeMge ! dezameM sarvatra hI cora, rAjavirodha, karate haiN| hamAre pAsa 'dharmalAbha' ke sivAya rAjyabhaya, durbhikSa aura anAvRSTi Adi bhayaMkara aura kyA cIja hai, jo Apako dI jAya? isa para upadrava maceMge / vaha 18 varSa taka kumArAvasthAmeM, bhI jaba vaha kucha dhyAna na degA aura ulaTA rahegA aura utane hI samayataka janatAmeM kruddha hogA, taba nagara-devatA prakaTa hokara mahAmArI pracalita rhegii| phira vaha pracaNDa rAjA kahegI; ki kyA tU maranA cAhatA hai, jo muni banegA / eka dina vaha zaharameM ghUmatA haA yoMko isa prakAra satA rahA hai ? isase vaha pA~castUpoMko dekhegA aura logoMse unakA hAla bahuta bhaya-bhIta hogA aura muniyoMke caraNoMmeM pUchegA / loga kaheMge ki, pUrvameM yahA~para nanda par3akara svakRta aparAdhakI kSamA mA~gegA / isake nAmakA eka atyaMta samRddhizAlI rAjA ho bAda.17 dinataka lagAtAra mUsala-dhAra jalavRSTi gayA hai| usake pAsa ananta suvarNarAzi thii| hogI, jisase gaMgA aura zoNanadake pUra A ye stUpa usIke banavAye hue haiM / inake bhItara jAyeMge aura unameM sArA hI nagara baha jAvegA / usIkI gAr3hI huI suvarNarAzi saMrakSita hai| use eka prAtipada nAmake AcArya, kalki rAjA, koI nikAla nahIM sktaa| yaha sunakara vaha una aura thor3ese nagara-nivAsI lakar3iyoMke sahAre stUpoMko khadavA DAlegA aura unameMse usa suvarNa- tairakara baca jaayeNge| isake bAda nanda rAjAke rAziko nikAla legA / isake bAda lobhake stUpoMmeMse mile hue dhanake dvArA kalki phira eka vazIbhUta hokara vaha aura bhI aneka sthAnoMko nayA nagara basAyagA aura zAntike sAtha nIti. khudavAyagA / abhimAnase andhA hokara vaha anya pUrvaka rAjya karane lagegA, aneka jaina maMdira bana saba nRpatiyoMko tRNavat samajhane lagegA / kucha jAya~ge aura sAdhu pUrvakI hI taraha sarvatra sukhapUrvaka dinoMke bAda jaba vaha apane nagarakI jamInako vicarane lgeNge| dhAnyakA bahuta sukAla ho khudavAne lagegA, taba usameMse eka pASANakI gaU jaaygaa| isa prakAra vaha 50 varSa taka surAjya, nikalegI aura vaha bhikSAke lie jAte hue jaina kregaa| parantu jaba usakI mRtyu nikaTa A jAyagI sAdhuoMko apane sIMgoM dvArA mAraneko daur3egI ! taba usakI buddhi phira bigdd'egii| pUrvakI taraha phira yaha dekhakara jo sthavira sAdhu hoMge ve soceMge ki bhI vaha sAre bhikSukoMse kara mA~gegA / jainamuniyoMse bhaviSyameM yahA~ para bar3A bhArI jalopasarga hogA, bhI vaha unakI bhikSAkA SaSThAMza yA chaThA hissA isa lie isa pradezako chor3akara kahIM anyatra cale karake rUpameM lenA cAhegA / jaba muni kara denese jAnA cAhie / aisA vicAra kara kitane hI sAdhu inkAra kareMge, taba vaha unheM eka bAr3emeM pazuto anya pradezoMmeM cale jAyeMge aura kitane hI oMkI taraha banda kara degaa| munijana isa
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvetAmbara sampradAya ke granthoMmeM kalkikA varNana / aGka 12 ] saMkaTako dekhakara zandrakA smaraNa kreNge| taba zakrakA siMhAsana kaMpita hogA, aura isase vaha zramaNa saMghakA saMkaTa jAnakara eka vRddha brAhmaNake veSameM kalkike pAsa pahu~cegA, aura use zramaNoM ko chor3a dene ke lie tathA unase bhikSAkA SaSThAMza na mA~ganeke lie bahuta samajhAyagA / parantu aMtameM jaba vaha kucha bhI na sunegA, ulaTA usakA hI tiraskAra karaneke lie udyata ho jAyagA, taba zatra use siMhAsana parase nIce paTaka degA aura lAtoM tathA mukkoMse mAra mAra kara mAra DAlegA / isa prakAra 86 varSakI Ayu pUrI karake vaha narakako prayANa karegA / isake bAda indra usake datta nAmaka putrako rAjA banAkara aura jainadharmakI zikSA dekara svargalokako calA jAyagA / yaha datta rAjA nItipUrvaka rAjya karegA, jainadharmakI prabhAvanA karegA aura pRthvIko jainamandiroMse maNDita kara degaa| isake bAda pA~caveM kAlake aMtataka dharmakI niraMtara pravRtti rahegI / hemacandAcAryakRta mahAvIracaritra meM bhI akSarazaH isI tarahakA varNana hai / isameM bhI kalkikA janmakAla mahAvIra - nirvANAse 1914 varSabAda batalAyA hai / vizeSameM usake janmakA mahInA bhI likhA hai, jo caitra hai / isake sivAya usake kalki, rudra aura caturmukha ye tIna nAma bhI batalAye haiM: mannirvANAddvateSvabdazate'tre konaviMzatau / caturdazAyAM ca mlecchakule caitrASTamI dine || viSTau bhAvI nRpaH kalkI sa rudro'tha caturmukhaH / nAmatrayeNa vikhyAtaH pATalIputrapattane // jinaprabhasUrine apane 'vividha tIrthakarUpa' ke * apApI kalpa' nAmaka prakaraNa meM bhI kalkikA 1 mahAvIracaritra vi0 saMvat 1220 meM banA hai / 2 isakA racanA samaya vikrama saMvat 1387 hai / yaha dakSiNake devagiri ( daulatAbAda ) nagarameM banAyA gayA thaa| 537 varNana likhA hai / isameM Uparake donoM caritroMse kahIM kahIM kucha vizeSatA hai, para janmakAlameM koI pharka nahIM hai| likhA hai, ki-- "egUNavIsAsu sasuM cauddasAhiesu varisesu vakatesu caudasasaya bAyAle vikkamakAle pADaliputte nayare cittasuddhahamIe addharate vikiraNe mayara lagge vahamANesu magaha seNAbhihANassa gi jasadevIe uyare caMDAlakule kakvirAyassa jammo bhavissai / ege eva mAsu vIrAo iguNavIsaM saehiM varisANa aTTAvIsAe / paMcamAsehiM hohI caMDAla kulaMmi kAka nivo // "" isa avataraNa meM mahAvIranirvANake 1914 varSa ke sAtha vikramakAla 1442 kA bhI spaSTa ullekha kiyA gayA gayA hai, tathA kalkike mAtApitAkA nAma bhI kramase jasadevI aura magahaseNa likhA hai, jo pUrvokta caritroMmeM nahIM hai / isa kalpa meM yaha bhI likhA hai ki kalki apane rAjyake 36 veM varSa meM bharatakSetrake tIna khaNDoM kA svAmI banegA / (inakA 'svAmI, jainagranthoMke anusAra, vAsudeva aura prativAsudeva ke sivAya, aura koI nahIM ho sakatA / ) kalkike khajAne ke dhanakA aura sainyakA parimANa bhI isameM vizeSa diyA huA hai / yathA 66 'tassa ya bhaMDAre navanavai sutraNa koDAkoDIo, caudasa sahassA gayANaM, sattAsI lakkhA assANaM, paMcakoDIo pAikkANaM hiMdu-turukka - kApharANaM / " * arthAt - kalkike pAsa 99 koTAkoTI muhareM, 14 hajAra hAthI, 27 lAkha ghor3e tathA hiMdU, turuSka aura kAphiroM (?) kI- 5 karor3a paidala senA thI ! * pracalita matase mahAvIranirvANa saMvat 1914 meM vikrama saMvat 1444 hote haiM, para yahA~ para 1442 likhe haiM | mAlUma nahIM yaha 2 varSakA aMtara kyoM hai / - lekhaka / par3atA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jainahitaiSI [bhAga 13 kalkike bAdake varNanameM likhA hai ki- para sAtha hI hama dekhate haiM ki jaba digambarIya " datto ya rAyA bAvattari varisAu paDidiNe kathanameM bahuta kucha aitihAsika tattva maujUda jiNaceiyamaMtyiM mahI kAhI . logaM ca suhiyaM hai-jaisA ki zrIyuta jAyasavAlajIne aura pro0 kAhi tti / dattassa putto jiyasattU tassa vi ke. bI. pAThakane apane lekhoMmeM siddha kiyA haimehaghoso / kakki aNaMtara mahAnisIhaM na vaTThi- taba zvetAmbarIya kathanameM koI tattva najara nahIM ssai / dAvAsasahassaTiiNo bhAsarAsIgahassa pIDAe aataa| mahAvIrakI 10vIM zatAbdikI apekSA niyattAe ya devAvi daMsaNaM dAhiti / vijjA-20vIM zatAbdi hamAre bahuta nikaTa hai| maMtA ya appeNavi jAvAiNA pahAvaM dasissaMti, ohi- usake Upara kevala 5 hI zatAbdiyoMkI taheM NANaM jAisaraNAi bhAvAya kiMci payahissati / ". jamI huI haiM aura ina tahoMkA hAla hameM bahuta arthAt-kalkikA putra datta 72 varSataka kucha jJAta hai, ataH inake nIce dabI huI cIjoMko lagAtAra jainamaMdira banavAtA rahegA aura logoM- hama sulabhatAke sAtha dekha sakate haiM, athavA yoM ko sukhI karegA / usakA putra jitazatru hogA kaheM to bhI cala sakatA hai ki inake nIce aura usakA meghaghoSa / kalkike bAda 'mahA- aisI koI moTI cIja nahIM dabI huI hai jo nizIthasUtra ' lupta ho jAyagA / mahAvIrake ni- hamase ajJAta ho| aisI dazAmeM, yaha kahanA par3egA varvANakAla para do hajAra varSakI sthitivAlA ki zvetAmbarIya graMthoMkA bhaviSyakathana satya nahIM ' bhasmarAsI' nAmakA graha hai / usake utara nikalA / aura isI prakAra digambarIya kathanake jAne para deva bhI manuSyoMko darzana deMge, bhI eka bhAgakA vahI hAla hai / kyoM ki digavidyA-maMtra Adi bhI apanA prabhAva dikhAveMge, aura mbaragranthoMke anusAra pA~caveM kAlake pratyeka avadhijJAna tathA jAtismaraNa Adi jJAnake bhAva 1000 varSoMke aMtameM eka eka kalki aura bhI kucha kucha mAlUma pdd'eNge| pratyeka 500 varSoMke aMtameM eka eka upakalki ____ isI prakArakA kathana aura aura graMthoM meM bhI hogA / para yaha bhaviSyavANI ThIka nahIM utarI / hai / digambarIya kathana aura zvetAmbarIya kathanameM zvetAmbarIya granthoMmeM kalkikA jo samaya varNyavastumeM adhika antara na hone para bhI samaya- diyA hai vaha digambarIya graMthoMke hisAbase dUsare kathanameM bahuta antara hai / digambaragraMthakAra kalkikA samaya hai / ataH digambarIya kathanake jaba kalkikA AvirbhAvamahAvIra nirvANase eka anusAra bhI mahAvIrakI 20 vIM zatAbdimeM eka hajAra varSa pIche batAte haiM, taba zvetAmbara vIra- kalki honA caahie| nirvANakI 20 vIM zatAbdI meM / jina jina digambara graMthakAroMne mahAvIra kI 10 vIM digambara granthoMmeM yaha varNana hai ve prAyaH mahAvIra- zatAbdivAle jisa kalkikA varNana kiyA hai, nirvANase 1000 varSa bAdahIke bane hue haiM, usakA jikra zvetAmbaroMne kyoM nahIM kiyA, yaha ataH unake kartAoMkA vizvAsa thA ki kalki bAta bhI khAsa taurase vicArane lAyaka hai| kalkiho cukA / paraMtu jina zvetAmbarIya graMthoMkA kA varNana karanevAle, trilokaprajJApti, harivaMzaUpara ullekha kiyA hai, ve graMtha mahAvIrakI 20 vIM purANa aura uttarapurANa Adi digambarIya graMtha, zatAbdike pUrvake bane hue haiM, ataH unake raca- mahAvIracaritra aura tIrthakalpa Adi zvetAmbayitAoMkA vizvAsa bhaviSyatke Upara avalaMbita rIya graMthoMse nizcaya hI pUrva meM bane haiM, taba kyA thaa| yaha bAta khAsa taurase dhyAna dene yogya hai| hemacandrAcArya aura jinaprabhasUriko una diga
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12] . svraajy-sopaan| mbarIya graMthoMkA patA na hogA, jo isa taraha AcAryoMko bhI 10 vIM zatAbdike kalkikA unhoMne mahAvIra-nirvANakI 10 vIM zatAbdike patA na lagA hogA aura isa kAraNa unhoMne ukta bhUtapUrva kalkiko 20 vIM zatAbdivAle bhaviSya- digambarIya kathamako avizvasta samajha kara kAlameM le jAnekA prayatna kiyA? isa viSayameM kalkike janmakI maryAdAko 1000 varSa aura hamane do bAteM socI haiM; eka to yaha ki yA to Age bar3hA kara use bhaviSyake lie rakha chor3A hogaa| digambarIya kathanakA hAla zvetAmbaroMko mAlUma maiMne eka grantha aisA bhI dekhA hai jisameM kalkike hI nahIM thA, aura dUsarI yaha ki mAlUma hone janmako vIranirvANa 1914 se uThAkara vikrama para bhI unhoMne aisA likhA ho to, isameM yaha saMvat 1914 meM pheMka diyA gayA hai ! aura isa kAraNa ho sakatA hai ki vaha 10 vIM zatAbdi- samaya yadi yaha kyoM' aura 'kyA' kA yuga na vAlA kAla una AcAryoke utane hI nikaTa upasthita ho jAtA, to usakI maryAdA aura bhI thA jitanA ki hameM 20 vIM zatAbdivAlA hai| hajAra pA~casau varSa bar3hA dI jAtI; paraMtu aba jisa taraha hameM 20 vIM zatAbdike kalkikA . to loga yA to kalkikA patA hI lagA lenA koI patA nahIM lagatA aura isa kAraNa ukta cAhate haiM, yA usake astitvako AkAzakusuma kathana para vizvAsa nahIM AtA, usI taraha una hI banA denA cAhate haiN| kharAjya-sopAna / (lekhaka, paM0 rAmacarita upAdhyAya / ) .... kyA svarAjya hai khela tamAzA ? usako samajho der3hI khIra, para to bhI vaha mila jAvegA, manameM honA nahIM adhIra / usakA pUrA mUlya Apane, kyoMki abhI taka diyA nahIM, yA ki Apane samucita usakA, yatna abhI taka kiyA nhiiN||1|| karake pUrNa vicAra-parvako, aba udyoga-parva par3hie, * kacchapa-gatiko chor3a siMhakI gatise jhaTa Age bar3hie / kSudra vinna-pazu turata mArgase dekha tumheM haTa jAveMge, sukhake sAdhana sabhI tumhAre, sammukha daur3e AveMge // 2 // jo bhAratako yogya na kahate, ve karate haiM bhArI bhUla, . ---- yA unakI maMti para baiThI hai, gAr3ha svArthakI gandI dhuul| rAja-kAjakA sUtra kabhI kyA, hAtha hamAre rahA nahIM? ... .... kyA AryokA rakta, pasInA deza-videzoM bahA nahIM ? // 3 // moha-vivaza jo matike andhe, karate haiM bhArata-upahAsa.. ... .. . mano unhoMne nahIM par3hA hai, kabhI hamArA kucha itihAsa /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 jainahitaiSI - vividha videzoMke rakSaka the, zikSaka bhI sabake the hama, dukhI dIna yA parAdhIna bhI, kahie to kabake the hama ? // 4 // saba kahate haiM hAtha uThAkara, apane priya svarAjyake hetu jo kucha ho para nahIM haTeMge, nabhameM bhI bA~dheMge setu / kabhI prakRtikI dhArA calakara, bIca mArgameM rukI nahIM, kabhI AgakI lapaTa prakaTa ho, nIce mukhakA jhukI nahIM // 5 // dRr3ha AzA hai bahuta zIghra hI, hama sabakI pUjegI cAha, pA svarAjyako bhArata-manakI, turaMta dUra hovegI dAha / kAlI ghaTA uThI vighnoMkI, titara bitara ho jAvegI, deza-vinAzaka ajJoMkI bhI, vikRti buddhi kho jAvegI // 6 // nyAya tulA para tula jAvegA, bhArata bhI sandeha nahIM, kisI bhA~ti niHsIma nirantara rahatI hai andhera kahIM ? | jalameM anala, upala para kairava, kAlacakra upajAtA hai, acalA calatI hai, mArutakA calanA bhI ruka jAtA hai // 7 // yadi svarAjyakA ripu svarAjya hI, ho jAve paravAha nahIM, jo cAhe so moha nIMdameM, so jAve paravAha nahIM / grISma divAkara udita huA hai, tAre nahIM rahe to kyA ? siMha- samUha banA hai yadi, mRga sAre nahIM rahe to kyA ? // 8 // apanI vastu cAhate hama haiM kauna TokanevAlA hai ? jaise hogA usako leMge, kauna rokanevAlA hai ? | bhikSA nahIM mA~gate hama haiM jA kara kabhI kisIke pAsa, nyAya cAhate haiM hama dRr3ha ho, ho sakate haiM nahIM hatAza // 9 // hama bhI mAnava haiM mAnavatA hamameM bhI hai bharI huI, isI lie hI cAha hamArI abhI nahIM hai marI huI, kyoM svarAjya yA rAjya prApta kara, sabhI manuja Ananda kareM ? viphalamanoratha ho hama hI kyoM, jalatI jalatI Aha bhareM ? // 10 // kyoM anItiko kareM kabhI hama anyAyI kyoM kahalAveM ? dharma-nIti ke lie bhale hI sukha pAveM yA mara jAveM / kyoM svarAjya hamako na milegA, kyoM na satya vijayI hogA ? svAdhInA devIkA jagameM kauna nahIM praNayI hogA ? // 11 // svAvalambake raMga-maca para tANDavanRtya dikhAveMge, hama bhAratako svarga banAnA sIkheMge sikhalAyeMge / phira svarAjya to svayaM hamAre caraNoM para gira jAvegA, satsAhasa kara kauna jagatameM apanI vastu na pAvegA ? // 12 // jananI janmabhUmimeM kisako prema nahIM hai aparampAra ? karmavIrake lie kaunasA karma huA hai agama apAra ? sote the para jaga baiThe hama aba phira kabhI na soceMge, [ bhAga 13 cAhe kucha ho, nija svatvoMko jIte kabhI na khoveMge // 13 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12 ] dravyasaMgraha | vidyAse, balase, vaibhavase, vimala buddhise sahitaviveka, karmayogako siddha kareMge, manameM nahIM DareMge neka / A svatantrate mila jA hamase, sabhI bhA~ti aba haiM taiyAra, cAhe prathama parIkSA kara le, hama na haTeMge kisI prakAra // 14 // jisase dainya dUra hotA hai vahI hameM mila gaI jar3I, jo mRtaka jIvita karatI hai, nikaTa khar3I hai vahI ghar3I / kyoM mukha mor3eM? hama svarAjyako prApta kareMge jaise ho, tana mana se hama jise kareM vaha kAma nahIM phira kaise ho ? // 15 // dravya saMgraha / (samAlocanA / ) 541 le0 -zrIyuta bAbU jugalakizorajI mukhtAra / ) ArA se zrIyuta kumAra deveMdra prasAdajIke AdhipatyameM ' di saikreDa buksa Apha di jainsa' arthAt ' jainiyoMke pavitra graMthaH ' nAmakI eka graMthamAlA nikalanI AraMbha huI hai, jisake janarala eDITara yA pradhAna saMpAdaka zrIyuta prophesara zaracandra ghozAla ema. e. bI. ela., sarasvatI, kAvyatIrtha, vidyAbhUSaNa, bhAratI nAmake eka baMgAlI vidvAna haiM / isa graMthamAlAkA pahalA graMtha ' dravyasaMgraha ' jo abhI hAla meM prakAzita huA haiM, hamAre sAmane upasthita hai / dravyasaMgraha, zrInemicaMdrAcAryakA banAyA huA jainiyoMkA eka prasiddha graMtha hai, jisameM kula 58 padya haiM aura jisa para brahmadevakI banAI huI eka vistRta saMskRta TIkA bhI pAI jAtI hai| aneka vAra yaha mUlagraMtha hindI tathA marAThI anuvAdasahita aura ekabAra ukta saMskRtaTIkA aura usake hindI anuvAdasahita chapakara prakAzita ho cukA hai| isa taraha para isa graMtha ke kaI saMskaraNa nikala cuke haiM / paraMtu abhItaka a~garejI saMsArake lie isa graMthakA daravAjA baMda thA vaha prAyaH isake lAbhoMse vaMcita hI thA / ukta graMthamAlA ke utsAhI kAryakartAoM kI kRpAse aba vaha daravAjA ukta saMsArake lie bhI khula gayA haiM, yaha bar3e hI saMtoSa aura harSa kI bAta hai / graMthake upodghAta ( preface ) meM, ukta graMthamAlAke prakAzita karanekA uddezya aura abhiprAya pragaTa karate hue, likhA hai ki isa " graMthamAlA meM jainiyoMke una saMpUrNa pavitra graMthoM ko prakAzita karanekA vicAra hai jinheM jainiyoMke sabhI sampradAya svIkAra karate haiM aura unheM bhI jo jainiyoMke kisI khAsa sampradAya dvArA pramANa mAne gaye haiM / " sAtha hI yaha bhI sUcita kiyA gayA hai ki " isa graMthamAlA meM sabhI jainasampradAyoMke pavitra vinA kisI taraphadArI ya pakSapAtake samAna Adarake pAtra baneMge / isa taraha para, isa graMthamAlA ke dvArA jainiyoM ke saMpUrNa uttama aura prAmANika graMthoMko ( prAcIna saMskRtaTIkAoM tathA a~garejI anuvAdAdi sahita prakAzita karake jaina ajaina sabhI ke lie pakSapAtarahita anusaMdhAna karaneke vAste, eka vizAla kSetra taiyAra karanekA anuSThAna kiyA gayA hai; jisase ajaina loka jainiyoMke tattvoM kA yathArtha svarUpa jAnakara aura jainI bhAI apane apane saMpradAya ke vAstavika bhedoM tathA unake kAraNoM ko pahacAnakara parasparakA ajJAnajanya manomAlinya graMtha ."
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI . [bhAga 13 vika sahadharmiNI banane lageM to dezakA bahuta kucha anurAga rakhate haiM, aisA isa graMthake zurUmeM prakA. uddhAra ho sakatA hai / astu / graMthameM eka 18 zakadvArA sUcita kiyA gayA hai| pejakA parizaSTa bhI lagA huA hai jisameM isa prakAra graMthakA sAdhAraNa paricaya dene (A) jina aura jinezvara, ( B ) jaina devatA, athavA sAmAnyAlocanAke bAda aba kucha vizeSa (C) dvIpAyanakI kathA, (D) zabda, (E) samAlocanA kI jAtI hai, jisase isa graMthamAlAke dharma aura adharmAstikAya, (F) dhyAna, ina saba dvArA bhaviSyameM jo graMtha nikaleM unake prakAzita bAtoMke sambandhameM kucha jarUrI sUcanAyeM dii| karane meM vizeSa sAvadhAnI rakhI jAya aura isa gaI haiM / isa prakAra dravyasaMgrahake isa saMskA graMthameM jo qhAsa qhAsa bhUleM huI haiM unakA nirAraNako eka uttama aura upayogI saMskaraNa banA karaNa aura sudhAra ho sakeHnekI hara tarahase ceSTA kI gaI hai| isake taiyAra . 1 pathake antameM eka pejakA zuddhipatra lagA karane meM jo parizrama kiyA gayA hai vaha niHsandeha huA hai / isameM bindu-visarga aura mAtrAtakakI bahuta prazaMsanIya hai| aura yaha kahanemeM hameM koI jina azuddhiyoMko zuddha kiyA gayA hai unake saMkoca nahIM ho sakatA ki hindImeM abhItaka dekhanese mAlUma hotA hai ki graMthakA saMzodhana isakI jor3akA koI saMskaraNa prakAzita nahIM bar3I sUkSma dRSTike sAtha huA hai aura isa lie huaa| saba milAkara isa saMskaraNakI pRSThasaMkhyA usameM koI azuddhi nahIM rahanI caahie| paranta 318 hai ( 381 nahIM, jaisA ki pahalI to bhI saMskRta prAkRtake pAThoMmeM usa prakArakI sUcIke antameM sUcita kiyA gayA hai.)| mUlya aneka azuddhiyA~ pAI jAtI haiM / agarejImeM sUtraisa saMskaraNakA, pRSTha-noTisase sADhe pA~ca kRtAGgako 'sUtrakritAGga / viSNuvardhanako virupaye mAlUma hotA hai; parantu kisI noTisameM 'nuvardhana,' saMjJAko 'saGgA' bhuvanavAsIko. hamane sAr3he cAra rupaye bhI dekhA hai| yaha graMtha 'bhuvanabAsI, ' anupravezako " anuprabeza" eka dUsare moTe kintu halake kAgaja para bhI aura AbhyaMtarako 'AvyaMtara ' galata likhA chapA hai / zAyada vaha mUlya usakA ho / astu / hai / isa prakArakI sAdhAraNa azuddhiyoM ko chor3akara isa graMthake prakAzita karane meM jo artha vyaya huA kucha moTI azuddhiyA~ bhI dekhane meM AtI haiM / hai, usakA chaThA bhAga rAyasAhaba bAbU pyAre lAlajI, jaise pRSTha 2 para prameyaratnamAlAke sthAnameM 'parIvakIla, cIphakorTa, dehalIne apane putra AdI- kSAmukha,' pR0 38 para apratyAkhyAnakI jagaha zvaralAlake vivAhotsavakI khazImeM pradAna kiyA 'pratyAkhyAna' aura pratyAkhyAnakI jagaha 'apratyA hai aura dUsarA chaThA bhAga karanAlake raIsa lAlA khyAna,'pu048 para ajIvaviSayako 'jIvaviSaya' manzIlAlajIkI dharmapatnI, arthAt deharAdanake galata likhA hai / pR.XXXIII para peja naM. x sarakArI khaz2AnacI lA0 ajitaprasAdakI havAlA galata diyA gayA, pR0 XLV para dravyadharmapatnI zrImatI camelI devIkI mAtAkI saMgrahakI kucha gAthAoMke nambara ThIka nahIM. orasa diyA gayA hai / ina udAra vyakti. likha gaye aura pu0 XLI para gommaTasArake orase diyA gayA hai / ina udAra vyaktiyoMkI taraphase yaha graMtha oriyaMTala lAyaberiyoM 'jIvakAMDa' kA saMpAdana paM0 manoharalAla aura una vidvAnoMko bheTasvarUpa diyA jAtA hai / * dekho pRSTha naM. XII, XXVIII, XL, jo jainaphilAsofI aura jainasAhityase vizeSa LIV, 57, 87.....
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12 ] jIke dvArA sana 1914 meM, honA likhA hai jo ThIka nahIM; usakA saMpAdana paM0 khUbacaMdajIne san 1916 meM kiyA hai / ina saba bAtoMke sivAya zuddhipatra meM pRSTha XLV kA jo saMzodhana diyA hai usake dvArA zuddha pAThako ulaTA azuddha banAyA gayA hai| kyoMki dravya - saMgraha ke dvitIya bhAga meM puNya pApakI jagaha jIva, ajIvakA kathana nahIM hai / itanA hone para bhI saMpUrNa grantha apekSAkRta bahuta zuddha aura sAfa chapA hai, yaha kahane meM koI saMkoca nahIM ho saMkatA / dravyasaMgraha | 545 likhA hai / paraMtu binA kisI pramANake aisA likhanA ThIka nahIM / kuMdakuMdakA astitva siddhasenAdikase pahale mAnA jAtA hai / 2 graMthake upodaghAtameM digambara sampradAya ke anusAra cAra anuyogoMke nAma kramazaH caraNAnuyoga, gaNitAnuyoga, dharmakathAnuyoga aura dravyAnuyoga diye haiM aura likhA hai ki "caraNAnuyogako prathamAnuyoga bhI kahate haiM, kyoMki vaha anuyogoM kI sUcI meM sabase pahale AtA hai / " parantu yaha likhanA bilakula pramANarahita hai / caraNAnuyogako prathamAnuyoga nahIM kahate aura na digambara saMpradAya meM uparyukta kramase cAra anuyoga mAne hI gaye haiM / ratnakaraMDa zrAvakAcArAdi graMthoMse prathamAnuyoga aura caraNAnuyogakA spaSTa bheda pAyA jAtA hai / unameM prathamAnuyogase abhiprAya dharmakathAnuyogase hai aura caraNAnuyogako tIsare nambara para rakkhA hai| isI upodghAtameM ' caMdra prajJapti ' ko dvAdazAMga meM se eka aMga sUcita kiyA hai, jo aMga na hokara eka graMthakA nAma hai, athavA vAda nAmake aMgakA eka aMza vizeSa hai / 4 prastAvanA, nemicaMdrAcArya ke 'trilosAra' kA paricaya dete hue, likhA hai ki 22 isa graMtha meM pRthvI ke ghUmanese dina aura rAta kaise hote haiM, isa bAtakA kathana kiyA gayA haiM ": "Aud there is a mention how night and day are caused by the motion of the earth." paraMtu trilokasAra meM pRthvI ke ghUmane AdikA koI kathana nahIM hai / usameM sUryAdikakI gatise dina aura rAtakA honA batalAyA hai| ataH isa likhaneko lekhaka mahAzayakI nirI kalpanA athavA pazcimI saMskAroM kA phala kahanA cAhie / 5 cAmuMDarAyane gommaTasAra para jo apane karNATakadezakI bhASA meM TIkA likhI thI usakA nAma, isa graMthakI prastAvanA meM, 'vIramArtaMDI ' batalAyA kayA / sAtha hI yaha bhI likhA hai ki "" cAmuMDarAyakI upAdhiyoMmeMse eka upAdhi 'vIramArtaMDa' honese usane apanI usa TIkAkA nAma vIramArtaDI ' rakkhA hai, jisakA artha hai vIra mArtaMDake dvArA racI huI / " paraMtu isake koI khAsa pramANa nahIM diyA gayA / gommaTasArake karmakAMDakI jisa antima gAthA ( naM0 9 972) parase yaha sArI kalpanA kI gaI haiM usase isakA bhale prakAra samarthana nahIM hotA / usake ' so rAo cirakAlaM NAmeNa ya vIra mattaMDI ' isa vAkyameM 'vIramArtaDI ' cAmuMDa rAyakA vizeSaNa hai, jisakA artha hotA hai 'vIramArtaMDa ' nAmakI upAdhikA dhAraka / zrIyuta paNDita manoharalAlajIne bhI apanI TIkA meM, jise unhoMne saMskRtAdi TIkAoM ke AdhAra 8 3 upodghAta meM eka sthAna para zrIkuMdakuMdAcArya ke pravacanasArAdi graMthoMko umAsvAmI ke tattvArthasUtra aura siddhasena ke. sammatiprakaraNase banAyA hai, aisA hI artha sUcita kiyA hai| pachi ke bane hue graMtha ( Later works ) 6 isa graMtha ke sampAdaka zaracaMdrajI
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI [bhAga 13 ghozAlane apane eka patra meM jo san 1916 ke tayA ghaTita hote hoN| parantu IsvI san 980 jainahitaiSIke chaThe aMkameM madita haA hai, cAma- zaka saMvat 902 ke barAbara hai| jyotiSaDarAya aura nemicaMdrakA samaya IsAkI. 11 vI zAstrAnusAra zaka saMvatmeM 12 jor3akara 60 kA zatAbdi pragaTa kiyA thA, aura gommaTezvarakI bhAga denese jo zeSa rahatA hai usase prabhava-vibhamartike pratiSThita honekA samaya IsvI sanu vAdi saMvatoMkA kramazaH nAma mAlUma kriyA 1074 batalAyA thaa| isake pratyuttarameM hamane-jAtA hai| yathAHkucha pramANoMke sAtha ukta samayako isAkI "zakendrakAlo'yutaH kRtvA zUnyarasaiH hRtaH / / 10 vIM zatAbdi sUcita karate hue prophesara zeSAH saMvatsarA jJeyAH prabhavAdyA budhaiH kramAt // " sAhabase yaha nivedana kiyA thA ki ve usa para ... phirase vicAra kareM / yadyapi profesara sAhabane isa hisAbase, zaka saMvat 902 meM 12 isa hisAbasa, ukta lekhakA koI uttara nahIM diyA, parantu - jor3akara 60 kA bhAga denese avazeSa 14 rahate isa graMthakI prastAvanAse mAlUma hotA hai ki ha Ara 14 vA savat vikrama' hai, jisase zaka unhoMne usa para vicAra jarUra kiyA hai / aura saMvat 902 kA nAma 'vikrama '.. hotA hai, isI lie unhoMne apane pUrvavicArako badala kara 'vibhava ' nahIM / 'vibhava ' saMvat dUsare nambarahamArI usa sacanAke anusAra cAmaMDarAyakA para hai jaisA ki, jyotiSazAstroM meM kahe hue, samaya vahI isAkI 10 vIM zatAbdi, isa prabhavA vibhavaH zuklaH' ityAdi saMvatoMke nAma. prastAvanAmeM, sthira kiyA hai ! sAtha hI itanA sUcaka padyoMse pAyA jAtA hai / aisI hAlatameM, vizeSa aura likhA hai ki gommaTezvarakI mUrti, jaba IsvI san 980 meM -- vibhava' saMvatsara hI IsvI san 980 meM, 2 rI aprailako prati- nahIM banatA, taba gaNita karake anya yogoMke SThita huI hai / Apake lekhAnusAra isa tArIkha jA~ca karane kI jarUrata nahIM hai / aura isa lie ( 2 apraila 980 ) meM jyotiSazAstrAnusAra ve jabataka jyotiSazAstrake ve. khAsa niyama prakaTa saba yoga pUrI taurase ghaTita hote haiM jo 'bAhubali- na kiye jAya~ jinake AdhAra para zaka saM0 caritrake 'kalkyab SaTzatAkhye...' ityAdi 902 kA nAma 'vibhava' bana sake tathA anya padyameM varNita haiM / arthAt dUsarI apraila san yoga bhI ghaTita ho sakeM, taba taka misTara le980 ko vibhava' saMvatsara, / caitra zukra visa rAisa Adi vidvAnoM ke kathanAnasAra yahI paMcazI' tithi, ravivArakA dina, saubhAgya yoga mAnanA ThIka hogA ki gomaTezvarakI mUrti IsvI aura mRgazirA nakSatra thaa| usI dina kuMbha lagna- san 978 aura 984 ke madhyavartI kisI samayameM meM yaha pratiSThA huI hai| rahI kalki saMvat 602 pratiSThita huI hai| kI bAta, so usake saMbaMdhameM Apane yaha kalpanA 7 prastAvanAmeM, brahmadevakI saMskRtaTIkAkA upasthita kI hai ki 'kalkyabde SaTzatAkhye' kA . artha kalki saMvat 600 ke sthAnameM kalkikI . paricaya dete hue, likhA hai ki, yaha TIkA dravyachaThI zatAbdI ' kiyA jAya, jisake saMgrahake kartA nemicaMdrase kaI zatAbdI bAdakI anasAra kalki saMvata 508 ukta IvI banI huI hai / parantu isakA koI pramANa nahIM san 980 ke barAbara hotA hai| kalpanA diyA gayA / sirpha, vikramakI 17 vIM zatAbdimeM acchI kI gaI hai aura isake mAnane meM koI banI huI svAmikArtikeyAnuprekSAkI TIkAmeM isa hAni nahIM, yadi anya prakArase saba yoga pUrNa- TIkAke kucha aMza udadhRta kiye gaye haiM, itane
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12 ] parase hI ukta nizcaya dRr3ha kiyA gayA hai, jo ThIka nahIM hai| aisA karanA tarkapaddhatise bilakula girA huA hai| isake lie kucha vizeSa anusaMdhAnoMkI jarUrata hai / astu / brahmadevane apanI isa TIkAkI prastAvanA meM likhA hai ki, "yaha dravyasaMgraha nemicaMdrasiddhAntidevake dvArA, bhANDAgArAdi aneka niyogoM ke adhikArI soma nAmake rAjazreSThike nimitta, AzramanAma nagarake munisuvrata caityAla - yameM racA gayA hai, aura vaha nagara usa samaya dhArAdhIza mahArAja bhojadeva kalikAla cakravartisaMbaMdhI zrIpAla maMDalezvarake adhikAra meM thA / " sAtha hI yaha bhI sUcita kiyA haiM ki " pahale 26 gAthA pramANa laghu dravyasaMgrahakI racanA kI gaI thI, pIchese, vizeSa tattvaparijJAnArtha, use bar3hAkara yaha bRhadravyasaMgraha banAyA gayA hai / prophesara sAhabane brahmadevake isa kathanako asvIkAra kiyA hai aura usake do kAraNa batalAye haiM - eka yaha ki, khuda dravyasaMgrahameM isa viSayakA koI ullekha nahIM hai, tathA graMthake antima padyameM graMthakA nAma ' bRhadravyasaMgraha ' na dekara ' dravyasaMgraha ' diyA hai / aura dUsarA yaha ki, yadi isa kathana ke anusAra nemicandrakA astitva mAlavA ke rAjA bhojake rAjatvakAlameM mAnA jAya to nemicaMdra kA samaya usa samayase pIche ho jAtA hai jo ki zilAlekhoM aura dUsare pramANoMke AdhAra para isase pahale siddha kiyA jA cukA hai ( arthAt IsAkI 10 vIM zatAbdi ke sthAnameM 11 vIM zatAbdi ho jAtA hai ) / ina donoM kAraNoM meM se pahalA kAraNa bahuta sAdhAraNa hai aura usase kucha bhI sAdhyakI siddhi nahIM ho sakatI / graMthakartA ke lie graMthameM isa prakArakA ullekha karanA koI jarUrI nahIM hai, khAsakara aise graMthameM jo sUtrarUpase likhA gayA ho / laghu aura bRhat ye saMjJAyeM eka nAmake do graMthoMmeM paraspara apekSA hotI haiM, parantu jaba eka graMthakAra apanI 5-6 dravyasaMgraha | 547 usI kRtimeM kucha vRddhi karatA hai to use usakA nAma badalane yA usameM bRhat zabda lagAne kI jarUrata nahIM hai| hA~, brahmadevakI taraha dUsarA vyakti usakI sUcanA kara sakatA hai / rahA dUsarA kAraNa, vaha tabhI upasthita kiyA jAsakatA hai, jaba pahale yaha siddha ho jAya ki yaha dravyasaMgraha graMtha unhIM nemicaMdra siddhAntacakravartIkA banAyA huA hai jo gommaTasAra graMtha ke kartA haiM / prophesara sAhabane dravyasaMgrahako ukta nemicaMdra siddhAntacakravartI kI kRti mAnakara hI yaha dUsarA kAraNa upasthita kiyA hai | paraMtu graMthabharameM isa bAta ke siddha karane kI koI ceSTA nahIM kI gaI ( jisakI bahuta bar3I jarUrata thI ) ki yaha graMtha vAstavameM ukta siddhAntacakravartIkA hI banAyA huA hai / koI bhI aisA prAcIna graMthapramANa nahIM diyA gayA, jisameM yaha graMtha gommaTasArake kartA kI kRtirUpase svIkRta huA ho, aura na yaha batalAyA gayA ki dravyasaMgraha kartAkA samaya kucha pIche mAna lene se kaunasI bAdhA upasthita hotI hai / aisI hAlata meM brahmadevake ukta kathanako sahasA apramANa yA asatya nahIM ThaharAyA jA sakatA / brahmadevakA vaha kathana aise DhaMgase aura aisI taphasIla ke sAtha likhA gayA hai ki, use par3hate samaya yaha khayAla Aye binA nahIM rahatA ki yA to brahmadevajI usa samaya maijUda the; jaba ki dravyasaMgraha banakara tayAra huA thA, athavA unheM dUsare kisI qhAsa mArgase ina saba bAtoMkA jJAna prApta huA hai| dravyasaMgrahakI mAthAoMpara se bhI usake pahale laghu aura phira bRhat banane kI kucha kalpanA jarUra utpanna hotI hai / isake sivAya saMskRtaTIkAmeM aneka sthAnoM para nemicaMdra kA siddhAnti deva nAmase ullekha kiyA gayA hai, siddhAntacakravartI' nAmase nahIM, aura gommaTasArake kartA nemicaMdra ' siddhAntacakravartI ' kahalAte haiM / "
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 jainahitaiSI [bhAga 13 unhoMne karmakAMDakI eka gAthA (naMbara 397 ) taka prophesara sAhabakI ukta 30 pejakI sArI meM svayaM apaneko cakravartI pragaTa bhI kiyA hai| prastAvanA prAyaH vyartha aura asaMbaMdhita hI rahegI / sAtha hI, eka bAta aura bhI noTa kiye jAneke kyoMki vaha bahudhA gommaTasArake kartA nemicaMdra yogya hai aura vaha yaha hai ki dravyasaMgrahake kartA- aura unake ziSya cAmuMDasayako lakSya karake hI ne bhAvAsravake bhedoMmeM 'pramAda ' ko bhI varNana likhI gaI hai| kiyA hai aura aviratake pA~ca tathA kaSAyake 8 graMthabharameM, yadyapi, anuvAdakArya Amataurase cAra bheda grahaNa kiye haiM / paraMtu gommaTasArake acchA huA hai, paraMtu kahIM kahIM usameM bhUleM bhI kartAne 'pramAda ' ko bhAvAsravake bhedoMmeM nahIM kI gaI haiM, jinake kucha namUne isa prakAra haiM:mAnA aura aviratake (dUsare hI prakArake) bAraha (ka ) samyagdarzanAdikakA anuvAda karate tathA kaSAyake paccIsa bheda svIkAra kiye haiM, ha, hue 'samyak ' zabdakA anuvAda Right Adi - jaisA ki donoM graMthoMke nimna vAkyoMse pragaTa hai:- kI jagaha Perfect arthAt 'pUrNa' kiyA hai, micchatAviradipamAdajogakohAdao tha vissnneyaa| aura isa taraha para pUrNa zraddhAna, *purNajJAna, paNa paNa paNadaha tiya cadu kamaso bhedA du puvvassa // (kevalajJAna ) aura pUrNacAritrahIko mokSakI -dravyasaMgraha, padya 30 / prAptikA upAya batalAyA hai| parantu zraddhAnAdi. micchattamaviramaNaM kasAyajogA ya AsavA hoti| kakI yaha pUrNatA kaunase guNasthAnameM jAkara paNa vArasa paNavIsaM paNNarasA hoti tabbhayA // hotI hai aura usase pahaleke guNasthAnoMmeM samya -gommaTasAra, karmakAMDa padya // 786 // gdarzanAdikakA astitva mAnA gayA hai yA ki eka hI viSaya para, donoM graMthoM ke ina vibhinna nahIM, sAtha hI, isI graMthakI mUla gAthAoM meM ratnakathanoMse graMthakartAoMkI vibhinnatAkA bahuta kucha trayakA jo svarUpa diyA hai usase ukta kathanakA bodha hotA hai / ina saba bAtoMke maujUda hote hue kitanA virodha AtA hai, ina saba bAtoM para koI Azcarya nahIM ki dravyasaMgrahake kartA anuvAdaka mahAzayane kucha bhI dhyAna nahIM diyaa| gommaTasArake kartAse bhinna koI dUsare hI nemicaMdra isa lie yaha anuvAda ThIka nahIM huaa| hoN| jainasamAjameM nemicaMdra nAmake dhAraka aneka (kha ) pRSTha 114 para, darzanAvaraNI karmake vidvAn AcArya ho gaye haiN| eka nemicaMdra IsAkI kSayase utpanna honevAle anaMta darzanakA anuvAda gyArahavIM zatAbdimeM bhI hue haiM jo vasunaMdi-. Perfeet faith arthAt 'pUrNa zraddhAna ' athavA saiddhAntikake guru the aura jinheM vasanaMdi samyak zraddhAna kiyA hai, jo jainadRSTi se bilazrAvakAcArameM 'jinAgamarUpI samudrakI velA- kula girA huA hai / isa anuvAdake dvArA mohataraMgoMse dhUyamAna aura saMpUrNa jagatmeM vikhyAta' nIya karmake upazamAdikase sambaMdha rakhanevAle likhA hai| bahuta saMbhava hai ki, yahI nemicandra samyagdarzanako aura darzanAvaraNIya karmake kSayodravyasaMgrahake kartA hoN| paraMtu hamArI rAyameM abhItaka pazamAdikase utpanna honevAle darzanako eka kara yaha asiddha hai ki, dravyasaMgraha kaunase nemicaMdrA- diyA gayA hai !! cAryakA banAyA huA hai, aura jabataka yaha * dekho isI graMthakA pR0 114, jahAM Perfect siddha na ho jAya ki dravyasaMgraha tathA gommaTa- Knowledge ( pUrNa jJAna ) usa jJAnako batalAyA sArake kartA donoM eka hI vyakti the usa samaya hai jo jJAnAvaraNI karmake kSayase utpanna hotA hai|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12 drvysNgrh| 549 (ga) pRSTha 5 para 'mANDalika graMthakAra' kA (ka) pRSTha 12 para gaNadharoMko kevalajJAnI artha 'anya samasta graMthakAra' ( all other likhA hai, jo ThIka nhiiN| gaNadhara apanI usa writers ) kiyA hai jo ThIka nahIM hai / mAMDaH avasthAmeM sirpha cAra jJAnake dhAraka hote haiN| likase abhiprAya vahA~ matavizeSase hai| (kha ) pRSTha 15 para 'pratyabhijJAna ' aura (gha) prastAvanAmeM eka sthAna para, 'suyoge hindUphilAsophIke 'upamAna pramANa' ko saubhAgye mastanAmni prakaTita bhagaNe ) kA eka batalAyA hai / paraMtu svarUpase aisA nahIM hai| anuvAda diyA hai-When the auspicious pratyabhijJAnakA sirpha eka bheda, jise sAdRzya Mrigsira star was visible hai-arthAta, pratyabhijJAna kahate haiM, upamAna pramANake barAbara jisa sabhaya zubha mRgazirA nakSatra prakAzita thaa| ho sakatA hai| isa anuvAdameM 'suyoge saubhAgye' kA koI (ga) pRSTha 36 para yaha sUcita kiyA hai ThIka artha nahIM kiyA gayA / mAlUma hotA hai ki, jo jIva eka bAra nigodase nikala ki ina padoMmeM jyotiSazAstravihita 'saubhAgya' jAtA hai-unnati karanA prAraMbha kara detA hai-vaha nAmake jisa yogakA ullekha thA, use anuvAdaka phira kabhI usa nigodadazAko prApta nahIM hotA; mahAzayane nahIM samajhA aura isI lie 'saubhAgya' usake patanakA phira koI avasara nahIM rhtaa| paraMtu kA ansplions ( zubha) artha karake use yaha kathana jainazAsanake viruddha hai / jainadharmakI mRgazirAkA vizeSaNa banA diyA hai / isa zikSAke anusAra nigodase nikalA huA jIva prakArakI bhUloMke sivAya anuvAdahI tara- phira bhI nigodameM jA sakatA hai aura unnatikI tIba ( racanA) meM bhI kucha bhUleM huI haiM, jinase carama sImAko pahu~caneke pahale jo utthAna hotA mUla AzayameM kucha gar3abar3I par3a gaI hai| jaise hai usakA patana bhI kathaMcit ho sakatA hai| ki gAthA naM. 45 kA anuvAda / isa (gha) gAthA naM030 kI TIkAmeM paMcaprakAanuvAdameM dUsarA vAkya isa DhaMgase rakkhA rake mithyAtvoMkA jo svarUpa likhA hai vaha prAyaH gayA hai, jisase yaha mAlUma hotA hai ki zAstra sammata mAlama nahIM hotA / jaise vipati. pahale vAkyameM cAritrakA jo svarUpa kahA gayA mithyAtva use batalAyA hai " jisameM yaha khayAla hai, vaha vyavahAranayako chor3akara kisI dUsarI kiyA jAtA hai ki yaha yA ve donoM satya ho hI nayavivakSAse kathana kiyA gayA hai / paraMtu sakate haiM" aura ajJAna mithyAtva use, "jisameM vAstavameM mUlakA aisA abhiprAya nahIM hai / isI zraddhAnakA sarvathA abhAva hotA hai arthAt kisI taraha 21 veM nambarakI gAthAkA anuvAda karate prakArakA koI zraddhAna nahIM hotaa|" isa prakArake hue nizcaya aura vyavahAra kAlake svarUpameM paraspara svarUpakA tattvArthasAra aura tattvArtha rAjavArti gar3abaDI kI gaI hai / 44.vIM gAthAke anuvAdakI kAdi graMthoMse mela nahIM miltaa| bhI aisI hI dazA hai| (5) gAthA naM0 44 kI TIkAmeM jJAnAvara- aba graMthakI a~garejI TIkAmeM jo dUsare zAstra- NoMya karmake upazamase 'jJAna' aura darzanAvaraviruddha kathana pAye jAte haiM, unake bhI do cAra NIya karmake upazamase 'darzanakA' utpanna honA namUne dikhalAkara yaha samAlocanA pUrI kI likhA hai; aura isa taraha para jJAna tathA darzanako jAtI hai: .... aupazAmika : bhI pragaTa kiyA hai, jo jaina
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ mawariM 15 150 jainahitaiSI [bhAga 13 siddhAntakI dRdhise bilakula girA huA hai| mahAna bIr3A uThAyA hai / sAtha hI, unase yaha kyoMki jJAna tathA darzana 'kSAyika' aura prArthanA bhI karate haiM ki, ve bhaviSyameM isa bAtakA "kSAyopazamika' isa taraha do prakArakA hotA hai| pUrA khayAla rakkheM ki unake yahA~se prakAzita isI prakAra, graMthake pariziSTameM, jo yaha likhA hue graMthoM meM isa prakArakI bhUle na rahane pAyeM; hai ki kevalajJAnIko karmoMkA koI Asrava nahIM aura isa taraha para unakI graMthamAlA eka Adarza hotA, vaha bhI jainasiddhAntakI dRSTise ThIka nahIM graMthamAlA banakara apane usa uddezyako pUrA kare hai / kyoMki sayogakevalIke yoga vidyamAna jisako lekara vaha avatarita huI hai / * honese karmoMkA Asrava jarUra hotA hai| tA0 3-1-18 antameM hama apane mitra zrIyuta kumAra devendraprasAdajIko hRdayase dhanyavAda dete haiM, jinhAna yaha samAlocanA saMpAdaka jainahitaiSIkI preraNA nagrathAkA isa prakAra TAkAnaTappaNAdi- tathA kamAra devendraprasAda ke bhI icchA prakaTa karane sahita, uttamatAke sAtha prakAzita karanekA yaha para janahitaiSIke lie likhI gii| -lekhaka / `msinsinbnnasinsinsinbna I vicitra byAha / storrerrariranranraParragenerrermela ( lekhaka, paM0 rAmacarita upaadhyaay|) [gatAMkase Age] saptama srg| eka divasa mAtAne sutase sakala byAha-vRttAnta kahA, ____ dhyAnasahita sunakara usako vaha, bahuta dera taka mauna rhaa| phira satarka bolA ati dRr3ha ho, mAtA, maiM na karU~gA byAha, gRha-bandhanameM pha~sanekI hai, mujhameM nahIM tanika bhI cAha // 1 // satyAgrahase raha kara mujhako, karanA hai bhArata-uddhAra, mere sira para lAda na mAtA, parAdhInatAkA dukha-bhAra / yadi abalAke lie na cintA, prabalA hone pAvegI, janmabhUmi phira mere rahate, kaise rone pAvegI // 2 // yadi vanitA, suta, sutA na hoveM, to phira duHkha sahegA kauna ? ____ 'hA~ hujUra' bhI apane mukhase, khalako hAya kahegA kauna ? / devarAjase bar3hakara vaha hai, parAdhInatA jise na ho, . deza, jAtikA garva cittameM, mAnava hote kise na ho ? // 3 // saphala janma hai usI manujakA, jisane kiyA dezaupakAra, . svArtha-lIna hI rahA sadA jo, usake jIvanako dhikkAra / sadA svataMtra rahU~gA jagameM, jananI, maiM basa isI lie, satya mAna tU nahIM karU~gA, byAha kabhI bhI kisI lie // 4 //
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12 vicitra vyAha / deza mAtrakA maiM hU~, merA deza mAtra hai mantra yahI maiMne sthira kara liyA ambike, isameM hai bhrama-leza nahIM / koTi anAthA striyA~ par3I haiM, bhAratameM ati dIna malIna, jIvana bhara tana manase unakI, sevAmeM hoU~gA lIna // 5 // niHsahAya bahu bAlaka bhI haiM, zikSA unheM dilAU~gA, sote hue dezako apane, karake yatna jagAU~gA / vaha kyoM acchA ho sakatA hai, jisane kiyA na acchA kAma, aura kIrtikAraka avanI para, jisane kiyA na apanA nAma // 6 // 551 vinA duHkha bhoge kaise dukha, janmabhUmikA hogA dUra, pratipala hAya, hindakA zoNita, cUsa rahe haiM mAnava krUra / isI lie maiM prANapraNase daizika vratako pAlU~gA, karake yatna avidyA-tamako zIghra yahA~se TAlU~gA // 7 // viSaya-vAsanAse suna jananI, milatA hai sukha-leza nahIM, kabhI bhoganese icchAyeM, ho sakatIM niHzeSa nahIM / isI lie kaumAra-vrata bhI karanA maiMne ThAnA hai, jagameM maiMne sabase acchA paropakRtiko mAnA hai // 8 // pratidina hA avanati khandakameM, giratA jAtA hai yaha deza, prathama sukhI thA yathA Aja tyoM, moha-vivaza pAtA hai kleza / aise samaya viSayameM pha~sanA, buddhimAnakA kAma nahIM, sunakara janmabhUmi- kandanako, mila sakatA ArAma nahIM // 9 // deza-nivAsI dukhase roveM, maiM kaise sukha soU~gA, jAna bUjhakara apanA jIvana, nahIM akAratha khoU~gA / nija- samAja ke dainya dekha bhI, jinameM ugatI dayA nahIM, unakA jInA maranA sama hai, jinameM kucha bhI hayA nahIM // 10 // kSamA karo mAtAjI, mujhako, premasahita de do varadAna, deSa- hitaiSIke saMkaTameM, svayaM sahAyaka haiM bhagavAna / zapathasahita saca kahatA hU~, yadi terI AjJA pAU~gA, to phira dharma- marma mAnavake, karake karma dikhAU~gA // 11 // bhAgyamatI hai jagameM nArI, jananI, hai sutavatI vahI, satI vahI, matimatI vahI hai, aura sukhI guNavatI vahI / jisakA tanaya vinaya se nayase, deza- vRddhi ke lie sadA udyata rahatA tana, mana, dhanase, svatva - siddhike lie sadA // 12 // jIte raho satya kahate ho, harisevaka, mere pyAre, dezabhakti ho aTala tumhArI, mere nayanoMke tAre / para merI bAtoMko mAno, parama pUjya mujhako mAno, mere kahaneko nija manameM, zizukA khela nahIM jAno // 13 //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 jainahitaiSI - prANIkA kartavya prathama hai, nijakulako vistRta karanA, kabhI svapna meM bhI vighnoMse, nahIM cAhie supta, DaranA / apane saMkalpita kAmoMko, jo karate haiM bUjha vicAra, sabhI avasthAoM meM unake, ho jAte haiM ber3e pAra // 14 // jalameM jalaja banA rahatA hai, para rakhatA saMparka nahIM, vaise sudhI gRhI banate haiM, vyartha karo tuma tarka nahIM / apane kArya kise sauMpoge, yadi hogI santAna nahIM, vinA byAha kiye tumhArA, suta, hogA kalyANa nahIM // 15 // jaise hogA byAha tumhArA, apanI A~khoM dekhU~gI, putravadhU pAkara apaneko, putravatI maiM lekhU~gI / jIte hote pitA tumhAre, taba hotA yadi byAha nahIM, harisevaka, to mere manameM, kucha bhI hotI dAha nahIM // 16 // sabhI kaheMge pitR-hInakA, kyoM kara ho sakatA hai byAha, aisI bAteM suna kara beTA, pratipala bharA karU~gI Aha / isI lie mere kahanese, harSita ho nija byAha karo, dezabhakti meM nahIM rukAvaTa hogI, manameM nahIM Daro // 17 // nahIM nahIM mA, bhUla rahI ho, merI bAta jAie mAna, dharma-viruddha kArya mata karie, kahie kahA~ gayA hai jJAna ? dhana dekara yadi kanyA logI, to vaha dAsI hovegI, phira usase jo santati hogI, donoM kulako khovegI // 18 // dAsIse yA dAsI - sutase, mAtA, kyA hogA upakAra ? apane kulako svayaM kalaMkita, nahIM kIjie bUjha vicAra / kvA~re rahe bhISma para to bhI, 'bAbA' bole jAte the / sabase bar3hakara sabase pahale, jagameM Adara pAte the / 19 // rupaye mata pheMko, mujhako do, unase karU~ vividha vyApAra, dravya bar3hAkara sukha bhI bhogU, aura karU~ jagakA upakAra / dhana de karake pApa kamAnA, buddhimAnakA kAma nahIM, vidyA - vibhava vyartha haiM usake, jisakA bhU para nAma nahIM // 20 // pazuoMsA narakA bhI jagameM, janma gavA~nA ThIka nahIM, viSaya- lIna ho, parAdhIna ho, duHkha uThAnA ThIka nahIM / 'kArya dakSa jo vipulavakSa ho, deza-pakSameM rahe khar3A, vahI tanuja hai, vahI manuja hai, vahI vibudha hai vahI bar3A // 21 // brahmacarya kA pAlana jisane kiyA, kiyA usane kucha kAma, jo nara ho sukha dAyaka jagako, huA usIkA janma lalAma / * bAlabrahmacArI maiM rahakara, bhArata-duHkha miTAU~gA, dIna bhAratIyoMke kAraNa, maiM bhI mara miTa jAU~gA // 22 // [ bhAga 13
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicitra vyAha / merI bAtoMse tuma jananI, manameM tanika na honA ruSTa, kevala strI-dhana, azana, vasanameM, pAmara nara rahate haiM tuSTa / para-hita meM nita rata rahate haiM, jinakA ura hai ucca udAra, apane sukhase sukhI rahe jo, vahI manuja hai bhUkA bhAra // 23 // kRpA kase mA, isI lie maiM, byAha karU~gA abhI nahIM, janmabhUmi- hita jIvana dU~gA, vyartha marU~gA kabhI nahIM / nazvara hai yaha deha khehakI, ajara amara hai para upakAra, jaise taise prANapraNase, kyoM na karU~ phira dezoddhAra // 24 // kahA suzIlAne phira sutase, beTA, tUne ThIka kahA, para aisA karane se mere, manameM hogA duHkha mahA / isI lie tuma merA kahanA mAno, AnA kAnI chor3a, kabhI lar3akapanake vaza hokara, mujhase karo na nAtAtor3a // 25 // kisa kaThinAI se suta, tumako, posA pAlA hai maiMne, kyA na tumhAre lie jagata meM, sahA kasAlA hai maiMneM / merI bAta mauna ho mAno, usase karo nahIM inkAra, mAtR-bhakti sabase bar3hakara hai, rakha lo merA pyAra dulAra // 26 // jisane mAtA aura pitAkA, kahanA mAnA nahIM kabhI, usane dharmayukta ho jagameM, rahanA jAnA nahIM kabhI / nija karanIse mere manako, sAhasa karake mata tor3o, avinayamaya ho, tanaya, nahIM tuma, mujhe bur3hApe meM chor3o // 27 // yadi mA mujhako mAna rahe ho, to tuma mAno merI bAta, byAha karo mere kahanese, vAda karo mata, mere tAta / jo karatI hU~ prema dRSTise, usako tuma dekho cupacApa, yadi bologe to jIvana bhara, mujhako hovegA santApa // 28 // kucha nahIM harisevakane kahA, vaha nitAnta miruttara ho rahA / paga gaI jananI ati modameM, tanayako bharake nija godamaM // 29 // [ asamApta / ] aGka 12 ] 553
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI [bhAga 13 jainadharmakA bhUgola aura pratyakSa kara rahA hai-vaha bAta nahIM rahI / aba - zraddhAkA sAmrAjya naSTa ho rahA hai aura usake khagola / sthAnameM buddhikI pratiSThA ho rahI hai / aba purAne zAstroMmeM kahI huI ve hI bAteM zraddhAke ___ [ lekhaka,-zrIyukta jijnyaasu|]... sahAre "yena kena prakAreNa ' svIkRta kI jA yoM to pRthvIke prAyaH sabhI dharmoke sAhitya- sakatI haiM jo sarvathA parokSa haiM aura jinakA meM bhUgola aura khagolake viSayameM kucha na kucha jJAna karAneke lie sivA dharmazAstrake aura koI likhA huA hai; para unameM hindU aura jainadharmakA sAdhana nahIM hai / pratyakSa padArthoM ke bAremeM aba sAhitya khAsa taurase ullekhayogya hai / hindu- dharmazAstroMke kathanakA jaisA cAhie vaisA Adara oMke purANoM aura jyotiSagranthoMmeM, isa viSa- nahIM kiyA jAtA / kAraNa yaha hai ki aisI yameM bahuta kucha likhA gayA hai; paraMtu jainasAhi- aneka bAteM vaijJAnika parIkSAoMke sAmane nirmUla tyameM jisa kramase aura sUkSmatAke sAtha yaha Thahara cukI haiM jinakA varNana purAne graMthoMmeM bar3e viSaya likhA gayA hai, vaisA hindUsAhityameM nhiiN| vistArake sAtha aura bar3e utsAhake sAtha likhA hindU granthakAra isa viSayameM ekamata bhI nahIM haiM- gayA hai| bhUgola aura khagola viSayaka bAteM unameMse koI kucha likhatA hai aura koI kucha; bhI unhIMmeMse haiN| , paraMtu jainasAhityameM vaha bAta nahIM / jaina- Upara likhA jA cukA hai ki, jainadharmakI dharmakI digambara aura zvetAmbara donoM zAkhA- pustakoMmeM ina donoM viSayoMkA bahuta hI sUkSma oMkA sAhitya isa bAremeM pUrI pUrI ekatA aura bahuta vistArayukta varNana kiyA hai aura rakhatA hai| . isa sUkSmatA aura vistRtatAke kAraNa hI abhI paraMta, jabase Adhanika vaijJAnika yugakA A- taka jaina vidvAn apane dharmazAstroMko abhimAraMbha huA hai, tabase ina prAcIna dharmagranthoMmeM likhI nake sAtha sarvajJapraNIta ataeva sarvathA satyahui bAtoMkI prAmANikatAke Upara bahuta hI pratipAdita karate Aye haiN| paraMtu aba vaha bhayAnaka upadrava honA zurU huA hai| prAcIna samaya nahIM rahA ki kevala buddhiko cakarA denekAlameM bhUgola aura khagolaviSayaka padArthoke vAle bar3e bar3e lambe caur3e varNanoMko dekhakara parIkSaNa yA nirIkSaNa karaneke lie upayukta hI loga unakI satyatAkA svIkAra kara leN| sAdhana na the, isa kAraNa usa samaya pratyeka aba to manuSyakI buddhi pratyeka kathanakA mUla dharmAvalambIko apane apane dharmagraMthoMmeM likhI aura kramavikAsa sapramANa pachanA cAhatI hai| huI bAtoMko kevala zraddhAke sAmarthyase hI pratyakSake sAtha saMbaMdha rakhanevAle prAyaH saba hI satya mAnanA par3atA thA / eka to una kathanoMmeM padArthoke kAryakAraNa bhAvoMkA sAMgopAMga nirIzaMkA karaneke kAraNa hI kama the, aura kadAcit kSaNa karaneke bAda hI loga unakI satyAsazaMkAyeM hotI bhI thIM, to unake nivAraNa kara- tyatA svIkAra karate haiN| kevala sarvajJakathita neke vizeSa sAdhana nahIM the| paraMtu isa vaijJAnika kaha denesa hI aba kAma nahIM cltaa| pramANoMghugameM-jaba ki AkAza pAtAla eka kiyA jA dvArA yuktiyukta yA buddhigamya karane-karAne hA hai aura manuSya prakRtike gUr3hase gUr3ha paTaloM- para hI aba kAryasiddhi avalambita hai / ko apanI, zaktidvArA bAhara lAkara sarva- jisa samaya hama apane sAhityokta bhUgola
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharmakA bhUgola aura khagola / aGka 12 ] khagolaviSayaka varNanako -- jo hamAre sAhityakA eka mukhya aMga hokara usake bahuta bar3e bhAgako roke hue haiM-par3hate sunate haiM, usa samaya hamAre hRdayameM aneka prakArakI zaMkAtaraMgeM ucchrasita hone lagatI haiM / hamAre graMthoMmeM isa . viSaya meM jitanI bAteM kahI gaI haiM, unameMse eka bhI bAta aisI nahIM hai, jo anekAneka pramANoM aura sAdhanoM dvArA nizcita kiye gaye Adhunika bhaugolika aura khagolika vicAroMse- jinameMkI moTI moTI bAtoM se hamArA pratyeka bAlaka bacapanahIse skUloM meM paricita ho jAtA hai-mela rakhatI hoM | jo vidyArthI skUloM ko chor3a kara kAlejoMke kamaroMmeM bhI kucha kAla taka baiTha Ate haiM, ve to hamAre graMthoMkI ina bAtoMko sunakara AdarAnvita Azcaryake badale vaisA hI Azcarya karate haiM jaisA ki hamAre zraddhAlu aura vicArazIla jaina hinduoMke purANoMkI amAnuSika bAtoMko sunakara karate haiM / bahutase vidyArthI to yahA~taka vizvAsa kara lete haiM-- cAhe ve phira kisI bhaya yA zaMkA kAraNa use spaSTa bhale hI prakaTa na kara sakeM- ki jainagranthakAra ina bAtoMkI nirmUla kalpanAyeM karane meM purANakAroMse bhI bar3he car3he haiM ! jainadharmake paNDitoM aura jAnakAroMke sAmane bhI aba isa viSayakI carcA upasthita hone lagI hai; parantu unake pAsa isakA kevala eka uttara hai aura vaha yaha ki aise logoMke vicAra yA vizvAsa ajJAnajanya haiM, athavA nAstikatA ke phala haiM; paraMtu isa ajJAnatA yA nAstikatA ke nivAraNa karanekA unakI orase koI bhI prayatna nahIM kiyA jAtA; ulaTA isa prakArake nirbalatAsUcaka udgAroMdvArA zaMkitoMko apane vicAroMmeM aura bhI dRDha bananekA kAraNa upasthita kiyA jAtA hai / ina paMktiyoMke jijJAsu lekhakane apanI buddhike anusAra jainadharmake bhUgola -khagolakA - 555 jo ki tattvArthasUtrakI sarvArthasiddhi, rAjavArtika Adi TIkAoMmeM aura trailokyaprajJapti trailokyasAra, Adi graMthoMmeM likhA hai aura sAtha hI Adhunika vijJAnadvArA saMzodhita bhUgola - khagolakA, isa taraha donoMkA hI thor3AsA adhyayana kiyA hai aura donoMkA paraspara milAna karake dekhA hai ki kisI tarahase bhI inakI saMgati mila sakatI hai yA nahIM / parantu ise ( lekhakako ) saMgatike badale virodha hI ekAntarUpase najara AyA hai / virodhake honemeM koI Azcarya nahIM hai; paraMtu virodha virodhameM antara hotA hai / eka virodhakA parihAra kiyA jA sakatA hai aura dUsarA aparihArya hotA hai / yaha virodha mujhe aparihArya hI mAlUma huA aura so bhI pratyakSa pramANoMse / jainazAstroMmeM pRthvIko kumhArake cakrakI taraha yA jhallarIke samAna cipaTI aura gola batalAyA hai / usapara asaMkhyAta dvIpa aura asaMkhyAta samudra haiM / ve eka dUsarese dUne dUne vistAravAle haiM aura balayake AkAra eka dUsaroko ghere hue haiM / una sabameM madhyavartI eka lakSa yojanakA laMbA caur3A jaMbUdvIpa hai / isa dvIpake dakSiNa bhAgAntameM bharatakhaNDa nAmakA kSetra hai, jisameM hama rahate haiM / svargIya syAdvAdavAridhi paNDita gopAladAsajI baraiyA ne apane ' jaina jAgaraphI ' nAmaka nibandhake aMtameM likhA hai (C Aja kala hama logoMkA nivAsa madhyalokake jambUdvIpasaMbaMdhI dakSiNadizAvartI bharatakSetrake AryakhaNDameM haiM / isa AryakhaNDake uttara meM vijayArddha parvata hai / dakSiNameM lavaNasamudra, pUrvameM mahAgaMgA aura uttarameM mahAsindhu nadI hai / bharatakSetrakI caur3AI 5261 yojana hai / isake bilakula bIcameM vijayArddha parvata par3A huA hai, jisase bharatakSetra ke do khaNDa ho gaye haiM / tathA mahAgaMgA aura mahAsindhu himavat parvata
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI - 556 se nikalakara vijayArddhakI guphAoMmeM hotI huI pUrva aura pazcima samudrameM jA milI haiM, jinase bharata kSetra ke chaha khaNDa ho gaye haiM / ) " 'yaha saba kathana pramANa yojanase hai / eka pramANa yojana vartamAnake 2000 ( do hajAra kozake barAbara hai / isase pAThaka samajha sakate haiM ki, Arya khaNDa bahuta lambA caur3A hai| caturtha kAlakI AdimeM isa AryakhaNDameM upasAgarakI utpatti hotI hai, jo kramase cAroM taraphako phailakara AryakhaNDake bahuta bhAgako roka letA hai / vartamAnake eziyA, yoropa, AphrikA, amerikA aura AsTreliyA ye pA~coM mahAdvIpa isI AryakhaNDameM haiM / upasAgarane cAroM ora phailakara hI inako dvIpAkAra banA diyA hai / kevala hindu stAnako hI AryakhaNDa nahIM samajhanA cAhie / vartamAna gaMgA sindhu mahAgaMgA yA mahAsindhu nahIM hai / " yadi zraddhAdevIko santuSTa rakhaneke lie yaha saba kathana kisI taraha satya bhI mAna liyA jAya, to bhI kAma nahIM cala sakatA / isa kathanase sambaMdha rakhanevAle jo aura aura kathana haiM, ve isa mAnatAse tatkAla hI ruSTa ho jAte haiM aura mUlakohI nAza karaneke lie udyata ho jAte haiM / jainadharmakA khagola jJAna kahatA hai, ki isa lakSayojanapramANa jambUdvIpameM do candra aura do sUrya avizrAnta rUpase niraMtara paribhramaNa karate rahate haiN| jambUdvIpake madhyabhAgameM jo lakSa yojana U~cA meru parvata hai, usIke cAroM ora ye caMdra sUrya parikramaNa kiyA karate haiM / jaba eka sUrya meruparvatakI dakSiNa orako prakAzita karatA hai taba dUsarA uttarakI orako, aura donoM caMdra kramazaH pUrva aura pazcima bhAgameM rahate haiM / arthAt pratyeka candra aura sUrya meru parvata eka orakA sArA bhUbhAga prakAzita karatA hai / jo sUrya yA candra meruke [ bhAga 13 dakSiNakI tarapha parikramaNa karatA hai, vaha akele . bharatako hI nahIM, kintu usake samAna vistAra-vAle jambUdvIpake anya 62 bhUkhaNDoM ko bhI Alokita karatA hai / aisI dazAmeM vartamAnameM jo eziyA, yUropa, amerikA aura AsTreliyAdika bhUbhAgoM meM (jo jainadharmazAstroMke anusAra bharatakhaNDake hI antargata haiM ) bhinna bhinna kA pratIta hotA hai vaha kabhI ghaTita nahIM ho sakatA / yaha to sarvapratyakSa aura sarvathA asaMdigdha bAta hai ki jaba bhArata ke bambaI zahara meM dina ke bAraha bajate haiM, taba amerikAke nyUyArka nagara meM rAta ke bAraha bajane kI taiyArI hotI hai ! nyUz2IlaiMDa meM jaba zAmake 6 bajate haiM aura rAta hone laga haiM, taba iMgleMDameM prAtaH kAlake 6 bajate haiM aura sUryodayakA samaya hotA hai ! akele bharatakSetrahImeM yaha dina rAtoMkA mahAna aMtara jainazAstrAnusAra kaise pramANita kiyA jA sakatA hai ? uttarIya dhruvakA samIpavartI pradeza jaba grISma RtumeM lagAtAra 6 mahIne taka sUryase Alokata rahatA hai, taba dakSiNIya dhruva usI taraha andhakAranimagna rahatA hai- ina donoM sthAnoM para kramazaH 6 mahInekI rAta aura 6 mahInekA dina hotA hai ! yaha bAta jainazAstroMse kadApi siddha nahIM ho sakatI / pRthvIko geMdakI taraha gola mAne binA isa zaMkAkA samAdhAna nahIM ho sakatA / zItakAlameM bhAratameM rAta 13 || ghaMTekI aura dina 10 // ghaMTekA ho jAtA hai / isase adhika pharka kabhI nahIM par3atA / kintu iMgleNDameM rAta 18 ghaMTekI aura dina kevala 6 hI ghaMTekA raha jAtA hai ! isa viSamatAkA kAraNa koI jainagraMtha nahIM batalA sakatA / dUrakI bAta jAne dIjie, hamAre hindusthAnahI kI eka bAta le lIjie / yaha to sabhI jAnate haiM ki, jisa samaya madarAsameM sUryodaya hotA hai, usake 39 miniTa bAda bambaI meM sUryodaya hotA hai ( kalakattA,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12] jainadharmakA bhUgola aura khgol| 557 karA~cI Adi nagaroMke bIcameM bhI isI prakArakA bhI AryabhaTTake isa pRthvIbhramaNa siddhAntakA pharka hai)| aba batalAie. ki isa vilambakA ullekha milatA hai / yathAsyA kAraNa hai ? jainagraMthoMke dekhanese to mAlUma "bhagola: keSAcinmatena nityaM calanevAste, AdihotA hai ki sUryakI kamase kama gati eka muhUtema. tyastu vyavasthita eva / tatrAdityamaNDalaM dUratvAce (48 miniTameM ) lagabhaga 5251 yojanakI pUrvataH pazyanti teSAmAdityodayaH / AdityamaNDalAdhobatalAI gaI hai / (dekho, tattvArtharAjavArtika, vyavasthitAnA mdhyaahnH| ye tu dUrAtikAntatvAnna pazyanti pRSTha 157 / ) isa hisAbase sUryakA prakAza teSAmastamita iti / " eka muhUrtameM saba hI bhUkhaNDoMmeM vyApta ho jAnA - pRthvIkA golAkAra honA to prAyaH sabhI cAhie, para hama dekhate haiM ki madarAsa aura prasiddha vidvAnoMne svIkRta kiyA hai aura capaTI bambaIke bIcake kevala pAva yojanake hI laga- mAnanevAloMkA aneka yuktiyoM dvArA khaNDana bhaga antarameM use phailate 39 minaTa laga jAte kiyA hai| lallasiddhAntameM likhA hai ki- - haiM ! binA pRthvIke gola aura gatimatI mAne, samatA yadi vidyate bhuvastaravastAlanibhA bahUcchrayAH / saMsArakA koI bhI bhaugolika isakA uttara nahIM . kathameva na dRSTigocaraM nuraho yAnti sudUrasaMsthitAH // de sktaa| . ___ bhAskarAcAryane bhI yahI siddhAnta pratipAdita - hindaoMke parANagraMthoMmeM bhI bhUgola-khago- kiyA hai / pAThaka prazna kara sakate haiM ki jaba lakA varNana usI DhaMgase likhA hai jaisA jainagraMthoMmeM hindaoMke prasiddha jyotirvidoMne pRthvIko geMdakI hai, paraMtu jyotiSazAstrake pratiSThita graMthoMmeM, taraha gola mAnA hai, to phira hindU purANakAroMne jinameM AryaprajAkI alaukika buddhikA jAjva- aura unakI hI taraha jainagranthakAroMne use lyamAna prakAza pradIpta hai, ThIka vaisA hI kathana : / kumbhakArake cakrakI taraha cipaTI kyoM mAnA milatA hai jaisA Adhunika pAzcAtya bhaugoli- hai ? isake samAdhAnameM bahutase vidvAn kahate haiM koMne prayogoM dvArA nizcita kiyA hai / yadyapi ki sAdhAraNa dRSTise dekhane para pRthvI hamako zrIpati, lalla aura bhAskarAcArya Adi pichale : la sarvatra sama ( capaTI ) hI dikhAI detI haisamartha jyotiSiyoMne pRthvIkA bhramaNa svIkAra golAkAra nahIM pratIta hotI / isI kAraNa nahIM kiyA hai, to bhI AryabhaTTa nAmake suprasiddha / 6 purANakAroMne, jinakA uddezya kevala kalpita vidvAnane Ajase 1500 varSa pahale hI isa bAtoM dvArA sAmAnya janatAko yatkiJcit jJAna siddhAntakA pratipAdana kara diyA thA / sara karA -- karAnekA thA, logoMkI samajhameM Ane yogya ramezacandra datta apane suprasiddha bhAratIya iti- mI mATA varNana likhA hai| para jyotiSiyoMkA hAsameM likhate haiM-" AryabhaTTa kahatA hai ki, sasa uddezya kucha aura hI thA; unheM bhUgola jisa prakAra kisI naukAmeM baiThA huA manuSya aura khagolake rahasyoMkA patA lagAnA thA, Age bar3hatA huA sthira vastuoMko pIchekI gaNitake siddhAntoM dvArA sRSTikI mukhya mukhya miTA ora calatI huI dekhatA hai, usI prakAra tAra ghaTanAoMkA kAryakAraNabhAva jAnanA thA, isa lie bhI yadyapi ve acala haiM tathApi nitya calate unheM pRthvI aura usake grahoM-upagrahoMkA khUba hue dikhAI par3ate haiN|" tIkSNa dRSTise nirIkSaNa karake apane vicAra zvetAmbarasampradAyake AcArAGgasatrakI TIkAmeM nizcita karane par3e the| aba rahI jainagranthakAroM
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI [ bhAga 13 kI bAta, so.unhoMne aneka bAtoMmeM hindU vanAoMmeM dekhanA caahie| jainadarzanake divAkara purANoMhIkA anukaraNa kiyA hai| hindU purANoMmeM bhI jisa sAhityake viSayameM bahuta hI burI jo kucha likhA huA thA, usIko inhoMne catu- sammati dete haiM, vaha sAhitya sarvajJokta nahIM ho rAIse acchI taraha kATachA~Takara, unakI paraspara sakatA / use sarvajJakathita kaha kara sarvajJako virodhitA aura asaMgatatAko nikAla kara susaM- kalaMkita karanA hai / sarvajJakathita vaha syAdvAda kalita rUpameM apane graMthoM meM ullikhita kara diyaa| siddhAnta hai, jisakA kucha kucha darzana hameM hamArA vidyamAna sAhitya lagabhaga 4 thI 5 vIM bhagavAna kandakanda aura samantabhadrake granthoMmeM zatAbdike bAdakA banA huA hai aura vaha samaya milatA hai| aura yoM to dhaSTa granthakAroMne bhadrahinduoMke purANoMkI lokapriyatAkA thA / hindU bAhasaMhitA jaise granthoMko bhI sarvajJake sira para janatAmeM purANoMkA atyadhika Adara dekhakara mar3ha denemeM koI kasara nahIM rakkhI hai| aba vaha jaina vidvAnoMne bhI unhIMkA anukaraNa kiyaa| samaya A gayA hai ki sAhityake pratyeka aMgakI hinduoMke aura jainoMke purANagranthoMkA tula- aura pratyeka vicArakI acchI tarahase AlonAtmaka dRSTise paraspara milAna karanese isa canA honI caahie| nahIM to kAcake Tukar3oMke kathanakI satyatA vidita ho jAyagI / hameM yaha sAtha bahamalya maNi bhI pheMka diye jAyeMge aura bhI na bhala jAnA cAhie ki, vidyamAna jaina- jagatakI eka sarvottama vicArazreNI ayuktakI dharmakA DhA~cA ThIka vaisA hI nahIM hai jaisA bhaga- saMgatise upekSita ho jaaygii| vAn mahAvIradevane apane jIvanakAlameM sthira kiyA thA / isa itane lambe aura vipattisaMkula hama kabhI pAThakoMko, jainagranthoMhIke kucha DhAI hajAra varSa parimita kAlameM kisI bhI dharma, avataraNoMse yaha dikhAya~ge ki bharatakhaNDa utanA rASTra aura samAjake svarUpameM parivartana na ho, hI hai jitaneko ki hama Ajakala hindusthAna yaha prakRtike niyamase sarvathA asambhava hai| yA bhAratavarSa kahate haiM / pRthvIke yUropa, amejainadharmake mUlasvarUpakA jo dhuMdhalA citra varta- rikAdi dRzyamAna khaNDoMkI gaNanA bharatakhaNDameM mAna jainasAhityasamudra meM gaharA gotA lagAnese nahIM kI jA sakatI / vidyamAna gaMgA sindhu dikhAI detA hai, usameM hama ina vicAroMkA AbhA- nadiyoMke sivA aura koI mahAgaMgA mahAsindhu sapA sakate haiN| ina kAraNoMse hamArA anumAna nadiyA~ nahIM haiM, jaisA ki Upara diye gaye hotA hai ki, jo bhaugolika siddhAnta jainagraMthoMmeM svargIya baraiyAjIke lekhameM likhA huA hai / likhe haiM, ve sarvajJapraNIta na hokara purANakalpita bhAratIya samudra hI lavaNasamudra hai aura himAhaiM / kyoM ki yaha sunizcita hai ki, sarvAnubhUta laya parvata hI himavAn hai / inake atirikta pratyakSa pramANase sarvajJakA vacana kabhI bAdhita aura koI nadI, samudra parvatAdi nahIM haiM / nahIM ho sakatA / DA. haramana jekobI jo yojanoMke parimANameM aura saMkhyAkI gaNanAmeM kucha samaya pahale 'jainadarzanadivAkara' kI bhrama ho jAnese ye saba anApa-zanApa kalpanAyeM mahatI upAdhise vibhUSita ho cuke haiM-jainagra- paidA huI haiM / yaha bhrama purAtanakAlake vidvAnthokta jyotiSake bAremeM apanI kyA sammati noMko bhI vidita ho cukA thA; paraMta kisI dete haiM use jainavidvAnoMko 'prAcyadezIya pavitra kAraNavaza ve isa bhramakA nirAkaraNa na kara graMthamAlA' dvArA prakAzita jainasUtroMkI prastA- pAye / para aba isa bIsavIM zatAbdike vijJAna
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12 ] prasthApita sAmrAjya meM yaha bhrama bahuta dinoMtaka nahIM Tika sakegA / hamAre bahutase purANapriya paNDitavaryya aura dharmamUrti patrasampAdakagaNa kahA to karate haiM ki hamAre pAsa Adhunika bhUgolasiddhAntoMke khaNDanArtha aura jainabhUgolake maNDanArtha anekAneka akATya yuktiyA~ maujUda hai; paraMtu unheM prakaTa Ajataka kisIne nahIM kiyA / hamArI una mahAzayoMse savinaya prArthanA hai ki ve aba kRpAkara apanI una yuktiyoMke bhANDAgArako jainatva aura janatA ke hitArtha udAra bhAvase khola deM / para yuktiyoM ke nAmase apane UTapaTA~ga vicAroMko prakaTa karanekI kRpA na kareM / unheM zAstrIya pramANoMke sAtha vartamAnika paristhitikI saba hI avasthAoMkA yathAyogya vicAra karanA cAhie / yaha viSaya upekSA karane ke lAyaka nahIM hai| jainadharmakI pramANikatAkA isake Upara bar3A bhArI AdhAra rahA huA hai / isa eka avayava nirmUla siddha honese sArA hI vidyamAna jainasAhitya bhayaMkara sthitimeM jA par3atA hai / usakI aisI vicitra racanA hai ki usameMkA eka bhI vicAra nikAla dene se samagra zRMkhalA TUTa jAtI hai| jainatattvajJAnakA eka dUsare vicArake sAtha 'vyAptijJAna ' ke samAna avinAbhAvi sambandha hai / isakI jo vizeSatA hai vaha yahI hai aura yahI vizeSatA Ajataka ise jIvita rakha rahI hai| pustaka- paricaya | 553 viSayameM hama apanI vistRta sammati denA cAhate the; parantu samaya abhAvase aisA nahIM kiyA jA skaa| isake lie hama lekhaka aura prakAzaka mahAzayoMse kSamA cAhate haiM / pustaka- paricaya | : isa aMkameM aba takakI samAlocanArtha AI huIM tamAma pustakakA saMkSipta paricaya de diyA jAtA hai| inameM se bahutasI pustakeM aisI haiM, jo hamAre pAsa varSo se rakkhI huI haiM aura jinake 1. mohinI arthAt bigar3ekA sudhAra aura patitakA uddhAra | zrIyuta dattAtraya bhImAjI raNa diveke likhe hue ' rUpasundarI' nAmaka marAThI upanyAsake gujarAtI anuvAdakA hindI anuvAda | anuvAdaka bAbU bhaiyAlAla jaina / AkAra Dabala krAuna 16 pejI / pRSThasaMkhyA 90 / mUlya ATha Ane / 2 saccA vizvAsa / ( trilokamohinI mAlAkA cauthA puSpa | ) baMgAlake suprasiddha mahA-tmA kezavacandrasena ke eka choTese lekhakA anuvAda | anuvAdaka bAbU zyAmasundaralAla gupta / AkAra Dabala krAUna 32 pejI / pRSTha saMkhyA 48 / mUlya do Ane / 3 bAlikA vinaya / ( trilokamohinI mAlAkA tIsarA puSpa | ) sampAdikA eka jai mahilA / AkAra, pRSThasaMkhyA aura mUlya pUrvapustaka ke samAna / 4 ratnakaraNDa zrAvakAcAra, Or the House halder's Dharma 1 samantabhadrasvAmIkRta ratnakaraNDakA agarejI anuvAda, lagabhaga 42 pejake inTroDakzanake shit| anuvAdaka, bAbU campatarAyajI bairiSTara eTa. lA. haradoI / Dabala krAUna solaha pejI AkArake 120 pRSTha | mUlya bAraha Ane / ina cAroM pustakakoMke prakAzaka zrIyuta kumAradevendraprasAda jaina, ArA haiM / inakI chapAI, saphAI Adi sabhI bAteM darzanIya haiM / 5 The Study of Jainism. zvetAmbaracArya AtmAnandajIke 'jainatattvAdarza' kara
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI [ bhAga 13 a~garejI anuvAda / pRSThasaMkhyA 102 / mUlya satIzacandra vidyAbhUSaNake sabhApatitvameM jodhabAraha Ane / purameM jo jainasAhityasammelana huA thA, 6 Saptbhangi naya (sptbhNgiiny)| usakA yaha kAryavivaraNa abhI thor3e hI dina jainahitaiSIke bhAga 13 aMka 1 meM prakAzita hue pahale prakAzita huA hai| isake eka bhAgameM lekhakA a~garejI rUpa / isake prAraMbhameM zrIyuta sammelanakI riporTa hai aura dUsare bhAgameM sammemuni jinavijayajIkI likhI huI eka choTIsI lanameM upasthita hue gujarAtI, hindI aura bhUmikA bhI dI huI hai| pRSTha 30 / mUlya chaha Ane / a~garejI lekhoMkA saMgraha hai| AkAra rAyala 7 Lord Krishna's message / pRSTha- aThapejI / pRSThasaMkhyA lagabhaga 260 / mUlya saMkhyA 24 / mUlya cAra aane| eka rupyaa| 8 vyAkaraNabodha / hindI bhASAkA sugama . 12 dehalI zAstrArtha ! (IzvarakartRtvaaura saMkSipta vyAkaraNa / pRSThasaMkhyA 28 / mUlya tIrthakarasarvajJatvakhaNDanamaNDanaviSayaka / ') nyAyADhAI aanaa| laGkAra paM0 makkhanalAla zAstrI ( jaina ) 9 sAhitya-saMgIta-nirUpaNa / pRSThasaMkhyA aura paM0 narasiMhadeva zAstrI darzanAcArya (Arya130 / mUlya daza Ane / samAjI ) ke zAstrArthakA vivaraNa / pRSThasaMkhyA 10 upaniSadU-rahasya / nau mukhya mukhya 68 / mUlya cAra Ane / prakAzaka, maMtrI jainaupaniSadoMke cune hue vAkyoMkA saMgraha, unakA mitramaNDala, dharamapurA dehlii| hindI anuvAda aura a~garejI artha / AkAra 14 so'haM tattva / zrIyuta ' sohaM svAmI' DimAI aThapejI / pRSThasaMkhyA 48 / mUlya kI baMgalA pustakakA hindI anuvAda / anuvADhAI Ane / daka aura prakAzaka paM0 jvAlAdatta zarmA, kisa ___ uparyukta chahoM pustakoMke lekhaka dhaulapura sTeTake rola, murAdAbAda / pRSThasaMkhyA 104 / mUlya sezanajaja zrIyuta lAlA kannomalajI ema. e. ATha Ane / aura prakAzaka 'AtmAnanda jainapustakapracA- 15 vivAhaprabandha / lekhaka, zrIyuta raka maNDala, rozana mohallA, AgarA' haiN| mukundIlAla, prakAzaka, gar3havAlI presa, deharA 11 ahiMsA paramodharmaH / isameM mahAtmA dUna / DimAI aThapejI sAijake 32 pRSTha / gA~dhIkA likhA huA .' ahiMsA' aura kisI mUlya tIna Ane / ahiIMsasTa' nAmadhArI mahAzayakA 'jaina ahiMsA', 16 zAhI lakar3ahArA / mahAtmA zivaisa taraha do a~garejI lekha haiM / ye donoM lekha vratalAla varmA ema. e. kI urdU pustakakA anusuprasiddha a~garejI patra 'mADarnarivyU' meM prakA vAda / anuvAdaka, bAbU gaurIzaMkaralAla akhtara / zita hue the / Dabala krAuna 32 pejI sAijake prakAzaka, bAbU dayAcanda goyalIya bI. e., 32 pRSTha / mUlya eka AnA / bhAratajainama hA hindIsAhityamaNDAra, lakhanaU / AkAra Dabala maNDalake jIvadayAvibhAgake maMtrI bAbU dayA-- krAuna solahapejI / pRSThasaMkhyA 252 / mUlya -candajI goyalIya , bI. e. lakhanaU isake eka rupayA / .. prakAzaka haiN| - 17 sadAcAra-sopAna / pratibhA Adi 12 jainasAhityasammelanakA kArya viva- upanyAsoMke lekhaka bAbU avinAzacandra dAsa raNa / san 1914 ke mArca mahInemeM DA0 ema. e. bI. ela. kI sukathA nAmaka baMgalA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 12] pustaka-paricaya / pustakakA anuvAda / anuvAdaka aura prakAzaka, DimAI aThapejI AkArake 80 pRSTa / mUlya dazaratha balabanta jAdava, devarI ( sAgara,) sI. daza aane| pI. / pRSThasaMkhyA 44, mUlya cAra Ane / . 23 mahAkavi gAliba aura unakA 18 mahAdeva govinda rAnaDe / lekhaka, kAvya / 24 ustAda jauka aura unakA zrIyuta bhaartiiy| prakAzaka, dIkSita aura kAvya / urdUke prasiddha kaviyoMkA aura unakI dvivedI, dArAgaMja prayAga / pRSThasaMkhyA 200 / racanAkA pricy| donoM pustakoMke lekhaka, mUlya daza aane| paM0 jvAlAdatta zamAM aura prakAzaka. haridAsa 19 jiivrkssaadrpnn| lekhaka aura prakAzaka, eNDa kampanI naM0 201 harisana roDa, kala. lAlA pArasadAsajI khajAMcI, dehalI / pRSThasaMkhyA kattA / mUlya chaha chaha Ane / DimAI aThapejI sAijakI 80 / mUlya cAra Ane / sampAdakIya kAryase eka 20 divya jIvana / DA. sviT mArsaDanakI varSakI chdd'ii| eka a~garejI pustakakA anuvaad| anuvAdaka, avakAzakI kamI, lagAtAra atyadhika paribAbU sukhasampattirAya bhaNDArI / prakAzaka, jIta- zramase utpanna huI zArIrika aura mAnamala luNiyA, indaura / pRSThasaMkhyA 136 / mUlya sika asvasthatA, Adi aneka kAraNoMse maiM teraha aane| jainahitaiSaki kAryase eka varSake lie chuTTI ___ 21 AtmAvabodha / rAjazekharasUrike saskRta letA huuN| maiM cAhatA hU~ ki mere kAma na granthake paM0 lAlanakata gujarAtI anuvAda aura karane para bhI jainahitaiSI jArI rahe; isake lie vistRta vivecanakA hindI anuvAda / anuvAdaka, maiM prayatna bhI kara rahA hU~ aura AzA hai ki paM0 udayalAlajI kAzalIvAla / prakAzaka, mere mitroMmeMse eka sajjana isake sampAdana kAryako mukundadAsa motIlAla muNota aura AnandarAma svIkAra kara leNge| unase patravyavahAra ho rahA kesaracanda bA~ThiyA, panavela (bambaIke najadIka) hai / yadi unhoMne svIkAra kara liyA to isakI pRSThasaMkhyA 148 / mUlya aatmliintaa| sUcanA yathAsamaya prakAzita kara dI jaaygii| __22 sadAcAriNI / sAmAjika upnyaas| isa naye prabandhameM kucha vilamba hogA aura isa lekhikA 'jananI'-sampAdikA zrImatI kumuda- kAraNa aba hitaiSIkA nayA varSa caitra sudI 1 se bAlA devI / prakAzaka, harizcandra bhaTTa, jananI zurU kiyA jaaygaa| smpaadk| Aphisa, tanasukhalAina, zivaThAkura galI / nIce likhI pustakeM hAlahI bikrIke lie AI haiN| inheM ma~gAie aura paDhie:-. . 1lar3AIkI lahara, ThAkura gadAdharasiMha kRta, mUlya / ), saMsArasukhasAdhana, paM0 gaMgAprasAda AmihotrIkRta, mUlya / ), kathA-kahAnI bAbU nArAyaNaprasAda bI. e. kRta, mUlya / ), mahArASTra kesarI ,paM0 tArAcanda AgnihotrI bI.e. kRta, muu0||0), bhAratIya rASTranirmAtA, lAla, bAla, pAla, bAMseMTa, gokhale Adi dezabhaktoMke jIvanacarita, mUlya daza mAne / rA. ba. jasTisa mahAdeva govinda rAnaDe, lekhaka bAbU rAmacandra varmA / mU0 // ) mainejara, hindIgrantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga po. giragAva, bambaI / . naI pustakeM
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitaiSI-auSadhAlaya-iTAvahakI pvitr-sstii-aussdhiyaaN| namaka sulemaanii| davA sapheda daagoNkii| jagatprasiddha asalI 20 varSakA AjamadA hA- isase zarIrameM jo sapheda 2 dAga par3ajAte jamekI aksIra davA / kI0 // ) tIna haiM vaha dUra ho jAte haiM / kI0 1) sI0 1) shvaas-kutthaar| dhAtu saMjIvana / yaha svAsa dameM kI zartiyA davA hai / kI0 1) saMpUrNa dhAtu vikArako naSTa kara nayA vIrya golI dstbNdkii| paidA hokara zarIra hRSTa-puSTa hojAtA hai / kI01) rakta, Ama, Adi atisAra tathA saMgrahaNI prdraantk-cuurnn| Adiko zIghra dUra karatI hai / kI0 // ) davA khaaNsiikii| striyoMke zveta, lAla Adi pradaroMko zartiyA sUkhI yA tara khAMsIko aura kaphako dUra kaghara kara tAkata bar3hAtA aura garbhasthiti karatA hai rane vAlI AjamadA davA hai / kii0||) kI01). ... nynaamRt-surmaa| arka kpuur| / haijekI aksIra davA / kI.) . - sampUrNa vikAroMko dUrakara netroMkI jyoti / 10 bar3hAtA aura tarAvaTa paidA karatA hai / kI. 1) " . caMdrakalA / - yaha gore va khUbasUratIkI davA hai| kI0 // ); ___ dnt-kusumaakr| dA~toMke saba roga dUra hokara dAMtoMkI camaka naina-sudhA-aJjana / bar3hAtA aura majabUta karatA hai / kI0) isase A~khakA jAlA dhundha phulI mAr3A Adi ___ saba acche hote haiM / kI0 // ) dadru-damana / davA peTake drdkii| yaha khuzabUdAra marahama vinA kaSTake dAdake dAdAko tagAdA kara bhagAtI hai / kii|) .. cAhe kaisA peTa darda ho phaurana dUra hotA hai / ____ kI0 // ) kesh-bihaar-tail| tAmbUla raMjana / atyanta sugandhise citta prasanna kara keza aura pAnake sAtha khAnekA bar3hiyA masAlA / kii|). mastakake rogoMko dUra karatA hai / kI0 // ) ziradarda-hara taila / kii0|) naaraaynn-tail| karNa-roga-hara taila / kii|) zaradI Adise utpanna hue darda, gaThiyA, pa- khujalI-nAzaka taila / kii|) kSAghAta Adi sarva vAta rogoMkI zartiyA davA bAla ur3AnekA sAbuna / kii0|) haiN| kI0 1) kokila-kaNTha-baTikA / kI01) patA-candrasena jaina vaidya, candrAzrama, iTAvaha U. P..
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3) hamArI granthamAlAkI likhA hai / isameM ekase eka bar3hakara sundara aura bhAvapUrNa 9 galpe haiM / inake jor3akI galye Apane naI pustakeM / zAyada hI kabhI par3hI hoN| mUlya eka rupayA tArAbAI / yaha Apake pUrvaparicita svargIya do Ane / sAdIkA // ) dvijendralAla rAyake baMgalA nATakakA anuvAda hai| nUrajahA~ / svargIya dvijendralAla rAyake prasiddha abhI taka Apane inake jitane nATaka par3he haiM, ve saba nATakakA anuvaad| isake viSayameM adhika likhanekI gadyameM the, para yaha padyameM hai / anuvAda bhI khar3I AvazyakatA pratIta nahIM hotI / zAhajahA~ aura bolIketukAntahIna padyoMmeM karAyA gayA hai| nUrajahA~ unake sarvazreSTha nATaka gine jAte haiN| mUlya eka anuvAdaka hai-sukavi paM0 rUpanArAyaNa pANDeya / hindImeM rupayA do Ane / rAjasaMskaraNa 1 // ) yaha bilakula naI cIja hai / aitihAsika nATaka hai / rASTrIya grnth| yaha bar3hiyA 'imiTezana ArTa' kAgaja para chapAyA gayA hai / mUlya eka rupayA chaha Ane / sAdekA 1) svarAjya / gurukula kA~gar3Ike arthazAstrake deza-darzana / isake taiyAra honekI sUcanA varSoMse prophesara zrIyuta bAlakRSNa ema. e. isake lekhaka nikala rahI hai| bar3I muzkilase yaha aba taiyAra huA haiN| isa viSayakA apane DhaMgakA yaha nirAlA hI hai / isake lekhaka ThAkura zivanandanasihajI bI. e. haiM grantha hai| pRSThasaMkhyA 300 / mUlya savA rupayA / a~garejIke pacAsoM granthoMke AdhArase yaha likhA gaya arthazAstra / arthAt dhanakI utpatti tathA hai| isameM dezakI bhItarI dazAAkA Apako darzana hogA / yahA~kI ghoradaridratAkA, AyukI bhayaMkara ghaTIkA, vRddhi / lekhaka, uparyukta pro0 bAlakRSNa ema. e. mRtyusaMkhyAkI bar3hatI huI bhISaNatAkA alpajIvI pRSThasakhyA 550 / muu01||) / baccoMkI adhika janmasaMkhyAkA aura inake sAtha bar3he pAlemeNTa / lekhaka, zrIyuta bAbU supArzvadAsa hue vyAbhicArakA, nazebAjIkA, caritrahInatAkA varNana gupta bI. e. / hindImeM yaha isa viSayakI sabase par3hakara Apa avAk ho jAya~ge / zikSAkI kamI, pahalI pastaka hai / jisa briTiza pArlameNTake vyApArakI durdazA, videziyoMkI sattA, kisAnoMkI burI zAsanameM hama rahate haiM usakA zurUse lekara aba hAlata, bAlavivAha, vRddhavivAha, ayogyavivAha, vivAhakA takakA itihAsa. usakA kramavikAza. usakA itihAsa, uttama saMtAna utpanna karaneke siddhAnta, santAna tAna zAsanapaddhati aura usake guNadoSa Adi bAtoMkA kama utpanna karanekI AvazyakatA Adi aura bhI aneka viSayoMke sambandhameM Apako isameM saikar3oM naI bAteM khUba vistAra ke sAtha isameM nirUpaNa kiyA gayA mAlUma hoMgI / kaI citra aura nakaze bhI isameM diye hai / pRSThasaMkhyA 275 / mUlya eka rupayA do gaye haiM / pRSThasaMkhyA paune pA~casauke lagabhaga / mUlya Ane / sAdIkA caudaha Ane / tIna rupyaa| mahAdeva goviMda raandd'e| lekhaka, zrIyuta hRdayakI parakha / jo loga isa bAtakI zikAyata bhAratIya / bambaI hAIkorTa ke bhUtapUrva jaja, karate haiM, ki hindImeM svataMtra upanyAsa nahIM hai unheM isa prasiddha sadhAraka aura dezabhakta mahAtmA kA jIvanabhAvapUrNa upanyAsako paDhakara bahuta santoSa hogaa| carita / yaha aneka granthoMke AdhArase bahuta isake lekhaka AyurvedAcArya paM0 caturasena zAstrI haiN| isa pustakameM hamane eka nAmI citrakArase pA~ca navIna acche DhaMgase likhA gayA hai| pRSThasaMkhyA 200 / citra banavAkara chapavAyeM haiM, jisase pustaka aura bhI mUlya ) sundara ho gaI hai / mUlya eka rupayA do aane| devI jona arthAt svataMtratAkI mUrti / apane sAdIkA / / / ) jIvanakA bali dekara phrAnsako parAdhInatAse mukta navanidhi / isa granthako urdUke prasiddha galpalekhaka karanevAlI 'jauna Apha Arka' nAmaka prasiddha zrIyuta premacadajIne svayaM apanI kalamase hindImeM vIrAMganAkA dezabhaktipUrNa apUrva jIvanacarita /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 lekhikA, zrImatI bAlAjI / pRSThasaMkhyA 100 se lie bahuta hI upayogI haiM / yaha gujarAtIke Upara / mUlya ATha Ane / prasiddha lekhaka zrIyuta amRtalAla par3hiyArakI svarAjyakI yogyatA / 'mADarna rivyU 'ke pustakakA anuvAda hai / mUlya chaha aane| sampAdaka zrIyuta bAbU rAmAnanda caTTopAdhyAyakezAhI lkddhaaraa| uIke suprasiddha likhe hue suprasiddha grantha 'TUvaDU homarUla' lekhaka lAlA zivavratalAla varmA ema. e. kI kA hindI anuvAda / ( prathama bhaag|) isa viSa- dilacaspa pustakakA hindI anuvAda / mUlya eka yakA yaha advitIya grantha hai / bar3I hI akATya rupyaa| yuktiyoMse 'bhArata svarAjyake yogya nahIM hai| sukha aura saphalatAke mUla siddhAnta / isa pravAdakA khaNDana kiyA gayA hai / pratyeka suprasiddha aMgarejI lekhaka jemsa elanakI dezabhaktake par3hanekI cIja hai / pRSThasaMkhyA 220 / / 1 'phonDezana sTonsa TU heppInesa eNDa saksesa' mUlya savA rupyaa| nAmaka pustakakA anuvAda / mUlya DhAI AnA / svarAjyakI paatrtaa| malya pA~ca Ane / sukhakI prAptikA mArga / jemsa elanakI rASTrIya zikSA | mi0 araNDala ke vyAkhyAnakA anuvAda / mU0) 'pAtha Apha prosaperiTI' kA anuvAda / svarAjyakI pAtratAke pramANa aura anuvAdaka, bAbU dayAcanda goyalIya bI. e. pRSThasaMkhyA 80 / mUlya :-) kArya / muuly-)|| devI vasantakA saMdezA -) // kizorAvasthA / lekhaka, zrIyuta gopAla rASTranirmANa zaraNasiMha bI. e. / jinhoMne yuvAvasthAmeM praveza sthAnika svarAjya - kiyA hai, unheM avazya par3hanA caahie| bar3I dharma aura rAjanIti -) acchI pustaka hai / mUlya // ) svarAjya kyoM cAhie ) jyotiSa shaastr| lekhaka, zrIyuta bAbU durgAsvarAjyavicAra prasAda khetAna ema. e. kRta / aneka citroMse hindusthAna kI mAMga yukta / mUlya daza Ane / rASTrIya svarAjya karmakSetra / zrIzazibhUSaNasenakRta baMgalA hamArA bhISaNa hrAsa, lekhaka-paM0 mannana dvivedI pustakakA hindI anuvAda / isameM nirudyamI, bI. e. mU0 ) utsAhahIna aura hatabhAgya bhAratavAsiyoMko anyAnya viSayoMke grnth| utsAhita karake karmavIra banAne kA prayatna kiyA sadAcAra-sopAna / pratibhA. zAnti kI gayA hai| bhAratavarSa ke aneka mahApuruSoM ke caritra Adike lekhaka, zrIyuta bAbU avinAzacandradAsa / dekara ina bAtoMko puSTa kiyA hai / pRSThasaMkhyA ema. e. bI.ela. kI baMgalA pustakakA anuvAda / / 200 / mU0 sAdIkA caudaha Ane / sajibahuta hI acchI zivAprada pustaka hai| mly|) ldaka 13) rAjA aura rAnI / isameM samrATa paMcama milanekA patAjArja aura mahArANI merIke caritrase milanevAlI vyavasthApaka-hindI-grantharatnAkara kAryAlaya zikSAoNpara vicAra kiyA gayA hai| vidyArthiyoM ke hIrAbAga, po0 giragA~va, bmbii| (isa aMkake nikalanekI tA0 20-1-1918 I0)