Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainhitaissii| sAhitya, itihAsa, samAja aura dharmasambandhI lekhoMse vibhUSita maasikptr| sampAdaka aura prakAzaka-nAthUrAma premii| dazavA~ bhaag| mAgha, phAlguna zrIvIra ni0 saMvata 2440 4-5 vA~ aMka EDDHOTO2PGCladala vissysuucii| 1bukara TI0 vAziMgaTana ... 2 kanyA-nirvAcana 3 AvaraNa ... 205 4 pustaka-paricaya 5 terApaMthiyoM kA saubhAgya aura guruoMkI durdazA 6 jainI kyA sabase judA raheMge.? 7 samAjasambodhana (kavitA) 244 DaoNkTara satIzacandrakI spIca aitihAsika lekhoMkA paricaya 10 satya-parIkSaka yantra 11 vividha prasaMga... 12 kara bhalA hogA bhalA ( galpa) 13 seTha hukamacandajIkI saMsthAyeM 14 karo saba dezakI sevA (kavitA) 15 mIThI mIThI cuTakiyA~... 313 16 vividhasamAcAra patravyavahAra karanekA patA zrIjainagrantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po. girgaaNv-bmbii| WWWWWWWWDWOULD 0000MGENNO. bomoVu2YMS ROCEROlalalala 312 Printed Kulkarni at his Karnatak Press,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXXXXXXXLINE jIva duHkha na paaveN| jainiyoMkA yaha mahat dharma hai, isake sAtha yaha bhI dekhanA cAhiye ki jIvAtmA jo unake aura apane zarIrameM hai vaha sabhI kaSTa na pAve, isa liye, ApakA prathama karttavya hai ki roga hote hI ArAma karanekA yatna kareM, jisase AtmAko kaSTa na ho / upAya bhI bahutahI sahaja hai / rogake hote hI DaoNkTara barmanakI 40 prakArakI peTeMTa davAoMkA pUrA sUcI patra maMgAkara paDhiye, yaha sUcIpatra vinAmUlya aura binA A DaoNkakharcake ghara baiThe pAveMge, kevala eka poSTa kArDa para apanA nAma aura ThikAnA likha bhejanekA kaSTa uThAnA pddegaa| DAkTara barmanakI prasiddha davAyeM 30 varSase sAre hindusthAnameM pracalita haiM, kaThina rogoMkI sahaja davAyeM banAI gaI haiN| kama kharcameM na turanta ArAma karatI haiM / AjahI kArDa likhiye / DAkTara esa0 ke0 barmana / 5 tArAcanda datta sTrITa kalakattA / Jain Education Interational For Personal & Private use Only HIaehat
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ RECE jainhitaissii| zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAtsarvajJanAthasya zAsanaM jinazAsanam // 10vA~ bhAga] maagh,phaa0shrii0vii0ni0sN02440| [4,5 vA~ aM. bukara TI0 vaashiNgttn| AphrikAke mUlanivAsiyoMkI nIgro ( habazI ) nAmaka eka jAti hai| satrahavIM sadImeM isa jAtike logoMko gulAma banAkara amerikAmeM becanekA krama AraMbha huaa| yaha krama lagabhaga do sadiyoMtaka jArI rhaa| itane samaya taka dAsatvameM rahaneke kAraNa una logoMkI kaisI avanati huI hogI, unheM kaisA bhayaMkara kaSTa sahana karanA par3A hogA aura unakI sthiti kaisI nikRSTa huI hogI, so sabhI anumAna kara sakate haiN| ina logoMke sAtha pazuoMse bhI bar3hakara burA vartAva kiyA jAtA thaa| ve burI tarahase mAre pITe jAte the, kuTumbiyoMse judA kara diye jAte the, aura eka sAdhAraNa cIjake samAna cAhe jisake hAtha beca diye jAte the| yaha atyAcAra san 1862 taka jArI rhaa| Akhira mahAtmA liMkanakI anukampA aura Andolanase 1863 ke prAraMbha nIgro jAtike tIsa cAlIsa lAkha AdamiyoMko svAdhInatA mila gaI; goroMke samAna ye kAle loga bhI manuSya samajhe jAne lge| For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 bukara TI0 vAziMgaTanakA janma san 1852--58 meM isI nIgro jAtike eka atyanta garIba dAsakulameM huaa| jisa samaya amerikAke saba dAsa mukta kiye gaye usa samaya usakI avasthA tIna cAra varSakI thii| svataMtra honepara usake mAtApitA apane bacceko lekara kucha dUra mAlDana nAmaka gA~vako, namakakI khAnameM majadUrI karaneke lie, cale gye| vahA~ bukarako bhI dinabhara khAnake bhItara namakakI bhaTTImeM kAma karanA par3atA thaa| yadyapi bAlaka bukarake manameM likhanA par3hanA sIkhanekI bahuta icchA thI, tathApi usake pitAkA dhyAna kevala kuTambake nirvAhake lie paisA kamAnehIkI ora thaa| aisI avasthAmeM zikSAprAptikI anukUlatA nahIM ho sakatI / itanemeM usa gA~vake samIpa hI nIgro jAtikI zikSAke lie eka choTIsI pAThazAlA kholI gii| isa pAThazAlAmeM vaha rAtako jokara par3hane lgaa| majadUrIke kaSTaprada jIvanameM bhI vaha apanI jJAna baDhAnekI icchAko caritArtha karane lgaa| san 1872 meM, vaha haimpaTana nagarake nArmala skUlameM par3haneke lie gyaa| binA paiseke atyanta kaSTa sahana karake majadUrI karate hue usane haimpaTanakI 500 mIlakI lambI saphara tai kii| skUlake adhyakSa bar3e hI paropakArI the| unakI kRpAse bukara cAra varSameM prejueTa hogyaa| isa skUlameM vAziMgaTanane jina bAtoMkI zikSA pAI unakA sArAMza yaha hai: 1 "pustakoMke dvArA prApta honevAlI zikSAse vaha zikSA adhika upayogI aura mUlyavAn hai jo satpuruSoMke samAgamase milatI 2-"zikSAkA antima hetu paropakAra hI hai| manuSyakI unnati kevala mAnasika zikSAse nahIM hotii| zArIrika zramakI bhI bahuta For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 AvazyakatA hai| zramase na Daranese hI AtmavizvAsa aura svAdhInatA prApta hotI hai / jo loga dUsaroMkI unnatike lie yatna karate haiM jo loga dUsaroMkI sukhI karanemeM apanA samaya vyatIta karate haiM-ve hI mukhI aura bhAgyavAn haiN|" 3--" zikSAkI saphalatAke lie jJAnendriya, antaHkaraNa aura karmedriyakI ekatA honI cAhie / jisa zikSAse zramake viSayameM ghRNA utpanna hotI hai usase koI lAbha nahIM hotaa|" bukara skUlameM par3hane aura boraDiMgameM rahanekA kharca na sakatA thA, isa lie vaha skUlameM dvArapAlakI nokarI karake aura chuTTIke dinoMmeM zaharameM majadUrI yA naukarI karake dravyArjana karatA thaa| isa prakAra svayaM parizrama karake apane AtmavizvAsake balapara usane haimpaTana skUlakA krama pUrA kiyaa| usakA nAma padavIdAnake samaya mAnanIya vidyArthiyoMmeM darja kiyA gayA grejueTa honeke bAda vAziMgaTana apane ghara lauTa AyA aura vahA~ eka nIgro-skUlameM zikSakakA kAma karane lgaa| koI dovarSa taka yahakAma karake vaha zikSAviSayaka jJAna prApta karaneke lie. vAziMgaTana zaharameM ATha mahine rhaa| vahA~ usane nIgro logoMkI sAmAjika dazAke sambandhameM bahutasA jJAna prApta kiyaa| isake bAda usane haimpaTana skUlameM do varSataka zikSakakA kAma kiyA aura eka suprasiddha zikSaka ho gyaa| ___ san 1881 meM, alAbAmA riyAsatake TaskejI nAmaka grAmake nivAsiyoMne eka AdarzaskUla kholanA cAhA aura isake lie unhoMne mi0 vAziMgaTanako apane yahA~ bulA liyaa| vahA~ pahu~cakara vAziMgaTanane do mahine taka usa pradezake nivAsiyoMkI sAmAjika aura Arthika For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAkI acchI taraha jA~ca kI aura isake bAda usane eka TUTIsI jhopar3ImeM pAThazAlA khola dii| isa pAThazAlAmeM vAziMgaTana hI akele zikSaka the| lar3ake aura lar3akiyA~ milakara saba 30 chAtra the / ve saka vyAkaraNake niyama aura gaNitake siddhAnta mukhAgra jAnate the parantu unakA upayoga karanA na jAnate the| ve zArirIkazrama yA mihanata karaneko nIca kAma samajhate the| aisI avasthAmeM, pahale pahala vAziMgaTanako apane nUtana tattvoMke anusAra zikSA denemeM bahuta kaThinAiyA~ huii| usane nizcaya kiyA ki isa prAntake nivAsiyoMko kRSisambandhinI zikSA dI jAnI cAhie aura eka yA do aise bhI vyavasAyoMkI zikSA dI jAnI cAhie jisake dvArA loga apanA udaranirvAha acchI taraha kara skeN| unhoMne aisI zikSA denekA saMkalpa kiyA jisase vidyAthiyoMke hRdayameM zArIrika zrama, vyavasAya, mitavyaya aura suvyavasthAke viSayameM prema utpanna ho jAya; unakI buddhi, nIti aura dharmameM sudhAra ho jAya; aura jaba ve pAThazAlAse nikaleM taba apane dezameM svatantra rItise udyama karake sukhaprApti kara sakeM tathA uttama nAgarika bana skeN| parantu aisI.zikSA dene ke lie vAziMgaTanake pAsa eka bhI sAdhanakI anukUlatA na thii| itanemeM unheM mAlUma huA ki TaskejI gA~vake pAsa eka kheta bikAU hai / isapara haimpaTanake koSAdhyakSase 750 rupayA karja lekara unhoMne vaha jamIna mola le lii| usa khetameM do tIna purAnI jhopaDiyA~ thiiN| unhIMmeM ve apane vidyArthiyoMko par3hAne lge| pahale pahala vidyArthI kisI prakArakA zArIrika kAma na karanA cAhate the; parantu jaba unhoMne apane hitacintaka zikSaka vAziMgaTanako hAthameM kudAlI phAvaDA lekara kAma karate dekhA taba ve bar3e utsAhase kAma karane lge| __ jamIna mola leneke bAda imArata banAneke lie dhanakI AvazyakatA huii| taba ve gA~va gA~vameM bhramaNa karake dravya ekaTThA karane lge| isa For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmameM unhoMne bar3e bar3e kaSTa,uThAye; parantu antameM unakA prayatna saphala hue binA na rhaa| dhana ekaTThA karaneke viSayameM vAziMgaTanake nIce likhe anubhavasiddha niyama bar3e kAmake haiM: 1. tuma apane kAryake viSayameM aneka vyaktiyoM aura saMsthAoMko apanA sArA hAla sunaao| yaha hAla sunAnemeM tuma apanA gaurava smjho| tumheM jo kucha kahanA ho saMkSepameM aura sApha sApha kho| 2. pariNAma yA phalake viSayameM nizcinta rho| 3. isa bAtapara vizvAsa rakkho ki saMsthAkA antaraMga jitanA hI svaccha, pavitra aura upayogI hogA utanA hI adhika usako lokAzraya bhI milegaa| .. 4. dhanI aura garIba donoMse sahAyatA mA~go / saccI sahAnubhUti prakaTa karanevAle saikar3oM dAtAoMke choTe choTe dAnoMpara hI paropakArake bar3e bar3e kAma hote haiN| ____5. candA ekaTThA karate samaya dAtAoMkI sahAnubhUti, sahAyatA aura upadeza prApta karanekA yatna kro| ___ AtmAvalambana aura parizramase dhIre dhIre TaskejI saMsthAkI unnati hone lgii| san 1881 meM isa saMsthAkI thoDIsI jamIna, tIna imArateM, eka zikSaka aura tIsa vidyArthI the / aba vahA~ 106 imArateM 2,350 ekar3a jamIna, aura 1500 jAnavara haiM / kRSike upayogI ghaMtroM aura anya sAmAnakI kImata 38,85, 639 rupayA hai / vArSika AmadanI 9,00,000 rupayA hai aura koSameM 6,45000 rupayA jamA haiN| yaha rakama ghara ghara bhikSA mA~gakara ekaTThA kI jAtI hai / isa samaya saMsthAkI kula jAyadAda eka karoDase adhikakI hai jisakA prabandha paMcoMdvArA kiyA jAtA hai / zikSakoMkI saMkhyA 180 aura vi For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 dyArthiyoMkI 1649 hai / 1000 ekar3a jamInameM vidyArthiyoM ke zrama khetI hotI hai / mAnasika zikSAke sAtha sAtha bhinna bhinna cAlIsa vyavasAyoMkI zikSA dI jAtI hai / isa saMsthAmeM zikSA pAkara lagabhaga 3000 AdamI dakSiNa amerikAke bhinna bhinna sthAnoMmeM svatantra rItise kAma kara rahe haiM / ye loga svayaM apane prayatna aura udAharaNase 1 apanI jAtike hajAroM logoMko Adhibhautika aura AdhyAtmika, dharma aura nItiviSayaka zikSA de rahe haiM / vAziMgaTanako TaskejI saMsthAkA jIva yA prANa samajhanA cAhie / ApahI ke kAraNa isa saMsthAne itanI saphalatA prApta kI hai| Apa pAThazAlA zikSakakA kAma bhI karate haiM aura saMsthAkI unnati ke lie gA~va gA~va, zahara zahara, bhramaNa karake dhana bhI ekaTThA karate haiN| unheM apanI strIse bhI bahuta sahAyatA milatI hai| ve yaha jAnane ke lie sadA utsuka rahate haiM ki apanI saMsthAke viSayameM kauna kyA kahatA hai / isase saMsthAke doSa mAlUma ho jAte haiM aura sudhAra karanekA maukA milatA hai / ApakA apanI saphalatAkA rahasya isa prakAra batalAte haiM: 1. Izvarake rAjya meM kisI vyakti yA jAtikI saphalatAkI eka hI kasauTI hai / vaha yaha ki pratyeka prayatna satkArya karane kI preraNA se prerita hokara karanA cAhie / 2. jisa sthAna meM hama raheM usa sthAnake nivAsiyoMkI zArIrika, mAnasika, naitika aura Arthika unnati karanekA yatna karanA hI sabase bar3I bAta hai / 3. satkAryapreraNAke anusAra prayatna karate samaya kisI vyakti, samAja yA jAtikI nindA, dveSa aura matsara na karanA caahie| jo kAma For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 199 bhrAtRbhAva, banyuprema aura AtmIyatAse kiyA jAtA hai, vahI saphala aura sarvopayogI hotA hai| 4. kisI kAryakA yatna karanemeM AtmavizvAsa aura svAdhInabhAvako na bhUla jAnA caahie| yadi eka yA do prayatna niSphala ho jAye to bhI hatAza na honA cAhie / apanI bhUloMkI ora dhyAna dekara vicArapUrvaka bAra bAra yatna karate rahanA caahie| vAziMgaTanakA yaha vizvAsa hai ki yogyatA athavA zreSThatA kisI bhI varNa, raMga aura jAtike manuSyameM ho, vaha chipa nahIM sktii| guNoMkI parIkSA aura cAha hue binA nahIM rahatI / amerikA nivAsiyoMne bukara TI0 vAziMgaTana jaise sadguNI aura paropakArI kAryakartAkA ucita Adara karanemeM koI bAta uThA nahIM rakhI / hAravArDa-vizvavidyAlayane Apako 'mAsTara Apha ArTsa kI sanmAnasUcaka padavI dI hai / amerikAke presIDeMTane ApakI saMsthAmeM padhArakara kahA thA-" yaha saMsthA anukaraNIya hai| isakI kIrti yahIM nahIM, kintu videzoMmeM bhI bar3ha rahI hai| isa saMsthAke viSayameM kucha kahate samaya mi0 vAziMgaTanake udyoga, sAhasa, prayatna aura buddhisAmarthyake sambandhameM kucha kahe binI rahA nahIM jaataa| Apa uttama adhyApaka haiM, uttama vaktA haiM aura sacce paropakArI haiN| inhIM sadguNoMke kAraNa hama loga ApakA sammAna karate haiN|" - socanekI bAta hai ki jisa AdamIkA janma dAsatvameM huA, jisako apane pitA yA aura pUrvajoMkA kucha bhI hAla mAlUma nahIM, jisako apanI bAlyAvasthAmeM svayaM majadUrI karake peTa bharanA par3A, 'vahI isa samaya apane AtmavizvAsa aura Atmabalake AdhArapara kitane U~ce pada para pahu~ca gayA hai / vAziMgaTanakA jIvanacarita paDhakara kahanA For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 par3atA hai ki "nara jo pai karanI kare to nArAyaNa hai jAya / " pratikUla dazAmeM bhI manuSya apanI jAti, samAja aura dezakI kaiMsI aura kitanI sevA kara sakatA hai, yaha bAta isa caritase sIkhane yogya hai / yadyapi hamAre dezameM amerikAke samAna dAsatva nahIM hai tathApi varta - mAna samayameM, aspRzya jAtike pA~ca karor3ase adhika manuSya sAmAjika dAsatvakA kaThina duHkha bhoga rahe haiN| kyA hamAre yahA~, vAziMgaTanake samAna, ina logoMkA uddhAra karane ke lie kabhI koI mahAtmA utpanna hogA ? kyA isa dezakI zikSApaddhati meM zArIrika zramakI ora dhyAna dekara kabhI sudhAra kiyA jAyagA ? jina logoMne zikSAdvArA apane samAjakI sevA karanekA nizcaya kiyA hai kyA ve loga una tattvoMpara ucita dhyAna deMge jinake AdhArapara TaskejIkI saMsthA kAma kara rahI hai ?* kanyA - nirvAcana / zAyada hI koI abhAgA aisA ho, jise apane jIvanameM kamase kama eka bAra kisI na kisIkI kanyAko dekhaneke lie na jAnA par3e / kintu vaha kyA dekhatA hai ? kanyAkA raMga gorA hai yA kAlA, A~khe choTI haiM yA bar3IM, nAka U~cI hai yA baiThI ityAdi / adhika huA to koI yaha bhI pUcha letA hai ki kanyA par3hanA likhanA jAnatI hai yA nahIM ? isake uttara meM kanyAkA pitA aura kucha nahIM to yaha avazya kaha detA hai ki 1 lar3akI gharakA kAma kAja karanA sIkhI hai / isake bAda hI kanyA pasanda ho jAne para vivAhakI taiyAriyA hone lagatI haiN| . * pharavarIkI 'sarasvatI' ke lekhakA sAra / For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 kintu vAstavameM hI kyA kanyAkA nirvAcana karanA itanA sahaja hai ? hameM jAnanA cAhie ki hindUvivAhameM na to choDachuTTI yA stIphekA rivAja hai aura na korTazipa hai, isI lie pAtrInirvAcana karate samaya bahuta kucha soca vicAra karanekI jarUrata hai / pahale dekhanA cAhie kanyAkA caritra, isake bAda usakI buddhi aura antameM usakA ruup| aba prazna yaha hai ki eka choTIsI aparicita bAlikAke caritra / aura buddhikA nirNaya kaisA kiyA jA sakatA hai ? uttara yaha hai ki manuSyake caritrakA aura buddhikA nidarzana usake mukhakI AkRtimeM maujUda rahatA hai / hameM cAhie ki mukhakI AkRti dekhakara logoMke svabhAvakA nirNaya karanA siikheN| kisIke ujjvala netroMme buddhikI jyoti *dikhalAI detI hai, kisIke netroMse usake snehAlu hRdayakA patA lagatA hai, kisIkI citavana aura adhara dekhate hI duzcaritratAkA sandeha hotA hai aura kisIkI unnata bhauMhe, cauDA lalATa, tathA adharoSThoMkI gaThana dekhate hI usakI cintAzIlatA aura dRDhaH pratijJAkA paricaya milatA hai| jo apanI tIkSNa buddhikI sahAyatAse mukha dekhakara antaHkaraNakI parIkSA karane meM siddhahasta haiM, unheM hI kanyAko dekhaneke lie bhejanA cAhie-unhIMsa kanyAnivAcanakA uddezya siddha ho sakatA hai| __ eka upAya aura bhI hai, vaha yaha ki apane sage sambandhiyoM yA riztedAroMse kanyAke sambandhameM pUchatAcha krnaaH| yaha z2arUra hai ki isa tarahakI pUchatAcha karanese jo bAteM mAlUma hotI haiM unake jhUTha aura saca honekA nirNaya sAvadhAnIse karanA par3egA / kyoMki aise bahuta loga hote haiM jo niHsvArtha aura. nirapekSa bhAvase aisI bAteM nahIM batalAte / parantu kanyAke pakSI aura vipakSI donoMkI bAteM mAlUma karake bahuta kucha nirNaya kiyA jA sakatA hai / eka bAta aura hai,-apari For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 citA kanyAkI apekSA paricitA kanyAkA cunAva karanA bahuta sahaja hai isa lie pAThako, tumheM cAhie ki apane daridra paDosIkI jisa ha~samukha kanyAko tuma suzIlA aura buddhimatI jAnate ho, anyatrakI aparicitA rUpavatI aura dhanI kanyAkA tyAga karake bhI usake sAtha vivAha kara lo / aisA karane se tumhArA gRhastha jIvana bahuta kucha sukhamaya ho jAyagA / tIsarA upAya yaha hai ki kanyAke pitA, bhAI, mAmA AdikA svabhAva jAnakara usake svabhAvakA patA lagAnA / kanyAmeM bahuta se guNa to aise hote haiM jo usakI vaMzaparamparoMse cale Aye hai aura bahuta se aise hote haiM jo usake pAlanapoSaNa karanevAle logoM ke sahavAsa ya prabhAva utpanna hue haiM / isI kAraNa usake kuTumbiyoM kA paricaya pAka svayaM usakA bhI bahuta kucha paricaya pAyA jA sakatA hai / jisa gharake loga mUrkha aura durAcArI haiM use chor3akara jisa gharake loga saccaritra aura vidvAna haiM usI gharakI kanyA lAnA cAhie / atra rUpake viSaya meM vicAra karanA cAhie / a~garejI meM eka kahAvata hai ki Health is beauty, arthAt svAsthya yA nirogatA hI saundarya hai / jahA~ nIrogatA nahIM vahA~ rUpa nahIM / nIroga i aura praphula manake lie aMgoMkA lAvaNya avazya hI prayojanIya parantu usakA adhika vicAra karane kI jarUrata nahIM hai / yadi adhika rUpa huA to acchA hI hai aura na huA to koI hAni bhI nahIM haiM hameM usa saundaryake samajhane kA abhyAsa karanA cAhie jo manakI acchI vRttiyoM ke prabhAva se mukhakI AkRti meM jhalakA karatA hai aura jo kevala A~khoMkI vizAlatA aura nAkakI U~cAIpara avalambita nahIM hai / prasiddha lekhaka bAbU baMkimacandra ne apane ' kundanandinI ( vipavRkSa ) For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 aura 'kRSNakAntakA bila' nAmaka upanyAsoMmeM rUpaja moha aura guNaja premakA vizleSaNa karake dikhalAyA hai ki strIke rUpakI apekSA guNakA mUlya bahuta hI adhika hai| ___ isake bAda kanyAkI zikSAke prabandhameM vicAra karanA caahie| kevala par3hanA jAna lenese zikSA nahIM hotii| hamArI kanyAyeM prAyaH aise skUloMmeM zikSA pAtI haiM jahA~ ve hamArI jAtIya vizeSatA aura gauravakI eka bhI bAta nahIM sIkhatIM / jo acchI kanyApAThazAlAyeM yA kanyAvidyAlaya haiM vahA~ paDhAIkA kharca adhika hai isa lie daridratAke kAraNa loga unameM par3hAnekA prabandha nahIM kara sakate / bahuta loga yaha soca kara bhI raha jAte haiM ki laDakIke vivAhameM hajAra do haijAra rupaye lageMge hI, taba usako par3hAneke lie Uparase aura adhika kharca kyoM kareM ? parantu aba unheM yaha jAnA lenA cAhie ki Aja kalake vara suzikSita kanyAoMko bahuta pasanda karate haiM isalie ve unheM mAmUlIse bhI kama kharca karAke khuzI khuzI leneke lie rAjI ho sakate hai. aura isa taraha kevala varcakI ora najara rakhakara bhI vicAra kiyA jAya to kanyAkI zikSAke lie kharca karanA phijUla kharca nahIM kahA jA sktaa| hamArI kanyAoMko kisa prakArakI zikSA milanI cAhie, isa viviSayakA vistArapUrvaka vivecana karaneke lie yahA~ sthAna nahIM hai| to bhI saMkSepataH yaha kahA jA sakatA sakatA hai ki skUloM aura gharoMmeM laDakiyoMko aisI zikSA milanA cAhie jisase ve vivAha honeke pazcAt Adarza gRhaNiyA~ bana skeN| eka ora to ve pati aura dUsare kuTumbI janoMkI sevA zuzrUSA kara sakeM aura dUsarI ora apanI santAnako vaijJAnika praNAlIke anusAra lAlita pAlita aura zikSita kara For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 skeN| isake lie unheM kisI catura strIse gharake kAma kAja acchI tarahase sIkhanA cAhie, rakSakoMke pAsa yA pustaka samAcArapatroMke dvArA yaha jAnanA cAhie ki Ajakalake yuvakoMkA cintApravAha kisa praNAlIse baha rahA hai aura kisa ora jA rahA hai, ArogyavijJAna aura zizuzikSAvijJAnakI sahaja sarala pustakeM par3hanA cAhie aura purANAdi dharmazAstroMke svAdhyAya aura vratapAlanake dvArA dharmaniSTha honA cAhie / isa prakArakI suzikSitA kanyAoMke sAtha vivAha karaneke lie kisI prakArake Arthika lAbhakI apekSA rakkhe binA bahutase zikSita vara utsuka hoMge, isameM jarA bhI sandeha nahIM hai / yaha bar3e hI duHkhakI bAta hai ki hama logoMmeM bahuta hI kama loga aise hai jo strIzikSAke sambandhameM vicAra karate haiM aura usake lie kucha yatna karate haiM / isa samaya upayogI pustakeM racane aura Adarza kanyAvidyAlaya sthApita karaneke lie pratyeka dezahitaiSI vyaktiko udyoga karanA caahie| kanyAkI parIkSA kara cukanepara usake vaMzakA paricaya prApta karanA Avazyaka hai / isa viSayameM prAcIna vidvAnoMkI sammati sarvathA AdaragIya hai / jisa vaMzameM unmAda, mUrchA Adi vaMzAnukramika roga haiM, jo vaMza mUrkha aura adhArmika hai, usameM dhana honepara bhI kabhI vivAhasambandha na karanA caahie| jisa vaMzameM aneka paMDitoM aura dharmAtmA one janma liyA hai, vivAhake lie vahI vaMza acchA aura kulIna hai| ___ antameM kanyAnirvAcanameM jo eka bar3A bhArI asubhItA hai, usakA ullekha kara denA hama yahA~para bahuta Avazyaka samajhate haiN| isa samaya hamAre dezameM cAroM varSoM ke bhItara itanI adhika jAtiyA~ aura upajAtiyA~ bana gaI haiM ki unakI gaNanA karanA kaThina ho gayA hai / hamAre jainasamAja meM bhI jAtiyoM aura upajAtiyoMkI kamI nahIM hai aura isase pratyeka For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 jAti upajAtikI saMkhyA bahuta hI kama ho gaI hai / eka upajAti vivAhake lie apane hI bhItara sImAbaddha rahatI hai dUsarI upajAti yA jAtise vaha sambandha nahIM kara sakatI aura isase bahuta sthAnomeM na to yogya vara mila sakate haiM aura na yogya kanyAyeM hI mila sakatI haiM / lAcAra bejoDa yA ayogya vivAhoMse gRhasthajIvana atizaya duHkhapUrNa banAyA jAtA hai / isake sivA bahutase vara-kanyAoMkA raktasambandha atizaya nikaTakA ho jAtA hai aura isase prAcIna RSiyoMkI AjJAkA pAlana nahIM ho sakatA hai| zarIrazAstrajJa vidvAnoMkA siddhAnta hai ki raktasambandha jitanA hI dUrakA hogA utanA hI acchA hogA / nikaTakA raktasambandha vaMzavRddhikA bahuta bar3A ghAtaka hai| isa vipattise raddhAra pAneke lie Avazyaka hai ki upajAtiyoM aura jAtiyoMkA vivAhasambandha jArI kara diyA jAya / isake dvArA samAjakA bahuta baDA upakAra hogaa| * aavrnn| manupyake padatala ( taluve ) aisI khUbIse banAye gaye the ki khaDe hokara pRthvIpara calaneke lie isase acchI vyavasthA aura ho nahIM sakatI thii| parantu jisa dinase jUtoMkA pahananA zurU huA usa dinase padataloMko dhUla aura miTTIse bacAnekI ceSTAne unakA prayojana hI miTTI kara diyaa| jisa garajase ve banAye gaye the, use hI loga bhUla gaye / itane dinoMtaka padatala sahaja hI hamArA bhAra vahana karate the, parantu aba padataloMkA bhAra svayaM hama hI vahana karane lage haiN| kyoMki isa samaya yadi hameM khAlI paira binA jUtoMke calanA par3atA hai * eka baMgalA lekhakA parivartita anuvAda / For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 to padatala hamAre sahAyaka na banakara ulaTe padapada para duHkhake kAraNa ho jAte haiN| kevala itanA hI nahIM, unake lie hameM sarvadA hI satarka aura sAvadhAna rahanA par3atA hai / kyoMki yadi hama manako apane padataloMkI sevAmeM niyukta na rakkheM to Apatti uThAnI pdd'e| yadi unameM thoDIsI sardI laga jAya to chIMke Ane lage aura pAnI laga jAya to jvara caDhane lge| taba lAcAra hokara moje, slIpara, jUte, bUTa Adi nAnA upacAroMse hama isa upAGgakI pUjA karate haiM aura ise sAre karmoMse vimuktakara dete haiM arthAt pairoMko kisI kAmakA nahIM rakhate / Izvarane hameM yatheSTa nahIM diyA, isalie mAno hama usake prati yaha eka prakArakA ulahanA dete haiM-yaha batalAte haiM ki tumhAre diye hue padatala hamArI ukta bAhya pUjAsAmagrIke binA kisI kAmake nhiiN| vizvajagat , aura apanI svAdhIna zaktike bIca, suvidhAoMke pralobhanase hamane isI taraha na jAne kitanI 'cInakI dIvAleM' khaDI kara dI haiN| isa taraha saMskAra aura abhyAsaparamparAse hama una kRtrima AzrayoMko suvidhA aura apanI svAbhAvika zaktiyoMko asuvidhA samajhane lage haiM / kapar3e pahana pahana kara hamane unheM isa padapara pahu~cA diyA hai ki kapar3e hamAre camar3ese bhI bar3e ho gaye haiM ! aba hama vidhAtAke banAye hue isa Azcaryamaya sundara anAvRtta ( nagna) zarIrakI avajJA yA avahelanA karane lage haiN| kintu jaba hama purAne samayapara dRSTi DAlate haiM to mAlUma hotA hai ki kapar3oM aura jUtoMko eka andhekI mUThake samAna pakar3a rakhanA hamAre isa garmadezameM nahIM thA / eka to sahaja hI hama bahuta kama kapar3oMkA upayoga karate the; aura phira bacapanameM hamAre bacce bahuta samaya taka kapaDe jUte na pahanakara apane nagna zarIrake sAtha nagna jagatakA yoga For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 binA saMkocake bahuta acchI taraha kiyA karate the / parantu isa samaya hamane a~garejoMkI nakala karake zizuoMke zarIra dekhakara bhI lajjita honA zurU kara diyA hai / kevala vilAyatase lauTe hue hI nahIM, zaharoke rahanevAle sAdhAraNa gRhastha bhI Ajakala apane baccoMko kisI pAhuneke sAmane naMgA ughADA dekhakara saMkucita hote haiM aura isa taraha baccoMko bhI nijakI dehake sambandhameM saMkucita kara DAlate haiN| aisA karanese hamAre dezake zikSitoMmeM eka prakArakI banAvaTI lajAkI sRSTi ho rahI hai / jisa umarataka zarIrake sambandhameM kisI prakArakI kuNThA yA lajjA nahIM honI cAhie, usa umarako aba hama pAra nahIM kara sakate haiM-aba hamAre lie manuSya, janmase lekara maraNataka lijAkA viSaya banatA jAtA hai / yadi kucha samaya taka aura bhI hamArI yahI dazA rahI, to eka dina aisA A jAyagA ki hama caukI TebiloMke pAyoMko bhI binA DhakA yA nagna dekhakara lAla pIle hone lageMge ! ___ yadi yaha kevala laJjAkI hI bAta hotI, to maiM AkSepa nahIM krtaa| kintu isase pRthvApara duHkhakI vRddhi hotI hai / hamArI lajAke kAraNa bacce vyartha hI kaSTa yAte haiM / isa samaya ve prakRtike RNI haiM, sabhyatAkA RNa lenA unheM pasanda hI nhiiN| parantu becAre kyA kareM; roneke sivA unake pAsa aura koI bala nahIM / apane pAlanapoSaNa karanevAloMkI lajjA nivAraNa karaneke lie aura unake gauravako bar3hAneke lie unheM jarI aura rezamake kapar3oMse ghirakara vAyuke karasparza aura prakAzake cumbanase vaMcita honA par3atA hai / isase ve rokara aura cilAkara badhira vicArakake kAnoMke samIpa zizujIvanakA abhiyoga upasthita kiyA karate haiM / parantu becAre yaha nahIM jAnate ki pitAmAtAmeM ekjikyUTiv ( kAraguz2Ara) aura juDIzal ( adAlatI ) ekatra ho jAnese unakA sArA Andolana aura Avedana vyartha ho jAtA hai / For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 isase pAlanapoSaNa karanevAloMko bhI duHkha bhoganA paDatA hai| kyoM ki akAla lajjAkI sRSTi honese anAvazyaka upadrava bar3ha jAte haiM / jo sabhya jana nahIM haiM kevala sarala sIdhe sAde bacce haiM una para bhI nirarthaka sabhyatA lAdakara dhanakA apavyaya karanA zurU kara diyA jAtA hai| nagnatA yA naMgepanameM eka bar3I bhArI khUbI yaha hai ki usameM pratiyogitA yA badAbadI nahIM hai| kintu kapar3oMmeM yaha bAta nahIM hai| unase icchAoMkI mAtrAyeM aura ADambaroMke Ayojana tila tila, karake bar3hate hI cale jAte hai| baccoMkA navanIta-komala, sundara zarIra dhanAbhimAna prakAzita karanekA eka upalakSya bana jAtA hai aura sabhyatAkA bojhA niSkAraNa aparimita aura asahya hotA jAtA hai| ___ isa viSayameM aba hama DAkTarI aura arthanItikI yuktiyA~ aura nahIM denA caahte| kyoMki yaha lekha hama zikSAke sambandhameM likha rahe haiN| miTTI-jala-vAyu-prakAzake sAtha pUrA pUrA sambandha na honese zarIrakI zikSA pUrNa nahIM ho sktii| hamArA mukha jADoMmeM aura garmiyoMmeM sarvadA hI khulA rahatA hai, isIse hamAre mukhakA camar3A anya sAre zarIrake camaDekI apekSA adhika zikSita hai-arthAt vaha (mukha) isa bAtako acchI tarahase jAnatA hai ki bAharake sAtha apanA sAmaJjasya banAye rakhaneke lie kisa taraha calanA caahie| vaha apane Apa hI sampUrNa hai-use kRtrima Azraya lenekI AvazyakatA nhiiN| yahA~ hama yaha kaha denA Avazyaka samajhate haiM ki hama meMcesTarake vyApAriyoMko hAni pahu~cAneke lie aMgarejoMke rAjyameM nagnatAkA pracAra nahIM karanA cAhate haiN| hamArA matalaba yaha hai ki zikSA denekI eka khAsa avasthA hai aura vaha bAlyakAla hai| usa samaya zarIra aura manako pariNata paripakva karaneke lie prakRti devIke sAtha hamArA For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 bAdhArahita-beroka saMyoga honA cAhie / vaha DhaMkane mUMdanekA samaya nahI hai-usa samaya sabhyatAkI jarA bhI jarUrata nhiiN| kintu usa umarase hI baccoMke sAtha sabhyatAkI lar3AI chir3I dekhakara bar3A hI duHkha hotA hai| baccA kapaDA pheMka denA cAhatA hai; parantu hama use DhaMke rakhanA cAhate haiN| vAstavameM dekhA jAya to yaha jhagar3A bacceke sAtha nahIM kintu prakRtijananIke sAtha chir3A hai| prakRtimeM eka bahuta purAnA jJAna maujUda hai| jisa samaya koI bacceko kapar3A pahanAyA jAtA hai usa samaya prakRtikA vahI jJAna usa bacceke roneke bhItarase prativAda karane lagatA hai| hama saba usa prakRtijananAMke hI to putra haiN| / cAhe jaise ho, sabhyatAke sAtha thoDese alagAvakI z2arUrata hai| baccoMko kamase kama sAta varSakI avasthAtaka sabhyatAke ilAkese judA rakhanA hI caahie| ye sAta varSa hamane bahuta hI kama karake kahe haiN| isa avasthAtaka baccoMko na sajjA ( sAja zrRMgAra ) kI jarUrata hai aura na ljjaakii| isa samaya taka * varatA yA jaMgalIpanakI zikSA hI bahuta Avazyaka zikSA hai-yaha pratyeka bacceko milanA hI caahie| prakRti devIko yaha zikSA be-roka Toka dene do| isa samaya bhI yadi bacce pRthivI mAtAkI godameM girakara dhUla miTTIse apane zarIrako na ra~gege, to una becAroMko yaha saubhAgya aura kaba prApta hogA ? ve yadi isa umarameM bhI jhAr3oMpara caDhakara phala na tor3a sake, to hatabhAge sabhyatAkI lokalajjAmeM ulajhakara jhADa per3oM aura phala phUloMse jIvana bhara bhI. hArdika sakhya na joDa skeNge| isa samaya vAyu, AkAza, maidAna, vRkSa, patra, phUla AdikI ora unake zarIra aura manakA jo eka svAbhAvika khiMcAva huA karatA hai-saba hI sthAnoMse unake pAsa jo nimaMtraNa AyA karatA hai, usake bIca yadi kapar3e lattoMkI, dvAra dIvAloMkI For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 rukAvaTa DAla dI jAya to baccoMkA sArA udyama ruka jAya aura sar3ane lge| kyoMki jo utsAha khulA huA kSetra pAkara svAsthyakara hotA hai, vahI baddha hokara dUSita ho jAtA hai / I 1 jyoM hI bacce ko kapar3e pahanAye jAte haiM tyoM hI use kapar3oM ke viSaya meM sAvadhAna rakhanA par3atA hai -- samajhA denA paDatA hai ki kapaDe maile na hone pAveM / baccekA bhI kucha mUlya hai yA nahIM, yaha bAta to hama akasara bhUla jAte haiM; parantu darjIkA hisAba muzkilase bhUlate haiM / yaha kapar3A phaTa gayA, yaha mailA ho gayA, usa dina itane dAma dekara isa sundara a~garakheko banavAyA thA, abhAgA na jAne kahA~se isameM syAhI ke dAga lagA lAyA, isa taraha bIsoM bAteM kahakara bacceko khUba capateM lagAI jAtI haiM aura kAna aiMThe jAte haiM / isa taraha kI zAsti yA daMDase use sikhAyA jAtA hai ki zizujIvanake sAre kheloM aura sAre AnandoMkI apekSA kapar3oMkI kitanI adhika khAtira karanI cAhiekhela kUda aura Anandase kapar3oMkA mUlya kitanA adhika hai / hamArI samajhameM nahIM AtA ki jina kapar3oMkI baccoMko kucha bhI AvazyakatA nahIM, una kapar3oMke lie becAre isa taraha uttaradAtA kyoM banAye jAte haiM ? aura Izvarane jina becAroMke lie bAhara se aneka abAdha sukhoMkA Ayojana kara rakkhA hai aura bhItara manameM avyAhata sukhoMke bhoganekA sAmarthya diyA hai, unake jIvanArambhake sarala AnandapUrNa kSetrako na kucha atizaya akiMcitkara pozAkakI mamatAse isa taraha vyartha hI vighnasaGkula banAnekI kyA z2arUrata hai? kyA yaha manuSya saba hI jagaha apanI kSudrabuddhi aura tuccha pravRttikA - zAsana phailAkara kahIM bhI svAbhAvika sukhazAnti ke lie sthAna na rahane degA ? yaha eka bar3I bhArI jabardastI kI yukti hai ki jo hameM acchA lagatA hai vaha For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 cAhe jisa taraha ho dUsaroMko bhI acchA laganA caahie| mAlUma hotA hai ki hamane isa jabardastIkI yuktise cAroM ora kevala duHkha vistAra karanekI hI ThAna lI hai| ___ jo ho, prakRtike dvArA jo kucha kiyA jAtA hai vaha hamAre dvArA kisI bhI taraha nahIM ho sakatA / isa lie isa prakArakA haTa nahIM karake ki 'manuSyakI sArI bhalAiyA~ kevala hama buddhimAna loga hI kareMge' hameM prakRtidevIke lie bhI thoDAsA mArga chor3a denA ucita hai / prAraMbhameM hI aisA karanese arthAt bAlakoMko prakRtike svAdhIna rAjyameM vicaraNa karane denese sabhyatAke sAtha koI virodha khar3A nahIM hotA aura dIvAla bhI pakkI ho jAtI hai| aisA na samajha lenA cAhie ki isa prakiAtaka . zikSAse kevala baccoMko hI lAbha hotA hai / nahIM, isase hamArA bhI upakAra hotA hai / hama apane hI hAthoMse saba kucha Acchanna kara DAlate haiM aura dhIre dhIre usAse apane abhyAsako itanA vikRta banA lete haiM ki phira svAbhAvikako kisI prakAra bhI sahaja dRSTise nahIM dekha sakate / hama yadi manuSyake sundara zarIrako nirmala bAlyAvasthAse hI nagna dekhanekA nirantara abhyAsa na rakkheMge to hamArI bhI vahI dazA hogI jo vilAyatake logoMkI ho gaI hai| unake manameM zarIrake sambandhameM eka vikRt saMskAra jar3a pakar3a gayA hai aura vAstavameM vaha saMskAra hI varvara aura lajjAke yogya hai; baccoMko nagna rakhanA varvaratA yA lajjAkA viSaya nahIM hai| hama mAnate haiM ki sabhya samAjameM kapaDelattoMkI aura jUte mojoMkI bhI AvazyakatA hai aura isIse inakI sRSTi huI hai- kintu yaha yAda rakhanA cAhie ki ina saba kRtrima AzrayoM yA upakaraNoMko apanA svAmI banA DAlanA aura unake kAraNa Apako kuNThita yA saMkucita kara rakhanA For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 kabhI acchA nahIM ho sakatA / isa viparIta vyApArase kabhI bhalAI nahIM ho sakatI / kamase kama bhAratavarSakA jala vAyu to aisA acchA .hai ki hameM ina saba upakaraNoMke cira-dAsa bananekI koI jarUrata nahIM hai / pahale bhI kabhI hama inake dAsa nahIM the; hama AvazyakatA par3anepara kabhI inako kAmameM bhI lAte the aura kabhI inheM khola kara bhI rakha dete the| hama jAnate the ki veza bhUSA (kapar3e latte pahananA, sAja zrRMgAra karanA) eka naimittika vastu hai-isase adhika isameM aura koI mahattva nahIM hai ki yaha kabhI kabhI hamAre prayojanako sAdha detA hai, arthAt hameM zItAdike kaSTase bacA detA hai / basa, isakA hama para itanA hI svAmitva thaa| isI kAraNa hama khulA zarIra rakhanemeM lajjita nahIM hote the aura dUsaroMkA bhI khulA zarIra dekhakara aprasanna na hote the| isa viSayameM vidhAtAke prasAdase yUropa nivAsiyoMkI apekSA hameM vizeSa suvidhA thii| hamane AvazyakatAnusAra lajjAkI rakSA bhI kI haiM aura anAvazyaka atilajAke dvArA apaneko bhAragrasta honese bhI bacAyA hai| ___ yaha bAta smaraNa rakhanA cAhie ki atilajjA lajAko naSTa kara detI hai / kAraNa, atilajjA hI vAstavameM lajjAjanaka hai / isake sivA jaba manuSya 'ati' kA bandhana bilakula hI chor3a detA hai arthAt pratyeka bAtameM jiyAdatI karane lagatA hai taba use aura kisI tarahakA vicAra nahIM rahatA / yaha hama mAnate haiM ki hamAre dezakI striyA~ adhika kapaDA nahIM pahanatI haiM kintu ve (vilAyatI memoMke samAna) jAna bUjhakara saceSTa bhAvase chAtI aura pIThake AvaraNakA bAraha AnA hissA khulA rakhake puruSoMke sAmane kabhI nahIM jA sktii| avazya hI hama lajjA nahIM karate haiM; parantu sAtha hI lajApara isa tarahakA AghAta bhI nahIM karate haiN| For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 isa prabandhameM lajAtattvakI mImAMsA karanA hamArA uddezya nahIM hai, isa lie ina bAtoMko jAne dIjie / hamane abhI taka jo kucha kahA hai. usakA abhiprAya kevala itanA hI hai ki manuSyakI sabhyatAko kRtrimakI sahAyatA lenI hI par3atI hai| isa lie isa ora hameM sarvadA hI dRSTi rakhanI cAhie ki kahIM abhyAsadoSase yaha 'kRtrima' hamArA svAmI na bana baiThe aura hama apanI gar3hI yA taiyAra kI huI sAmagrIkI apekSA apane / mastakako sarvadA hI U~cA rakha sakeM / hamAre rupaye jaba hamako hI kharIda baiThe, hamArI bhASA jaba hamAre hI bhAvoMkI nAkameM nakela DAlakara unheM ghumA / mAre, hamArA sAja-zRMgAra jaba hamAre aMgoMko hI anAvazyaka karaneke lie jora lagAve, aura hamAre 'nitya' jaba 'naimittikoM ke sAmane apa dhiyoMke samAna kuMThita ho rahe taba isa sabhyatAke satyAnAzI aMkuzako jarA bhI na mAnakara hameM yaha bAta kahanI hI hogI ki yaha ThIka nahIM ho rahA hai / bhAratavAsiyoMkA khulA zarIra jarA bhI lajjAkA kAraNa nahIM hai; jina sabhyajanoMke netroMmeM yaha khaTakatA hai unake netra hI svaccha nahIM haiM-unameM vikAra ho gayA hai / isa samaya kapar3oM; jUtoM aura mojoMkA jaisA sambandha zarIrake sAtha bar3ha gayA hai usI taraha pustakoMkA sambandha hamAre manake sAtha bar3hatA jA rahA hai / aba hama loga isa bAtako bhUlate jA rahe haiM ki pustaka par3hanA zikSAkA kevala eka suvidhAjanaka sahArA bhara hai aura pustaka paDhaneko hI zikSA yA zikSAkA eka mAtra upAya samajhane lage haiN| isa viSayameM hamAre isa saMskArako haTAnA bahuta hI kaThina ho gayA hai| .. yaha ThIka hai ki Ajakala zikSAsambandhI jo ulTI gaMgA baha rahI hai usake kAraNaM hameM bacapanahIse pustakeM raTanA par3atI haiM; parantu For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstavameM pustakoMmeMse jJAnasaJcaya karanA hamAre manakA svAbhAvika dharma nahIM hai| padArthako pratyakSa dekha sunakara, hilA DulAkara, parIkSA karake hI vAstavika jJAna prApta kiyA jA sakatA hai aura yahI hamAre svabhAvakA vidhAna hai| dUsaroMkA jAnA huA yA parIkSA kiyA huA jJAna bhI yadi hama unake mu~hase sunate haiM (na ki pustakoMmeMse par3hate haiM) to hamArA mana use sahaja hI svIkAra kara letA hai / kyoMki mu~hakI bAta kevala 'bAta' hI nahIM hai, vaha 'mu~hakI bAta' hai| usake sAtha prANa hai; mukha aura netroMkI bhAka bhaMgI hai, kaNThakA tIvra manda svara hai aura hAthoMke izAre haiM / ina sabake dvArA jo bhASA kAnoMse sunI jAtI hai vaha saGgIta aura AkArameM pariNata hokara netra aura kAna donoMkI jJeya yA grahaNasAmagrI bana jAtI hai| kevala yahI nahIM, yadi hamako mAlUma ho jAya ki koI manuSya apane manakI sAmagrI hameM prasanna aura tAjA manase de rahA hai-vaha sirpha eka pustaka hI nahIM par3hatA jA rahA hai, to manake sAtha manakA eka prakArase pratyakSa milana ho jAtA hai aura isase jJAnake bIca rasakA saMcAra hone lagatA hai| kintu durbhAgyavaza, hamAre mAsTara pustaka paDhanake kevala eka upa'lakSya haiM aura hama pustaka par3haneke kevala eka upasarga / arthAt hama jo pustakeM par3hate haiM unameM mAsTara kevala thoDIsI sahAyatA dete haiM aura pustaka par3hanemeM hamArA antaHkaraNa kevala utanA hI kAma karatA hai jitanA upasarga kisI zabdake sAtha milkr| isakA phala yaha huA hai ki jisa taraha hamArA zarIra kRtrima padArthoMkI oTameM par3akara pRthvI ke sAkSAt saMyogase vaMcita ho baiThA hai, aura vaMcita hokara itanA abhyasta ho gayA hai ki usa saMyogako hama Aja klezakara aura lajAkara samajhane lage haiM, usI taraha hamArA mana, jagatake sAtha For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 pratyakSa saMyoga honese jo svAda AtA hai usakI zaktiko eka tarahase kho baiThA hai| arthAt hameM saba padArthoMko pustakake dvArA jAnanekA eka atizaya asvAbhAvika abhyAsa par3a gayA haiN| jo padArtha hamAre bilakula hI pAsa hai use bhI yadi hama jAnanA cAhate hai to pustakake muha~kI ora tAkate haiM / eka nabAbasAhabake viSayameM sunate haiM ki ve eka bAra jUtA pahanA deneke lie naukarake AnekI rAha dekhane lage aura itanemeM duzmanake hAthoM kaida ho gaye / pustakakI vidyAke pherameM par3akara hamArI mAnasika nabAbI bhI isI taraha bahuta z2iyAdA bar3ha gaI hai| tucchase tuccha viSayake lie bhI yadi pustaka nahIM hotI hai to hamAre manako koI Azraya nahIM milatA / aura bar3e bhArI AzcaryakI "bAta to yaha hai ki isa vikRta saMskArake doSase hamameM jo yaha nabAbI A gaI hai use hama lajjAkara nahIM kintu ulaTI gauravajanaka samajhate haiM-pustakoMke dvArA jAnI huI bAtoMse hI hama Apako paNDita ziromaNi mAnakara garva karate haiN| isakA artha yaha hai ki hama jagatako manase nahIM kintu pustakoMse TaTolate haiM ! ___ isa bAtako hama mAnate haiM ki manuSyake jJAna aura bhAvoMko saJcita kara rakhaneke lie pustaka jaisI subhItekI cIz2a aura koI nahIM hai| pustakoMkI kRpAse hI Aja hama manuSyajAtike hajAroM varSa pahaleke jJAna aura bhAvoMko hRdayastha kara sakate haiN| kintu yadi hama isa subhIteke dvArA apane manakI svAbhAvika zaktiko bilakula hI ba~ka DAleM to isameM koI sandeha nahIM hai ki hamArI buddhi 'bAbU' bana jaaygii| isa 'bAbU' nAmaka jIvase pAThaka avazya hI paricita hogeM / jo jIva * naukara cAkara, mAla asabAba, cIja vastuke subhIteke adhIna rahatA hai use 'bAbU' kahate haiM / bAbU loga yaha nahIM samajhate ki apanI zakti yA For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 ceSTAkA prayoga karanemeM jo kaSTa aura jo kaThinAI bhoganI par3atI hai usIse hI hameM vAstavika sukha hotA hai aura usIse, hama jo kucha prApta karate haiM, vaha kImatI ho jAtA hai / pustakapAThI . bAbUpanemeM bhI, vaha Ananda aura vaha sArthakatA nahIM rahatI jo jJAnako svayaM apanI ceSTAse prApta karanemeM yA kaThina parizramase satyakI khoja karanemeM hai| pustakoMpara hI sArA dAromadAra rakhanese dhIre dhIre manakI svAdhIna zakti naSTa ho jAtI hai aura usa zaktike saMcAlana karanemeM jo sukha hai vaha bhI nahIM rahatA, balki yadi kabhI usako saMcAlana karanekI AvazyakatA hotI hai to ulaTA kaSTa hotA hai| .. ___ isa taraha jaba hamArA mana bacapanase hI pustaka par3haneke AvaraNase DhaMka jAtA hai taba hama manuSyoMke sAtha sahaja bhAvase milane jur3anekI zaktiko kho baiThate haiM / jo dazA hamAre kapar3oMse DhaMka hue zarIrakI huI hai-vaha ughaDA hone meM saMkoca karane lagA hai vahI dazA hamAre pustakAvRta manakI bhI ho gaI hai-vaha bhI bAhara nahIM AnA caahtaa| isa bAtako hama pratidina hI dekhate haiM ki sarva sAdhAraNakA sahaja bhAvase Adara satkAra karanA, unake sAtha AtmabhAvase mila julakara bAtacIta karanA Ajakalake zikSitoMke lie dinapara dina kaThina hotA jAtA hai / ve pustakake logoMko pahacAnate haiM parantu pRthivIke logoMko nahIM pahacAnate;-unake lie pustakake loga to manohara haiM parantu pRthivIke loga zrAntikara haiM / ve bar3I bar3I sabhAoMmeM vyAkhyAna de sakate haiM parantu sarvasAdhAraNake sAtha bAtacIta nahIM kara skte| bar3I bar3I pustakoMkI AlocanA to kara sakate haiM parantu unake mu~hase sahaja bolacAla-sAdhAraNa bAtacIta bhI acchI taraha bAhara nahIM nikalanA caahtii| ina saba bAtoMse kahanA par3atA hai ki durbhAgyavaza ye For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 loga paNDita to ho gaye haiM kintu sacce manuSyatvako kho baiThe haiM / yadi manuSyoM ke sAtha manuSyabhAvase hamArI gatividhi yA melajola hotA rahe, to gharadvArakI vArtA, sukhaduHkhakI jAnakArI, bAlabaccoMkI khabara, pratidinakI alocanA Adi saba bAteM hamAre lie bahuta hI sahaja aura sukhakara mAlUma hoM / parantu hamArI dazA isase ulaTI hai / hamAre lie ye saba bAteM kaThina aura kaSTakara haiM / pustakoMke manuSya gar3hI - gar3hAI bAteM hI bola sakate haiM aura isalie ve jina saba bAtoM meM ha~sate haiM ve sacamuca hI hAsyarasAtmaka hotI haiM aura jina bAtoM meM rote haiM ve atizaya karuNa hotI haiM / kintu jo vAstavika manuSya haiM unakA vizeSa jhukAva raktamAMsamaya pratyakSa manuSyoMkI ora hotA hai aura isIlie unakI bAteM, unakA ha~sanA- ronA pahale nambarakA nahIM hotA / aura yaha ThIka bhI hai| vAstava meM unakA, ve svabhAvataH jo haiM usakI apekSA adhika honekA Ayojana na karanA hI acchA hai manuSya yadi pustaka bananekI ceSTA karegA, to isase manuSya kA svAda naSTa ho jAyagA -usameM manuSyatva na rahegA / cANakya paNDita kaha gaye haiM ki jo vidyAvihIna haiM ve " sabhAmadhye na zobhante" arthAt sabhA ke bIca zobhA nahIM pAte / kintu sabhA to sadA nahIM rahatI -- samaya pUrA ho jAnepara sabhApatiko dhanyavAda dekara use to visarjana karanA hI par3atI hai / kaThinAI yaha hai ki hamAre deza Ajakala vidvAn sabhA ke bAhara " na zobhante" zobhA nahIM dete / ve pustaka ke manuSya haiM, isIse vAstavika manuSyoMmeM unakI koI zobhA pratiSThA nahIM / ( apUrNa / ) * For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 pustaka- paricaya | ---- 1. prAcIna bhAratavAsiyoMkI videzayAtrA aura vaidezika vyApAra / - lekhaka, paM0 udayanArAyaNa vAjapeyI / prakAzaka hindIgranthaprakAzakamaMDalI, auraiyA (iTAvA) / pRSTha saMkhyA 72 / mUlya ATha AnA / yaha pustaka bar3e hI mahattvakI hai| isameM daza adhyAya haiM:1 videzayAtrA ( saMskRtagranthokta pramANa ), 2 videzayAtrA ( videzIgranthokta pramANa), 3 prAcIna bhAratavAsiyoMke eziyA aura mizrameM upaniveza, 4 bhAratavarSIya bauddhoMkA amerikAmeM dharmapracAra, 5 pazcima eziyA meM bhAratavAsiyoMkA rAjya, 7 bhArata aura phiniziyA dezakA vyApAra, 19 bhArata aura usake nikaTavartI pazcimI dezoMkA vyApAra, 8 bhArata aura mizrakA vyApAra, 9 bhArata aura romakA vyApAra, 10 bhArata aura anyAnya dezoMkA vyApAra 1 inake par3hane se acchI taraha vizvAsa ho jAtA hai ki bhAratavAsI prAcIna samaya meM eka saMkIrNa paridhike bhItara rahanevAle kUpamaNDUka na the; ve dUrase dUra taka ke dezoM aura dvIpoMmeM jAte the, dUra dUra jAkara basate the, rAjya sthApita karate the, apane dharmoMkA aura sabhyatAkA pracAra karate the aura ina saba kA - yo~se ve Apako sarvaziromaNi banAye the / isa prakArakI pustakoM kI isa samaya bar3I AvazyakatA hai / hamArA ukta prAcIna gaurava hamameM yatheSTa utsAha aura kAryatatparatAkI vRddhi karatA hai / pustakakI bhASA mArjita aura zuddha hai / mUlya bahuta jiyAha haiM / maNDalIko isa bAta para dhyAna denA cAhie / eka bAta aura bhI hai, vaha yaha ki jisa baMgalA. mUla pustakakA yaha saMkSipta aura kucha parivartita anuvAda hai usake lekhakakA nAmollekha bhI isameM nahIM kiyA gayA hai / baMgalA pustakakA nAma hai 'bhAratavAsI digera samudrayAtrA au vANijyavistAra' | For Personal & Private Use Only 1
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 2. zivAjIkA Atmadamana / lekhaka paM0 kAzInAtha zarmA / prakAzaka, paM0 khunnUlAla rAvata, pharrukhAbAda / pRSThasaMkhyA 66 / mUlya ) // aanaa| yaha 'subhe kalyANa' nAmaka marAThI pustakakA hindI anuvAda hai| isameM vIrakesarI zivAjIke indriyanigraha saccaritra aura audAryakA eka upanyAsa rUpameM prabhAvazAlI citra khIMcA gayA hai| isa prakArake aitihAsika aura zikSAprada upanyAsa hindImeM bahuta thor3e haiM / yadyapi isakI bhASA jitanI cAhie utanI acchI nahIM likhI gaI; usameM marAThIpana bahuta adhika raha gayA hai, to bhI bhAva aura zikSAke lihAjase isakI gaNanA acchI pustakoMmeM karanI caahie| anuvAda jisa bhASAse kiyA jAya, yadi anuvAdaka usakA kevala bhAva samajhakara apane zabdoMmeM use prakAzita kareM-zabdazaH anuvAda na kareM, to ve isa prakArake bhASAdoSoMse baca sakate haiN| 3. svargamAlA-banArasase isa nAmakI eka granthamAlA abhI kucha hI mahInoMse prakAzita hone lagI hai / isake lekhaka aura prakAzaka bAbU mahAvIraprasAdajI gahamarI haiM / eka varSameM Davala krAuna16 pejI sAijake 1000 pRSTha nikaleMge aura unakA mUlya sirpha do rupayA hogaa| aba taka isake tIna khaNDa prakAzita hue haiM aura unameM 'svargake ratna ' nAmakI pustaka nikala rahI hai / saMbhavataH cauthe khaNDameM yaha pustaka samApta ho jaaygii| bar3I hI acchI pustaka hai| isameM lagabhaga 100 upadeza haiM aura pratyeka upadeza vistArake sAtha taraha tarahake dRSTAntoMse samajhAyA gayA hai| bhASA bhI sarala aura sabakI sama-- jhameM Ane yogya hai / isakA pratyeka upadeza sacamuca hI svargIya ratna hai / granthakartAke bar3e hI U~ce udAra aura dharmamaya bhAva haiN| pratyeka dharma aura sampradAyakA puruSa inase lAbha uThA sakatA hai / isa samaya bhAra.. For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 tavarSa pAzcAtya sabhyatA kI nakala karake apane Adarzase giratA jAtA hai| usakA sahaja sAdA aura sukhada jIvana, vilAsa vaibhava aura bAharI - ADambaroMse durUha, paMkila aura klezamaya banatA jAtA hai / aise samaya meM isa prakAra ke upadezoMkI bahuta bar3I z2arUrata hai / prakAzaka mahAzaya hindI sAhityake eka bahuta Avazyaka bhAgakI pUrti karane ke lie udyata hue haiM / hameM unakA upakAra mAnanA cAhie aura granthamAlAke grAhaka banakara unake utsAhako bar3hAnA cAhie / granthamAlA meM Age svargakA khajAnA, svargakI kuMjI, svargakA vimAna, Adi aura isI taraha kI kaI pustakeM nikalanevAlI haiN| apane jaina bhAiyoM se hama - khAsa taura se siphAriza karate haiM ki ve isa mAlAko ma~gAkara avazya hI paDheM / 4. zuzrUSA - lekhaka, paM0 zrIgiridhara zarmA, jhAlarApATana / prakAzaka, esa0 pI0 bradarsa eNDa kampanI, jhAlarApATaNa / pRSThasaMkhyA - 282 / mUlya 1 ) ru0 / indaura ke suprasiddha anubhavI DAkTara tA~bake marAThI granthakA yaha hindI anuvAda hai / rogiyoMko Arogya karane ke lie jitanI AvazyakatA acche DAkTaroMkI cikitsAkI hai utanI hI balki usase bhI adhika AvazyakatA rogIkI sevA yA zuzrUSAkI hai / zuzrUSA kisa taraha karanA cAhie isakA jJAna na honese hajAroM rogI auSadhopacAra karate hue bhI jIvana kho baiThate haiN| yadi auSadhikA bhI prabandha na ho aura rogIkI acchI zuzrUSA hotI rahe, to isase usake prANa baca sakate haiN| isase zuzrUSAkA mahattva mAlUma hotA hai / sAdhAraNa loga bhI zuzrUSA sambandhI bAtoMko samajha jAveM, isake lie yaha pustaka likhI gaI hai / rogIkI sevA karanekA prasaMga kabhI na kabhI sabhI logoMpara A jAtA hai, isalie For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 pratyeka gRhasthake yahA~ aisI pustakakA rahanA Avazyaka hai / pustakakA prUpha acchI tarahase nahIM dekhA gayA isa lie bhASAsambandhinI azuddhiyA~ bahuta raha gaI haiN| kAgaja bhI halakA lagAyA gayA hai| parantu pustakakI upayogitA dekhate hue ye doSa sarvathA kSamya haiM / paM0 zrI giradharazarmAko pustakapraNayanameM pravRtta dekhakara hameM bahuta prasannatA huI hai / AzA hai ki ApakI kalamase hindI sAhityameM aura bhI aneka granthoMkI vRddhi hogii| navajIvana bukaDipo, banArasase hameM nimnalikhita cAra pustakeM prApta huI haiM--- 5-6. dharmazikSA prathama bhAga aura dvitIya bhAga- mUlya cAra AnA aura chaha AnA / kavirAja paM0 kezavadeva zAstrI kAzIke eka jozIle vidvAn haiN| hinduoMmeM navIna jIvana DAlaneke lie Apa bahuta prayatna kara rahe haiM / vaidika dharmapara ApakI vizeSa AsthA hai / vaidika siddhAntoMkA pracAra karaneke lie isa samaya Apa amerikAmeM ghUma rahe haiM / ye donoM pustakeM ApahIkI likhI huI haiM / dayAnanda hAIskUla kAzIke vidyArthiyoMkI ye pAThya pustakeM hai| pahale bhAgameM manujIke batalAye hue dharmake dazalakSaNoM (dhRti, kSamA, damana, asteya, zauca, indriyanigraha, dhI, vidyA, satya aura akrodha)kI vyAkhyA hai aura vaha bahuta acche DhaMgase aneka udAharaNa dete hue kI hai / hamArI samajhameM dharmake ukta lakSaNa aise haiM ki inase saba hI loga lAbha uThA sakate haiN| dUsare bhAgameM sadAcAra nirmANake maitrI, karuNA, mudatA (pramoda ) aura upekSA ( mAdhyastha ) ina cAra sAdhanoMkA vistArapUrvaka vyAkhyAna hai / jainadharmameM ye hI cAra sAdhana cAra bhAvanAoMke nAmase prasiddha haiM / inase vidyArthiyoMke caritra para sacamuca hI acchA prabhAva pddegaa| For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ .222 7. upadezamAlA prathama bhAga-yaha pustaka bhI ukta zAstrIjIkI hI likhI huI hai / mUlya cAra AnA / isameM satya, AtmavizvAsa, udyama, jIvanasAphalya, puruSArtha, madhura bhASaNa, zIla, Adi viSayoMpara acche acche upadeza haiM aura sAtha hI pratyeka viSayake kaNTha karane yogya saMskRta zloka bhI haiN| 8. mahArASTrodaya-lekhaka, paM0 rAmaprasAda tripAThI, bii.e.| mUlya DeDa aanaa| isa choTese 23 pejake nibandhameM-mahArASTra rAjyake .. utthAnakA, zivAjI mahArAjake caritakA aura unakI kAryakuzalatA vIratA AdikA varNana hai / par3hane yogya hai / 9. dharmavIra gA~dhI-lekhaka, zrIyuta sampUrNAnanda bI. esa sI. / prakAzaka, granthaprakAzaka samiti, kaashii| pRSThasaMkhyA 90 / mUlya / cAra Ane / pAThakoMko dakSiNa AphrikAke bhAratavAsiyoMkI lajjA rakhanevAle aura bhAratakA mukha ujjvala karanevAle karmavIra gAMdhIkA paricaya denekI AvazyakatA nahIM / isa pustakameM ukta mahAtmAkA hI Adarza carita likhA gayA hai / pratyeka bhAratavAsIko yaha carita paDhanA cAhie aura jAnanA cAhie ki dezasevA karaneke lie kaise dRDha vizvAsa, adhyavasAya aura pavitra bhAvoMkI AvazyakatA hai| isa pustakase jo kucha lAbha hogA use samiti dakSiNa AphrikApravAsiyoMkI sahAyatAmeM arpaNa karanA cAhatI hai| 10. anubhavAnanda--lekhaka, zrIyuta zItalaprazAdajI brahmacArI aura prakAzaka, jainamitra kAryAlaya bmbii| pRSTha saMkhyA 128 / mUlya ATha Ane / isa pustakakA vizeSa paricaya denekI AvazyakatA nahIM, kyoMki isake saba lekha do tIna varSa pahale jainamitrameM nikala cuke haiN| isameM AdhyAtmika vicAra rUpakake rUpameM pragaTa kiye gaye haiN| For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 jainasAhityameM apane DhaMgakI yaha eka acchI pustaka hai| isakI samAlocanA karaneke hama adhikArI nahIM; parantu yaha kaha sakate haiM ki jaisI sarala aura sugama bhASAmeM yaha likhI jAnI cAhie thA vaisImeM nahIM likhI gaI / vAkyaracanA aura zabda prayogoMmeM bhI asAvadhAnI huI hai / anubhava aura AnandakI eka svataMtra lekha dvArA vistRta vyAkhyA kara dI jAtI to isake pAThakoMko bahuta lAbha hotA / 11. navanIta-prakAzaka, granthaprakAzaka samiti, kAzI / vArSika mUlya do rupayA / yaha bhI hindIkA eka mAsika patra hai| isake abataka 7 aMka nikala cuke haiM / 7 vA~ aMka hamAre sAmane hai / yaha rAmanavamIkA aMka hai, isa lie isameM adhikAMza lekha aura kavitAyeM zrIrAmake sambandhameM hai / lekha prAyaH sabhI acche aura paDhane yogya haiM / isake kaI lekhaka dAkSiNatya haiM aura ve acchI hindI likha sakate haiN| 'yudhiSThirakI kAlagaNanA ' nAmaka lekhameM viSNupurANake pramANase kRSNa aura yudhiSThirakA samaya nizcita kiyA gayA hai / zrIkRSNajI isa saMsArameM 125 varSa rahe / kalisaMvat 1200ke lagabhaga mahAbhAratake yuddhake 36 varSa bAda unakA tirodhAna huA / bhAratake bAda 1000 varSa taka jarAsandhake vaMzameM, 138 varSa pradyota amAtyake vaMzameM, 362 varSa zizunAgavaMzameM, aura 100 varSa navanandoMke vaMzameM bhAratakA rAjya rahA / isake bAda maurya candragupta rAjA huaa| candragupta IsAke 315 varSa pahale huaa| isase siddha huA ki Ajase 1913+315+100x1000 +38+362-36=3792 varSa pahale zrIkRSNakA dehAnta huA thA / eka lekhameM yaha siddha karanekA prayatna kiyA gayA hai ki rAmAyaNase mahAbhArata pIchekA grantha hai / parantu isa lekhakI kevala utthAnikA hI isa aMkameM hai / aise lekha jahA~ taka ho adhUre prakAzita na kiye For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 jAveM to acchA ho / rAmacaritase kyA kyA zikSAyeM mila sakatI haiM aura rAmacaritameM kyA mahattva hai yaha kaI lekhoMmeM samajhAyA gayA hai| hama AzA karate haiM ki hindIpremI isa patrakA Adara kreNge| 12. Arogyasindhu-sampAdaka, rAdhAvalabha vaidyarAja aura prakAzaka paM0 vrajavallabha mizra, aliigddh'| vArSika mUlya 6 // ) / yaha khuzIkI bAta hai ki hindImeM aba vaidyakasambandhI bhI kaI patra nikalane lage haiN| isake aba taka 6-7 aMka nikala cuke haiN| cauthA pA~cavA~ sayukta aMka hamAre pAsa samAlocanAke lie AyA hai / isameM kSayaroga, rasAyana auSadhiyoMse AyuvRddhi, AyurvedakA aitihAsika mahattva, vedoMmeM auSadhiprArthanA, AyurvedameM bhUtavidyA Adi kaI upayogI lekha haiM / jo loga vaidyakasambandhI jJAna prApta karanA cAhate haiM isa patrako unheM Azraya denA cAhie / patrakI bhASAmeM kucha saMzodhanakI AvazyakatA hai| 13. manoraMjanakA vizeSa aGka-sampAdaka aura prakAzaka paM0 IzvarIprasAda zarmA, ArA / mUlya 1) / yaha bar3I hI prasannatAkI bAta hai ki hindIkA mAsika sAhitya dinoM dina unnati kara rahA hai / isa viSayameM vaha marAThI aura gujarAtIkA bhI nambara le rahA hai / isa samaya . hindImeM kaI acche mAsika patra nikala rahe haiM / ArAkA manoraMjana bhI unameMse eka hai / isane aba dUsare varSameM paira rakkhA hai aura bar3e utsAhase apanA yaha vizeSa aMka prakAzita kiyA hai| isa aMkameM 6-7 citra aura 35 lekha tathA kavitAye haiM / hindIke nAmI nAmI lekhakoM aura kaviyoMkI racanAse yaha vibhUSita hai / kavarapeja kaI raMgoMmeM sacitra chapA hai| kharca khUba kiyA gayA hai| hindI premiyoMko ise apanAnA caahie| For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. jainahitecchu aMka 1, 2-prakAzaka, zakarAbhAI motIlAla zAha, sAraMgapura, ahamadAbAda / yaha gujarAtI bhASAkA mAsika patra hai| hindIke bhI eka do lekha isameM rahate haiN| naye vaSersa isakI pRSThasaMkhyA lagabhaga dUnI kara dI gaI hai / mUlya maya upahArakI pustakake do rupayA vArSika hai| isake mukhya lekhaka zrIyuta vADIlAlajI bar3e hI udAra aura mArmika lekhaka haiM / isa aMkake pratyeka pRSThase unakI - udAratA, samadRSTitA aura mArmikatA pragaTa hotI hai| jainadharmake tInoM sampradAyoMkI bhalAI, unnati aura pragatikA isameM saMdezA hai| isakA 'jUnuM ane navu' nAmakA pahalA lekha bar3A hI hRdayadrAvaka hai| prAsaMgika noTa bar3I hI niSpakSa dRSTise likhe gaye haiN| isake 'jaina banavA thI ubhI thatI muzkelIo' zIrSaka lekhakA anuvAda hama pichale aMkameM prakAzita kara cuke haiM / jo sajjana gujarAtI samajha sakate haiM unheM isa patrake avazya hI grAhaka. honA caahie| kyA hI acchA ho, yadi isa patrakA eka hindI saMskaraNa bhI nikalane lge| 15. jainAMtIla poTajAti-dakSiNa mahArASTra jainasabhAkI orase eka TrekTa-mAlA prakAzita hotI hai / usakA yaha 5 vA~ TrekTa hai| isake lekhaka haiM prasiddha jainakavi dattAtraya bhImAjI raNadive / isameM sudhAraka aura rUDhibhakta aise do jaina bandhuoMkA marAThI padyarUpameM vArtAlApa hai aura usameM yaha siddha karanekI ceSTA kI gaI hai ki jainoMmeM saikar3oM antarjAtiyA~ haiM aura unameM pArasparika seTIbeTI-vyavahAra nahIM hotA hai| isase jainasamAjakI bahuta hAni ho rahI hai / yaha bheda ekatA, samatA, pArasparika sahAnubhUti, paraduHkhakAtaratA, vAtsalya Adi guNoMkA ghAtaka hai| isase vyartha abhimAna, ghRNA, dveSa Adi durguNoMkI sRSTi hotI hai| yaha bhedabhAva pahale nahIM thaa| Jain Educatiog International For Personal &Private Use Only.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 prAcIna granthoMmeM isakA koI pramANa nahIM milatA / pichale azAntiprada aura kaSTakara samayameM isakI utpatti huI hai| ityAdi / racanA prabhAvazAlinI hai / jozameM Akara kavi mahAzaya kahIM kahIM bahuta Age bar3ha gaye haiM / isa tarahake samAjasudhAra sambandhI TrekToMkI hindImeM bhI bahuta z2arUrata hai| nIce likhI pustakeM bhI prApta ho cukI haiM: 1 mAdhavI aura 2 zrIdevI-lekhaka, rUpakizora jaina / prakAzaka, phreMDa eMDa kampanI, mathurA / 3 vidyonnati saMvAda aura 4 padyakusumAvalI (marAThI)-prakAzaka, hIrAcanda malUkacanda kAkA, sholaapur| 5 prArthanAvidhi-prakAzaka, kavirAja paM0 kezavadevazAstrI, kaashii| 6 hastinApura tIrthakI riporTa / 7 caturvidha dAnazAlA zolApurakI riporTa / 8 jaina pAThazAlA muDavArAkI riporTa / 9 abhinandana pAThazAlA lalitapurakI riporTa / 10 zrIsAmAyika sUtra / terApaMthiyoMkA saubhAgya aura guruoMkI durdshaa| pAThaka mahAzaya, maiM digambara jainadharmakA anuyAyI hU~ aura AmnAya merI terApaMthI hai| Apa jAnate haiM ki terApaMthiyoMmeM isa samaya guruparamparA nahIM hai| mahAvIra bhagavAnane jisa prakArake sAdhuoM yA guruoM: ko pUjya batalAyA hai usa prakArake guru isa kAlameM nahIM haiM, isa kAraNa terApaMthI kisIko apanA guru nahIM maante| jisa samaya mere vicAra bahuta hI aparipakva the, usa samaya maiM yaha jAnakara bahuta hI dukhI hotA thA ki hama logoMmeM guruoMkA abhAva hai aura isa kAraNa hamase loga 'niguriyA' kahate haiN| maiM samajhatA thA ki hamArA dharma bahuta hI zreSTha For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai-usake siddhAnta bahuta hI uccazreNIke haiM, parantu guruoMke abhAvase unakA pracAra nahIM ho sakatA hai| gRhastha loga jainadharmakA thor3A bahuta pracAra bar3hA sakate haiM parantu jisako saccA yA pUrA pracAra kahate haiM vaha binA guruoMke nahIM ho sktaa| isake bAda jaba maiM kucha adhika samajhane lagA; jainadharmake dUsare saMpradAyoMkA hAla samAcArapatroMke dvArA jAnane lagA, taba maiM guruoMkI AvazyakatAko aura bhI athika anubhava karane lgaa| aba mujhe dhArmika kAryoMke samAna sAmAjika kAryoMke lie bhI guru Avazyaka jAna pdd'e| isa samaya mujhe lekha likhanekA zAka hogayA thA-do cAra choTe moTe lekha maiM prakAzita bhI karA cukA thaa| merA sAhasa bar3ha gayA thA, isalie maiMne isa viSayameM bhI eka lekha likha DAlA aura eka jainapatrameM usako prakAzita bhI karA diyaa| usameM sabase adhika jora isa bAtapara diyA thA ki jaise bane taise guruparamparAko phirase jArI karanA caahie| hamArI jo dhArmika aura sAmAjika adhogati huI hai usakA kAraNa guruoMkA hI abhAva hai| guruoMkA zAsana na honese hamAre AcAravicAra ucchaMkhala hogaye haiM, dharmake upadezose hama vaMcita rahate haiM aura sAmAjika kAmoMmeM niDara hokara manamAnA vartAva karate haiN| hamArI paMcAyatiyA~ antaHsArazUnya ho gaI haiN| unameM nyAya nahIM hotA, kyoMki svayaM nyAya karanevAle hI anyAyAcaraNa karate haiN| isake kucha dinoM bAda mujhe mAlUma huA ki dakSiNa tathA gujarAtameM bhaTTAraka loga haiM aura ve digambara sampradAyake guru samajhe jAte haiN| maiM jahA~kA rahanevAlA hU~, vahA~ kevala eka terApaMtha AmnAyake hI mAnanevAle haiM, isalie usa samaya merA bhaTTArakoMse apariciMta honA koI AzcaryakI bAta..nahIM / bhaTTArakoMke mAhAtmyakI kucha . kalpita aura saccI kiMvadantiyA~ maiMne usI samaya suniiN| phira kyA thA, . For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 mujhe bhaTTArakoMpara zraddhA hone lgii| yadyapi maiM yaha jAnatA thA ki parigrahake dhAraNa karanevAle sAdhu digambara sampradAyake guru nahIM ho sakate haiM; parantu guruoMkI AvazyakatA mujhe itanI adhika pratIta hotI thI unake binA maiM apane dharma aura samAjakI itanI adhika hAni samajha rahA thA ki bhaTTArakoMke astitvakI avahelanA mujhase na ho skii| maiMne apane digambarAnurakta manako isa yuktise santuSTa kiyA ki bhaTTAraka hamAre guru avazya haiM parantu ve nirgranthAcArya nahIM kintu gRhasthAcArya haiM aura eka prakArake gRhastha hokara bhI ve hamAre guruoMke abhAvako thor3A bahuta pUrNa kara sakate haiN| isa vizvAsase maiM bhaTTArakazraddhA bar3hAne aura usake pracAra karanekA prayatna karane lgaa| ___ isI samaya mujhe do cAra zvetAmbara sAdhuoMke kAryoMkA patA lgaa| unake prayatnase tathA upadezase aneka dhanI zrAvakoMne vidyApracAra, pustakapracAra AdikI kaI saMsthAyeM kholI thIM aura unameM lAkhoM rupayA kharca kiyA thaa| yaha usa samayakI bAta hai jaba ki digambarasamAja bilakula nizceSTa thA / mahAvidyAlayAdi eka do choTI choTI saMsthAoMko choDakara usakI aura koI saMsthA nahIM thii| aisI avasthAmeM guruoMke abhAvako atizaya duHkhamaya anubhava karanA mere lie bilakula svAbhAvika thaa| maiM nirantara isI vicArameM nimagna rahane lgaa| kaI bAra merI icchA huI ki bhaTTArakoMke viSayameM kucha likhanekA prayatna karU~; parantu vicArasahiSNutAkI eka tinakeke bhI barAbara kadara na karanevAle kaTTara terApaMthiyoM ke Darake mAre mujhe sAhasa na huaa| apane vicAroMko apane hI manameM masosakara maiM saMsArakI pragatiko cupacApa dekhane lgaa| __ tabase aba taka kaI varSa bIta gye| isa bIcameM mujhe kaI bhaTTArakoMse, kaI zvetAsbara sAdhuoMse, kaI sthAnakavAsI muniyoMse, kaI kSu For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ laka ailakoMse, kaI gusAIyoMse, aura kaI vaiSNava, rAmAnujI Adi sAdhuoMse milanekA tathA paricaya prApta karanekA saubhAgya prApta huaa| vicAra sadA ekase nahIM rahate, unameM kucha na kucha parivartana nirantara hI huA karatA hai / isa lie yaha nahIM kahA jA sakatA ki maiM apane vartamAna vicAroMpara Age bhI sthira rahU~gA; parantu isa samaya ukta saba sAdhuoMko dekhakara mere jo vicAra bane haiM unakA prakaTa kara denA maiM Avazyaka samajhatA hU~ aura unase kamase kama una logoMko lAbha pahu~canekI AzA karatA hU~ jo ki mere hI jaise apariNatabuddhi haiN| | pAThaka, aba mujhe guruoMkI utanI adhika AvazyakatA nahIM mAlUma hotI jitanI ki pahale mAlUma hotI thii| mujhe isa bAtase aba duHkha nahIM hotA balki prasannatA hotI hai ki hamAre yahA~ guru nahIM hai| digambara sampradAyake eka bar3e bhArI hissekA maiM yaha bar3A bhArI saubhAgya samajhatA hU~ ki vaha guruoMke duHzAsanakI pIDAse dropadIke samAna duHkha aura lajjAse mriyamANa honeke lie lAcAra nahIM huA hai| kyoM ki isa samaya inake nAma bar3e aura darzana choTe haiM / sAdhu, muni, yati, bhaTTAraka, mahAtmA Adi nAmoMko ye badanAma kara rahe haiM / yaha inhIM mahAtmAoMke caritroMkA prabhAva hai jo videzI loga hamAre bhAratake dharmoko ghora kusaMskArAcchanna aura girA huA samajhate haiM aura unapara taraha tarahakI vAgvANavarSA kiyA karate haiM / ve samajhate haiM ki vartamAna sAdhu sanyAsI hI bhArata dharmoke pratipAdita sAdhu haiN| yahA~ke dharmoM meM sAdhuoMke caritrakI paribhASA yahI hai| | bhAratakA sAdhusampradAya nIcatAkI carama sImApara Apahu~cA hai| isase adhika isakI aura kyA durdazA hogI ki Aja yahA~ke jitane bhikhama~ge haiM ve prAyaH apaneko sAdhu hI batalAte haiM ! arthAt sAdhukA For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 artha aba bhikhamaMgA ho gayA hai aura isa samaya daridra bhAratavAsiyoMke sirapara isa prakArake 12 lAkha sAdhuoMke pAlanapoSaNakA asahya bhAra paDa rahA hai| . hAya ! jina sAdhuoM aura svArthatyAgiyoMkI kRpAse bhAratavarSa sadAcArakI mUrti, nItimattAkA udAharaNa, vidyAkA bhaNDAra, dhArmika bhAvoMkA Adarza, dhanI, mAnI, vIra aura jagadguru samajhA jAtA thA, unhIMke bhArase aba yaha itanA pIDita hai ki dekhakara dayA AtI hai| inegine thoDese mahAtmAoMko choDakara jitane sAdhu nAmadhArI haiM ve saba isakI jarjara dehako aura bhI jarjarita kara rahe haiN| koI hameM dharmakA bhayaMkara rUpa dikhalAkara jaDakASThavat banakara par3e rahanekA upadeza rahA hai, koI aMdhazraddhAke gahare gar3hemeM Dhakela rahA hai, koI kusaMskAroMkI paTTIse hamArI A~kheM banda kara rahA hai, koI Apako IzvarakA avatAra batalAkara hamase apanA sarvasva arpaNa karA rahA hai, koI taraha tarahake DhoMgoMse apanI daivIzaktiyoMkA paricaya detA huA hamArA dhana lUTa rahA hai, koI vyartha kAryoMmeM hamAre karoDoM rupayA barabAda karA rahA hai, koI muhasthoMko dharmazAstroMke par3haneke adhikArase vaMcita kara rahA hai, koI apanI pratiSThAke lie hamAre samAjoMko kalahakSetra banA rahA hai, koI gA~jA, bhA~ga, tamAkhUko yogakA sAdhaka batalA rahA hai aura koI apane. patita caritrase dUsaroMko patita karanekA mArga sAfa kara rahA hai| zikSita samAjakA adhikAMza to inakI cuMgalameM nahIM pha~satA hai parantu hamAre azikSita bhAiyoMko to ye rasAtalameM pahu~cA rahe haiN| aisI dazAmeM maiM socatA hU~ ki yadi terApaMthI loga gururahita haiM, to isako unake bar3e bhArI puNyakA hI udaya samajhanA caahie| isa viSayameM to terApaMthI hI kyoM eka tarahase samagra jaina dharmAnuyAyI hI bhAgyazAlI haiM ki unake yahA~ ukta 52 lAkhakI zreNIvAle For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 sAdhu Urpha bhikhamaMgoM kI gati nahIM hai - isa zreNIke sAdhuoMkA bhAra unake sirapara nahIM hai / abhI taka jainadharmake 'sAdhu' nAmakI bahuta kucha pratiSThA banI huI hai / kintu jainadharmake sAdhuoMkA jo atizaya ucca Adarza hai, usase to hamAre vartamAna sAdhu bhI kucha kama patita nahIM hue haiM - isa khayAla se to unheM auroMse bhI adhika girA huA kahanA par3atA hai| jainsi| ddhAntake anusAra sAdhu, muni yA yati vaha kahalA sakatA hai jisane sAMsArika viSayavAsanAoMse sarvathA mu~ha mor3a liyA hai, kisI bhI prakArakA parigraha jisake pAsa nahIM hai, saMsArake kolAhala se Uba kara jo nirjana sthAnoMmeM rahakara mAnasika aura AdhyAtmika zaktiyoM ko * bar3hAtA hai, saMsAra ke logoM se jisakA kevala itanA hI sambandha hai ki unake kalyANakI vaha icchA rakhatA hai aura avasara milane para unheM dharmAmRtakA pAna karAtA hai, sArI indriyA~ jisakI dAsI haiM, dhanamAna pratiSThAko jo tuccha samajhatA hai, burAI karanevAloMkA bhI jo kalyANa cAhatA hai, karuNA aura kSamAkA jo avatAra hai, kisI bhI dharma, mata yA sampradAyase jise dvepa nahIM, jo satyakA parama upAsaka hai, haTha yA Agraha jisake pAsa nahIM aura samyagdarzana, jJAna, cAritrakI ekatAse jo mokSa mArga mAnatA hai / dekhie, yaha kitanA U~cA Adarza hai aura phira apane sAdhu mahAtmAoMkI ora bhI eka najara DAlie ki ve isa Adarzase kitane nIce gire hue haiM / pahale bhaTTArakoMko hI lIjie | unake pAsa lAkhoM kI daulata hai, gAr3I, ghor3A, pAlakI, nokara, cAkara, Adi rAjasI ThATabATa haiM, jo bhogopabhogakI sAmagriyA~ gRhasthoMko bhI durlabha haiM ve unake sAmane hara vakta upasthita haiM / dayAmayA itanI hai ki zrAvakoM ke dvArapara dharanA For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 dekara rupayA adA karate haiM / jJAna itanA hai ki svayaM hI ApakoM kundakunda maharSike pratirUpa samajhate haiN| zraddhAna itanA dRDha hai. ki hamArI pAdapUjA kiye binA zrAvakoMkA kalyANa hI nahIM ho sakatA aura cAritra-cAritrake viSayameM to kucha na kahanA hI acchA haiM / yaha dazA honepara bhI ye samajhate haiM ki zrAvakoMpara zAsana karanekA hamako svAbhAvika svatva hai-hama bhagavAnke yahA~se inake sAtha manamAnA vartAva karanekA paTTA hI likhA kara le Aye haiN| . aba jarA zvetAmbara sampradAyake sAdhuoMkI ora bhI eka dRSTi DAla jAie / inameM yati mahAzaya to itane adhika gira gaye haiM ki unaparase svayaM zvetAmbarI zrAvakoMkI hI zraddhA haTa gaI hai ! sunate haiM ki adhikAMza yati loga sAdhAraNa zrAvakoMke samAna parigraha rakhate aura rojagAra Adi karate haiN| vaidyaka, jyotiSa, maMtra, yaMtra, taMtrAdi inake pradhAna vyavasAya haiN| dUsare prakArake saMvegI Adi sAdhuoMmeM bahutase sajjana vidvAn aura dharmonnati karanevAle haiM aura unakA AcaraNa bhI prazaMsanIya hai| parantu auroMke viSayameM yaha bAta nahIM hai; ve apane padase bahuta hI nIce gire hue haiM / * * zvetAmbara aura sthAnakavAsI sampradAyameM muni AryikAoMkI saMkhyA bahuta adhika hai-prativarSa hI aneka naye sAdhu aura AryikAyeM banatI haiN| ina naye dIkSitoMmeM adhika loga aise hI hote haiM jinakI umara bahuta kama hotI hai aura isakA phala yaha hotA hai ki yuvAtsthAmeM jaba unakI indriyoMkA vega bar3hatA hai taba vartamAna dezakAlakI paristhitiyA~ kucha aisI bana rahI haiM ki ve Apako nahIM saMbhAla sakate aura bahuta hI nIce gira jAte haiN| aparipakvAvasthAkA unakA kSaNika vairAgya aura saMyama isa samaya unakI rakSA nahIM kara sakatA / dIkSAkI isa praNAlIko saMzodhana karanekI bahuta z2arUrata hai; parantu apane ziSyaparivArako bar3hAnekI dhunameM lage hue sAdhu isa prakArake saMzodhanakA ghora virodha karate haiM aura bahutase andhAzraddhAlu zrAvaka bhI unakI hA~meM hA~ milA rahe haiN| For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 zvetAmbara sampradAyake kucha sAdhuoMke viSayameM mere abhiprAya bahuta , U~ce the maiM unheM bahuta hI zraddhAkI dRSTise dekhatA thA; parantu do tIna varSase zvetAmbara sampradAyameM jo eka tumula saMgrAma maca rahA hai aura jisakA netRtva ina sAdhu mahArAjAoMke hI hAthameM hai--usakA bhItarI hAla sunakara mere hRdayapara bar3I gaharI coTa lagI hai aura isI lie merA yaha vicAra banA hai ki terApaMthI loga isa viSayameM bar3e hI bhAgyazAlI haiN| paM0 lAlana aura zivajI bhAIke sambandhako lekara ina mahAtmAoMke jo lekha nikale the aura abhI hAlameM ahamadAbAdake eDavokeTa aura bhAvanagarake jaina zAsanameM jo kaSAyaviSase bujhe hue vAgbANoMkI varSA ho rahI hai unheM par3hakara hRdayameM bar3I hI glAni utpanna hotI hai| kyA ye hI hamAre maitrI-pramoda-kAruNya-mAdhyastha-bhAvanAoMkA cintavana karanevAle, samiti aura guptiyoMke pAlana karanevAle, sAMsArika bhogoM aura mAna bar3AIkI icchA na rakhanevAle munirAja haiM, jinake ghRNita caritra sunakara kAnoMmeM u~galI denI par3atI haiM, kaTu aura nindyavacana sunakara lajjAse nIcA sira kara lenA par3atA hai aura eka dUsareko nIcA dikhAnekI kozizameM lage dekhakara dayAse dravita honA par3atA hai| eka mahAzaya lobhI paNDitoMse U~cI padavI prApta karanekI koziza kara rahe haiN| dUsare yadyapi svayaM isI yuktise padavI lekara jagadguru bana baiThe haiM parantu pahalekI kozizakA bhaMDA phor3a kara rahe haiM / tIsare apanI kIrtikA zaGkharava karaneke lie ziSyoMdvArA taraha tarahake prayatna kara rahe haiM / cothe gaurAGgoM dvArA apanA guNagAna karAke AsamAnapara caDha jA rahe haiM / pA~caveM eka svAdhIna vicArake sampAdakako jelakI havA khilAneke zukla dhyAnameM masta haiN| chaThe apane viruddhameM kucha kahanevAloMpara kalama--kuThAra calA rahe haiM aura sAtha hI narakameM jAnekI For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 dhamakI de rahe haiN| sAtaveM rupayoMke do cAra gulAmoMko phusalAkara unase jainadharmakI prazaMsA karAke Apako kRtakRtya mAna rahe haiM aura AThaveM digambara sthAnakavAsI Adi sampradAyoMko burA bhalA kaha kara kalahakA bIja bo rahe haiN| isa taraha kitane ginAye jAveM, ekase eka bar3hakara kAma kara rahe haiM aura apane muni sAdhu Adi nAmoMko anvartha siddha kara rahe haiN| aba pAThaka soca sakate haiM ki jainadharmake U~ce Adarzase hamAre sAdhu kitane nIce A par3e haiN| terApaMthI digambarI bhAiyoMke kandhoMpara sAdhuoMkA yaha kaSTaprada jUA~ nahIM hai, isalie mere samAna unheM bhI prasanna honA cAhie thA; parantu dekhatA hU~ ki unakA aisA khyAla nahIM hai aura isalie ve eka dUsarI tarahake jUe~ko kandhoMpara dharanekA prAraMbha kara cuke haiM / kaI pratiSThA karAnevAle aura kaI apanI pratiSThA bar3hAnevAle paMDitoMne to unakI nakela bahuta dinoMse apane hAthameM le hI rakkhI hai aura aba kaI kSullaka ailaka brahmacArI Adi nAmadhArI mahAtmA unapara zAsana karaneke lie taiyAra ho rahe haiN| terApaMthI bhAiyo, kSullaka, ailaka, brahmacArI bure nahIM-inakI isa samaya bahuta AvazyakatA hai; parantu sAvadhAna ! kevala nAmase hI mohita hokara inheM apane sira na car3hA lenA; nahIM to pIche piNDa chur3AnA muzkila ho jAyagA / yahA~ para yaha kaha denA maiM bahuta Avazyaka samajhatA hU~ ki vartamAna sAdhuoMse merI jo aruci hai vaha isalie nahIM hai ki maiM sAdhusampradAyako hI burA samajhatA hU~ / nahIM, maiM dharma, samAja aura dezake kalyANake lie sAdhusaMghakA honA bahuta hI Avazyaka samajhatA huuN| merI samajhameM jisa samAjameM aise logoMkA astitva nahIM hai ki jinakA jIvana svayaM unake lie nahIM hai-dUsaroMke pAramArthika aura aihika For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 kalyANake lie hai, vaha samAja kabhI unnata aura sukhI nahIM ho sakatA aura jo jo samAja aba taka U~ce car3he haiM ve saba aise hI svArthatyAgI mahAtmAoMkI kRpAse car3he haiN| isa lie isaprakArake logoMkI paramparA bar3hAnekI bahuta AvazyakatA hai| parantu yadi aise loga na hoM, to unake sthAnameM apUjyoMko pUjyoMke pada para biThA denA aura unake. caraNoM para apanI svAdhInatAko bhI car3hA denA, ise maiM buddhimAnIkA kArya nahIM samajhatA / isase to yahI acchA hai ki hama binA sAdhuoMke hI raheM aura isI lie maiMne terApaMthiyoMko bhAgyazAlI batalAyA hai / nItikArane spaSTa zabdoMmeM kahA hai ki ' varaM zUnyA zAlA na ca khalu varo duSTavRSabhaH / ' arthAt zAlA sUnI par3I rahe so acchA,. parantu usameM duSTa bailakA rahanA acchA nhiiN| bahutase logoMkA khayAla hai ki yaha samaya hI kucha aisA nikRSTa hai ki isameM uttama sAdhuoM aura tyAgiyoMke utpanna honekI AzA nahIM; utkRSTa sAdhuoMkA AcAra bhI isa samaya nahIM pala sktaa| isa lie unake abhAvameM nimnazreNIke sAdhuoMkI bhI pUjA karanA burA nahIM / parantu merI samajhameM yaha vicAra ThIka nahIM / Adarza sadA U~cA hI rakhanA cAhie--nIce Adarzako sAmane rakhakara koI U~cA nahIM ho sakatA, yaha hameM sadA smaraNa rakhanA cAhie / aura isa samaya utkaSTa sAdhuoMkA AcAra nahIM pala sakatA hai, isakA matalaba yaha nahIM hai ki Ajakala kSamA, dayA Adi guNoMke dhAraNa karanevAle, nispRha,. mandakaSAya, sahanazIla, dRr3ha brahmacArI, paropakArI, vidvAn, dharmapracAraka sAdhu bhI nahIM ho sakate haiN| anagAroMmeM to kyA sAgAra gRhasthoMmeM bhI isa prakArake mahAtmA ho sakate haiM aura dUsare samAjoMmeM aba bhI haiM / yadi isa samaya pratikUlatA hai to vaha yaha ki sAdhuoMkI jo bhojanapAnakI For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 utkaSTa vidhi hai, nAgnyAdi kaThina parISaha haiM, kaThina tapa Adi haiM, ve vartamAnameM zAstrokta mArgase pAlanemeM bahuta kaThinAI hotI hai aura pariNAmoMkI uccatA pahale jaisI nahIM ho sakatI hai| parantu isase yaha na samajha lenA cAhie ki Ajakala sAdhu ho hI nahIM sakate / yadi nagnamudrA dhAraNa kara sakanevAle nahIM ho.sakate, to khaNDavastra dhAraNa karanevAle gyAraha pratimAdhArI, unase bhI kama nIcekI pratimAoMkA dhAraNa karanevAle, gRhatyAgI, brahmacArI Adi hI shii| ye bhI to eka tarahake sAdhu haiM-inase bhI to hamArA bahuta kalyANa ho sakatA hai--inameM bhI to uparyukta pUjya guNa ho sakate haiN| bhale hI Apa inheM nimrantha guru mata mAno, para utkaSTa zrAvaka bhI to hamAre yahA~ pUjya haiM / ye yadi hameM upadeza deM-hameM mArga batalAveM, to inheM bhI to guru kahanemeM kucha hAni nahIM hai / phira kevala svAMgadhAriyoMko sirapara caDhAnekI kyA z2arUrata hai? lekha bahuta bar3A ho gayA hai, isalie aba maiM kevala itanA hI aura kahakara ise samApta karU~gA ki hamAre sAdhumArgakI jo durdazA huI hai, usake pradhAna kAraNa hama gRhastha loga hI haiN| isa bAtako hameM na bhUlanA cAhie ki jisa taraha gRhasthoMkA sudhAranA bigADanA sAdhuoMke hAtha hai usI taraha sAdhuoMkA sudhAranA bigAr3anA bhI gRhasthoMke hAtha hai| donoMke judA judA adhikAra haiN| apane apane adhikAroMko donoMko hI kAmameM lAnA cAhie / gRhasthakA yaha adhikAra hai ki vaha pAtradAna kare, pAtrasevA kare aura pAtrabhakti kare / yadi ise hama kAmameM lAte rahate, to Aja hamAre sAdhu hameM itane bhArI na hote / andhazraddhAke vaza hokara hamane apanI buddhiko tAkameM rakha dI aura inake kevala bAharI veSameM bhUla kara inake doSoMkI upekSA karake hamane jo apAtrapUjAkA For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 pApa kiyA, usIkA phala Aja hamAre sAmane hai / yadi aba bhI hama na cete, to isa apAtrapUjAke aura bhI bure bure phala dekhaneke lie hameM tayAra rahanA caahie| -teraapnthii| jainI kyA sabase judA raheMge? - " he vRddha ! he cintAtura! he udAsIna !. tuma uTho, rAjanItika AndolanameM zAmila hoo yA divya sejapara par3e par3e apanI javAnIkI bar3AI bakhAna bakhAna kara purAnI haDDiyoMko paTako, dekho to usase tuhmArI lajjAM dUra hotI hai yA nhiiN|" -rviindrnaath| yaha bar3e hI santoSakI bAta hai ki jaina samAja unnatike mArgapara kadama bar3hAne lagA hai; zikSApracAra, samAjasudhAra, dharmavistAra Adi unnatike kAryoMmeM vaha laga cukA hai / parantu jaba hama dekhate haiM ki usakI cAla sabase nirAlI hai; vaha ApahIko apane pathakA pathika samajha rahA hai dUsaroMkA astitva hI mAno usakI dRSTime nahIM hai, taba prazna utpanna hotA hai ki hindu, musalamAna, pArasI, sikha, IsAI Adi sAre bhAratavAsiyoMse jainI kyA judA hI raheMge ? - unake sabhA susAiTiyoMke jalsoMmeM, samAcArapatroMke lekhoMmeM, netAoM aura upadezakoMke vyAkhyAnoMmeM, pAThazAlAoM vidyAlayoMkI pAThya pustakoMmeM, dhanavAnoMke dAnakAryoMmeM, samAjasevakoMke kAmoMmeM isa taraha jahA~ dekhie vahIM aisA mAlUma hotA hai ki jaina samAjane apanI eka saMkIrNa paridhi banA rakkhI hai; usase bAhara mAno usake lie kucha kartavya hI nahIM hai| dezakI pragatise vaha sarvathA ajJAna hai aura deza rASTra For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 yA rASTrIyatAse mAno unakA kucha sambandha hI nahIM hai| yahI saba dekhakara 'pUchanekI icchA hotI hai ki jainI kyA sabase judA raheMge ? ___ bhAratavarSa eka bahuta bar3A deza hai / yahA~ saikar3oM dharmoM panthoM aura matoMke mAnanevAle rahate haiN| eka samaya thA jaba ina dharmAnuyAyiyoMke paraspara lar3ate jhagar3ate rahanepara bhI samUce dezako kucha hAni lAbha na uThAnA par3atA thaa| kyoMki usa samayake bhAratakA gaThana hI kucha aura hI prakArakA thA / dezakI rakSA yA hAnilAbhase usa samayakI sAdhAraNa prajAkA koI sambandha nahIM thA; zAsaka yA rAjA logoM para hI isakA dAyitva thaa| isI kAraNa usa samaya yaha eka sarva sAdhAraNa kahAvata thI ki "kou nRpa hohu hameM kA hAnI, cerI chor3a na houba rAnI / " aura loga apanI yA apane samUhakI hI bar3hatIkI ora dRSTi rakhate the / parantu vaha samaya aba nahIM rahA / isa samaya bhArata parAdhIna hai / eka videzI jAti isakA zAsana kara rahI hai aura vaha una jAtiyoMmeM se eka hai jo kisI eka rAjAke ekahatthI zAsanako bahuta burA samajhatI hai aura usameM sarva sAdhAraNakI sammatikI AvazyakatA svIkAra karatI hai / vaha svayaM isa bAtako 'DaMkekI coTa ' pracAra karatI hai ki hama bhAratakA zAsana bhAratavAsiyoMkI sammatise kareMge / garaja yaha ki isa samayakI paristhitine yaha bAta bahuta hI Avazyaka kara dI hai ki yahA~kI sarva sAdhAraNa prajA bhI dezakI bhalAI burAIkA vicAra kare aura Apako usakI uttaradAtrI samajhe / aura yaha hai bhI ThIka / kyoMki jaba taka zAsakoMko hamAre sukhadukhoMkA jJAna na hogA, hamArI AvazyakatAoMko aura hitAhitako ve na samajheMge taba taka unakA zAsana hamAre lie kabhI acchA nahIM ho sakatA / hamAre zAsaka videzI haiM, ve hamAre sAmAjika dhArmika For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 rahasyoMse aparicita haiM / isa lie unake zAsanacakrako suvyasthita paddhatise calAneke lie yahA~kI sarvasAdhAraNa prajAke hAthoMkI bhI AvazyakatA hai| __ aisI avasthAmeM yahA~kI sAdhAraNa janatAke lie yaha Avazyaka hai ki vaha ApasameM melajola rakkhe, eka dusareke sukhaduHkhoMko apanA sukha dukha samajhe, paraspara sahAyatA karanA sIkhe aura samUhake hitake lie apane vyAktigata svArthIko bhUla jaave| parantu ye saba bAteM taba ho sakatI haiM jaba ki hama apane apane pAramArthika dharmoke samAna dezabhakti yA rASTraprema nAmaka eka aura navIna dharmakI upAsanAmeM dattacitta hoM aura jisa taraha eka zarIrameM aneka aMga hote haiM aura aneka aMgoMke samUhako zarIra kahate haiM usI taraha hama samajheM ki hamAre judA judA dharma rASTraprema yA dezabhaktirUpa dharmake judA judA aMga haiM / yaha navIna dharma aisA nahIM hai ki isake lie prajAko apane judA judA dharma chor3a dene par3eM yA apane dharmavizvAsameM kacha zithila ho jAnA pdd'e| nahIM, yaha dharma itanA udAra hai ki saba hI dharmoke anuyAyI isakI upAsanA kara sakate haiN| Ajakala kucha logoMne isa dharmako badanAma kara rakkhA hai| aura isa kAraNa jahA~ sunA ki amuka puruSa dezabhakta hai ki loga vizvAsa kara lete haiM ki vaha rAjadrohI hai| parantu yaha kahanA bar3I bhArI bhUla hai / vAstavika vicAra kiyA jAya to rAjabhakta vahI ho sakatA haiM jo deza bhakta ho / athavA yoM kahie ki dezabhaktikA hI dUsarA nAma rAjabhAkta / hai / kyoMki jaba taka hama dezase prema nahIM karate haiM aura usa dezapremake kAraNa apane zAsakoMko suzAsaka nahIM banA sakate haiM taba taka rAjabhakta kabhI nahIM sakate / isa lie isa bAtakI bar3I bhArI z2arUrata hai ki pratyeka bhAratavAsI dezabhakta bananekA prayatna kare / For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 yo to dezabhaktikI bhAratavarSakI saba hI jAtiyoM aura samAjoMmeM kamI hai; parantu jainasamAja isase bilakula hI khAlI hai -vaha jAnatA hI nahIM ki dezabhAkta kise kahate haiN| balki apanI jhUThI rAjabhakti prakaTa karanekI dhunameM dezabhAktako vaha eka tarahakA pAgalapana samajhatA hai| jaina samAjameM eka to koI netA hI nahIM haiM aura jo netA kahalAnekA dama bharate haiM-zikSA pracArAdi kAmoMmeM jinakA thor3A bahuta hAtha hai, ve itane saMkIrNa hRdayake haiM--unake vicAroMkA kSetra itanA saM. kucita hai ki usake bhItara isa dezabhaktirUpa udAra dharmako sthAna hI nahIM mila sakatA hai / yahI kAraNa hai ki eka sampanna sAkSara aura pratiSThita samAja honepara bhI rASTrIyatAkI dRSTise jainasamAja kisI ginatImeM nhiiN| dezakI bhinna bhinna jAtiyoMmeM tathA sampradAyoMmeM isa samaya dezabhakti aura rASTrIyatAke bhAva bar3ha rahe hai-loga samajhane lage haiM ki apane apane dharmoM aura vicAroMkI rakSA karate hue isa sArvajanika dharmakI-yA rASTrIyatAkI upAsanA karanA bhI hamArA kartavya hai aura yaha samajhakara hajAroM loga kamara kasakara kAryakSetrameM bhI utara par3e haiM / abhI abhI dekhate dekhate bhAratamAtAke hajAroM sUpUta apanI apanI saMkIrNa paridhiyoMkA ulaMghana karake svArthase mukha mor3akara dezakI yA bhAratavAsI mAtrakI sevA karanemeM tatpara ho gaye haiN| pratyeka dharma yA sampradAyake mAnanevAleko, pratyeka U~ca yA nIca kulameM utpanna hue manuSyako aura pratyeka amIra yA garIbako ve apanA bhAI samajhate haiM, usake duHkha dUra karanekA prayatna karate haiM usako U~cA uThAneke lie zikSA AdikA prabandha karate haiM. aura bhAratavAsI mAtrake adhikAroMkI rakSA karaneke lie kaSToMkI paravA na karake nirantara Andolana karanemeM dattacitta rahate For Personal & Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 hai| yaha saba karake bhI ve apane apane dharmoko nahIM bhUle haiM-rASTrIya bhAvoMkI rakSA karate hue apane dharma yA sampradAyoMkI unnatimeM bhI ve saba tarahase dattacitta rahate haiM / dazake rASTrIya aguoM se isa tarahake bIsoM sajjanoMke nAma ginAye jA sakate haiM / ___ parantu jainI isa viSayameM sabase judA haiM / dezahitake saikar3oM kAryakSetra hamAre sAmane paDe haiM parantu unameMse ekameM bhI hama apane bhAiyoMko nahIM dekhte| iMDiyana nezanala kAMgresameM, prAdezika samitiyoMmeM, audyogika kaoNnphareMsameM, sozala kaoNnphareMsameM, sAhityapariSadoMmeM, gokhalekI bhAratasevakasamitimeM, sarakArI kauMsiloMmeM aura sArvajanika hitakA Andolana karanevAlI anyAnya saMsthAoMmeM hama kisI jainIkA nAma nahIM sunate / sArvajanika kalyANakI ghoSaNA karanevAle docAra samAcArapatra bhI jainI nahIM nikAlate / aise patroMmeM lekha bhI ve nahIM likhte| isa viSayakI koI pustaka bhI kisI jainIkI kalamase nahIM nikalI / kahIM kisI jainIko dezahitakA vyAkhyAna dete hue yA Andolana karate hue bhI nahIM sunaa| sArvajanika sAhityakSetrameM bhI unakA darzana durlabha hai / isa samaya eka bhI jainI kisI bhASAke vartamAna sAhityakA khyAtanAmA lekhaka yA kavi nahIM hai| zikSApracArakA kAma jainI karate haiN| ve cAheM to apane baccoMke sAtha sAtha dUsaroMke baccoMko bhI jJAnadAna kara sakate haiM, parantu itanI udAratA bhI unameM nhiiN| unakI zikSAsaMsthA ke dvAra dUsaroMke lie eka tarahase banda hI haiM / sArvajanika zikSAsaMsthAoM meM bhI jainI Arthika sahAyatA nahIM dete| avazya hI svargIya seTha premacandra rAyacandrane kalakattA yUnIvarsiTIko aura seTha vasanajI trikamajI je.pI. ne bambaIke sAinsa insiTyUTako do bar3I bar3I rakameM dekara jainiyoMkI lajjA rakha lI hai| isa taraha aura kahA~ taka ginAye jAveM kisI Jain Educatio international For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 bhI sArvajanika lobhake kAmameM jainiyoMkA hAtha nahIM dikhatA / aura to kyA hamAre naitika, dhArmika aura samAjasudhArasambandhI upadeza Adi bhI kevala jainiyoMke lie hI hote haiM / pArasparika sahAnubhUti aura sahAyatAbuddhikI to hamameM itanI kamI hai ki hama apane gharahImeM bArahoM mahIne lar3A karate haiM; hamAre zvetAmbariyoM aura digambariyoMke tIrthakSetrasambandhI mukaddame isake jvalanta udAharaNa haiM / gatavarSa pAlItANAke jalapralayake samaya jainiyoMkI sahAyatA karaneke lie kaI AryasamAjI bhAI pAlItANA daur3e gaye the; parantu abhI dakSiNa AphrikAke bhAiyoMpara jaba vipatti AI aura sAre dezake logoMne unake prati sahAnubhUti prakaTa kI tathA vipula dhanase sahAyatA kI, taba batalAie hamAre jainI bhAiyoMne kyA kiyA ? kitanA dhana diyA ? hamAre dayAdharmane kyA kAma kiyA ? jisa samaya sammedazikharatIrthapara ghora upasarga upasthita huA thA--usapara sarakArI baMgale bananevAle the usa samaya hamAre kucha bhAI eka dezabhakta lIDarase isa lie jAkara mile the ki ve isa vipattike samaya hameM kucha sahAyatA deM aura Andolana karake hamAre parvatakI rakSA kareM / usa samaya ukta dezabhakta mahAzayane uttara diyA thA ki "jainI hamArI aura hamAre dezakI kyA sahAyatA karate haiM jo hama unakI sahAyatA kreN|" yadyapi eka dezabhaktake mu~hase aise zabda na nikalanA cAhie the, parantu isameM unhoMne jhUTha hI kyA kahA thA ? yadi jainI buddhimAn haiM to ve isa uttarase bahuta kucha sIkha sakate haiM aura apane bhaviSyakA mArga nizcita kara sakate haiN| __ yaha kahA jA sakatA hai ki jainasamAja abhI abhI jAgRta huA hai| abhI usameM svayaM apanI hI AvazyakatAoMke pUrNa karanekI zakti utpanna nahIM huI hai, isalie dUsaroMkI ora dhyAna denekA use aba For Personal & Private Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 kAza nhiiN| isakA kAraNa yadi avakAzAbhAva hI hotA to kucha AkSepakI bAta nahIM thii| para yaha eka bahAnA bhara hai / vAstavameM hamameM abhI taka isa prakArake bhAva hI utpanna nahIM hue haiN| bIcameM hamArI jo sarvatogAminI sahAnubhUti, dayA, parArthaparatA naSTa ho gaI hai-vaha abhI taka jIvita hI nahIM huI hai / yadi hamameM rASTrIyabhAva, prema yA dezabhakti hotI, to bhale hI hama pratyakSarUpase sArvajanika sevAke kArya na kara sakate-apane kAmoMke mAre unameM yoga na de sakate; parantu hamAre nijake hI kAmoMmeM vaha jahA~ tahA~ prasphuTita hue binA na rhtii| aura yaha bAta bhI to sarvAMzoMmeM satya nahIM mAlUma hotI ki hameM apane kAmoMse avakAza nahIM hai / aise bahutase kArya haiM jinheM hama apane kArya karate hue bhI sahaja hI kara sakate haiN| aura hamAre samAjake sabhI loga to kAma nahIM karate haiM-yadi kucha loga apanI yogyatAke anusAra sArvajanika kAma bhI karane lageM to acchI tarahase kara sakate haiM; honA cAhie ina kAmoMse prema aura sahAnubhUti / ___ antameM hama apane bhAiyoMko saceta kara denA cAhate haiM ki tumhArI saMkhyA auroMkI apekSA bahuta hI kama hai, dArzanika siddhAntoMke khayAlase tumhArA dharma dezake sAre dharmose atizaya bhinnatA rakhatA haiM-yahA~ taka ki jaba sArA deza IzvaravAdI hai taba tuma kisI eka Izvarake astitvako hI svIkAra nahIM krte| aisI avasthAmeM apane astitvakI rakSAkA prazna tumhAre sammukha sabase adhika kaThina hai| isakA tumheM bahuta hI sAvadhAnIse vicAra karanA caahie| hamArI samajhameM jabataka hama dezake pratyeka kAryameM zAmila na hoMge, dUsaroMke samAna apanI bhI zaktiyoMko bar3hAkara dezake kAryabhArameM barAbarIse apane kandhe na lagAveMge, pratyeka dezavAsIke sukhameM sukhI, dukhameM dukhI For Personal & Private Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 na hoMge, sabakI sahAnubhUti aura prIti sampAdana na kareMge-saMkSepameM jaba taka hama apanA apane paramArthika dharmake samAna ' rASTraprema' nAmaka eka aura dUsarA dharma na banAveMge taba taka apanI rakSA kadApi na kara skeNge| yadi hama aba bhI na cete-aba bhI hamane bhAratako apanA deza na samajhA, to yAda rakhie ki isa caDhAbaDhIke kaThina samayameM'nirbaloMko jIte rahanekA adhikAra nahIM hai ' isa siddhAntako mAnanevAle samayameM hamArI vahI dazA hogI jo bhAratakI antyaja jAtiyoMkI 4 ho rahI hai / yadi jAganA ho to abhI jAgo, nahIM to sadAke lie sote rho| smaaj-smbodhn| durbhAgya jainasamAja, terI kyA dazA yaha hogaI ! kucha bhI nahIM avazeSa, guNa-garimA sabhI to kho gii| zikSA uThI, dIkSA uThI, vidyAbhiruci jAtI rahI ! ajJAna durvyasanAdise maraNonmukho kAyA huI ! (2) vaha satyatA, samudAratA tujhameM naz2ara par3atI nahIM ! dRr3hatA nahIM, kSamatA nahIM, kRtavijJartA kucha bhI nahIM ! saba dharmaniSThA uTha gaI, kucha svAbhimAna rahA nahIM ! bhujabala nahIM, tapabala nahIM, pauruSa nahIM, sAhasa nahIM ! kyA pUrvajoMkA rakta aba terI nasoMmeM hai kahIM ? saba lupta hotA dekha gaurava joza jo khAtA nahIM / 1 guNoMkI gurutA-utkRSTatA / 2 maraNake sanmukha / 3 kRtajJatA / For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 ThaMDA huA utsAha sArA, Atma-bala jAtA rahA / utthAnakI carcA nahIM, aba patana hI bhAtA hahAM !! (4) pUrvaja hamAre kauna the? ve kRtya kyA kyA kara gaye ? kina kina upAyoMse kaThina bhavasindhuko bhI tara gaye ? rakhate the kitanA prema ve nijadharma-deza-samAjase ? parahitameM kyoM saMlagna the, matalaba na thA kucha svArthase ? kyA tattva khojA thA unhoMne Atma-jIvanake lie ? kisa mArgapara calate the ve apanI samunnatike lie ? ityAdi bAtoMkA nahIM taiva vyaktiyoMko dhyAna hai| . ve mohanidrAmeM par3e, unako na apanA jJAna hai // sarvasva yoM khokara huA tU dIna, hIna, anAtha hai ! kaisA patana terA huA, tU rUr3hiyoMkA dAsa hai ! ! ye' prANahAri pizAcinI, kyoM jAlameM inake pha~sA / le piNDa tU inase chur3A, yadi cAhatA aba bhI jiyo / jisa Atma-balako tU bhulA baiThA use rakha jJAnameM / kyA zaktizAlI aikya hai, yaha bhI sadA rakha dhyAnameM / nija pUrvajoMkA smaraNa kara kartavyapara ArUr3ha ho / ... bana svAvalambI, guNa-grAhaka; kaSTameM na adhIra ho // 1 tere vyaktiyoMko arthAt jainiyoMko / 2 ye rUr3hiyA~ prANoMko haranevAlI pizAcinI haiM / 3 jIvita rahanA / 4 ekatA, ittafAk / For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 saSTi -jJAna-caritrakA supracAra ho jagameM sadA / yaha dharma hai, uddeza hai; isase na vicalita ho kadA // . 'yuga-vIra' bana yadi svaparahitameM lIna tU ho jaaygaa|' to yAda rakha, saba duHkha saMkaTa zIghra hI miTa jAyagA / samAjasevaka jugalakizora mukhtAra / DAkTara satIzacandrakI spIca / zrIyuta mAnyavara mahAmahopAdhyAya DAkTara satIzacaMdra vidyAbhUSaNa ema. e., pI. eca. DI., efa. AI, Ara. esa., siddhAntamahodadhine, 27 disambara san 1913 ko syAdvAdamahAvidyAlaya kAzIke mahotsavapara jo spIca a~garejImeM dI hai usakA hindI bhAvAnuvAda isa prakAra hai:___ sajjano, mujhe isa zubha avasarapara sabhApatikA Asana dekara Apa logoMne jo merA sanmAna kiyA hai usakA hArdika dhanyavAda diye binA maiM AjakI mITiMgakI kArravAIko zurU nahIM kara sakatA / auroMkI apekSA merA dRr3ha vizvAsa hai ki Apa anubhavI vidvAnoM aura jIvanaparyaMta jainadharmakA abhyAsa karanevAloMke isa. dIptimAna samUhameMse mujhase koI acchA aura yogya sabhApati cuna sakate the| parantu cU~ki Apane prasanna hokara mujhe yaha asAdhAraNa mAna diyA hai isalie mujhe ApakI AjJAkA pAlana karanA cAhie aura maiM eka ora Apake anugraha aura 1 samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakA / For Personal & Private Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 dUsarI ora ApakI sahakAritApara bharosA rakhate hue Asana grahaNa karatA huuN| . __ jainadharmapara koI lambA caur3A vivecana karanekA na yaha samaya hai aura na yaha sthAna / sAtha hI maiM Apako yaha bhI vizvAsa dilAtA hU~ ki maiM isa prasiddha jainasamAjako usake hI mata aura siddhAntakI koI bAta sikhalAnekA sAhasa nahIM karatA huuN| aisA karanA, sajjano, ulaTe bA~sa barelI le jAneke samAna hogA / parantu eka aise vyaktike mukhase jo, yadyapi sampradAyase jainI nahIM hai tathApi, jainadharmakA abhyAsI raha cukA hai, eka do zabdoMkA nikalanA kucha anucita bhI na hogaa| ___ mAlama hotA hai ki IsAmasIhase lagabhaga chaha sau varSa pahale isa 'sAre bhUmaMDalapara mAnasika jAgRti aura karttavyaparAyaNatA utpanna huI thii| usa samaya eka naI paripATIkA janma honA pAyA jAtA hai, pUrvIya aura pazcimIya donoM hI dezoMmeM eka nayA yuga pravartita huA thaa| yorupameM, paithegorasa nAmake prasiddha yUnAnI philAsofarane saMsArako ekatAkA siddhAnta sikhlaayaa| eziyAmeM, cInake kanaphyUzasa aura IrAnake jorosTarane isa jAgRtimeM hissA liyA / prathamane apanI una zikSAoMke dvArA jinheM 'golDanarUla' (Golden rule) kahate haiM aura dUsarene apane usa siddhAntake dvArA jo AramujDa (Armugd ) aura ahirimana (Ahiriman) arthAt prakAza aura aMdhakArakI zaktiyoMke visamvAdake sambandhameM hai, yaha kArya kiyaa| hidustAnameM mahAvIrane, jinheM vardhamAna bhI kahate haiM aura jo isa vartamAna kAlameM jainiyoMke antima tIrthakara hue haiM, apane Atma-saMyamake siddhAntako prakAzita kiyA aura bauddhadharmake pravartaka buddhadevane aMdhakAra aura duHkhameM par3e hue jagatako jJAnoddIpanake saMdezase udghoSita kiyaa| For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 - kucha kAlataka mahAvIra aura buddhake siddhAnta aura dharma eka dUsareke barAbara varAbara (samAnAntara rekhAoMmeM ) calate rahe / yaha bhale prakAra nirita kiyA jA sakatA hai ki mahAvIrakA sAkSAt ziSya aura unakI zikSAoMko saMgraha karanevAlA indrabhUti gautama, buddhadharmake prasiddha saMsthApaka buddhagautama tathA nyAyasUtrake kartA brAhmaNa akSapAda gautamakA samakAlIna thA / hama dekhate haiM ki bauddhoMke 'tripaTika' jaise dharmagraMthoMmeM jainadharmake siddhAntoMkA ullekha milatA hai aura jainiyoMke dharmagraMthoMmeM, jinheM 'siddhAnta ' kahate haiM bauddhoMke siddhAntoMkA vivecana (guNadoSavicAra ) pAyA jAtA hai| sarvasAdhAraNataka pahu~cane tathA apane ucca siddhAntoMkA manuSyasamUhameM prasAra karaneke lie ina donoM mahAn zikSakoMne, apanI zikSAke / dvArasvarUpa, usa samayakI do atyanta lokapriya aura pracalita bhASAoMko pasaMda kiyA thA-buddhane pAlIbhASAko aura mahAvIrane prAkRta bhASAko / isa prativAdake viSayameM ki pAlI aura prAkRta bhASAyeM itanI prAcIna nahIM ho sakatI haiM ki unakA astitva san IsavIse 600 varSa pahale mAnA jAya, itanA kahA jA sakatA hai ki ye bhASAyeM yA spaSTatayA inakI ve khAsa zakaleM ( AkRtiyA~), jinameM mahAvIra aura buddhane zikSA dI, usa pAlI aura prAkRta graMthoMkI bhASAse jo hama taka pahu~cI hai jarUra hI bahuta bhinna thIM / aura yaha bAta isa mAmalese AsAnIke sAtha spaSTa kI jA sakatI hai ki unakI zikSAkI bhASAyeM, jo hama taka likhita rUpase nahIM kintu maukhika rUpase pahu~cI haiM donoM bhASAoMke sAdhAraNa parivartanoMke sAtha sAtha parivartita hotI rahI haiN| ___ san IsavIkI pahalI zatAbdImeM bauddhadharma do zAkhAoMmeM vibhakta ho gayA, jinako 'mahAyAna' aura 'hInayAna, arthAt bar3A vAhana aura For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 choTA vAhana kahate haiN| jainadharmake bhI do bar3e Tukar3e hogaye yathA 'zvetAmbara' sapheda vastra dhAraNa karanevAle aura 'digambara' jinakA vastra AkAza hai| jainasAdhu, jo sarva prakArake 'bandhanoM' se mukta honeke abhiprAyase dIkSita hotA hai, apane liye sarva prakArake viSayasukhoMko asvIkAra karatA huA, sirpha itanA bhojana jo jIvana dhAraNa karaneke liye kAMkI ho, jise kisI vyaktine khAsa usake lie na banAyA ho aura jo dhArmika bhaktike sAtha zrAvakoM yA gRhasthoMdvArA diyA jAya, prahaNa karatA huA aura laukika jana tathA strI saMsargase alaga rahakara eka prazaMsanIya jIvana vyatIta karaneke dvArA pUrNa rItise vrata, niyama aura indriyasaMyamakA pAlana karatA huA, jagatake sanmukha AtmasaMyamakA eka bar3A hI uttama Adarza prastuta karatA hai| . ___ yadyapi ina donoM dhamoMne brAhmaNoMke jAtibheda yA anya vidhi vidhAnoMke sAtha koI bar3I bhArI lar3AI nahIM laDI, tathApi inakA uddeza aise Adarza puruSa utpanna karanA thA jo, bauddhazAstroMmeM ' bhikSu' aura jaina zAstroMmeM 'yati' yA 'sAdhu' kahalAte haiM / yaha Adarza puruSa samasta hI zreSTha aura uttama guNoMkI mUrtirUpase dekhA jAsakatA hai| kyoMki usakA zarIra usake vaMzameM hai, vacanapara usane adhikAra jamA liyA hai aura manako bhale prakAra apane AdhIna kara liyA hai / vaha jagatako jItanevAlA hai kyoMki usane apane Apako jIta liyA hai / vaha apanA sArA dina adhyayana aura zikSaNameM, sAMsArika viSayavAsanAoMke samudrameM gote khAte aura bahate hue manuSyoMko sukhazAMtikI dRr3ha bhUmipara lAneke dvArA unakA uddhAra karanemeM aura bhaTakate hue saMsArI musAphiroMko mokSakA mArga dikhalAnemeM vyatIta karatA hai / yoM to aise For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 manuSya pratidina hI zAstrasvAdhyAya aura dhyAnase apane hRdayako pavitra karate haiM; parantu mahIneke khAsa dinoMmeM ve paraspara apane pApoMkI AlocanA karaneke lie ekatra hote haiM jo unake dharmakA eka mukhya cihna hai| __ yaha Adarza puruSakI bAta hai / parantu eka gRhasthakA jIvana bhI jo jainatvako liye hue hai itanA adhika nirdoSa hai ki hindustAnako usakA abhimAna honA cAhie / gRhasthake lie 'ahiMsA' ko apane jIvanakA Adarza (Motto) banAnA hotA hai / sirpha jIvadhAriyoMko unake mAMsake lie vadha karanekA hI usake tyAga nahIM hotA, balki usakA yaha karttavya hai ki vaha kisI choTe jantuko bhI kisI prakArakA koI nukasAna na pahu~cAve, aura use apanA bhojana bilakula nirAmiSa sarvaprakArake mAMsAhArase rahita-rakhanA hotA hai / sajjano, merA yaha abhiprAya nahIM hai ki maiM unake bhojana aura jIvanarItiyoM ke sambandhameM bahutase uttamottama niyamoMkA vistArake sAtha varNana karU~; maiM itanA hI kahanA kAphI samajhatA hU~ ki ve khAnepIneke sambandhameM sAtizaya saMyamazIla haiM aura unakA bhojana bar3I hI sUkSmadRSTi se zuddha tathA asA. dhAraNa rItise sAdA hotA hai / ye bhole bhAle aura kisIko hAni na pahu~cAnevAle jainI, yadyapi paMdraha lAkhase adhika nahIM haiM, tathApi bahutasI bAtoMmeM pratyeka mAnavajAtike eka bhUSaNa haiM, cAhe vaha kaisI hI sabhya kyoM na ho| .. jainiyoMke sAhityameM eka vizeSatA hai / yUnAniyoMko chor3akara jinhoMne apane dhArmika aura laukika sAhityako prAraMbhase hI eka dUsarese alaga rakkhA hai anya samasta dezoMkA vahI Adima sAhitya hai jo ki unakA dhArmika sAhitya hai| brAhmaNoMke veda, yahUdiyoMkI bAibila For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 Old Testament aura bauddhoMke 'tripaTika' kI yahI hAlata hai| jainasAhitya prAraMbhameM kevala dhArmika prakRtiko lie hue thA; parantu samayake herapherase usane na sirpha dhArmika vibhAgameM kintu dUsare vibhAgoMmeM bhI Azcaryajanaka unnati prApta kii| nyAya aura adhyAtmavidyAke vibhAgoMmeM isa sAhityane bar3e hI U~ce vikAsa aura kramako dhAraNa kiyaa| san IsavIkI pahalI zatAbdImeM prasiddha honevAle umAsvAmi-. ke jor3ake adhyAtmavidyAvizArada, yA chaThI zatAbdIke siddhasena divAkara aura AThavIM zatAbdIke akalaMkadevakI barAbarake naiyyAyika isa bhArata bhUmipara adhika nahIM hue haiN| siddhasenadivAkarake nyAyAvatAra nAmaka graMthameM kula nyAyavidyA kevala 32 zlokoMke bhItara bharI huI hai| nyAyadarzana jise brAhmaNa RSi gautamane calAyA hai, nyAya adhyAtmavidyAke rUpameM asaMbhava hojAtA yadi jainI aura bauddha anumAna cauthI zatAbdIse nyAyakA yathArtha aura satyAkRtimeM adhyayana na krte| jisa samaya maiM jainiyoMke. 'nyAyAvatAra', 'parIkSAmukha', nyAyadIpikA', Adi kucha nyAyagraMthoMkA sampAdana aura anuvAda kara rahA thA usa samaya jainiyoMkI vicArapaddhatikI yathArthatA, sUkSmatA, sunizcitatA aura saMkSitatAko dekhakara mujhe Azcarya huA thA aura maiMne dhanyavAdake sAtha isa bAtako noTa kiyA hai ki kisa prakArase prAcIna nyAyapaddhatine jaina naiyyAyikoM dvArA kramazaH unnatilAbha kara vartamAnarUpa dhAraNa kiyA hai| ina jaina naiyyAyikoMmeMse bahutoMne nyAyapara TIkA graMthoMkI bhI racanA kI hai,. aura madhyamayugameM nyAyapaddhatipara yaha eka bar3A hI bahumUlya kAma huA hai| jo 'madhyamakAlIna nyAyadarzana' ke nAmase prasiddha hai vaha saba kevala jaina. aura bauddha naiyyAyikoMkA kartavya hai / aura brAhmaNoMke nyAyakI Adhunika paddhati jise "navya nyAya" kahate haiM aura jise gaNeza upAdhyAyane Isa For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 kI: 14 vIM zatAbdImeM jArI kiyA hai, vaha jaina aura bauddhoMke isa madhyama kAlIna nyAyakI talachaTase utpanna huI hai| vyAkaraNa aura kozaracanAvibhAgameM zAkaTAyana padmanaMdi aura hemacaMdrAdike graMtha apanI upayogitA aura vidvattApUrNa saMkSiptatAmeM advitIya haiM / chaMdazAstrakI unnatimeM bhI inakA sthAna bahuta U~cA hai / prAkRta bhASA apane sampUrNa madhumaya saundaryako liye hue jainiyoMkI racanAmeM hI pragaTa kI gaI hai; aura yaha bilakula satya hai ki brAhmaNa nATakoMmeM jo prAkRta bhASAkA vyavahAra, kiyA gayA hai usake mUlakAraNa jainI hI haiM jinhoMne sabase pahale apane zAstroMmeM isa bhASAkA prayoga kiyA hai| aura aitihAsika saMsArameM to jainasAhitya zAyada jagatake lie sabase adhika kAmakI vastu hai| yaha itihAsa lekhakoM aura purAvRtta vizAradoMke lie anusandhAnakI vipula sAmagrI pradAna karanevAlA hai jaisA ki isane pahale pradAna kI hai aura aba bhI pradAna kara rahA hai| jainiyoMke bahutase prAmANika aitihAsika graMtha bhI haiM jaisA ki 'kumArapAlacarita' / ye graMtha aura ve upAkhyAna, jinheM bhinna bhinna sampradAya yA 'gacchoM ke jainiyoMne una samayoMke bAbata jinameM ki aneka tIrthakara aura zikSaka 'dharmake Asana' yA 'paTTa' para virAjamAna the aura unakI samakAlIna ghaTanAoMke bAbata surakSita rakkhA hai, bhAratIya itihAsakI purAnI bAtoMko nizcita karaneke lie usI prakArase bahuta upayogI siddha hue haiM, jisa prakAra ki yUnAnakA purAnA itihAsa tayyAra karanemeM vahA~ke mInAra kAryakArI hue the / aura bhI adhika, ina samayoMkI jA~ca zilA Adipara utkIrNa lekhoMkI sAkSIse ho cukI hai aura ye unake anurUpa pAye gaye haiM jaisA ki mathurAse milA huA IsAkI pahalI zatAbdIkA jainazilAlekha aura rudradamanakA jUnAgar3havAlA zilAlekha jo dUsarI zatAbdIkA hai, ityAdi / For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 yadi bhArata deza saMsArabhara meM apanI AdhyAtmika aura dArzanika unnatike lie advitIya hai to isase kisIko bhI inakAra na hogA ki isameM jainiyoMko brAhmaNoM aura bauddhoMkI apekSA kucha kama gauravakI prApti nahIM hai| anuvAdaka jugalakizora mukhtAra / noTa-yaha vidyAbhUSaNa mahAzayake vyAkhyAnakA pUrva bhAga hai / isake Age unhoMne jainasaMsthAoM aura vartamAna jainakAryakartAoMkI prazaMsA kI hai| vaha bahudhA atizayokti pUrNa hai; isa lie usakA prakAzita karanA hama ucita nahIM samajhate |-smpaadk| aitihAsika lekhoMkA paricaya / (gatAGkase aage|) . 3. vissy| . ina lekhoMmeM anya bhedoMke sAtha viSayakI bhI bhinnatA hai| adhikAMza lekha dAnake viSayameM haiM / dAna bhI dharmasambandhI aura rAjya sambanrdhA do prakArake haiN| kaI lekhoMmeM zrIjinendrabhagavAnake maMdiroMke nimitta grAmoMke dAnakA ullekha hai| cAlukyavaMzIya rAjA amma dvitIyakA eka lekha yaha sUcita karatA hai ki jinamaMdirakI eka khairAtI bhojanazAlAke lie unhoMne eka grAma dAna diyA thaa| gayAmeM barAbara parvatapara mahArAja For Personal & Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 azokake kaI lekhoMmeM AjIvaka sAdhuoMko guphAoMke dAna denekA ullekha hai| ___ kaI lekhoMmeM bauddha sAdhuoMko guphAoMke dAnadenekA ullekha hai| mahArAja skandaguptake eka staMbha lekhameM viSNu bhagavAnake nimitta eka grAma dAna denekA ullekha hai / rASTrakUTavaMzIya jainadharmAnuyAyI mahArAja amoghavarSake eka lekhameM yaha likhA hai ki unhoMne ghIke mahasUlako rAjyakozameM jamA na karake rAjyaprabaMdhake subhIteke lie prAmoMke mukhiyoM aura mahAjanoMke nAma kara diyA ki ve hI rAjyakI orase usa rupayese ucita kArya kiyA kreN| pAlavavaMzIya rAjA zivaskaMndake 'eka lekhameM brAhmaNoMko grAma dAna denekA ullekha hai| IsavI san 754 ke eka staMbha lekhameM eka brAhmaNako eka grAmake ardhabhAga diye jAnekA ullekha hai aura isameM vizeSatA yaha hai ki yaha bAta nAgarI, aura kanaDI donoM lipiyoMmeM alaga alaga likhI huI hai / kadambavaMzIya rAjA kAkutsthavarmanakA eka lekha halasImeM hai jisase mAlUma hotA hai ki unhoMne apane zrutikIrti nAmaka senApatiko, jisane eka avasara para unake prANa bacAye the, kucha bhUmi dAna dii| rAjA pravarasena dvitIyakA eka lekha yaha sUcita karatA hai ki unhoMne cammaka nAmaka - grAmako eka sahasra brAhmaNoMko dAna diyaa| unameM se 49 brAmhaNoMke nAma isa lekhameM diye haiM / inake atirikta ina lekhoMmeM aura viSaya bhI * 1 vinseMTa smithane likhA hai ki ye sAdhu bauddhoMkI apekSA jainiyoMse adhika sambandha rakhate haiN| DAkTara phlITane bhI inakI jainiyoMse samAnatA batalAI haiM; inako nagna kahA hai aura makkhali gozAlako inakA saMsthApaka likhA hai / 2 isa vaMzake kucha rAjA kadAcit jaina the| unhoMne IsAkI chaThI zatAbdimeM pallavoM aura maisUrake gaMgarAjA para vijaya pAI aura dakSiNI mahArASTra para apanA AdhikAra jamA liyaa| For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 haiM / yaha kisIko avidita nahIM hai ki mahArAjA azoka kaise prabhAvazAlI samrATa ho gaye haiN| pahale varNana ho cukA hai ki zilAoM aura staMbhoMpara unake aneka lekha milate haiM jinase bahutasI bAteM mAlUma huI haiM / jaise, unakI rAjadhAnI pATalIputra thI, unhoMne bauddha 'dharmakA khUba pracAra kiyA, unhoMne kaliMga dezapara vijaya pAI aura use apane AdhIna kara liyA, ityAdi / ina lekhoMse mahArAjA azokake zAsanakA aura kaI videzI rAjAoMkA bhI paricaya milatA hai| maisUrameM mahArAjA azokakA eka zilAlekha hai jisameM unakI dhArmika zikSAoMkA sAra isa prakAra likhA hai:-mahArAjAdhirAjakI yaha AjJA hai:-" pitA aura mAtAkI AjJAkA pAlana avazya karanA cAhie; evaM sarva jIvoMkA Adara karanA cAhie; satya avazya bolanA cAhie / dharmake ye hI sulakSaNa haiM aura ye avazya kAryarUpameM pariNata hone caahie| isI prakAra ziSyako gurukA Adara avazya karanA cAhie aura nAtedAroMkA ucita satkAra honA cAhie yaha dharmakA prAcIna Adarza hai-isase Ayu kI vRddhi hotI hai aura isake anusAra manuSyoMko avazya calanA cAhie / " zravaNabelagolAkA eka lekha yaha sUcita karatA hai ki vijayAnagarAdhipati hindU rAjA. bukkarAyane zravaNabelagolAnivAsI jainiyoM aura vaiSNavoMke pArasparika virodhako zAnta kiyA aura jainiyoMko vaiSNavoMke samAna svataMtratA aura rakSA pradAna kii| barauta stUpake eka lekhameM likhA hai ki usake dvArako eka zuGgavaMzIya rAjAne bnvaayaa| viraMcIpuramake eka lekhase yaha ghAlUna hotA hai ki vahA~ke rAjAne brAhmaNoM ke lie vivAhakA yaha niyAna banAyA ki ve apane yahA~ke vivAhoMmeM kevala kanyAdAna hI kiyA kareM aura yadi koI brAhmaNa apanI putrIke badalemeM rupayA svIkAra For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 karegA to usako rAjyadaMDa milegA aura vaha birAdarIse cyuta kara diyA jAyagA / kaI cInIpravAsI bhAratavarSa meM yAtrA karane Aye the / kyoM ki cInIloga bauddhadharmAnuyAyI haiM aura bhAratavarSa unake pUjyadeva zAkyamuni gautamabuddhakA janmasthAna hai / unhoMne bauddha stUpoMpara apane bhramaNa aura kAlasambandhI aneka lekha likhavAye the jo bar3e mahattvake. haiM / gautama buddha janmasthAna para mahArAjA azokakA eka lekha haiM jo yaha sUcita karatA hai ki buddhadevakI janmabhUmi vahI hai / 1 * kucha lekha sarvathA aitihAsika dRSTise likhe hue mAlUma hote hai / jainadharmAnuyAyI mahArAjA khAravelakA hAthIgumphA nAmaka guphApara eka lekha hai jisameM ukta mahArAjake rAjatva kAlake prathama 13 varSakI ghaTanAoMkA saMkSipta varNana hai / yaha lekha itihAsake lie bar3e mahattvakA hai / ilAhAbAda ke azoka staMbha para mahArAja samudraguptakA bhI eka lekha hai jisase unake rAjyakA acchA jJAna prApta ho gayA hai| jUnAgar3hake do lekhoMmeM sudarzana nAmaka jhIlake do bAra marammata honekA ulekha hai / mandAra parvatake eka lekhameM eka tAlake bananekA ullekha hai / maisUra meM belatUra ke eka lekhameM eka strIke satI honekA ullekha hai / yahIM para eka aura lekha hai jisameM gaMgadeza para colavaMzIya rAjendra prathama -- kI vijayakA varNana hai / kAMcIke lekhoMse jJAna hotA hai ki colArAjya aMta meM vijayanagara ke rAjya meM mila gayA / amarAvatI stUpake. lekhoM se AMdhravaMzakA patA calatA hai / takSazilAmeM DaoN0 mArazalako 500 se Ardhaka sikke mile haiM jinase kaI rAjAoMke kAlanirNaya hone kI saMbhAvanA hai / 4. upayogitA / uparyukta lekha kevala udAharaNArtha diye gaye haiM; inakI saMkhyA to haz2AroM para hai / yaha jAna kara ki unameM kyA likhA hai yaha AsAnI se 1 For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 samajhameM AsakatA haiM ki unameM kitanI aitihAsika sAmagrI maujUda hai / bhAratavarSameM prAcIna itihAsakI pustakoMkA abhAva honese ina le. khoMse bar3I sahAyatA milI hai| itanA hI nahIM kintu bahuta sI bAteM to hameM kevala inhIMke dvArA mAlUma huI haiM / prAcIna itihAsakA kAlakrama adhikatara inhIMke dvArA nirNaya huA hai kyoMki inameM rAjAoMke nAma aura saMvat likhe haiM / purANoM meM bahutasI azuddhiyA~ aura matabheda honeke atirikta kAlakrama bhI nahIM hai aura kahIM kahIM hai bhI, to usameM bar3I bhArI azuddhiyA~ raha gaI haiN| DAkTara phlITane aisI azuddhikA eka bar3A acchA udAharaNa diyA hai / ve likhate hai ki purANoMke kartAoMne samakAlIna vaMzoM aura rAjAoMko eka dUsareke bAda mAna kara unake kAlameM bar3I gar3abar3I kara dI hai| purANoMmeM mauryavaMzake AraMbhase yavanoMke aMta takakA madhyavartI kAla 2500 varSase adhika diyA hai / yaha mAlUma hai ki mauryavaMzakA AraMbha IsavI sanse 320 varSa pUrva huaa| isameM yadi purANoMke 2500 varSa jor3a diye jAveM to yavanoMke rAjyakA aMta lagabhaga 2200 IsavI sanmeM arthAt Ajase lagabhaga tIna zatAbdike pazcAt nikalatA hai ! punaH purANoMmeM yaha bhI likhA hai ki yavanoMke bAda guptavaMzIya rAjA aura kaI anya rAjA hue; yadi uparyukta sanmeM ina sabakA bhI rAjatvakAla jor3a diyA jAya to vartamAnakAlase kaI zatAbdi Age nikala jAyagA ! ! jaba taka itihAsameM kAlakrama na ho taba taka use itihAsa nahIM kaha sakate / ina lekhoMke dvArA hajAroM hI aitihAsika bAteM mAlUma huI haiN| yahA~ para unakA varNana nahIM ho sktaa| nIce kevala do udAharaNa diye jAte haiM; ekase eka paurANika truTi dUra huI hai aura dUsarese eka sarvasAdhAraNameM prasiddha bAta bhrAMtijanaka siddha huI hai| Jain Education international For Personal & Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 bauddhapurANa mahAvaMzameM gautamabuddhakA nirvANakAla IsAse 543. varSa pUrva diyA hai / dIpavaMza purANameM buddhadevake nirvANa kAlase azokake siMhAsanArUr3ha honetakakA samaya 218 varSa diyA hai; isakI puSTi azokake maisUra aura anya sthAnoMke lekhoMse bhI hotI hai / azokake eka lekhase yaha bhI mAlUma ho gayA hai ki ve IsAse lagabhaga 270 varSa pahale siMhAsanAruDha hue the| aba 270 meM 218 jor3anese buddhadevakA nirvANa kAla IsAse 488 varSa pUrva nizcita hotA hai / isakA samarthana aura bhI kaI prabala pramANoM dvArA huA hai / ataeva mahAvaMzameM diyA huA samaya azuddha hai| ___ lArDa elinabarA jaba aphagAna-yuddha para gaye the, taba sulatAna mahamUdake makabaremeMse san 1882 I0 meM kivADoMkI eka jor3I yahA~ lAye unheM kisI taraha yaha mAlUma huA ki ye kivAr3a somanAtha (gujarAta) ke suprasiddha maMdiroMke haiN| logoMne kahA ki jaba sulatAna mahamUdane somanAtha para AkramaNa kiyA thA taba vaha ina kivADoMko apane sAtha gajanI nagarameM le gayA thaa| ukta lArDa ina kivADoMko prAcIna aura aise mahattvakI cIz2a samajhakara bhAratavarSameM le aaye| ye kivAr3a sarvasAdhAraNako dikhAneke lie bAjArameM ghumAkara Agareke kilemeM rakha - diye gaye / kivAr3a devadArake haiM aura aba bhI sarva sAdhAraNake avalokanArtha Agareke kilemeM rakkhe hue haiM / bahuta kAlataka inake viSayameM yahI bAta mazahUra rahI ki ye somanAthake kivAr3a haiM / parantu kucha samaya huA ina para sulatAna mahamUdakA eka lekha dekhA gayA aura usase yaha mAlUma huA ki ye somanAthake kivADa nahIM haiN| . aisI hI bahutasI bAteM likhI jA sakatI haiN| ina lekhoMse kevala aitihAsika bAteM hI nahIM kintu bhUgolasambandhI bAteM bhI For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 259 mAlUma huI haiM / isI upayogitAke kAraNa ina lekhoMkA itihAsa meM bar3A mAna hai / bhAratavarSakA prAcIna itihAsa Aja kala adhika tara inhIMke AdhArapara banAyA jA rahA hai| __ yadyapi prApta lekhoMkI eka bar3I saMkhyA ho gaI hai tathApi abhI bahutase lekha gupta haiM / abhI bhAratabhUmike garbha meM bahutasI sAmagrI chipI huI hai / jaisA pahale kahA jA cukA hai tAmrapatrake lekha logoMke gharoMmeM milate haiM / inameMse bahutase sarakArane apane karmacAriyoM dvArA logoMke pAsase ma~gavAkara vidvAnoMse par3havAye haiM aura bahutase abhI logoMke pAsa bAkI haiM / bahutase prApta pASANalekha abhItaka par3he hI nahIM gaye / ata eva abhI isa sambandhameM bahuta kAma zeSa hai| AgAmI anveSaNomeM jainaitihAsasambandhI bhI bahutasI bAtoMkA patA avazya lgegaa| motIlAla jaina, aagraa| satyaparIkSaka yntr| aba duniyAmeM jhUTha bolanevAloMkI guz2ara nhiiN| satyako chupA rakhanevAle aba chupa nahIM skte| adAlatomeM, mAmale-mukaddamoMmeM majisTreToM aura nyAyAdhIzoMko aba gavAhoMke sAtha jiraha karanekI z2arUrata nahIM rhii| phijUla Ula-jalUla bAtoMmeM aba adAlatoMko apanA kImatI vakta barabAda na karanA pdd'egaa| isa Azcaryajanaka yantrake AvikArase aba koI bAta chupA rakhanekA upAya nahIM rahA,- aura mithyA vAdI bAtakI bAtameM pakar3a liyA jaaygaa| . . mata samajhie ki yaha koI korI kalpanA hai yA caMDU khAnekA gappa hai| sacamuca hI sacajhUThake pakar3anekA yatra taiyAra hogayA hai| mi0 For Personal & Private Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 sAirila vArDa nAmaka eka manastattvajJa vidvAnane isa yantrakA Avi - SkAra kiyA hai| kisI gavAhakI jabAn2abandI lete samaya majisTreTako yA vakIlako pUchanA par3atA hai ki tumane amuka ghaTanA dekhI hai yA nahIM ? parantu aba yaha pUchane kI z2arUrata nahIM rahI / kalpanA kIjie ki kisI AdamIkA khUna hogayA aura usakI lAza rAstemeM paDI huI milI / isa mukaddameM meM gavAha deneke lie eka AdamI lAyA gayA / jisa samaya rAste meM lAza DAlI gaI thI usa samaya vaha AdamI vahA~ upasthita thA / aba usase yaha darayAfta karanA hai ki usane yaha ghaTanA apanI A~khoM dekhI hai| isa samayake niyamAnusAra vakIla sAhaba pUchate haiM ki" jisa samaya rAste para lAza DAlI gaI, usa samaya tuma vahA~ upasthita the ? " parantu atra isake badale gavAhake sAmane yaMtra rakha diyA jAyagA aura sirpha 'rAstA' itanA zabda kahakara yaMtra meM cAbI bhara dI jAyagI / gavAhane yadi sacamuca hI ghaTanA dekhI hogI to usI samaya usake manameM lAzakI bAta A jAyagI aura yadi vaha satyavAdI hogA to tatkAla hI kaha degA ' lAza ' / para yadi vaha isa bAtako chupAnA cAhegA to 'lAza' nahIM kahegA / isakA phala yaha hogA ki vaha vicAra karegA, arthAt usake manameM eka bhAvanAkA udaya hogA / yaha bhAvanA usake mastakakA kArya hai; vaha jaba isa cintA meM par3egA taba usake mukha netra AdimeM kucha bhAvAntara hogA / vaha bAtako chupAne kI jitanI hI koziza karegA, utanA hI usake mukhake bhAvakA parivartana hogA aura taba usake sAmane rakkhA huA yantra usake pratyeka parivartanako aGkita kara legA / usake hRdaya meM jo Andolana hogAusa yaMtra se z2arA bhI chupA na raha sakegA / antameM yA to vaha saca For Personal & Private Use Only *
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 kaha degA yA jhUTha kaha degA, athavA bilakula hI cupa raha jaaygaa| basa, manastattvajJa vicAraka, yantra dekhate hI jAna legeM ki vaha saca kahatA hai yA jhUTha / mi0 vArTane isa yantrake sivA chupI bAtako jAna leneke lie eka aura bhI vilakSaNa upAya nikAlA hai / ve kahate haiM ki,-kisI vyaktise koI bAta pUchI jAya aura vaha yadi usakA ThIka uttara na dekara aura bAta kahe to use kucha na kucha avazya socanA pdd'egaa| satya bAta to prazna karaneke sAtha hI bAhara nikala par3atI hai parantu jhUTha bAtake kahanemeM, vaha cAhe kaisA hI jabardasta jhUTha bolanevAlA kyoM na ho use jo kucha AyAsa yA zrama karanA par3egA usakA pramANa kisI taraha bhI chupA nahIM raha sakatA / usake zarIrake eka pratyaGgapara usakA prabhAva par3egA aura usase usakI jhUTha bAta bAtakI bAtameM pakar3a lI jaaygii| yaha . pratyaGga manuSyake hAthakI hathelI hai| kisI bAtako chupAneke lie jo zrama karanA par3atA hai, usase manuSyakI hathelI pasIja uThatI hai| yaha avazya hai ki kisIkI hathelI kama pasIjatI hai aura kisIkI adhik| yaha jAnaneke lie gavAhakI donoM hatheliyA~ eka pAnIse bhare hue vartanameM DubA denI par3atI haiM aura usa jalameM Temparecara yA tApamAna yantra rakha diyA jAtA hai / isake bAda bAta pUchane para yadi gavAha saca kahegA to jalakI zItalatA yA uttApameM kucha bhI parivartana na hogA, kevala zarIrakI garmIse jitanA honA cAhie utanA hI hogA, kintu yadi vaha jhUTha bolanekI ceSTA karegA to usakI hatheliyA~ thor3I bahuta avazya pasIja AyagI tathA unake prabhAvase jalameM parivartana ho jAyagA aura usa parivartanakI sAkSI tApamAna tatkAla hI de degaa| taba nyAyadhIzoM aura jUriyoMko sirapaccI na karanA par3egI, ve jAna leMge ki gavAha saca kahatA hai yA nhiiN| For Personal & Private Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 abhItaka isa yantrakA vyavahAra zurU nahIM huA hai| jaba taka . yahA~vAloMko isake darzana na hoM, taba taka AryasamAjI vidvAnoMko cAhie ki ve kisI vedamantrako khojakara siddha kareM ki hamAre vaidika RSi hajAroM varSa pahale isa yantrakA vyavahAra karate the aura jaina paNDitoMko apanI zAstrasabhAoMmeM yaha kahakara hI zrotAoMkI jijJAsA caritArtha kara denA cAhie ki bhAI, jo yaha jAnatA hai ki pudgaloMmeM ananta zaktiyA~ haiM, use aise AviSkAroMse jarAbhI Azcarya nahIM - ho sktaa| vividh-prsngg| 1 manuSyagaNanAkI riporTameM jainajAtikI saMkhyAkA haas| pichalI 1911 kI seMsasariporTa ke pRSTha 126 meM jainoMke viSayameM jo kucha likhA hai usakA sArAMza yaha hai:-"bhAratake dharmomeMse jainadharmake mAnanevAle logoMkI saMkhyA 12 // lAkha hai / saMkhyAke lihAjase jainasamAja bahuta hI kama mahattvakA hai / bhAratako chor3akara itara dezoMmeM jainadharmake mAnanevAle bahuta nahIM dikhate / rAjapUtAnA, ajamera aura mAravADa prAntameM inakI saMkhyA 2 lAkha 53 hajAra aura dUsarI riyAsatoM tathA anyAnya prAntoMmeM ( lAkha 15 hajAra hai / ajamera, mAravAr3a aura bambaI ahAtekI riyAsatoMmeM unakA pramANa zeSa janasaMkhyAke sAtha saikar3A pIche 8, rAjapUtAnemeM 3, baDodAmeM 2 aura bambaImeM 1 par3atA hai| dUsare sthAnoMmeM unakI bastI bahuta virala hai / ye loga adhikatara vyApArI haiN| pUrvabhAratameM prAyaH sabhI jaina vyApArake hI uddezyase jAkara base haiN| dakSiNameM jainoMkI saMkhyA thoDI hai aura unameM prAyaH khetIse jIvikA nirvAha karanevAle haiM / san 1891 se jainoMkI sakhyA dhIre For Personal & Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 dhIre kama ho rahI hai / 1901 meM vaha prati saikar3e 5.8 kama huI thI aura abakI manuSyagaNanAmeM bhI prati saikar3A 6.4 kama ho gaI hai| jaisA ki pahale kahA jA cukA hai jaina loga hindUsamAjavyavasthAke anuyAyI haiM / isalie unakA jhukAva akasara apaneko hindU kahalAnekI aura rahatA hai / abhI abhI unameM se kucha loga AryasamAjameM jAkara mila gaye haiM / paMjAba, vAyavya prAnta aura bambaIke jainoMkA jhukAva hinduoMke tyohAra tathA parva pAlanekI aura vizeSa hai, isalie dhIre dhIre unakA hindUdharmameM mila jAnA saMbhava hai / ina daza varSoM meM unakI saMkhyA vAyavyaprAntameM pratizata 10.5, paMjAbameM 6.4 aura bambaImeM 8.6 kama huI hai / baDodArAjyake adhikAriyoMkA mata hai ki ' "baDodArAjyameM jo pratizata 10 kI kamI huI hai vaha logoMke dUsare dezoMko cale jAneke kAraNa huI hogii| isIprakAra abhI hAla hI jo manuSyagaNanA kI gaI hai usase mAlUma hotA hai ki kucha logoMne apaneko hindU batalA diyA hogaa| parantu yaha ThIka nahIM mAlUma hotaa| madhyaprAnta aura barArameM bhI phirase manuSyagaNanA kI gaI hai, parantu usase yahI kahanA paDatA hai ki kucha loga paradharmAnuyAyI bana gaye haiN| jaise ki AkolA jileke kAsAra aura kalAra jAtike jaina hinduoMmeM mila gaye haiN| madhyabhAratameM jo pratizata 22 kI kamI huI hai usake viSayameM bhI yaha kahanA ThIka nahIM ki vaha bhI baDodAke samAna logoMke videza jAneke kAraNa huI hogii| hamArI samajhameM unakI yaha kamI pregake kAraNa huI hai| isameM jarA bhI sandeha nhiiN| kyoMki jaina loga zaharoMmeM hI kasaratase rahate haiM aura unakI saghana vastiyA~ bArabAra plegake mukhameM par3a jAyA karatI haiN|" riporTake ina mantavyoMpara jainoMkA vicAra karanA caahie| For Personal & Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 2. pUjApriya paNDitoMkI padaviyA~ / padaviyoMke viSaya meM hama pichale dvitIya aMkameM eka noTa likha cuke haiM / usase pAThakoMne khayAla kiyA hogA ki yaha padaviyoMkA roga zrAvaka yA gRhasthoMmeM hI praviSTa huA hai; parantu sahayogI jainahitecchuse mAlUma huA ki aba jainasAdhuoM para bhI isane AkramaNa kiyA hai| abhI kucha hI dina pahale paithApura nAmaka eka grAma meM zrIbuddhisAgara nAmaka zvetAmbara sAdhu ' zAstravizArada jainAcArya ' kI padavIse vibhUSita kiye gaye haiN| lagabhaga do varSa pahale ukta sAdhumahArAja nava bambaI meM the, taba hI unheM yaha padavI dI jAnekA prayatna kiyA gayA thA; parantu sunate haiM ki usa samaya munimahArAjane padavI lenese iMkAra kara diyA thA aura isakA kAraNa yaha thA ki Apake saMskRtazikSaka paM0 zyAmasundarAcAryane kAzIke paNDitoMse padavI dilAne ke lie jo yatna kiyA thA, kisIne usakI pola khola dI thI / parantu aba use loga bhUla gaye hoMge aura kamase kama eka grAmake loga to usase aparicita hI hoMge, zAyada isI vizvAsase mahArAjane isa samaya ukta padavI grahaNa kara lI ! isameM sandeha nahIM ki kAzI ke brAhmaNa paNDita padaviyoMke dene meM bahutahI udAra haiM aura bhakti tathA pUjAse ina devatAoM ko prasanna karanA bahuta hI sAdhAraNa bAta hai; parantu jainadharma ke anuyAyiyoM ke lie yaha viSaya bahuta hI vicAraNIya hai ki ve ina pUjApriya paNDitoMkI dI huI padaviyoMke bhArase nIce gireMge yA Upara uttheNge| isa noTa likha cukane para hamane sunA ki kAzI syAdvAdavidyAlayake adhiSThAtA bAbU nandakizorajIko abhI thor3e dina pahale jo ' vidhi kI pI prApta huI hai vaha bhI kAzI ke paNDitoM kI * For Personal & Private Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ dI huI hai ! hama nahIM soca sakate ki eka kAma karanevAle puruSane isa padavIke pAnekA prayatna kyA samajhakara kiyA hogaa| 3 saMsthAoM ke pApa aura samAcArapatra / samAcArapatroMse jitanA adhika lAbha hotA hai, utanI hI adhika unase hAni bhI hotI hai yadi unakA sampAdana nirapekSa dRSTise satyakA upAsaka banakara na kiyA jAtA ho| isa samaya samAcArapatra hamAre netroM aura kAnoMkA adhikAra dhIre dhIre chInate jA rahe haiMnetroM aura kAnoMke hote hue bhI hama samAcArapatroMke netroM aura kAnoMpara vizvAsa karaneke lie vAdhya hote jA rahe haiM / isa lie Avazyaka hai ki hama ina naye netroM aura kAnoMko aise banAveM jisase hameM kabhI dhokhA na khAnA par3e-aura jabataka aisA na ho tabataka kevala inhIMke avalambana para na rheN| jainasamAjakI tIna cAra saMsthAoMke viSayameM hameM abhI abhI jo samAcAra mile haiM, unase hama yaha bAta kahaneke lie lAcAra hue haiM ki hamAre samAcArapatra sarva sAdhAraNako bar3A bhArI dhokhA de rahe haiM aura ukta saMsthAoMke bhItarI mAlinya tathA pAzavika atyAcAroMko chupAkara unheM Adarza saMsthA batalA rahe haiN| jisa samaya hamane eka saMsthAke kucha bAlakoMkI ciTThiyA~ paDhIM, usa samaya unake Upara hote hue ghaNita atyAcAroMkI pIDAse hameM ro AyA ! hameM pahale vizvAsa na thA ki jainasamAjameM aise aise narapazu bhI haiM jo saMsthAoMke saMcAlaka banakara choTe choTe anAtha baccoMke sAtha aisI nArakI lIlA kara sakate haiM aura isa para bhI koI unake paMjese saMsthAko chur3AnekA sAhasa nahIM kara sakatA hai| thor3e hI dina pIche jaba hamane eka pratiSThita gine jAnevAle patrameM isI saMsthA For Personal & Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 kI aura isake saMcAlakakI prazaMsAke gIta par3he, taba hameM mAlUma huA ki samAcArapatroMse hamArI hAni bhI kitanI ho rahI hai / eka dUsarI saMsthAke AnarerI vyavasthApaka mahAzaya bhI kaI vidyArthiyoMke.sAtha apanI rAkSasI vAsanAyeM tRpta kiyA karate the aura apane pRSThapoSakoMkI sahAyatAse logoMkI dRSTimeM puruSottama bana rahe the / abhI kucha hI dina pahale ekAeka ApakI paizAcika lIlA pragaTa ho gaI aura gaharI mAra khAkara Apa saMsthAse alaga ho gaye / yaha saba honepara bhI Azcarya yaha hai ki samAcArapatroMne Apa para kalaGkakA eka bhI chIMTA na par3ane diyaa| eka do saMsthAyeM aura bhI aisI haiM jinake bhItara khUba hI ghRNita karma hote haiM parantu bAharase ve bahuta hI ujjvala aura pavitra bana rahI haiN| kucha mahAtmAoMkI unapara itanI gaharI kRpA hai ki abhI unakA svarUpa logoMpara pragaTa honekI AzA nahIM kI jA sakatI; parantu yaha nizcaya hai ki soneke camakadAra ghar3emeM bharA huA bhI mailA eka na eka dina apanI bhItarI durgandhise pragaTa hue binA na rhegaa| apanI saMsthAoMko ina pApoMse bacAneke lie hameM samAcArapatroMkI dazA sudhAranA cAhie, apanI buddhi, netra aura kAnoMko kAmameM lAnA cAhie aura sAtha sAtha jahA~ saMsthAyeM hoM vahA~ke sthAnIya logoMkA yaha kartavya honA cAhie ki ve unapara tIkSNa dRSTi rakkheM aura unakI bhItarI dazAoMse sarva sAdhAraNako paricita karate raheM / samAcArapatroMmeM vizvasta samAcAra pragaTa na honekA eka kAraNa sthAnIya logoMkI upekSA bhI hai| 4. saMsthAoMko yogya saMcAlaka nahIM milate / hamAre yahA~ naI naI saMsthAyeM khula rahI haiM aura kholanekA utsAha bhI yatheSTa dikhalAI detA hai; parantu yaha bar3I hI cintAkI bAta hai ki For Personal & Private Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 unake calAneke lie yogya puruSa nahIM milte| jisa saMsthAko dekhie usImeM yogya puruSoMkI kamI dikhalAI detI hai| kyoMki abhI taka uccazikSAprApta anubhavI sadAcArI aura svArthatyAgI puruSoMkA dhyAna hI isa ora nahIM gayA hai / hamako bhaya hai ki yadi yahI dazA aura kucha samaya taka rahI aura uparyukta arddhadagdha viSakummapayomukha caritrahIna mahAtmAoMke hI hAthameM saMsthAoMkI bAgaDora banI rahI to logoMke bar3hate hue utsAha aura audAryapara bar3A bhArI dhakkA lagegA aura unnatike mArgameM hama phirase pichala jAveMge / kyA isa samaya bhI zikSita janoMko hamArI ina saMsthAoMpara dayA na AyagI ? . 5. jainasiddhAMtabhAskara / - jainasiddhAntabhAskarake pahale aMkoMko aura usake kAryakartAoMke utsAhako dekhakara hamane samajhA thA ki jainasamAjameM apane DhaMgakA yaha eka nirAlA hI patra hogA; aura aitihAsika lekha prakAzita karake lupta jaina itihAsakA uddhAra karegA; parantu dekhate haiM ki hamArI yaha AzA nirAzAmeM pariNata ho rahI hai / traimAsika hokara bhI usake varSoM taka darzana nahIM hote haiM / lagabhaga DhAI varSa meM usakI kevala do pratiyA~ yA tIna aMka prakAzita hue haiM / cauthA aMka kaba taka prakAzita hogA,. isakA abhI taka kucha ThikAnA nahIM hai| hama AzA karate haiM ki jaina siddhAntabhavana, ArAke saMcAlakagaNa isa ora dRSTi DAleMge aura jainasamAjake isa abhinavapatrako samayapara nikAlanekI ceSTA kreNge| isa noTake chapa cukanepara jainamitrase mAlUma huA ki bhAskarakA cauthA aMka presameM jA cukA hai / khuzIkI bAta hai| ... 6. jainatattva-prakAzaka / . . ' iTAvAke jainatattvaprakAzakake bhI sAta ATha mahinese darzana nahIM hue haiN| bIcameM sunA thA ki kaI mahinoMkA eka saMyukta aMka nikalanevAlA For Personal & Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 hai; parantu usakA bhI aba taka patA nahIM hai / yo to jainasamAjameM bahuta hI kama patra aise haiM jo samayapara nikalate hoN| saba hI kucha na kucha vilambase nikalate haiM; parantu ina navajAta patroMkA bilamba bahuta hI khaTakatA hai| zurUmeM ye bar3A joza-kharoza dikhalAte hue darzana dete haiM aura pIche gaharI DubakI le jAte haiM / hamArI samajhameM isakA kAraNa anubhavakI kamI aura utsAhakI adhikatA hai| kAma jaba sirapara par3atA hai, taba mAlUma hotA hai ki vaha kaThina hai| para naye jozavAle isa bAtapara vicAra nahIM karate aura antameM nAnA asuvidhAoMmeM par3akara DubakI leneke lie lAcAra hote haiM / acchA ho, yadi karmakSetrameM paira rakhaneke pahale hI AnevAlI asuvidhAoMpara thoDAsA vicAra kara liyA jAya / isa noTake likhe jAneke bAda mAlUma huA ki tattvaprakAzaka banda kara diyA gayA ! 7. dravyadAtA aura jIvanadAtA / kisI bhI Andolana yA prayatnakA phala jaldI dRSTigocara nahIM hotA; bahuta samaya taka usakI pratIkSA karanI par3atI hai| vizeSa kara aise samAja yA samUhake lie kiye hue AndolanakA phala to derase dRSTigocara honA hI cAhie jo mRtaprAya ho rahA ho, jisakI hilanecalanekI zakti naSTa ho gaI ho, jo kisI bhI naI bAtako zaMkAkI dRSTise dekhatA ho aura apanI purAnI lakIrakA - phakIra banA huA ho / lagabhaga 20 varSake lagAtAra Andolanake bAda abhI abhI jainasamAjake karavaTa badalaneke lakSaNa dikhalAI diye haiM aura aba AzA hone lagI hai ki vaha kucha samayameM eka sajIva samAjake rUpameM khar3A ho skegaa| isake pahale bahutase Andolana karanevAloMko kabhI kabhI bar3I hI nirAzA hotI thI aura ve samajhate the ki yaha samAja sarvathA hI nirjIva ho gayA hai-isameM cetanatA lAnekA prayatna karanA niSphala hI hogaa| parantu saubhAgyakA viSaya hai ki aba hama ukta nirAzAkI sImAko pAra gaye haiM aura AzAke hare bhare kSetrako apane sAmane dekha rahe haiN| abhI abhI jo hamAre yahA~ do lAkha aura cAra lAkhake do bar3e bar3e dAna hue haiM, unake kAraNa nirAzA hamAre haddase nikala hI rahI thI ki bAbU sUrajabhAnajI vakIla aura bAbU jugalakizorajI mukhtArake svArthatyAga vrata grahaNa : For Personal & Private Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanekA samAcAra milA aura AzA apane donoM hAthoMse AzvAsana detI huI dikhalAI dii| kisI bhI samAjakI unnati ke lie do bAtoMkI sabase adhika avazyakatA hai:-eka to dravyakI aura dUsare kArya karanevAle svArthatyAgI mnussyoNkii| yadyapi hameM apane abhISTakI prAptike lie seTha hukamacandajI jaise saikar3oM dhanikoMkI aura bAbU sUrajabhAnajI tathA jugalakizorajI jaise saikar3oM hajAroM svArthatyAgiyoMkI z2arUrata hogI-do cAra dhanikoM aura tyAgiyoMse hamArA kAma nahIM cala sakegA, to bhI isameM koI sandeha nahIM hai ki hama saphalatAke mArgapara jA rahe haiM; dravyadAtA aura jIvanadAtA donoMne hI hameM eka -sAtha darzana diye haiM aura hamAre hRdayameM eka navIna hI utsAha aura balakA saMcAra kara diyA hai| hamArA pRDha vizvAsa hogayA hai ki aba jainasamAja uThegA, balavAn hogA, udyogazIla hogA aura eka dina sAre unnata samAjoMke mArgakA sahacara hogaa| ina udAharaNoMse hameM jAnanA cAhie ki hamAre pragati aura snatisambandhI koI bhI Andolana vyartha na jAveMge-unakA avazya hI prabhAva pdd'egaa| bhale hI saphalatA jaldI na ho, para hogI avshy| hameM nirAza na honA cAhie aura kaSTasAdhyase kaSTasAdhya viSayakA bhI Andolana karanese na cUkanA caahie| yaha AndolanakA hI prasAda hai jo Aja kevala pratiSThAoMmeM hI apane dhanako aMdhAdhuMdha kharca karanevAlI jAtimeM vidyAsaMsthAoMke lie bhI lAkhoM rupayA denevAle udAra puruSa dikhalAI dene lage haiM aura jIvanabhara rupayA DhAlanekI mazIna bane rahanevAle logoMmeM bhI jAti aura dharmasevAke lie jIvana utsarga karanevAloMke darzana hone lage haiN| 8. mahArASTra jainasabhAke vArSikotsavameM dhIMgAdhIMgI / mahAsabhAke jalsoMmeM aura isa orakI prAntikasabhAoMke jalsoMmeM kaI bAra dhIMgAdhIMgIkI nauvata A cukI hai; parantu dakSiNa prAntakI sabhAyeM isase sAfa bacI huI thiiN| isase hama socate the ki dakSiNake jainI bhAI bahuta hI zAnta aura vicArazIla haiM; cupacApa apanA kAma kiye jA rahe haiN| kintu abhI tA0 10-11-12 aprailako dakSiNamahArASTra jainasabhAkA jo adhivezana huA usakI riporTase mAlUma huA ki dakSiNI bhAI hama sabakA bhI nambara le gaye / kucha mahAtmAoMne For Personal & Private Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 isa maukepara yahA~ taka sira uThAyA ki eka dina. sabhAkA kAma banda rakhanA par3A, sabhAmaMDapa ukhADake pheMka denA par3A aura antameM pulisa takakI sahAyatA lenI par3I, taba kahIM jAkara zAnti huI aura sabhAke adhivezana kiye jA sake! pAThakoMko mAlUma hogA ki zrIyukta aNNApA bAbAjI laDhe ema. e. mahArASTrasabhAke pradhAna stambha haiM / ukta sabhAne aba taka jo kucha saphalatA prApta kI hai usameM ApakA hAtha sabase adhika rahA hai| kolhApura borDigake isa samaya Apa sekreTarI haiM / Apa eka svAdhIna prakRtike manuSya haiM, isalie kucha logoMkI A~khoMmeM Apa zurUse hI khaTaka rahe haiN| ye loga nahIM cAhate ki laDhe mahAzaya borDiMgake sekreTarI rheN| isake lie ve lagA-tAra kaI varSoMse prayatna kara rahe haiM; parantu saphalatA nahIM hotii| kaI bAra sabhAmeM peza karake bhI unheM isa viSayameM nirAza honA par3A hai; kyoMki sabhAkA bahumata laDhe mahAzayake hI pakSameM hotA thaa| isase ve bahuta hI ciDha gaye the aura jaise bane taise apanA manoratha siddha karanekA maukA dekha rahe the / isI samaya sabhAkA vArSika adhivezana huA aura ukta maMDalIne jisameM ki paMDita kallApA bharamApA niTave aura zrIyuta bApU aNNA pATIla mukhya haiM-lagabhaga 200 guMDoMko ekatra karake borDiMgako apane hastagata karanekA aura laDhe sA0 ko borDiMgase balapUrvaka alaga karanekA prayatna kiyA / jaba ye loga pratyakSa rUpase bakheDA karaneke lie taiyAra ho gaye, taba adhivezanake sabhApati zrIyukta jayakumArajI cavare, bI. e., ela ela. bI. aura dUsare mukhiyoMne isa jhagar3eko ApasameM hI miTA DAlanekA zaktibhara prayatna kiyaa| kahA ki Apa loga sabhAmeM yaha prastAva peza kareM ki laDhe sA0 borDiMgake saikeTarI na rakkhe jAveM aura sabhA isakA jo phaisalA kare use sabako mAnanA For Personal & Private Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAhie / parantu isameM jarA bhI saphalatA na huI / kyoMki ukta maNDalI jo kucha karanA cAhatI thI vaha saba anyAyapUrvaka / usane sApha kaha diyA thA ki sabhAke bahumatako hama kucha nahIM samajhate / yadi tuma laDheko borDiMgase alaga na karoge to hama sabhAmeM daMgA kareMge aura laDheko gharase nikAlakara bAhara kara deNge| isI maukepara maMDalIkI orase eka vijJApana prakAzita kiyA gayA thaa| usameM likhA thA ki "laTene apanI bhatIjIkA vyAha zAstraviruddha, rUr3hiviruddha aura sabhAke prastAvake viruddha kiyA, isa lie unheM sabhAke kAmase alaga kara denA caahie|" isapara laDhe sA0 ne kahA ki "caturtha aura paMcama jAtimeM paraspara vivAhasambandha honA caahie| ise maiM acchA samajhatA huuN| isI lie ne apanI bhatIjIkA vivAha caturtha jAtike laDakeke sAtha kiyA hai aura Age bhI maiM aise vivAha kruuNgaa| sabhA cAhe to isa viSayameM apanI prasannatA yA nArAjI prakaTa kara sakatI hai / isa kAraNase athavA aura kisI kAraNase yadi sabhAko merI AvazyakatA na ho, to maiM borDiMgakA hI kyoM sabhAkI sabhAsadIkA bhI sambandha tor3a deneke liye taiyAra huuN|" laTene apanA yaha vicAra sabhAke samakSa bhI prakaTa kara diyA / parantu sabhAko yaha mAlUma ho cukA thA ki isa bakheDekA kAraNa caturtha-paMcama vivAha nahIM kintu daza bArahavarSakA purAnA vaira hai aura isa lie vipakSIgaNa laDhe sA0 ko alaga karake unakI jagaha apane eka mukhiyAkona ki sabhAke cunAvake anusAra kisI dUsare yogya puruSako-biThAnA cAhate haiM, isalie use lAcAra hokara isa ora durlakSya karanA par3A aura antameM pulisake dvArA zAnti karAnI pdd'ii| isake bAda sabhAkA kArya kuzalatApUrvaka samApta huaa| sabhAne abakI bAra eka nayA pATha sIkhA aura aise bakher3oMse bacaneke lie usane apanI niyamAvalIkA For Personal & Private Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 bahuta kucha saMzodhana aura parivartana kiyA / isa vRttAnta se isa vAkyakI vAstavika sArthakatA mAlUma hotI hai ki "unnatikA mArga virodhake dA~toMmeMse hokara hai / " jaba hama Age bar3he haiM, taba isa prakAra ke vighna aura kaSTa AyeMge hii| vighnoMse ghabar3AnA nahIM cAhie / isa prakAra ke virodhoko hameM burA bhI na samajhanA caahie| kyoMki inase hamArI jIvanI zaktikA patA lagatA hai ora kAma karanekI zaktiko uttejana milatA hai / 9. ananta jIvana yA dIrghAyuSyakI prApti / mathurAke paMcama vaidya sammelana meM zrIyukta vaidya bhogIlAla trIkamalA lakA isa viSaya para eka pANDityapUrNa lekha par3hA gayA thA / isa lekha meM vaidya - jIne kaI vilakSaNa aura vicAraNIya bAteM kahIM haiM / Apa kahate haiM ki manuSyoM ke lie mRtyu svAbhAvika nahIM hai / vaijJAnika vidvAnoM kA mata hai ki yaha abhI taka kisI prakAra bhI siddha nahIM ho sakA hai ki mRtyu svAbhAvika hai / aisA eka bhI kAraNa zarIravijJAna zAstra nahIM batalA sakatA, jisase prakRti ke aura svAsthya ke niyamoMkA acchI taraha pAlana karane para bhI manuSyako mRtyuke adhIna honA hI paDe / vividha zArIrika kriyAoMke Upara yogya upAyoMke dvArA kamase kama itanA adhikAra to manuSya avazya prApta kara sakatA hai ki jisase apane zarIrako darghi kAla taka jIvita rakha sake | manuSyakA zarIra aise yaMtra ke samAna nahIM hai jisakA nirantara gharSaNa hote rahane se kSaya ho jAtA hai / kyoMki vaha nirantara hI apane Apako navIna banAtA rahatA hai / hameM pratidina nayA zarIra milatA rahatA hai / pratidina hI hamArI janmatithi hai / kyoMki hamAre zarIra kI kSaya aura navIkaraNakI kriyA kabhI nahIM rukatI / arthAt malavisarjana aura navIkaraNakI kriyAoM meM sAmaJjasya rakhane se zarIrakA sarvathA For Personal & Private Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 kSaya honA rokA jA sakatA hai| Ayuke kSaya karanevAle kAraNoMko hama nahIM jAnate athavA jAnanepara bhI unmattaindriyoMke adhIna hokara unakI paravA nahIM karate, isI lie hama amaratvakI prApti nahIM kara sakate / isa dezameM pahale aise aneka mahAtmA ho gaye haiM jinhoMne mRtyupara vijaya prApta kI thii| dIrghAyu prApta karanevAloMke to saikar3oM dRSTAnta aba bhI milate haiN| isake bAda vaidyajIne 100 varSase lekara 207 varSa takakI AyuvAle dezI aura videzI 15 strI puruSoMke vizvasanIya udAharaNa dekara dIrghAyuSyakI AvazyakatA batalAte hue usakI prAptike upAya varNana kiye haiN| ve upAya saMkSepameM ye haiM:1 brahmacarya-dIrghAyuSyase isakA bahuta bar3A sambandha hai| aSTAMga brahmacarya (darzana, sparzana, bhASaNa, viSayakathA, cintana aura krIDA Adi) jitanA hI adhika kAlataka pAlA jAyagA, jIvana utanA hI adhika cirasthAyI hogaa| yadi jIvanaparyaMta brahmacarya pAlana na kiyA jAsake, to kamase kama vivAhita jIvana dhAraNa karake indriyanigrahakA abhyAsa avazya karate rahanA cAhie / suzrutake matase 40 varSakI avasthAtaka samasta dhAtuoMkI puSTi hotI rahatI hai tathA 48 varSameM sAMgopAga zarIrakI samasta dhAtuyeM sampUrNatAko prApta ho jAtI haiN| prANIvijJAnazAstrane siddha kiyA hai ki dUdha pInevAle (mammalia) prANiyoMkI zarIraracanAkA krama pUrNa honemeM jitanA samaya vyatIta hotA hai usase pA~caguNI unakI Ayu hotI hai / isa niyamake anusAra jo 48 varSa taka akhaNDa brahmacarya pAlana karegA aura ArogyazAstrake niyamoMke anukUla calegA, vaha avazya hI 240 varSakI Ayu prApta kara sakegA / isI taraha 40 varSa taka brahmacarya pAlana karanevAlA 200 varSa taka aura 25 varSa taka brahmacarya pAlanevAlA 125 varSakI For Personal & Private Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 avasthA taka jIvita raha sakatA hai / chAndogya upaniSatmeM kahA hai . ki 48 varSakI avasthA taka brahmacarya pAlana karanevAlA pavitrAtmA 400 varSa taka jI sakatA hai ! 2 mAnAsika vizvAsa-sadA yaha vizvAsa rakkho ki hama bahuta kAla taka jIte raheMge / eka aise kAlpanika citrako apane hRdayameM sadA hI aMkita kiye raho ki jo zatavarSAyuSka, svastha aura sundara ho| isase nyUna jIvanakI icchA kabhI mata kro| apanI zaktipara vizvAsa rkkho| 3 uttamasvabhAvaapanI AdatoMko aisI banAo jisase tumhArI mAnasika sthiti sadaiva Anandamaya, utsAhayukta, dRDha, sAhasapUrNa, uccabhAvanAmaya rahe aura jIvanameM naye aNu paidA honese jIvanI zakti bar3hA kare / jIvanakriyAkI antarAyasvarUpa burI AdatoMko chor3a do / 4 ekAgratA pratyeka acche viSayameM manako ekAgra karanekA abhyAsa karo / kisI bhI kAryako lAparavAhIse yA Aphata TAlaneke DhaMgase mata karo / 5 vyAyAma-zaktike anusAra niyamita rUpase vyAyAma yA kasarata kiyA karo jisase zarIra yauvanapUrNa aura sudRDha banA rhe| 6 nizcita uddezya-apane jIvanakA eka nizcita uddezya rakkho / lakSyahIna mana binA patavArake jahAz2a samAna hai / 7 zvAsocchAsa kriyA--- zvAsa lenekI zaktiko acchI tarahase bar3hAo / khUba svaccha aura tAjI havAkA sevana kro| jisa kamaremeM havAkA yatheccha vihAra na hotA ho, usameM kabhI mata soo| 8 ghUmanA phiranA-nirantara dUra dUra taka ghUmaneko jaao| usa samaya acchI tarahase zvAsa prazvAsa lo, zarIrako DhIlA , rakkho aura prAkRtika saundaryakA avalokana karo jisase. navIna utsAha aura umaMga paidA hotI rahe / 9 snAna---zArIrika aura zvAsocchAsaka vyAyAmake bAda pratidina ThaMDe jalase snAna kro| saptAhameM do. For Personal & Private Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 bAra soneke pahale uSNa jalase snAna karo aura kabhI kabhI sAre zarIrako sUrya kiraNoMkA snAna bhI karAyA kro| 10 bhojana-jaldI pacanevAlA aura zarIrako puSTa karanevAlA bhojana do bAra grahaNa kro| bhojanako acchI taraha cabA kara galeke nIce utAro / mAMsa, kAfI, cAha Adiko hAthase bhI mata chuo / bhojanake sAtha pAnI yA pravAhI padArtha mata piyo / bhojanake bIcameM bahuta dhIre dhIre thoDA pAnI pInA cAhie / isase vRddhAvasthA lAnevAle kAraNa dUra hote haiM aura yuvAvasthA tathA saundarya prApta hotA hai / mitAhArI bano / saccI bhUkha lagane para bhojana kro| yadi mila sake to pratidina eka seva avazya khaao| isa phalameM jIvanake navIna tattva utpanna karanekA vizeSa guNa hai| 11 nidrA- 7-8 ghaMTekI nidrA lo aura zarIrako zithila karake ArAma karo / custa kapar3e kabhI mata pahano / sAde aura svaccha kapaDe phno|12 phuTakara bAteM atyAvazyaka aura alpAvazyaka kAmoMkA bojhA apane sira para mata lo / kAma karanekI paddhati sIkho / jokhimoMkA khayAla rakhake clo| zarIrameM jo nAza aura navIkaraNakI kriyA calA karatI hai use acchI taraha samajhanekA prayatna karate rho| isa siddhAnta para vizvAsa rakkho ki apane jIvana aura zarIrameM parivartana karane ke lie hama svayaM zaktivAn haiN| bUr3he honeke vicAroMko kabhI pAsa mata Ane do / javAnIke sazakta vicAra sthira rakkho / dIrghajIvanakI bhAvanAko dRDha banAte raho / sadaiva prasanna aura Anandita raho / dhIre bolanekA abhyAsa karo / krodha, abhimAna, bhaya, lobha, svArthaparatA, ThagAI, vizvAsaghAta, durvyasana, durAcAra, nindA, cugalI Adi durguNoMko chor3a do| sahanazIlatA, udAratA, paropakAra, dayA, prema Adi guNoMko apanAo / dIrghajIvana, Arogya aura saundaryake viSayameM For Personal & Private Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 apane manobalako dRDha karo jisase ananta jIvana, mahAn parAkrama aura.. prabhAva Adise tumhArI mitratA ho| ___7 jaina patroMkI Arthika avasthA / jainasamAjako isa aura vizeSa dhyAna denA cAhie ki usake sAptAhika pAkSika yA mAsika kisI bhI patrakI Arthika avasthA acchI nahIM hai / aisA eka bhI patra nahIM hai jo munApheke lie nikAlA jAtA ho athavA jisane kucha munAfA uThAyA ho| Apa cAhe jisa patrakA vArSika hisAba ma~gAkara dekha lIjie vaha barAbara ghATemeM hI utaratA huA milegA / isI ghATeke kAraNa aneka patra banda ho jAte haiM aura Age unase jo lAbha hotA usase samAjako vaMcita rahatA par3atA hai| jo patra unake saMcAlakoMke sAhasa adhyavasAya aura prayatnase ghATA sahakara bhI kisI taraha cala rahe haiM unakI avasthAmeM bhI jitanI unnati honA cAhie utanI nahIM hotii| ho bhI nahIM sakatI / kyoMki acche upayAgI lekhoMke likhane aura saMgraha karaneke lie, patrakA AkAra saundarya bar3hAneke lie, citrAdi prakAzita karaneke lie, samayapara prakAzita karaneke lie aura uttama vyavasthA rakhaneke lie rupayoMkI z2arUrata hotI hai aura yatheSTa rupayA taba ho jaba grAhakoMkI saMkhyA adhika ho / parantu grAhaka milate nahIM aura aisI dazAmeM ye patra kisI taraha rote jhIMkate hue calAye jAte haiM / na unameM tAje aura vizvasta samAcAra rahate haiM, na uccazreNIke pragatikAraka lekha rahate haiM, na manoraMjanake sAtha sAtha zikSAkI sAmagrI rahatI hai, na dharma aura samAjakI avasthAkI gabhIra AlocanA rahatI hai aura na sAhityakI carcA hotI hai| phala isakA yaha huA hai ki samAjameM jJAnakI vRddhi aura naye vicAroMkI bADha banda ho rahI hai / uttejana aura kAryakSetrake abhAvase na to lekhaka. For Personal & Private Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 hI taiyAra hote haiM aura na acche vicAroMkA vistAra tathA jJAnakI abhiruci bar3hatI hai / . vartamAna samayameM samAcArapatra aura mAsikapatra unnatike sabase bar3e sAdhana haiN| isa bAtako saba hI svIkAra karate haiM / isa lie inakI dazA sudhAranA mAno apanI hI dazA sudhAranA hai| hamArI kucha paristhitiyA~ aisI haiM ki yadi hama isa bAtako samayapara chor3a deM-yaha soca leM ki dhIre dhIre grAhakasaMkhyA bar3hegI aura usase patroMkI dazA acchI ho jAyagI, to ThIka na hogA / grAhakasaMkhyA thor3I bahuta avazya baDhatI rahegI, parantu vaha itanI nahIM bar3ha sakatI jitanI ki dUsaroMke patroMkI bar3ha sakatI hai| kyoMki eka to hamArI saMkhyA bahuta hI thor3I hai aura phira usameM bhI kaI sampradAya kaI paMtha "aura kaI bhASAyeM haiN| aisI avasthAmeM jabataka koI khAsa prayatna na kiyA jAya, tabataka hamAre patroMkI dazA acchI nahIM ho sktii| yA to dhanika ina patroMko itanI sahAyatA de deveM jisase kevala prAhakoMke bharosepara inheM na rahanA paDe yA dhanikoMkI saMsthAoMke orase hI do cAra acche patra nikAle jAveM jinheM dhanakI vizeSa cintA na rhe| yadi dhanikoMkA lakSya isa ora na ho athavA unakI adhInatAmeM vicArasvAdhI- natAke naSTa honekI saMbhAvanA ho, to zikSita aura madhyama zreNIke logoMko hI isake lie prayatna karanA caahie| aise loga yadi prativarSa do do cAra cAra rupayA hI patroMkI sahAyatAke lie de diyA kareM athavA daza daza pA~ca pA~ca grAhaka hI banA diyA kareM to patroMkI sthiti bahuta kucha sudhara sakatI hai / isake sivA yadi sampAdaka loka sAmpradAyika jhagaDoMmeM vizeSatAse na par3eM aura logoMmeM vicArasahiSNutA bar3hAI jAve, to bhI grAhakasaMkhyA bar3ha sakatI hai / kyoMki aisA honese pratyeka jainapatrako tInoM sampradAyake loga par3ha skeNge| For Personal & Private Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 "kara bhalA hogA bhlaa|" (1) Aja hama apane pAThakoMko usa samayakI eka AkhyAyikA sunAveMge jaba bhAratavarSa unnatike zikharapara car3hA huA svargIya sukhoMkA anubhava karatA thA; vaha saba prakArase svAdhIna, sukhI, sadAcArI aura zAnta thA; dhanI mAnI udyogI aura jJAnI thA aura isake sAtha hI . dUsare dezoMko kSamA, dayA, paropakAra Adi sadguNoMkI zikSA detA thaa| usa samaya yahA~ke vyApArI dUradUrake dezoM aura dvIpoMmeM jAyA karate. the aura hajAroM videzI vyApArI bhAratake mukhya mukhya zaharoMmeM dikhalAI dete the| AjakAlake kalakattA aura 'bambaI jaise samRddhazAlI , nagara bhI usa samaya aneka the aura vipula vyApAra honeke kAraNa unameM khUba cahalapahala rahatI thii| choTe nagaroM, kasaboM aura gA~voMkI avasthA bahuta hI acchI thii| prajAkA jIvana bahuta hI sukhazAntise vyatIta hotA thaa| ___ bauddhadharmakA vaha madhyAhnakAla thaa| jahA~ tahA~ buddhadevakI zikSAkA pavitra, zAnta aura dayAmaya saMgIta suna par3atA thaa| bar3e bar3e rAjA mahArAjA aura dhanI bauddhadharmake pracArameM dattacitta the / hajAroM bauddha zramaNa jahA~ tahA~ vihAra karate hue dikhalAI dete the| __banArasakI ora jAnevAle saDaka para eka ghoDA gAr3I jA rahI hai| ghor3A bahuta tejIse jA rahA hai| gAr3Ipara sirpha do AdamI haiN| eka gADIkA svAmI aura dUsarA naukr| svAmIke vezabhUSAse mAlUma hotA hai ki vaha koI dhanika vyApArI hai| usakI mukhaceSTA batalI rahI hai ki use niyata sthAna para jaldI pahu~canA hai| For Personal & Private Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 279 . abhI abhI eka acchI varSA ho gaI hai, isase ThaMDI havA calane lagI hai| bAdaloMke haTa jAnese dhUpa nikala AI hai aura usase dina bahuta hI sundara mAlUma hotA hai| vRkSoMke patte pAnIse dhula gaye haiM aura havAke jhoke laganese AnandameM thiraka rahe haiN| prakRtidevIne eka apUrva hI zobhA dhAraNa kI hai| ___ Age U~cI caDhAI AjAnese jaba ghoDoMne apanI cAla dhImI kara dI, taba dhanikane dekhA ki sar3akI paTalI parase eka bauddha zramaNa nIcekI ora dRSTi kiye hue jA rahA hai| usakI mukhamudrApara zAntitA, pavitratA aura gabhIratA jhalaka rahI hai| use dekhate hI seThake hRdayameM pUjyabhAva utpanna huaa| vaha vicAra karane lagA-ahA ! ceSTAse hI mAlUma hotA hai ki yaha koI mahAtmA hai-pavitratAkI mUrti hai aura dharmakA avatAra hai / sajjanoMke samAgamako vidvAnoMne pArasa-maNikI upamA dI hai| jisa taraha pArasake saMyogase lohA suvarNa ho jAtA hai, usI taraha sajjanoMke samAgamase bhAgyahIna bhI saubhAgyazAlI ho jAtA hai| yadi yaha sAdhu bhI banArasako jAtA ho aura mere sAtha gADImeM baiThanA svIkAra kara le, to bahuta acchA ho / avazya hI isake samAgamase mujhe lAbha hogaa| yaha socakara seThane zramaNa mahAtmAko praNAma kiyA aura gADIpara baiTha jAneke lie anurodha kiyaa| zramaNako kAzI hI jAnA thA, isalie ve gADImeM baiTha gaye aura bole;-Apane mere sAtha bar3A bhArI upakAra kiyaa| isake lie maiM ApakA kRtajJa huuN| maiM bahuta samayase paidala cala rahA hU~, isalie bahuta hI thaka gayA huuN| yaha to Apa jAnate hI haiM ki zramaNa logoMke pAsa koI aisI vastu nahIM rahatI jise dekara maiM Apake isa RNase uRNase ho skuuN| to bhI maiM paramaguru mahAtmA buddhadevake upadezarUpa akSaya kozase jo kucha saMgraha For Personal & Private Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 kara sakA hU~ usameM se Apa jo cAheMge vahI dekara Apake bojhase.. halakA ho skuuNgaa| seTha bahuta prasanna huaa| usakA samaya bar3e Anandase kaTane lgaa| zramaNake subodharUpa ratnoMko vaha bar3I hI rucise hRdayameM dhAraNa karane lgaa| gAr3I barAbara calI jA rahI thii| lagabhaga eka ghaMTeke bAda vaha eka aise DhAlasthAnameM pahu~cakara khaDI ho gaI ki jahA~ eka gAr3I par3I thI aura jisake kAraNa mArga baMda ho rahA thaa| . . .. - yaha gADI 'devala ' nAmaka kisAna kI thI / vaha usameM cAvala lAdakara banArasa jA rahA thA aura dina nikalaneke pahale hI vahA~ pahu~canA / cAhatA thaa| dhurIkI kIla nikala jAnese gADIkA eka pahiyA nikalakara gira par3A thaa| devala akelA thaa| isalie prayatna karanepara bhI vaha apanI gADIko sudhArakara ThIka na kara sakatA thaa| jaba seThane dekhA ki kisAnakI gADIko rAstA parase haTAye vinA merA Age bar3hanA kaThina hai, taba use bar3A krodha aayaa| usane apane naukarase kahA ki gADIparase cAvaloMke thaile uThAkara nIce pheMka de aura use eka ora karake apanI gAr3I Age bddh'aa| ___kisAnane dInatAke sAtha kahA-" seThajI, maiM eka garIba kisAna - hU~ / pAnI par3a jAnese sar3aka para kIcar3a ho rahA hai / thaile yadi nIce par3eMge, to cAvala kharAba ho jAveMge / Apa jarA Thahara jAveM, maiM apanI gADI abhI ThIka kiye letA hU~ aura use isa DhAlU jagahase kucha dUra Age le jAkara Apako rAstA diye detA huuN|" parantu usakI prArthanA para seThane kucha bhI dhyAna na diyaa| vaha apane naukarase kaDaka kara bolA-kyA dekha rahA hai ? merI AjJAkA zIghra pAlana kara aura gADIko Age bar3hA ! naukarane tatkAla hI AjJAkA pAlana kiyA / For Personal & Private Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 usane cAvalake thaile pheMkakara kisAnakI gAr3Iko eka tarapha dhakela diyA aura apanI gAr3I Age bar3hA dI / hAya ! isa saMsAra meM garIbakA sahAyaka koI nahIM / apane thoDese lAbhake pIche dUsaroMkA sarvasva naSTa kara denevAle dhanonmattoMkI usa samaya bhI kamI na thI / garIboMke rakSakake badale bhakSaka bananevAle amIroMse yaha saMsAra kabhI khAlI nahIM rahA aura zAyada Age bhI na rhegaa| - itanA avazya hai ki usa samaya bauddha dharmake zramaNoMkA dayAmaya hasta garIboM kI sahAyatA ke lie sadA sannaddha rahatA thA / ve dhArmika vivAdoMse judA rahakara nirantara manuSyamAtrake sAmAnya hitakI cintAmeM rahate the / ve apane mana vacana aura zarIrakA upayoga mukhyataH paropaI - kAra ke hI kAmoM meM karate the / ---- jyoM hI seThakI gAr3I Age calaneko huI tyoM hI zramaNa nArada usa parase kUda par3e aura bole : " seThajI, mApha kIjie, aba maiM Apake sAtha nahIM cala sakatA | Apane vivekabuddhise mujhe eka ghaMTe taka gAr3I meM biThAyA, isase merI thakAvaTa dUra ho gii| maiM Apake sAtha aura bhI calatA; parantu vaha kisAna jisakI ki gADIko ulaTA karake Apa Age baDhate haiM ApakA bahuta hI nikaTakA sambandhI hai| maiM ise Apake hI pUrvajoMkA avatAra samajhatA hU~ / isa lie Apane mere sAtha jo upakAra kiyA hai usakA RNa maiM Apake isa nikaTa bandhukI sahAyatA karake cukAU~gA / isako jo lAbha hogA, vaha eka taraha se ApakA hI lAbha hai / isa kisAnake bhAgyake sAtha ApakI bhalAIkA bahuta gaharA sambandha hai | Apane ise kaSTa pahu~cAyA hai, maiM samajhatA hU~ ki isase ApakI bahuta bar3I hAni huI hai aura isalie merA kartavya hai ki Apako isa hAnise bacAne ke lie - ApakA bhalA karaneke lie 1 1 maiM apanI zaktibhara isakI sahAyatA karU~ / " For Personal & Private Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 seThane zramaNakI isa mArmika uktipara kucha dhyAna na diyaa| usane socA ki zramaNa sImAse adhika bhalA hai, isI lie isakI bhalAI karaneke lie tatpara hotA hai / isake bAda usakI gADI Age cala dii| (2) zramaNa nArada kisAnako namaskAra karake usakI gADIke ThIka karAnemeM aura bhIge hue cAvaloMko judA karake zeSa cAvaloMke ekaDe karanemeM sahAyatA dene lge| donoMke parizramase kAma bahuta zIghratAse hone lgaa| kisAna socane lagA ki sacamuca hI yaha zramaNa koI bar3A paropakArI mahAtmA hai| kyA Azcarya hai, jo mere bhAgyase koI adRzya deva hI zramaNake veSameM merI sahAyatAke lie AyA ho| merA kAma itanI jaldI ho rahA hai ki mujhe svayaM hI Azrarya mAlUma hotA hai / usane Darate Darate pUchA-zramaNa mahArAja, jahA~taka mujhe yAda hai maiM jAnatA hU~ ki isa seThakI maiMne kabhI koI burAI nahIM kI, koI ise hAni bhI nahIM pahu~cAI, taba Aja isane mujhapara yaha anyAya kyoM kiyA ? isakA kAraNa kyA hogA ? - zramaNa-bhAI, isa samaya jo kucha tU bhoga rahA hai, so saba tere kiye hue pUrva karmoMkA phala hai| pahale jo boyA thA use hI aba luna rahA hai| kisAna-karma kyA ? zramaNa-moTI najarase dekhA jAya to manuSyake kAma hI usake karma haiM / ve ( manuSyake karma ) usake isa janmake aura pahale janmoMke kiye hue kAmoMkI eka mAlA haiM / isa mAlAke 'manakA' rUpa jo vividha prakArake karma haiM, unameM vartamAnake kAmoMse aura vicAroMse pheraphAra bhI bahuta kucha ho jAtA hai / hama sabane pahale jo bhale bure For Personal & Private Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma kiye haiM unakA phala hama isa samaya cakha rahe haiM aura aba jo kara rahe haiM unake phala Age bhoganA pdd'eNge| __kisAna-Apane jaisA kahA vaisA hI hogA / parantu aise ghamaMDI aura duSTa manuSya hama sarIkhe garIboMko jo isa taraha binA kucha liye diye hI taMga kiyA karate haiM, isake lie hameM kyA karanA cAhie ? zramaNa-bhAI, merI samajhameM to tere vicAra bhI lagabhaga usI seTha hI sarIkhe haiN| jisa karmase Aja vaha jauharI aura tU kisAna huA hai, yadyapi Uparase usa karmameM bahuta bhinnatA mAlUma par3atI hai parantu bhItarI dRSTise dekhA jAya to vaha utanI nahIM hai| jahA~ taka mujhe manuSyake mAnasika vicAroMkI jA~ca hai usake anusAra maiM kaha sakatA hU~ ki Aja yadi tU bhI usa jauharIkI jagaha hotA tathA tere pAsa bhI usake naukarake jaisA balavAn naukara hotA aura jisa taraha terI gAr3Ise usakA rAstA ruka rahA thA usI taraha yadi usakI gAr3I terA rAstA rokatI, to tU bhI usakA nambara liye binA na rhtaa| usake cAvaloM kA satyAnAza ho jAyagA, isakI tujhe bhI kucha paravA na hotI aura isa bAtako bhI tU bhUla jAtA ki maiM kisIkA burA karU~gA to merA bhI burA hogaa| - kisAna-mahArAja, Apa saca kahate haiN| merI cela, to maiM usase kucha kama na rhuuN| parantu Apa to akAraNa bandhu hai; binA svArthake Apane merI sahAyatA kI, mere mAlako bigaDanese bacAyA aura merA kAma zIghratAse pUrA karake mujhe rAste lagA diyaa| yaha dekhakara merA jI cAhatA hai ki maiM bhI apane jAtibhAiyoMke sAtha acchA vartAva karU~ aura apanI zaktike anusAra unakI bhalAI karanemeM tatpara rhuuN| kisAnakI gADI durusta hokara Age calane lgii| vaha thor3I hI dUra Age bar3hI thI ki ekAeka usake baila camaka utthe| kisAna For Personal & Private Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 1 'cillAkara bolA- are bApa ! sAmane vaha sA~pa sarIkhA kyA par3A hai ? zramaNane dhyAnase dekhA to unheM eka basanI jaisI cIz2a naz2ara aaii| ve pahale gAr3I para se kUda par3e aura dekhate haiM to eka muharoMse bharI DuI basanI (lambI thailI ) par3I hai ! unheM vizvAsa ho gayA ki yaha basanI aura kisIkI nahIM, usI seThakI hai| unhoMne thailI uThA lI aura use kisAnake hAtha meM dekara kahA ki jaba tuma banArasa meM pahu~ca jAo taba usa seThakA patA lagAkara use yaha basanI de denaa| usakA nAma pANDujauharI aura usake naukarakA nAma mahAdatta hai / aisA karane se usako apane isa anyAya karmakA pazcAttApa hogA jo usane tumhAre sAtha abhI kiyA thaa| isake sAtha hI tuma yaha bhI kahanA ki tumane mere sAtha jo kucha kiyA hai vaha saba maiM kSamA karatA hU~ aura cAhatA hU~ ki tumhAre vyApArameM khUba saphalatA prApta ho / maiM yaha saba tumase isa lie kahatA hU~ ki tumhArA bhAgya usake bhAgya kI bar3hatIpara nirbhara hai - use jyoM vyApAra meM saphalatA prApta hogI tyoM tyoM tumhArA bhI bhAgya khulegA / isake bAda paropakArakI mUrti aura dIrghadRSTi zramaNa mahAzaya yaha socate hue vahA~ se cala diye ki yadi jauharI mere pAsa AyagA to maiM usakI bhalAI karane ke lie zakti bhara prayatna karU~gA - upadeza dekara use vAstavika manuSya banA dU~gA / ( 3 ) banArasa meM mallika nAmakA eka vyApArI thA / vaha pANDu jauharIkA Ar3hatiyA thA / jisa samaya pANDu usase jAkara milA, usa samaya vaha ro par3A aura bolA- mitra maiM eka bar3e bhArI saMkaTameM A par3A hU~ / - aba AzA nahIM ki maiM tumhAre sAtha vyApAra kara skuuN| maiMne rAjAke khAne ke lie bar3hiyA cAvala denekA bAyadA kiyA thA / usake pUrA - For Personal & Private Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 karanekA dina kala hai / mujhe kala sabere cAvala denA hI caahie| parantu kyA karU~ cAvalakA mere pAsa eka dAnA bhI nahIM-kisI aura jagahase bhI milanekI AzA nahIM / kyoMki yahA~ merA pratipakSI eka jabardasta vyApArI hai / usako kisI tarahase yaha mAlUma ho gayA hai ki maiMne rAjAke koThArIke sAtha isa tarahakA bAyadekA vyApAra kiyA hai| isase usane yahA~ sArI bastImeM jitanA cAvala thA vaha sabakA saba mu~hamAgA dAma dekara kharIda liyA hai| koThArIko usane kucha na kucha ghUsa(rizvata) bhI z2arUra dI hogI, isa lie kala merI kuzala nahIM-merI ijata nahIM baca sakatI / yadi vidhAtA hI merI sahAyatA kare aura kahIMse eka gAr3I acche cAvala mere pAsa pahu~cA de, to zAyada maiM baca jAU~, nahIM to merA maranA ho jAyagA / malika yaha kaha hI rahA thA ki itanemeM pANDuko apanI muharoMkI basanIkI yAda AI / vaha ghabar3Akara uThA aura usakI khoja karane lagA / sandUkameM, gADImeM, kapar3e lattoMmeM usane bahuta DhU~Dha khoja kI parantu basanIkA patA na lgaa| use sandeha huA ki mere naukara mahAdattane hI basanI ur3A lI hai| basa phira kyA thA, usane mahAdattako pulisake havAle kara diyA / yamadUtake samAna pulisane corI svIkAra karAneke lie * mahAdattako mAra mAranA zurU kI / asahya mArake par3anese vaha bilabilA uThA aura rotA huA kahane lagA-maiM niraparAdhI hU~, maiMne basanI nahIM curaaii| mujhe mAfa karo, mujhase yaha mAra nahIM sahI jAtI / hAya ! hAya ! maiM marA, garIba para dayA karo / maiMne basanI nahIM lI hai; parantu mere kisI pUrva pApakA udaya huA hai jisase mujhapara yaha vipatti AI hai| maiMne apane seThake kahanese usa becAre kisAnako rAstemeM hairAna kiyA thA, avazya hI mujhe yaha usI pApakA phala mila rahA hai| bhAI kisAna, maine tujhe binAkAraNa For Personal & Private Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 satAyA thA-mujhe mApha kara / sacamuca hI maiM usI anyAyake, phalase satAyA jA rahA huuN| mahAdattake isa pazcAttApapara pulisane jarA bhI dhyAna na diyA; vaha barAbara mAra mAratI rhii| itane hI meM 'devala ' vahA~ A pahu~cA aura usane sabako AzcaryameM DAlate hue vaha muharoMkI basanI pANDu jauharIke Age rakha dii| isake bAda usane use kSamA kiyA aura usakI maMgala kAmanA kii| . mahAdatta chor3a diyA gyaa| use apane seThapara bar3A hI krodha aayaa| vaha usake pAsa eka kSaNa bhI na TaharA aura na jAne kahA~ko cala diyaa| udhara mallikako khabara lagI ki devalake pAsa eka gAr3I acche cAvala haiN| isa lie usane usI samaya usake pAsa pahu~cakara mu~hamA~gA dAma dekara ve cAvala kharIda liye aura apanI pratijJAke anusAra rAjAke yahA~ bheja diye| jitanA mUlya milanekI devalako svapnameM bhI AzA na thI, utane mUlyameM cAvala becakara vaha apane gA~vako ravAnA ho gyaa| ___ pANDu bhI apane Ar3hatiyekI vipati TalI dekhakara aura apanI khoI huI basanI pAkara bahuta prasanna huA / vaha socane lagA ki vaha kisAna yahA~ na AtA, to na mallikakA hI uddhAra hotA aura na maiM hI apanI khoI huI rakama pA sakatA / vaha kisAna bar3A hI ImAnadAra aura bhalA AdamI niklaa| jisako maiMne satAyA usIne mere sAtha aisI sajjanatAkA vyavahAra kiyA ! para eka sAdhAraNa apar3ha kisAnameM itanI sajjanatA aura udAratA kahA~se AI ? isa zramaNa mahAtmAkA hI yaha prasAda samajhanA caahie| loheko sonA banAnekA prabhAva pArasako chor3akara aura kisa vastumeM ho sakatA hai ? yaha saba socakara For Personal & Private Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 pANDuko zramaNa nAradase milanekI prabala utkaMThA huI / vaha tatkAla hI uThA aura bauddhavihAra yA bauddha sAdhuoMke maThakA patA lagAtA huA ukta zramaNa mahAtmAse jA milA / kuzalaprazna ho cukaneke bAda zramaNa nAradane kahA - " seThajI, ApakI abhI itanI zakti nahIM hai ki karmaracanAko acchI tarahase samajha sakeM / yaha bar3A hI gahana aura gaMbhIra viSaya hai / sAdhAraNa loga . isakA marma nahIM jAna skte| Age jaba ApakI isa ora ruci hogI aura usase jaba utkaNThA bar3hegI taba ise Apa sahaja hI samajha leMge to bhI isa samaya Apa merI yaha choTIsI bAta dhyAna meM rakha leM ki jisa samaya Apa dUsaroMko duHkha deneke lie taiyAra hoM usa samaya apane hRdayase yaha avazya pU~cha leM ki aisA hI duHkha yadi koI mujhe bhI de, to mujhe vaha acchA lagegA yA nahIM ? yadi isa praznakA uttara yaha mile ki, nahIM maiM aisA duHkha kadApi sahana na kara sakU~gA, to duHkha denekI icchA hone para bhI Apa use dabA deM / aura jisa taraha koI ApakI sevA karatA hai to vaha Apako acchI lagatI hai usI taraha ApakI sevA bhI dUsaroMke lie rucikara hogI, yaha vizvAsa karake Apa dUsaroMkI sevA karane ke avasarako kabhI hAthase na jAneM deN| isa bAta para vizvAsa rakhie ki hama Aja jo sukRtake bIja boyeMge, kAlAntara meM unase acche phala avazya hI mileMge / pANDu - mahArAja, mujhe kucha aura bhI vistAra se samajhAnekI kRpA kIjie jisase maiM Apake upadezake anusAra vartAva karane ke lie samartha ho sakU~ / zramaNa - acchA to suno maiM Apako. karmabhedakI cAbI detA hU~ / mere aura tumhAre bIca meM eka paradA par3A huA hai / use mAyA kahate haiM 1 1 For Personal & Private Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 .. isI kAraNa tuma mujhe apanese judA aura maiM tumheM apanese judA samajhatA huuN| isa paradeke kAraNa manuSya acchI taraha nahIM dekha sakatA aura pApake gar3hemeM jA par3atA hai| tumhArI A~khoMke Age isI mAyAkA paradA par3A hai, isase tuma nahIM dekha sakate ki ina jAtibhAiyoM ( manuSya jAti ) ke sAtha tumhArA kitanA nikaTakA sambandha hai / vAstavameM yaha sambandha tumhAre zarIrake eka dUsare avayavake sambandhakI apekSA bahuta hI nikaTakA hai / tumhAre jIvanakA sambandha jaisA dUsaroMke jIvanake sAtha hai vaisA hI dUsaroMke jIvanakA sambandha tumhAre jIvanake sAtha hai / yaha sambandha bahuta hI gADhA hai| saMsArameM bahuta thor3e puruSa haiM jo satyako jAnate haiN| isa satyakI prApti karanA hI manuSya jIvanakA kartavya hai / isako prApta karaneke lie maiM tumheM thor3ese maMtra batalAtA huuN| inheM tuma apane hRdayameM likha rakkhoH 1 jo dUsaroMko duHkha detA hai vaha mAno apanemeM Apako duHkhadenevAle bIjoMko botA hai| 2 jo dUsaroMko sukha detA hai vaha apane hRdayameM Apako sukhI karaneke bIjoMko botA hai| ... 3 yaha bar3A hI bhrAmaka vicAra hai ki maiM apane jAtibhAiyoMse judA huuN| ___ ina tIna maMtroMkI ArAdhanA karate rahanese tuma satyake mArga para A phuNcoge| . pANDu-mahAnubhAva zramaNamahArAja, Apake vacanoMkA marma bahuta hI gaharA hai / maiM ina vacanoMko apane hRdayameM likha cukA / maiMne banArasa Ate samaya Apa para jo thoDIsI dayA kI thI aura vaha bhI aisI ki jisameM eka paisAkI bhI kharca na thA, usakA phala mujhe itanA baDA.... Jain Education international
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 289 milA hai ki maiM use dekhakara AzcaryameM DUba rahA huuN| mahAtman , maiM Apake upakArake bojhese daba gayA huuN| yadi mujhe vaha muharoMkI basanI na milatI, to na to maiM yahA~ kucha vyApAra hI kara sakatA aura na usa vyApArase jo mujhe bar3A bhArI lAbha huA hai vaha hotA / Apa dUradarzI bhI kitane bar3e haiM / yadi Apa usa kisAnakI sahAyatA na karate aura use itanI jaldI yahA~ pahu~canemeM samartha na kara dete to mere mitra mallikakI bhI ijjata na bctii| Apane use bhI duHkhakUpase girate hue bacAyA aura mere naukarakI bhI rakSA kI / mahArAja, jisa taraha Apa 'satya' ko dekhate haiM, usI taraha yadi sAre manuSya dekhane lageM to jagat kitanA sukhI ho jAya ! agaNita pApake mArga banda ho jAya~ aura puNyake mArga khula jAya~ / maiMne nizcaya kiyA hai ki maiM buddha bhagavAnake isa dayAmaya dharmakA pracAra karaneke lie apanI kozAmbI nagarImeM eka vihAra banavAU~ aura usameM Apa tathA aura dUsare zramaNa mahAtmA Akara logoMko sanmArga sujhaaveN| . kozAmbImeM pANDu jauharIkA 'vihAra ' bana cukA hai| usameM saikar3oM vidvAn aura dayAmUrti zramaNa rahate haiN| thor3e hI samayameM vaha eka suprasiddha vihAra ginA jAne lagA hai| dUra dUrake dharma-pipAsu loga vahA~ upadeza sunaneke lie AyA karate haiM / __ pANDu jauharI bhI aba eka suprasiddha jauharI ho gayA hai| usakI yazogAthAyeM dUra dUra taka suna par3atI haiN| . kozAmbIke samIpa hI eka rAjAkI rAjadhAnI thii| rAjAne apane khajAMcIko AjJA dI ki pANDu jauharIkI mArphata eka acchA sonekA mukuTa banavAyA jAve aura usameM bahumUlyase bahumUlya ratna jar3avAye jaaveN| Jain Education.nternational For Personal & Private Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 khajA~cIne tatkAla hI AjJAkA pAlana kiyA aura pANDuke pAsa mukuTa taiyAra karavAnekA saMdezA bheja diyaa| ___ mukuTa taiyAra ho gayA / pANDu use lekara aura usake sAtha bahutase javAharAta tathA sone cA~dI Adike AbhUSaNa lekara ukta rAjadhAnIkI ora calA / usane apanI rakSAke lie 20-25 sipAhI bhI sAtha le liye / sipAhI khUba majabUta aura bahAdura the| isalie use AzA thI ki maiM nirvighnatAse abhISTa sthAnapara pahu~ca jAU~gA / jisa samaya pANDu apane rasAleke sahita eka jaMgalako pAra kara rahA thA, usI samaya pAsake do parvatoMke bIcamese 50-60 AdamiyoMkI eka astrazastroMse sajI huI TolI AI aura usane isapara eka sAtha AkramaNa kiyA / sipAhI bahuta bahAdurIke sAtha laDe parantu antameM unheM hAranA par3A aura Dakaita sArA mAla lekara campata ho gaye! ila lUTase pANDukA kArobAra miTTImeM mila gayA / use AzA thI ki mukuTake sAtha merA aura bhI bahuta sAmAna ukta rAjadhAnImeM kaTa jAyagA, isalie usane apanA sarvasva lagAkara dUsarI taraha-tarahakI rcAjeM taiyAra karAI thiiN| parantu ve saba hAthase calI gaI aura vaha bilakula kaMgAla ho gyaa| ___ pANDuke hRdayapara isakI bar3I coTa lagI; parantu vaha cupacApa yaha socakara saba duHkha sahane lagA ki yaha saba mere pUrvakRta pApoMkA phala hai| maiMne apanI javAnIke dinoMmeM kyA logoMko kucha kama satAyA thA ! aba yaha samajhanA mere lie kucha kAThana nahIM ki jo bIja boye the unhIMke ye phala haiM / aba pANDuke hRdayameM dayAkA sotA bahane lagA / vaha samajhane lagA ki duHkha kaise hote haiM aura isase usakI For Personal & Private Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291 jIvamAtrapara dayA karanekI bhAvanA dRDha hone lgii| usakA hRdaya pUrva kauke pazcAttApase dinapara dina pavitra aura ujjvala jhene lgaa| pANDuko apanI nirdhanatAkA jarA bhI duHkha nahIM hotA / yadi use koI bar3A bhArI duHkha hai to vaha yahI ki aba vaha logoMkI bhalAI karanemeM aura zramaNoMko bulAkara unake dvArA dharmapracAra karanemeM asamartha ho gayA hai| ____kozAmbI nagarIke pAsake usI jaGgalameM jahA~ pANDu lUTA gayA thA eka bauddha sAdhu jA rahA hai| vaha apane vicAroMmeM masta hai| usake pAsa eka kamaNDalu aura eka gaTharIke sivA aura kucha nahIM hai| gaTharImeM bahutasI hastalikhita pustakeM haiM / jisa kapar3emeM ve pustake ba~dhI haiM vaha kImatI hai| jAna par3atA hai kisI zraddhAlu upAsakane pustaka-vinayase prerita hokara ukta kapar3A diyA hogaa| yaha kImatI kapar3A sAdhuke lie vipattikA kAraNa bana gyaa| luTeroMne use dUrahIse dekhakara sAdhupara AkramaNa kiyaa| unhoMne samajhA thA ki gaTharIke bhItara kImatI cIjeM hoMgI parantu jaba dekhA ki ve unake lie sarvathA nirupayogI pustakeM haiM, taba ve nirAza hokara cala diye| jAte samaya apane svabhAvake anusAra sAdhuko nIce DAlakara eka eka do do lAteM mAre binA unase na rahA gyaa| - sAdhu mArakI vedanAke mAre rAtabhara vahIM par3A rahA / dUsare dina sabere uThakara jaba vaha apanI rAha calane lagA, taba use pAsahIkI jhADImese hathiyAroMkI jhanajhanAhaTa aura manuSyoMkI cIkha cilAhaTa sunAI dii| usane sAhasa karake jhADIke samIpa jAkara dekhA to mAlUma huA ki ve hI luTere jinhoMne usakI durdazA kI thI apane hI dalake eka luTerepara AkramaNa kara rahe haiN| yaha luTerA DIlaDaulameM ina sabase balavAn aura For Personal & Private Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 bahAdura mAlUma hotA thaa| jisa taraha zikArI kuttoMse ghirA huA siMha kupita hokara unapara TUTatA hai aura unakA kacUmara banAne lagatA hai, usI taraha vaha unapara bhara jora prahAra kara rahA hai| kisIko girAkara lAtoMse kucalatA hai, kisIko talavArase yamalokakA rAstA dikhalAtA hai aura kisIkA pIchA karake phira lauTa AtA hai| yadyapi usakI zakti asAdhAraNa thI paraMtu pratipakSiyoMkI saMkhyA itanI adhika thI ki unake sAmane vaha Tika na sakA; usakI deha bIsoM ghAvoMse jarjara hogaI aura antameM vaha maraNonmukha hokara dharAzAyI ho gyaa| usake girate hI dUsara luTere vahA~se cala diye aura thoDIhI darameM eka saghana jhADIke bhItara adRzya ho gye| ___ isa laDAImeM daza bAraha luTere kAma Acuke the| zramaNane pAsa jAkara eka ekako acchI taraha dekhA to mAlUma huA ki usa bahAdura luTereke sivA aura sabake prANa pakherU ur3a gaye haiM / sAdhukA hRdaya bhara AyA / isa nirarthaka narahatyAse use bar3A duHkha huaa| aba vaha isa bAtakI ceSTA karane lagA ki yaha mumUrSa kisI taraha baca jAya / pAsa hI eka pAnIkA jharanA baha rahA thaa| usameMse kamaMDalu bhara tAjA pAnI lAkara usane eka cullU pAnI usakI aaNkhoNprchiddkaa| luTerene A~kheM khola dI aura isa taraha bar3abar3AnA zurU kiyA, -ve kRtaghnI kutte kahA~ cale gaye jinheM maiMne saikar3oM bAra apane prANoMkI bAjI lagAkara bacAyA thA / yadi maiM na hotA to na jAne kaba kisa zikArIke hAthase una kamajora kuttoMkI jAne calI gaI hotii| Aja una kuttoMko kyA ve saba bAteM bhUla gaI / zramaNa--bhAI, aba tU apane usa pApamaya jIvanake sAthiyoMko yAda mata kara / isa samaya to apanI AtmAkA cintavana kara aura For Personal & Private Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293 isa antakI ghaDImeM apanA sudhAra kara le / isa kamaNDalumeMse thoDAsA pAnI pI le aura mujhe ina ghAvoMkA ilAja karane de| zAyada maiM tere isa jIvanadIpakako bujhanese bacA skuuN|| luTerekI zakti kSINa ho gaI thii| usane zakti bhara prayatna karake kahA-maiMne kala eka sAdhuko apane sAthiyoM sahita bahuta burI taraha mArA thA / kyA tuma vahI ho ? aura kyA tuma mere usa anyAyakA badalA isa samaya merI sahAyatA karaneke rUpameM doge? yaha jala tuma kyoM lAye ho ? para aba tumhArA yaha saba prayatna vyartha hai| mere bhAI, isa jalase merI pyAsa to zAyada miTa jAyagI parantu mere jIvanakI aba AzA nahIM / una kuttoMne mujhe itanA ghAyala kara diyA hai ki maiM nizcayase mara jaauuNgaa| are kRtaniyo, mere sikhalAye hue dAva peca Aja tumane mere para hI AjamAye ! . zramaNa-" jaisA botA hai vaisA hI lunatA hai / " yaha akSara akSara satya hai / tUne apane sAthiyoMko lUTa mAra sikhalAI thI, isalie Aja usI lUTa mArakI vidyAko unhoMne tujhapara aajmaayii| yadi tUne unheM dayA sikhalAI hotI to Aja ve bhI tujhapara dayA krte| Uparako pheMkI huI geMda jisa taraha lauTakara phaiMkanevAle para hI AtI hai usI taraha dUsaroMke lie kiye hue bure bhale karma, karanevAleke hI Upara A par3ate haiN| - luTerA-isameM jarA bhI asatya nhiiN| mujhe ApakI pratyeka bAta ThIka mAlUma hotI hai / merI jo durgati huI vaha ucita hI huii| parantu mahArAja mere duHkhoMkA anta abhI kahA~ A sakatA hai ? maine agaNita * anyAya aura atyAcAra kiye haiN| una sabakA phala mujhe Age pIche kabhI na kabhI avazya bhoganA pdd'egaa| Apa kRpA karake mujhe koI aisA For Personal & Private Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAya batalAie jisase ina pApoMkA bojhA halakA ho jAya / isa . bojhese maiM itanA daba gayA hU~ ki aba mujhase zvAsa lete bhI nahIM banatA hai| zramaNa-bhAI, upAya to bahuta hI sugama hai / apanI pApa pravRttiyoMko jar3amUlase ukhAr3akara pheMka de, burI bAsanAoMko chor3a de, prANI mAtrapara dayA karanekA abhyAsa kara aura apane jAti bhAiyoMke lie . apane hRdayako dayAkA sarovara banA de|| - isake bAda zramaNa luTereke ghAvoMko jalase dhone lagA aura unapara eka prakArakI harI pattiyoMke rasako lagAne lagA / luTerA kucha samayake lie zAnta ho gayA aura phira bolA-he dayAmaya, maiMne abataka saba bure hI kAma kiye haiM, kisIkA bhalA to kabhI kiyA hI nahIM, apanI burI vAsanAoMke jAlameM maiM Apa hI Apa pha~sA aura aisA pha~sA ki aba usameMse nikalanA kaThina ho gayA hai| mere karma mujhe narakameM le jA rahe haiN| mujhe AzA nahIM ki inake mAre maiM mokSamArga para cala skuuN| zramaNa-isameM sandeha nahIM ki jo boyA hai use tumheM hI lunanA paDegA / kiye hue karmoMkA pariNAma avazya bhoganA paDatA hai; usase bacanekA koI upAya nahIM / to bhI sAhasa na chor3a baiThanA caahie| tumhAre hRdayameMse duSTatAkI mAtrA jyoM jyoM kama hotI jAyagI tyoM tyoM zarIrasambandhI Atmabuddhi bhI kama hotI jAyagI aura isakA phala yaha hogA ki tumhArI viSayoMkI lAlasA naSTa hone lgegii| __ acchA suno, maiM tumhe eka bodhaprada kathA sunAtA huuN| isase tumheM mAlUma hogA ki apanI bhalAImeM dUsaroMkI aura dUsaroMkI bhalAImeM apanI bhalAI samAI huI hai| dUsare zabdoMmeM, manuSyake karma usake aura dUsaroMke sukharUpa vRkSake mUla haiM: For Personal & Private Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 kadanta nAmakA eka jabardasta Dakaita thaa| vaha apane duSTakokA pazcAttApa kiye binA hI mara gayA, isase narakameM jAkara nArakI huaa| apane bure kamoMke asahya kaSTa usane aneka kalpaparyanta bhoge, parantu unakA anta nahI aayaa| itanemeM pRthvIpara buddhadevakA avatAra huaa| isa puNya samayameM unake prabhAvakI eka kiraNa narakameM bhI phuNcii| nArakiyoMko AzA hogaI ki aba hamAre duHkhoMkA anta AyA / isa prakAzako dekhakara kadanta uccasvarase kahane lagA-he bhagavan , mujhapara dayA karo, mujhapara kRpA karo, maiM yahA~ itane duHkhoMse ghira rahA hU~ ki unakI gaNanA nahI ho sktii| yadi maiM inase chUTa jAU~ to aba satyamArgapara avazya cluuNgaa| he bhagavan mujhe saMkaTase chuDAnemeM madada kro| " prakRtikA niyama hai ki bure kAma nAzakI ora jAte haiN| bure kAma yA pApa sRSTiniyamase viruddha haiM, asvAbhAvika haiM, isalie ve bahuta samaya taka nahIM Tika sakate-unakA kSaya hotA hI hai| parantu bhale kAma, dIrghajIvana aura zubha AzAkI ora jAte haiN| kyoMki ve svAbhAvika haiN| arthAt pApakarmoMkA to anta hai, paraMtu puNyakoMkA anta nhiiN| jisa taraha bAjareke eka dAnese usake bhuTTemeM hajAroM dAne lagate / haiM aura Age paraMparAse ve aura bhI agaNita dAnoMkI sRSTi karate haiM, usI taraha thoDAsA bhI bhalA kAma hajAroM bhale kAmoMkI baDhavArI karatA hai aura paramparAse ve bhale kAma aura bhI agaNita bhale kAmoMke sRSTA hote haiN| isa taraha bhale kAmoMse jIvako janma janmameM itanI dRDhatA prApta hotI hai ki vaha anantavIrya buddha hokara nirvANa padakA bhAgI hotA hai| . . kadantakA Akrandana sunakara dayAsAgara buddhadeva bole-kyA tUne kabhI kisI jIvapara thoDIsI bhI dayA kI hai ? dayA aba zIghra hI For Personal & Private Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 tere pAsa AyagI aura tujhe ina duHkhoMse chur3Ane zIghrakA prayatna kregii| parantu jaba taka tere manameMse dehamamatva, krodha, mAna, kapaTa, IrSA aura lobha naSTa nahIM ho jAyeMge, taba taka tU samasta duHkhoMse chuTakArA nahIM pA sakegA! ___ kadanta bahuta hI krUrasvabhAvI thA, isalie vaha yaha upadeza sunakara cupa ho rahA / buddhadeva sarvajJa the| unheM kadantake pUrva janmake sAre karma hathelI para rakkhe hue A~valeke samAna dikhane lge| unhoMne dekhA ki kadantane eka bAra thoDIsI dayA kI thii| vaha eka dina jaba eka jaMgalameMse jA rahA thA, taba apane Agese jAtI huI eka makarIko dekhakara usane vicAra kiyA thA ki isa makarI para paira dekara nahIM calanA cAhie, kyoMki yaha becArI niraparAdhinI hai / isake bAda buddhadevane kadantakI dazA para tarasa khAkara eka makarIko hI jAlake eka tantusahita narakameM bhejA / usane kadantake pAsa jAkara kahA,-le isa tantuko pakar3a aura isake sahAre Uparako car3ha cala / yaha kahakara makarI adRzya ho gaI aura kadanta bar3I kaThinAIse atizaya prayatna karake usa tantuke sahAre Upara car3hane lagA / pahale to vaha tantu majabUta jAna par3atA thA parantu aba vaha jaldI TUTa jAnekI taiyArI karane lagA / kAraNa, narakake dUsare dukhI jIva bhI kadantake pIche usI tantuke sahAre car3hane lage the| kadanta bahuta ghabar3AyA / use jAna par3A ki yaha tantu lambA hotA jAtA hai aura vajanake mAre patalA paDatA jAtA hai / hA~, yaha avazya hai ki merA bojhA to kisI taraha yaha sa~bhAla hI le jAyagA / abhI taka kadanta UparahIko dekha rahA thA, parantu aba usane nIcekI aura bhI eka dRSTi DAlI / jaba usane dekhA ki dalake dala nArakI mere hI tantuke sahAre Upara caDhe A rahe haiM, taba use cintA huI ki For Personal & Private Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 ina sabakA bojhA yaha kaise saMbhAlegA ! vaha ghabar3A gayA aura ekAeka bola uThA-" yaha tantu merA hai, ise tuma saba loga chor3a do|" basa, ina zabdoMke nikalate hI tantu TUTa gayA aura kadanta phira narakabhUmimeM jA par3A !! __kadantakA dehamamatva nahIM chUTA thA-vaha Apako hI apanA samajhatA thA aura satyake vAstavika mArgakA usako jJAna na thaa| antaHkaraNake kAraNa jo siddhi prApta hotI hai usakI zaktise vaha ajJAta thA / vaha dekhanemeM to jAlake tantuoM jaisI patalI hotI hai parantu itanI dRDha hotI hai ki haz2AroM manuSyoMkA bhAra saMbhAla sakatI hai / itanA hI nahIM, usameM eka vilakSaNatA yaha bhI hai ki vaha jyoM jyoM mArgapara adhika car3hatI hai tyoM tyoM apane Azrita pratyeka prANIko alpa parizramakI kAraNa hotI hai; parantu jyoM hI manuSyake manameM yaha vicAra AtA hai ki vaha kevala merI hai-satyamArgapara calanekA phala kevala mujhe hI milanA cAhie-usameM dUsarekA hissA na honA cAhie, tyoM hI vaha akSayya sukhakA tantu TUTa jAtA hai aura manuSya tatkAla hI svArthatAke gar3hemeM jA par3atA hai| svArthatA hI narakavAsa hai aura niHsvArthatA hI svargavAsa hai| apane dehameM jo 'ahaMbuddhi' yA mamatvabhAva hai, vahI naraka hai / zramaNakI kathA samApta hote hI maraNonmukha luTerA bolA-mahArAja, maiM makarIke jAlake tantuko pakaDhU~gA aura agAdha narakake gar3hemese apanI hI zaktikA prayoga karake bAhara nikluuNgaa| __ luTerA kucha samayake lie zAnta ho rahA aura phira apane vicAroMko sthira karake bolane lagA-" pUjya mahArAja, suno maiM Apake pAsa apane pApoMkA prAyazcitta karatA huuN| maiM pahale kozAmbIke prasiddha For Personal & Private Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 jauharI pANDuke yahA~ naukara thA; merA nAma mahAdatta thaa| eka bAra usane mere sAtha atizaya krUratAkA vartAva kiyA, isalie maiM usakI naukarI chor3akara cala diyA aura luTeroMke dalameM milakara unakA saradAra bana gayA / kucha samaya pIche maiMne apane guptacaroMke dvArA sunA ki pANDu ina jaMgaloMmese eka rAjAke yahA~ bahutasA dhana lekara jAnevAlA hai / basa, maiMne usapara AkramaNa kiyA aura usakA sArA mAla lUTa liyA / aba Apa kRpA karake usake pAsa jAie aura merI orase kahie ki tumane jo mujhapara atyAcAra kiyA thA usakA vaira maiMne antaHkaraNase sarvathA dUra kara diyA hai aura maiM apane usa aparAdhakI kSamA mA~gatA hU~ jo maiMne tumapara DA~kA DAlake kiyA thA / jisa samaya maiM usake yahA~ naukarI karatA thA, usa samaya usakA hRdaya pattharake samAna kaThora thA aura isa lie maiM bhI usakI nakala karake usIke jaisA ho gayA thA / vaha samajhatA thA ki jagatameM svArthako hI vijaya milatA hai; parantu maiMne sunA hai ki aba vaha itanA paropakArI aura parArthatatpara hogayA hai ki use loga bhalAI aura nyAyakA avatAra mAnate haiM ! usane aba aisA apUrva dhana saMgraha kiyA hai ki na to usako koI curA sakatA hai aura na kisI taraha naSTa kara sakatA hai / abhI taka merA hRdaya burese bure kAmoMmeM ekaraMga ekajIva ho rahA thA; parantu aba maiM isa andhakArameM nahIM rahanA cAhatA / mere vicAra bilakula badala gaye haiM / burI vAsanAoMko aba maiM apane hRdayase dhokara sAfa kara rahA huuN| mere maranemeM abhI jo thoDIsI ghar3iyA~ bAkI haiM, unameM maiM apanI zubhecchAoMko bar3hAU~gA jisase mara jAneke bAda bhI mere manameM ve icchAyeM jArI raheM / taba taka Apa pANDuse jAkara kaha dIjie ki tumhArA vaha kImatI mukuTa jo tumane For Personal & Private Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 rAjAke lie taiyAra karAyA thA aura tumhArA aura bhI sArA dhana isa pAsakI guphAmeM gar3hA huA hai so use jAkara le jaao| isakA patA mere kevala do vizvAsI sAthiyoMko hI thA; aba ve mara cuke haiN| . ___ yadi eka bhI nyAyamUlaka kAma mujhase bana jAyagA to usase mere pApoMkA kucha bhAga avazya kama hogA, merI mAnasika apavitratAkA bhI kucha aMza dhula jAyagA aura mokSamArgapara car3hanekA koI vAstavika avalambana mujhe mila jAyagA / isa lie isa samaya mujhe isa nyAyamUlaka kAryake dvArA hI apanI bhalAIkA prAraMbha kara denA ucita jAna par3atA hai| __isake bAda mahAdattane usa guphAkA patA ThikAnA ThIka ThIka *batalA diyA jisameM ki pANDukA dhana gar3A thA aura kucha samayameM usane zramaNa mahAtmAkI hI godameM sira rakkhe hue apanI jIvanalIlA samApta kara dii| . . zramaNa mahAtmAne kozAmbImeM jAkara pANDuse sArA vRttAnta kahA aura pANDune tatkAla hI bahutase sipAhiyoMke sAtha guphAmeM Akara apanA sArA dhana nikalavA liyA / isake bAda usane mahAdatta aura dUsare luTeroMke mRtaka zarIroMkA sanmAnapuraHsara bhUmidAha kiyA / usa samaya mahAdattake cabUtareke pAsa khar3e hokara zrIpAnthaka zramaNane nimnalikhita upadeza diyAH " hama Apa hI burA kAma karate haiM aura Apa hI usakA phala bhogate haiN| isI taraha hama Apa hI usa bureko dUra kara sakate haiM . aura Apa hI usase zuddha ho sakate haiM / arthAt pavitratA aura apavitratA donoM hI hamAre hAthameM haiM / dUsarA koI bhI hameM pavitra nahIM kara For Personal & Private Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakatA hai, hameM svayaM hI pavitra honekA prayatna karanA cAhie / buddha bhagavAnakA bhI yahI upadeza hai| - " hamAre karma brahmA viSNu Izvara athavA aura kisI devake banAye hue nahIM haiM / ve saba hamAre hI kiye hue kAmoMke paripAka haiN| mAtAke garbhake samAna hama apane hI karmarUpI garbhasthAnameM avatAra lete haiM aura ve karma hI hameM saba oroMse lapeTa lete haiN| hamAre ina koMmeMse bure karma to hamAre lie zApa tulya hote haiM aura bhale karma AzIrvAda tulya . hote haiN| isa taraha hamAre karmoMke bhItara hI mokSaprAptikA bIja chupA . huA hai|" pANDu apanA saba dhana kozAmbI le gayA aura usakA bar3I sAva'dhAnIse sadupayoga karane lgaa| apanA kArobAra bhI aba usane khUba bar3hAyA aura usase jo AmadanI baDhI use vaha paropakArake kAmoMmeM jI khola karake kharca karane lgaa| eka dina jaba vaha maraNazayyApara par3A thA, taba usane apane gharake saba putraputriyoM aura pote potiyoMko apane pAsa bulAkara kahAH___ mere pyAre bAlako, kabhI kisI kAmako nirAza hokara nahIM chor3a denA / yadi kisI kAmameM saphalatA prApta na ho to usakA doSa kisI . aurake sira na DAlanA / apanI asaphalatA aura duHkhoMke kAraNoMkA patA apane hI koMmeM lagAnA cAhie aura unake dUra karanekA yatna karanA caahie| yadi tuma abhimAna yA ahaMkArakA paradA haTA doge to una kAraNoMkA patA bahuta jaldI lagA sakoge aura unakA patA laga jAyagA taba unameMse nikalanekA mArga bhI tumheM bahuta jaldI sUjha jaaygaa| duHkhake upAya bhI apane hI hAthameM haiN| tumhArI A~khake Age -mAyAkA paradA na AjAya, isakA hamezA qhayAla rakhanA aura mere For Personal & Private Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jIvanameM jo vAkya akSarazaH satya siddha hue haiM unakA smaraNa nirantara karate rhnaa| ve vAkya ye haiM:___ jo dUsaroMko duHkha detA hai vaha mAno svayaM Apako hI duHkha detA hai aura jo dUsaroMkI bhalAI karatA hai, vaha apanI hI bhalAI karatA hai| dehamamatvakA paradA haTate hI svAbhavika satyakA mArga prApta ho jAtA hai| yadi tuma mere ina vacanoMko smaraNa rakkhoge aura unake anusAra calanekA prayatna karate rahAge to apanI mRtyuke samaya bhI tuma acche kamoMkI chAyA meM rahoge aura isase tumhArA jIvAtmA tumhAre zubha. - kAmoMse amara ho jaaygaa| * . dAnavIra seTha hukamacandajIkI saMsthAyeM / indorake suprasiddha seTha zrImAn hukamacandajIne apanI cAra lAkhakI. rakamakA nimna likhita kAryoMmeM ba~TabArA karanekA nizcaya kiyA hai: 10000 ) tukkogaMja-indorake udAsInAzramake lie| 65000 ) svarUpacanda hukamacanda di0 jaina mahAvidyAlayakI imAratake lie| 200000.) ukta vidyAlayake vyavanirvAhake lie| 15000 ) kaMcanabAI di0 jaina zrAvikAzramakI imAratake lie| 85000 ) ukta Azramake vyayanivAhake lie| isake sAtha eka auSadhAlaya bhI rhegaa| * zrIyukta paM0 phatehacanda kapUracanda lAlanakRta 'zramaNa nArada' nAmaka gujarAtI pustakake AdhArase parivartita karake galparUpameM likhit| For Personal & Private Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25000 ) nasiyAkI dharmazAlAmeM lagA diye gye| ... 400000 ) saba rakamoMkA jodd'| gata 22 aprelako isa kAryake lie indorameM eka sabhAkI gaI thI aura usakA sabhApatitva rAyabahAdura seTha kaztUracandajIko diyA gayA thaa| sabhAmeM bAharI logoMkI AI huI sammatiyA~ tathA patrasampAdakokI rAyeM sunAI gaI thIM aura pIche sarva sammatise seThajIne apanA nizcaya prakaTa kiyA thaa| saba logoMkI rAyase yaha bhI taya huA hai ki ukta saba saMsthAyeM eka TUsTa-kameTI aura eka prabandhakAriNI kameTIke adhIna rheNgii| maMtrIkA kArya lAlA hajArIlAlajI agravAlako soMpA gayA hai| seTha svarUpacanda hukamacanda vidyAlayameM saMskRta aura a~garejIke dovibhAga rheNge| vidyAlayake sAtha eka borDiMga bhI rahegA jisameM lagabhaga 100 vidyArthI raha skeNge| saMskRta vidyArthiyoMko vyavahArika zikSA aura a~garejIke vidyArthiyoMko pratidina 2 ghaNTekI dharmazikSA Avazyaka hogii| abhI seThajIkI orase jo ' hukamacanda borDiMga skUla' cala rahA thA, vaha isameM zAmila kara diyA jaaygaa| ____ lAlA hajArIlAlajIkI orase abhI hAla hI jo vijJApana prakAzita huA hai, usake AdhArase hamane ukta vivaraNa diyA hai| jaba sarva sammatise ukta dAnavibhAga ho cukA hai, taba isa viSayameM tarka vitarka karanekI athavA kucha raddobadalakI sammati denekI AvazyakatA nahIM hai; kisIko AdhikAra bhI nahIM hai| apanI apanI sammati jinheM denA thI ve saba pahale de hI cuke haiN| aba hama saba kA yahI kartavya hai ki jo saMsthAyeM kholI jA rahI haiM ve acchI tarahase caleM, unase pUrA pUrA lAbha uThAyA jAya aura unake lie yogya saMcA For Personal & Private Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 laka mila jAveM, ina saba bAtoMke lie apanI zakti bhara prayatna kareM, sadAcArI suyogya kAryakartA DhU~Dha deM, saMsthA-saMcAlana-sambandhI acchI sUcanAyeM deM aura yadi bana sake to saMsthAoMke lie svayaM apanA jIvana arpaNa kara deM / seThajIko bhI cAhie ki ve isa ora pUrA pUrA dhyAna deN| kyoMki unakA yaha mahAn dAna taba hI phalIbhUta hogA jaba ukta saMsthAyeM vAstavika saMsthAoMkA rUpa dhAraNa kreNgii| hamArI choTIsI samajhameM saMsthAoMke kholanekI apekSA unakA acchI tarahase calA denA bahuta hI kaThina hai aura jainasamAjameM to yaha kArya aura bhI adhika kaThina hai| kyoMki usameM suyogya saMcAlakoMkI bahuta bar3I kamI hai| apanI ina saMsthAoMkI dekharekhake lie seThajIko svayaM bhI pratidina kamase kama do ghaNTekA samaya denekA nizcaya kara rakhanA cAhie / saMsthAoMke sambandhameM nIce likhI sUcanAoMpara dhyAna denekI AvazyakatA hai:. 1 jainiyoMke isa samaya kaI saMskRta vidyAlaya haiM, isalie isa saMskRta vidyAlayameM unase kucha vizeSatA honI cAhie / eka to yaha ki isameM ucca zreNIkA saMskRta sAhitya par3hAyA jAya aura vaha purAnI nahIM kintu navIna zikSApaddhatise par3hAyA jAya / abhI jina pAThazAloMmeM saMskRtakI zikSA dI jAtI hai vahA~ pahale saMskRtakA vyAkaraNa aura phira saMskRta bhASA paDhAI jAtI hai| parantu isa vidyAlayameM pahale saMskRta bhASA par3hAI jAya aura pIche usakA vyAkaraNa / svAbhAvika niyama bhI yahI hai| manuSya pahale bhASA sIkhatA hai aura pIche usake niyama / bhASAke bana cukane para vyAkaraNa banatA hai / sArI duniyA meM isI kramase zikSA dI jAtI hai; saba jagaha bhASA AjAne para hI vyAkaraNa sikhalAyA jAtA hai| phira saMskRtake lie hI yaha anokhA DhaMga kyoM ? a~garejI bhI For Personal & Private Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ to hamAre laDake par3hate haiN| usake skUloMmeM bhI pahale bhASA aura pIche vyAkaraNa par3hAnekI paddhati hai / taba saMskRta bhI isI paddhati se kyoM na par3hAI jAya ? jisa samaya bAlakoMko saMskRtakA kucha bhI jJAna nahIM hotA hai usa. samaya unheM zuSka aura kliSTa vyAkaraNa sUtroMko raTanA par3atA hai| isase unakA eka to samaya bahuta jAtA hai, dUsare unakA saMskRtakA jJAna paripakva nahIM hotA aura tIsare isa avasthAmeM kevala smaraNa zaktikA upayoga hote rahanese unakI kalpanAzakti aura vicArazakti kSINa nikammI ho jAtI hai| Age unakI buddhikA vikAsa nahIM hone pAtA hai / hamArA abhiprAya yaha nahIM hai ki vyAkaraNakA par3hAnA hI burA hai athavA usakA svalpa jJAna hI yatheSTa hai / hama cAhate haiM ki saMskRta bhASAke samajhanekI zakti ho jAne para usakA vyAkaraNa par3hAyA jAya aura vaha sampUrNa par3hAyA jAya / isa paddhatise. bahuta kama parizramase vyAkaraNakA acchA jJAna ho sakatA hai / isake sivA prAraMbhameM jo vyAkaraNa grantha par3hAyA jAya vaha naye DhaGgakA ho-purAne sUtrabaddha vyAkaraNa zurUmeM na par3hAye jAveM / isa DhaMgake . vyAkaraNase eka to parizrama bahuta kama paDatA hai, dUsare ve vidyArthI jo ki varSa do varSa hI par3hakara vidyAlaya chor3a dete haiM unako bahuta lAbha hotA hai| abhI aise vidyArthiyoMkI bar3I durdazA hotI hai| kyoki purAne vyAkaraNa itane kaThina haiM ki varSa do varSameM unameM unakA praveza hI nahIM hotA hai aura isalie vidyAlaya chor3a denepara ve itanA jJAna bhI. sAthameM nahIM le jAte ki usase sarala saMskRta granthoMkA bhI svAdhyAya kara sakeM becAre rAta dina ghoMTa ghoMTa kara magaja khAlI karate haiM para antameM kore raha jAte haiM / pro. vinayakumAra sarakAra ema. e. ne thor3e dina pahale saMskRtazikSAvijJAna nAmakA eka bahuta hI uttama For Personal & Private Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 305 graMtha banAyA hai| isake par3hanese bahuta jaldI aura bahuta thor3e parizramase saMskRtakA jJAna ho jAtA hai| yahI athavA isI DhaMgakI dUsarI pustakoMke par3hAnekA vidyAlaya meM prabandha honA cAhie / jahA~ taka hama jAnate haiM isa vidyAlaya meM saMskRtake vidyArthiyoMko vyavahAropayogI a~garejI zikSA denekA to prabandha kiyA hI jAyagA aura usakI z2arUrata bhI hai; para sAtha hI hamArI prArthanA garIba hindI ke lie bhI hai / isakI ora bhI dayAdRSTi honI cAhie / hamArI samajhameM isake binA na to saMskRtake vidvAn deza, dharma yA samAjakA kalyANa kara sakate haiM aura na a~garez2Ike vidvAnoMse hI hameM kucha lAbha hotA hai / para na isakI gujara a~garejI skUloM aura kaoNlejoMmeM hai aura na saMskRtake vidyAlayoMmeM ! a~garejIke vidyAlayoMmeM to vaha isa kAraNa nahIM phaTakane pAtI ki unakA adhikAra videzI yA videzI bhAvApanna aphasaroMke hAtha meM hai, parantu saMskRta ke vidyAlaya hamAre hAtha meM haiM to bhI Azcarya hai ki unake daravAje isake lie banda haiM ? yaha bar3e hI duHkhakA viSaya hai| jainiyoMkI saMskRta pAThazAlAoMne isa samaya taka jitane saMskRtajJa taiyAra kiye haiM unameM se eka doko choDakara koI bhI isa yogya nahIM ki apane vicAroMko lekhoM graMthoM yA vyAkhyAnoMke dvArA acchI hindI meM prakAzita kara ske| jo kucha ve par3he haiM vaha eka tarahase unake lie 'gU~gekA gur3a ' hai / saMskRta sAhitya meM kyA mahattva hai ve use dUsaroMke sammukha prakAzita nahIM karasakate aura yadi karanekA prayatna bhI karate haiM to unakI saMskRtabahula vilakSaNa ' paNDitAU' bhASAko sarva sAdhAraNa samajha nahIM sakate / tatra batalAie, aise paNDitoMko taiyAra karake jainasamAja kyA lAbha uThAyagA ? isa bar3I bhArI truTiko pUrNa karanekA isa vidyAlaya meM khAsa prayatna honA cAhie / pratyeka For Personal & Private Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 kakSA meM hindIkI par3hAI Avazyaka kara dI jAya aura antima kakSA taka usakA itanA jJAna karA diyA jAya ki vidyArthI hindIke acche jAnakAra aura lekhaka bana jaaveN| yadi ucita samajhA jAya to prAraMbhakI kakSAoMmeM dharmazAstra Adi eka do viSaya hindImeM hI par3hAye jAnekA prabandha kiyA jaay| 3. Ajakalake jamAnemeM kevala nyAya, vyAkaraNa, kAvya, aura dharmazAstrake jJAnase kAma nahIM calasakatA-kevala inhIMke jJAtAoMkI vidvAnoMmeM bhI gaNanA nahIM ho sakatI hai| kevala inhIM viSayoMke jAnanevAle isa samaya kAryakSetrameM avatIrNa nahIM ho skte| zAyada pUrvakAlameM bhI inake sivA anyAnya viSayoMke jAnanekI jarUrata thii| zrIsomadevasUrine apane nItivAkyAmRtameM kahA hai ki "sA khalu vidyA viduSAM kAmadhenuH, yato bhavati samastajagataH sthitiparijJAnam / lokavyavahArajJo hi mUkhoM'pi sarvajJaH anyastu prAjJo'pyavajJAyata eva / te khalu prajJApAramitAHpuruSAH ye kurvanti pareSAM pratibodhanam / anupayoginA mahatApi ki jaladhijalena / " arthAt "jisase sAre jagatakI sthitiyoMkA jJAna hotA hai-duniyAkI sArI bAtoMkI jAnakArI hotI hai, vaha vidyA vidvAnoMke lie kAmadhenu yA icchita phaloMkI denevAlI hai| vaha mUrkha yA binA par3hA likhA bhI sarvajJa hai jo lokavyavahArajJa hai-duniyAkI sArI vyavahAropayogI bAtoMko jAnatA hai; parantu jo korA paNDita hai-use koI nahIM pU~chatA; usakI saba jagaha avajJA hotI hai| jo dUsaroMko samajhA sakatA hai-dUsaroMke ajJAnako dUra karasakatA hai vahI saccA buddhimAn hai kintu jisakI vidyA nirupayogI hai-kisIke kAma nahIM AsakatI hai, vaha kisI kAmakA nhiiN| samudrake jalakA kucha pAra nahIM, parantu jaba vaha kisIke pIneke kAmakA nahIM taba usakA honA na honA barAbara hai| " zrIso For Personal & Private Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 307 madevasUrike ukta vAkyoMse yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki.hameM kaise upayogI kAryakSama aura sacce vidvAnoMkI jarUrata hai| ve kevala nyAya vyAkaraNAdi raTe hue paNDitoMko kisI kAmakA nahIM batalAte haiN| lokavyavahArajJatA aura duniyAkI sthitiyoMke jJAnapara unhoMne bahuta hI adhika jora diyA hai| ata eva nyAya-vyAkaraNa-kAvya-dharmazAstrake sAtha sAtha Avazyaka hai ki vidyArthiyoMko gaNita, bhUgola, itihAsa, padArthavijJAna Adi vyavahAropayogI viSaya bhI hindImeM sikhalAye jAveM aura vartamAna sAmAjika dhArmika rAjanItika aura vaijJAnika sthitiyoMkA bhI jJAna karAyA jaay| isake binA paNDita bhale hI taiyAra ho jAveM, para sacce vidvAn na ho skeNge| , 4. jIvikopayogI zikSA deneke viSayameM to kucha Adhika kahanekI jarUrata hI nahIM hai| isake lie pahale kaI bAra likhA jA cukA hai| saba hI jAnate hai ki 'srvaarmbhaastnnddulaaprsthmuulaaH| ____5. saMbhava hai ki bahutase loga yaha kaha uThe ki itane adhika viSaya eka sAtha kaise paDhAye jA sakate hai ? jainasamAjake eka prasiddha paNDitajIkA to yaha siddhAnta hai ki adhika viSayoMkI zikSA denase vidyArthI vidvAn bana hI nahIM sakate aura isalie ve apanI pAThazAlAke vidyArthiyoMkoM sUkhA nyAya aura vyAkaraNa raTAteM haiM-kahaneke lie thor3A bahuta dharmazAstra bhI sAtha lagA rakkhA hai| parantu isa prakArake vicAra unhIM logoMke haiM jo vartamAna zikSApraNAlIse sarvathA aparacita haiM-zikSAkI paribhASA bhI jo nahIM jAnate aura kisI tarahase grantha kaNTha kara leneko hI vidvattA samajhate haiM / vAstavameM vicAra kiyA jAya to kisI eka viSayako par3hakara koI kisI viSayakA bhI acchA marmajJa nahIM ho sakatA hai| eka viSayakA marma samajhaneke lie usake sahakArI For Personal & Private Use Only .
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsare viSayoMko bhI jAnanekI jarUrata rahatI hai| vyAkaraNakA marmajJa koI taba taka nahIM ho sakatA jaba taka sAhityakA jJAna prApta na kara le| dharmazAstroMkA marma tabataka nahIM samajhA jA sakatA jabataka manuSyameM itihAsa, vijJAna, bhUgola, samAjazAstra, dezakAla AdikA jJAna na ho| kAvyakA marmajJa vaha ho sakatA hai, jo mAnasazAstrakA jJAtA ho, manuSyasamAjake bhItarI bhAvoMse paricita ho aura prakRtike muktakSetra meM jo varSoMtaka svacchanda vicaratA rahA ho| isalie pratyeka viSayameM niSNAta karaneke lie usa viSayake sahakArI viSayoMke sAdhAraNajJAnakI bahuta bar3I AvazyakatA hai / isalie jo U~ce darjekI zikSAsaMsthAyeM haiM unameM mukhya viSayoMke sAthasAtha dUsare apradhAna viSayoMkA bhI sAdhAraNa jJAna karA denekA prabandha rahatA hai| bAlakoMkI prakRti bhI, aisI hI hotI hai ki ve lagAtAra eka do viSayoMko jI lagAkara nahIM par3ha sakate haiM; ghaNTe do ghaNTe par3haneke bAda eka viSayase unakA jI Uba uThatA hai| taba Avazyaka hotA hai ki unheM koI dUsarA viSaya par3hAyA jAya aura usake bAda aura koI tIsarA / isa taraha vidyArthiyoMkI yogyatAke anusAra eka sAtha kaI viSaya bahuta acchI tarahase par3hAye bhI sakate haiN| zikSAvijJAnake jJAtA isa bAtapara dhyAna rakhakara ki vidyArthiyoMke mastakapara adhika bojhA na par3a jAya-unheM adhika parizrama na karanA par3e-pratyeka kakSAmeM kaI viSayoMke paDhAnekA prabandha kara sakate haiN| 6. saMskRta pAThazAlAoMke paThanakramameM sabase bar3A vivAda isa bAta para upasthita hotA hai ki jainagrantha par3hAye jAveM yA janetara vidvAnoM ke banAye hue grantha par3hAye jAveM / isa viSayameM bhI hama apanI kSudra sammati de denA cAhate haiM / yaha vivAda dharmazAstroMko lekara nahIM hotA; For Personal & Private Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 309 isameM saba hI sahamata haiM ki jainasaMsthAoMmeM jainadharmake hI grantha par3hAye jAnA cAhie / vivAda hai vyAkaraNa, nyAya, sAhityake granthoMko lekr| kucha sajjana yaha kahate haiM ki ina tInoMkI zikSA kevaLa jaina vidvAnoMke banAye hue granthoMse dI jAya aura kucha logoMkA khayAla hai ki jainetara vidvAnoMke grantha paDhAye jAveM / isa pichale khayAlake jo loga haiM ve prativarSa sarakArI yUnIvarsiTiyoMkI saMskRta parIkSAyeM diyA karate haiM / para hamArI samajhameM ina donoMke bIcakA mArga acchA hai / sabase pahale hameM isa bAtapara dhyAna denA cAhie ki hamAre vidyArthI ina viSayoMmeM acche vyutpanna ho jAveM-ajaina vidyAlayoMke paDhanevAloMkI apekSA unakA jJAna kama na raha jAya aura isake bAda yaha vicAra karanA cAhie ki hamAre jaina vidvAnoMke granthoMkI avajJA na hounakI prasiddhike mArgameM rukAvaTa na ho / kevala isI khayAlase ki yaha jaina vidvAnkA banAyA huA hai koI grantha paThanakramameM bharatI kara liyA jAya aura usase vidyArthiyoMko vAstavika bodha na ho to yaha ThIka nhiiN| isI taraha amuka grantha amuka yUnIvarsiTImeM par3hAyA jAtA hai, isa lie hama bhI paDhAveM isa khayAlase koI jainetara grantha bharatI kara liyA jAya aura usase acchA bodha na ho tathA usI viSayakA usase acchA jainaprantha par3A rahe, to yaha bhI ThIka nahIM hai| granthoMkI yogyatA, upayogitA Adipara sabase adhika dRSTi rakhanI cAhie, unake racayitA oMke viSayameM kama / vyAkaraNa aura sAhityakA dharmase koI vizeSa sambandha nahIM hai / pratyeka vyAkaraNa 'puruSaH puruSau puruSAH' hI siddha karegA, cAhe vaha jainAcAryakA banAyA huA ho aura cAhe vaidika bauddha yA IsAI vidvAnkA / dekhanA yaha cAhie ki sugama aura alpaparizramasAdhya kauna hai? yadi zAkaTAyana yA jainendra sampUrNa aura sugama For Personal & Private Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, to koI jarUrata nahIM ki durUha pANinIyake par3haneke lie vidyArthI lAcAra kiye jAveM aura yadi DA0 bhANDArakarakI mArgopadezikA acchI hai to kyA AvazyakatA hai ki saMskRtameM sAdhAraNa praveza cAhanevAle vidyArthI kAtantra yA laghukaumudIke sUtra ghoMTA kareM ? ___ jaina vidvAnoMne nyAyake granthoMmeM agAdha pANDitya pradarzita kiyA hai| isa viSayake hamAre yahA~ saikar3oM grantha maujUda haiM / ataH isa viSayameM anyAnya naiyAyikoMke granthoMkI apekSA karanekI hameM jarUrata nahIM / to bhI isa viSayameM hameM itane kaTTara na bana jAnA cAhie ki dUsaroMke granthoMko pAsa bhI na Ane deN| yadi prAraMbhika jJAna karanevAle tarkasaMgraha jaise Rmika grantha hamAre yahA~ na hoM aura aisA nyAyazAstriyoM ke mu~hase sunA bhI hai, to unheM bharatI kara lenemeM saMkoca na karanA caahie| isake sivA U~cI kakSAoMke vidyArthI yadi anyamatake nyAyagrantha bhI par3hanA cAheM to unake par3hAnekA prabandha kara denA burA nahIM hai| vidvAnoMko sabahIke grantha par3hanekI AvazyakatA hai| kAvya nATaka alaGkArAdike grantha bhI hamAre yahA~ bahuta haiM; parantu hamArA yaha vibhAga nyAyAdi vibhAgoMke samAna pUrNa nahIM hai / yadyapi hamAre kaI kAvyagrantha sAhityAkAzake camakate hue tAre haiM to bhI yadi hama cAheM ki apane vidyArthiyoMko kAlidAsa bhavabhUti Adike grantha bilakula hI na paDhAveM to hamArI samajhameM unakA sAhitya-jJAna bahuta adhUrA raha jAyagA aura yaha unapara eka prakArakA anyAya hogA / jaba yaha koI dharmakA viSaya nahIM hai taba isameM itanA adhika kaTTara honekI z2arUrata nahIM hai| hamAre jo acche acche kAvya haiM unako prasiddhimeM lAnA, unako pAThyagrantha banAnA, yaha hamArA kartavya hai| kyoMki philahAla unakA Azraya denevAle hama hI haiN| parantu sAtha hI hameM isa viSayakA For Personal & Private Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 vizeSa jJAna prApta karaneke lie auroMke kAvyoMko bhI par3hanA caahie| hamArA to yahA~ taka khayAla hai ki hama apane kAvyoMkI khUbiyA~ sarva sAdhAraNameM taba hI prakaTa kara sakeMge jaba auroMke kAvyoMko acchI taraha pddh'eNge| nATaka aura alaMkArake grantha to hameM auroMke par3hanA hI par3eMge / kyoMki ina viSayoMke hamAre koI acche grantha abhItaka prakAzita hI nahIM hue haiN| --- 7. ukta saba bAtoMkI vyavasthA vidyAlayameM taba ho sakegI jaba usameM eka acche vidvAnakI niyukti ho / yaha vidvAn prAcIna aura avIcIna zikSApraNAlIkA jJAtA ho, zikSAvibhAgameM kAma kiyA huA ho, saMskRtakA zAstrI aura a~garejIkA prejyueTa ho / jahA~taka hama 'jAnate haiM jainiyoMmeM aise vidvAnakI prApti nahIM ho sakatI hai / isalie kisI ajainako hI bulA lenA cAhie / zAyada yaha bAta kucha loga pasanda na kareM parantu ise pasanda kiye binA vidyAlaya kadApi unnati na kara skegaa| isa viSayameM saThejIko acchI taraha vicAra kara lenA cAhie / dharmazikSAmeM isase bAdhA nahIM AsakatI / dharmazikSAkA korsa kameTI banA degI aura usake lie jainI paNDitoMko niyata kara degI-usameM ukta ajaina vidvAn dekharekha rakkhegA aura paDhAnake DhaMga Adike viSayameM sUcanA karatA rahegA-isake Age aura kucha hastakSepa nahIM karegA / basa, isase saba Dara dUra ho jaaygaa| 8.vidyAlayameM vRttiprApta chAtra cAhe kama rakkhe jAveM, para eka priMsipAla (ajaina), eka supariTeMDeMTa, eka dharmazAstrI, eka hindI adhyApaka, eka vaiyAkaraNa aura sAhityajJa aura eka naiyAyika, itane karmacArI bahuta acchI yogyatAke acchA vetana dekara rakkhe jAveM / inake sivA eka do adhyApaka aura bhI raheM / yaha smaraNa rakhanA cAhie ki adhyApaka For Personal & Private Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 gaNa jitane hI yogya hoMge, vidyAlaya utanA hI acchA aura Adarza bnegaa| ____9 ' seTha hukamacanda borDiMga skUla ' abhItaka judA calatA thaa| usameM lagabhaga 125) mAsika kharca hotA thA / aba vaha vidyAlayameM zAmila kara diyA jAyagA; parantu yaha mAlUma na huA ki ukta 125) mAsika vidyAlaya phaNDameM diyA jAyagA yA nhiiN| hamArI samajhameM seThajIke naye dAnase usakA koI sambandha nahIM hai, isalie pahale dAnakI rakama isa do lAkhake sAtha avazya jor3a denI caahie| Aja itanA hI likhakara hama vizrAma lete haiN| udAsInAzrama aura zrAvikAzramake viSayameM Age likhA jaaygaa| karo saba dezakI sevA / bano mata bandhuo nyAre, prabhUke ho sabhI pyAre, ikaDe ho, karo sAre, sanAtana dezakI sevA // 1 // hRdayakI pranthiyA~ choDo, svaparake bhedako toDo, paraspara premako joDo, karo saba dezakI sevA // 2 // pragatike saMkha boja haiM, vivekI vIra jAge hai; paDe kyoM nIMdameM pyAro, karo saba dezakI sevA // 3 // na ho yadi dhana to tanahIse, na ho yadi zrama to dhanahIse, nahIM donoM to manahA~se, karo saba dezakI sevA // 4 karor3oM anna bina rote, sisakate prANa haiM khote, bahAkara premake. sote, karo saba dezakI sevA // 5 par3e lAkhoM a~dheremeM, phireM ajJAna-pheremeM, ujAro jJAnake dIpaka, karo sava dezakI sevA // 6 For Personal & Private Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ hajAroM roga dukha sahate, binA upacArake marate, dayAmRta ina pai barasAke, karo saba dezakI sevA // 7 sudustara rUr3hi-daladalase, ubAro, satyake balase, dikhAo dharmake pathako, karo saba dezakI sevA 8 bano utsAhase tAje, bajAo aikyake bAje, giroMko bhI uThA karake, karo saba dezakI sevA // 9 bano pahale svayaM sacce, banAo aura phira acche, yahI dRDha nIva dhara karake, karo saba dezakI sevA // 10 sadA jItA nahIM koI, marA parahita jiyA soI, samajha amaratva isako hI, karo saba dezakI sevA // 11. uTho, jAgo, kamara kasa lo, kSaNika sukhamohako taja do, kasama bhagavAnakI tumako, karo saba dezakI sevA // 12 parama kartavya 'jana-sevA,' parama saddharma 'janasevA' samajhakara bhAiyo sere, karo saba dezakI sevA // 13 // -jainahitecchu / mIThI mIThI cuttkiyaaN| 1. kailaashyaatraa| - khabara hai ki jainamitrake sampAdaka brahmacArI zItalaprasAdajI kailAzakI yAtrAke lie jAnevAle haiN| unake pAsa brahmacArI lAmacIdAsakI mRta AtmAkA AgrahapUrNa patra AyA hai / ve likhate haiM ki sagararAjAke putroMkI khodI huI khAIko hamane Apake lie pATa kara taiyAra kara rakkhA hai! For Personal & Private Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 2. sarvocca ddittekttiv| 'jaina samAjakI eka prasiddha dhanikasabhAne paM. javAharalAlajI sAhitya zAstrIko apane DiTekTiva vibhAgake sarvocca padapara pratiSThita kiyA hai| sunA hai ki ApakI kAryanipuNatAse prasanna hokara sabhA Apako eka meDala dene vAlI hai| 3. anusandhAna honA caahie| AjakAla jainagajaTameM paM0 seTha mevArAmajIkI tUtI nahIM boltii| unakI yazogAthAyeM bhI Ajakala unake bhaktoMko sunaneke lie nahIM miltii| isase loka bahuta udvigna ho rahe haiN| kyA kAraNa hai, isakA zIghra hI anusandhAna honA caahie| .. 4. DepyuTezana bhejA jaay| indaurake eka seTha lagabhaga 2 // lAkhakA dAnakara cuke, dUsare 4 lAkhakI saMsthAyeM khola rahe haiM aura eka tIsare seTha bhI bahuta jaldI lagabhaga 2 lAkha rupayA kharca karanevAle haiN| ina khabaroMse kucha logoMmeM bar3I halacala macI hai| abhI usa dina pratiSThA karAnevAle paNDitoMne eka sabhA karake ina dAnoMke viruddhameM eka prastAva pAsa kiyaa| usameM kahA ki ye dAna zAstravihita nahIM haiN| kaliyugI yA paMcamakAlIya dAnoMke sivA inheM aura koI nAma nahIM diyA jA sktaa| ArSa pranthoMmeM isa prakArake dAnoMkA kahIM bhI ullekha nahIM hai| inakA pariNAma bhI ulTA hogA / inakI saMsthAoMmeM saba 'ekAkAra ' ke upAsaka taiyAra hoNge| prabhAvanAkA tarIkA loka bhUlate jA rahe haiN| acchA ho yadi eka DepyuTezana ukta seThoMke yahA~ bhejA jAya aura unakA dhyAna mandiranirmANAdi kAryoMkI ora dilAyA jAya / DepyuTezanake maMtrI zrIyuta pratiSThA-prabhAkara mahArAja niyata kiye gye| For Personal & Private Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 5. kaiphiyata talaba kI gii| samasta zuddhAmnAyI bhAiyoMkI orase mAlavA prAntika sabhAke pAsa eka patra bhejA gayA hai aura usameM isa bAtakI kaiphiyata talaba kI gaI hai ki mAlavA prAnta zuddhAmnAyakA kendra hai, taba usakI sabhAke sabhApatike padapara seTha hIrAcanda nemicandajI kyoM baiThAye gaye? kyA sabhAko yaha mAlUma nahIM hai ki ukta seThajI bIsapaMthI haiM aura jainasamAjameM chApekA pracAra karanevAle pradhAna AcArya hai / yadi unheM sabhApati banAyA bhI thA to kamase kama indaurake usa purAne kAg2ajapara to unase dastakhata karA lenA cAhie thA jisameM chApeke granthoMke gharameM na rakhanekI pratijJAyeM likhI haiM / dekheM, sabhA isa. patrakA kyA uttara detI 6. eka aura bhaTTAraka / sojitrAkI bhaTTArakakI gaddIpara paM0 sundaralAlajI bahuta jaldI baiThanevAle haiN| binA kisIkI sammatise eka jaina strI unheM zIghra hI bhaTTAraka banA denA cAhatI hai / 'digambarajaina' ne isake viruddha bahuta kucha likhA hai aura cAhA hai ki loga isa anyAyako rokeM / "binA sabakI sammati lie sundaralAla jaise mahAtmAoMko gaddIpara biThA denA ThIka nahIM ! parantu merI samajhameM usakA yaha khayAla galata hai / loga usakI sunate bhI kahA~ haiM ? pichale varSa motIlAlajIke viSayameM kyA thoDI uchala kUda macAI thI? para huA kyA? ve bhaTTAraka bana baiThe aura loga unakI pUjA bhI karane lage .. jaba taka gujarAtI bhAiyoMmeM prabala gurubhaktikA astitva hai, taba taka ve usakI bAteM kyoM mAnane lage ? aura yaha bhI to socanA cAhie ki - Ajakala striyoMkA bala kitanA baDhA huA hai / jaba eka strIne isake For Personal & Private Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ lie kamara kasI hai, taba gujarAtI puruSoMmeM itanI zakti kahA~ hai jo usameM vighna DAla sakeM ! sunA hai bhaTTAraka motIlAlajI maMtravidyAke jAnakAra haiN| isa lie hama paM0 sundaralAlajIko salAha dete haiM ki ve unase vaha maMtra jalda sIkha leveM jisake balase saikar3oM logoMke viruddha rahate bhI ve IDarake bhaTTAraka bana gaye / ukta maMtrase ApakI sArI manokAmanAyeM siddha ho jaaveNgii| 7. zrutapazcamI aaii| harasAla zrutapaMcamI AtI hai aura calI jAtI hai / jo sadA AtI hai usakI rabAra yAda dilAnekI mAlUma nahIM kyA jarUrata hai / jainapatra sampAdakoMko yaha eka tarahakA roga hI ho gayA hai ki ve vaizAkha jeTha AyA aura lage apanA vahI purAnA rAga Alapane / isa rAgako sunakara loga aura to kucha karate nahIM, granthoMko jhADajhUr3akara ThIkaThAka karake rakha dete haiM aura isa AraMbhameM kucha sUkSma jIvoMko zarIrayAtanAse mukta kara dete haiM ! isase maiM isa rAgako pasanda nahIM karatA / apane rAma to ThIka isase ulaTA kahate haiM ki bhAI, isa zrutapaMcamIke jhagaDeko choDo; ye par3he likhe loga tumhAre gale jabardastI eka nayA z2aravA mar3ha rahe haiM / ina purAne gale sar3e zAstroMmeM rakkhA hI kyA hai jo itanI mihanata karate ho / yadi inameM kucha ho bhI, to use samajhe kauna ? apane lar3ake to bArahakhaDI, pahADe, hisAba, kitAba Adi sIkhakara hI apane kArobArako majese sa~bhAla lete haiM aura rahA dharma, so maMgala par3ha lete haiM, pUjA jAnate haiM, vrata upavAsa kara lete haiM, hariyoMkA tyAga to karAnA hI nahIM par3atA hai-svayaM kara lete haiM, phira aura kyA cAhie ? merI samajhameM to ye 'saMsakIrata parAkarata' ke zAstra paMDitoMko sauMpa denA cAhie, ve cAhe inakI sutapaMcamI kareM cAhe. aura kucha kareM 5 aphe For Personal & Private Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 lie to bhAkhAke padamapurAnajI hI bahuta haiM aura ve aba chapa gaye haiM isalie unake sa~bhAlane kI jarUrata nahIM / jisa dina vI. pI. AyA apanI to usI dina sutapaMcamI hai / vividha samAcAra | 1 jainajAtikA hAsa - dakSiNama 0 jaina sabhA ke sabhApati zrI - yukta jayakumAra devIdAsajI cavare vakIlane apane vyAkhyAna meM kahA hai. ki bhArata ke dUsare samAjoMkI janasaMkhyA jaba barAbara bar3hatI jAtI hai| taba jainasamAjakI janasaMkhyA bar3I tejI se ghaTa rahI hai / pichale 10 varSoMmeM hamArI saMkhyA meM pratizata 6-4 kI kamI huI hai / aura jinajAtiyoMkI janasaMkhyA thor3I hai unameM to yaha kabhI pratizata 15 se kama nahIM huI hai | hamAre barAra prAntameM to bahutasI jAtiyA~ bilakula nAza honeke sammukha ho rahI haiM / barAra prAntake prAyaH saba hI loga jAnate haiM ki vahA~kI 'kukekarI' nAmakI eka jainajAtikA thoDe va pahale sarvathA hI lopa ho gayA hai ! isa para jaimasamAjake netAoMko dhyAna denA cAhie / jaina gurukulakI sthApanA -- pAlItANAkI 'yazovijaya jainapAThazAlA' 'zrImahAvIrayazovRddhi jaina gurukula' ke rUpa meM parivartita kara dI gaI / gata akSayyatRtIyA (vaizAkha zuklA tRtIyA ) ko gurukulakI imAratakA muhUrta pAlItANA ke eDa minisTara mejara eca. esa. sTroMga sAhabake hAthase khUba ThATavATa ke sAtha kiyA gayA / gurukulameM isa samaya 51 vidyArthI haiM / naI dharmazAlA -- sammeda zikhara jAnevAle yAtriyoMke ArAma ke lie. IsarI sTezanapara guMjeTIvAle seTha dhanajI revacandakI ora se eka.. dharmazAlA bana gaI hai / dharmazAlA sTezana se bilakula karIba hai / For Personal & Private Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 ___eka aura udAsInAzrama--indaurake udAsInAzramake atirikta kuNDalapura, jilA damohameM eka aura Azrama khulanevAlA hai| usakA nAma hogA ' zrI mahAvIra udAsInAzrama ' / lagabhaga ATha hajArakA candA ho gayA hai| ___ hindImeM vizvakoSa--prAcyavidyAmahArNava bAbU nagedranAthane 27 varSa lagAtAra parizrama karake baMgalA bhASAmeM 'vizvakoza' taiyAra kiyA hai| usameM lagabhaga 7 lAkha rupaye kharca hue haiM ! yaha 'insAiklopeDiyA briTAnikA' ke DhaMgakA hai| aba bAbU sAhabane hindImeM bhI isI DhaMgakA "vizvakoSa' likhanA prAraMbha kara diyA hai| mAsikarUpase niklegaa| vArSika mUlya cAra rupayA hai| isameM bhI utanA hI kharca hogaa| para yaha baMgalAkA anuvAda na hogA--usakI kevala sahAyatA lekara svatantra likhA jaaygaa| ise paryAyavAcI zabdoMkA hI koSa na samajhanA cAhie yaha jJAnakA bhaNDAra hai| kevala akabara zabdahI para isameM kaI pRSThoMkA mahattvapUrNa nibandha hai| hindIkA ahobhAgya hai| * syAdvAdapara vyAkhyAna-pUnameM eka saMsthA hai| usakI orase prativarSa vasanta RtumeM bar3e bar3e vidvAnoMke vyAkhyAna hote haiM / isa varSa tA0. 8 maIko zolApura jainapAThazAlAke adhyApaka paM0 vaMzIdhara - zAstrIkA zrIyukta vAsudeva govinda ApaTe bI.e. ke sabhApatitvameM syAdvAda' ke viSaya meM vyAkhyAna huaa| sArvajanika saMsthAoMmeM isa tarahake vyAkhyAnoMse bahuta lAbha honekI saMbhAvanA hai| dvIpAntaroMmeM bhAratIya sabhyatA-pUrvakAlameM bhAratavAsiyoMne bhI dIpAntaroMmeM jAkara apane upaniveza sthApita kiye.the / abhI abhI aise kaI dvIpoMkA patA lagA hai| jAvA (yavadvIpa) meM prAcIna bhAratavAsiyoMke vaMzaja aba taka maujUda haiN| ve yahA~ sarIkhI dhotI pahanate. For Personal & Private Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 319 haiM, khetI Adike kAma muhUrta dekhakara karate haiM, rAmAyaNa aura mahAbhAratakI AkhyAyikAoMpara race hue nATaka khelate haiM, aura bar3ake jhAr3oMke nIce unake grAmya devoMke mandira hote haiM / vahA~ke musalamAna taka hindU devoMkI pUjA karate haiM ! vahA~ do jvAlAmukhI parvata haiM unakA nAma unhoMne arjuna aura brahmA rakha chor3A hai / isa dvIpake pUrvakI ora 'vAlI' nAmakA dvIpa hai| vahA~ke to prAyaH sabahI loga hindU haiM / varNavyavasthA taka unameM maujUda hai| videzameM hindU-maMdira-videzayAtrAke lie cAhe kitanA hI pratibandha kiyA jAya parantu vaha rukatI nhiiN| loga to jAte hI haiM aba unake sAtha unake iSTadeva bhI jAne lage haiM / neTAlake 'verulama' nAmaka garameM abhI hAla hI gopAlalAlakA eka vizAla mandira banakara taiyAra huA hai| baMgalAmeM jainasAhitya-baMgalAke mAsikapatroMmeM aba jainasAhityakI thor3I bahuta carcA hone lagI hai / abhI abhI aise kaI lekha prakAzita hue haiN| phAlguna caitrake 'sAhitya meM upendranAtha datta nAmaka kisI sajjanane 'jainazAstra' zIrSaka eka lekha likhA hai / isameM cAra anuyogoMkA saMkSipta svarUpa diyA hai / lekhameM bhUleM bahuta haiM; eka jagaha likhA hai ki "zvetAmbarI loga kahate haiM ki jainazAstra jainasAdhu aura tIthakaroMke race hue haiM; parantu digambarI kahate hai ki kevala mahAvIra tIrthakara hI inake praNetA haiN|" para yaha bhrama hai / bhUleM Age sudhara jAveMgI-abhI carcA hone lagI itanA hI bahuta hai| jainiyoMpara narahatyAkA abhiyoga--jayapurakI jainazikSApracAraka samitike saMsthApaka paM0 arjunalAlajI seThI bI. e. isa samaya bar3I vipattimeM haiN| unake mANikacanda, motIcanda aura jayacanda For Personal & Private Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 nAmaka tIna ziSyoMpara aura jorAvarasiMha nAmaka eka aura yuvakapara nImeja jilA zAhabAdake mahanta aura usake eka sevakakI hatyA karanekA aparAdha lagAyA gayA hai| mukaddamA ArAmeM cala rahA hai| mANikacanda sarakArI gavAha bana gayA hai| usane svayaM apane sAthiyoM sahita hatyA karanA svIkAra kiyA hai / aura bhI kaI sAkSiyoMse hatyA karanA siddha huA hai| hatyA mahantakI sampatti leneke lie kI gaI thI / jo sampatti milatI vaha dezasevAke kAmameM kharca kI jaatii| parantu aparAdhI tijorI na toDa sake aura bhayake mAre bhAga gaye / seThIjI isa hatyAmeM zAmila nahIM batalAye jAte haiM, parantu pulisako vizvAsa hai ki unakI bhI isameM sAjiza hai / kucha aise subUta bhI mile haiM jisase anumAna hotA hai ki seThIjIne eka rAjadroha pracAraka. samiti banA rakkhI thI aura usakA sambandha dillIke SaDayantra karanevAloMse thaa| aparAdhiyoM se jayacanda aura jorAvarasiMha lApatA haiN| zivanArAyaNa dvivedI jo bambaImeM giriphtAra kiyA gayA thA, usake dvArA pulisako isa sAre SaDayantrakA patA lagA hai| isa samAcArako par3hakara hama logoMke AzcaryakA kucha ThikAnA nahIM rahA hai| kyA jainiyoMke dvArA bhI aise ghora pAtaka ho sakate haiM ? grantha likhAie-ArAke jaina siddhAntabhavanameM isa samaya kaI sulekhaka maujUda haiM / bhavanake sacita granthoMmeMse yadi koI bhAI grantha likhavAnA cAheM to maMtrIse zIghra hI patravyavahAra kreN| muMzIjIkA dehAnta-gata tA0 8 maIko mahAsabhAke mahAmaMtrI muMzI campatarAyajIkA dehAnta ho gayA / yaha bar3e hI zokakA viSaya hai / Apa kaI mahInese bImAra the| For Personal & Private Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainayantharatnAkara kAryAlayakI chapI huI pustkeN| 1 // mokSamArgaprakAza 1 // bhaktAbharastotra-sAnvayArtha zAkaTAyana prakriyAsaMgraha aura bhASApadya __ (saMskRta) 3 // sUktamuktAvalI pradyumnacaritra bhASAvaca- zrutAvatArakathA nikA 2 // bhUdharajainazataka banArasIvilAsa (kavitA) 1 // kSatracUDAmaNi kAvya pravacanasAra paramAgama upamiti bhavaprapaMcAkathA (kavitA) prathama prastAva vRndAvanavilAsa (kavitA) // upamitibhavaprapaMcAkathA dhUrtAkhyAna dvitIya prastAva nityaniyamapUjA - jainavivAhapaddhati bhASApUjAsaMgraha // bArasa aNubekkhA manoramA upanyAsa . // bhASAnityapAThasaMgraha-reza jJAnasUryodaya nATaka mIjildakA // sAdA tattvArthasUtrakI bAlabo- prANapriya-kAvya dhinI bhASA TIkA kriyAmaMjanI jainapadasaMgraha pahalA bhAga / sajjanacita vallabha jainapadasaMgraha dUsarA bhAga / saptavyasana caritra // J jainapadasaMgraha cauthA bhAga // paMcendriyasaMvAda jainapadasaMgraha pAMcavAM bhAga / / jainasiddhAnta pravezikA / jJAnadarpaNa . . jainabAlabodhaka prathama bhAga / ratnakaraNDazrAvakAcAra bAlabodhajainadharma prathama bhAga // sAnvayArtha // bAlavodhajainadharma dvi0 bhAga - dravyasaMgraha anvaya artha bAlabodha jainadharma tR0 bhAga 4 sahita / bAlabodha jainadharmaca bhAga / -PRE: 2 TNT For Personal & Private Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ l DDDD l l l l t t sh r zIlakathA / sAmAjikacitra ' dAnakathA binatIsaMgraha darzanakathA jinendraguNAnuvAda paccIsI nizibhojanakathA AptaparIkSA-mUla pAThamAtra ravivratakathA AptamImAMsA , diyAtale aMdherA jinasahasranAma sadAcArI bAlaka dyAnatavilAsa samAdhimaraNa-do tarahakA carcAzataka samAdhimaraNa aura mRtyu nyAyadIpikA bhASATI0sa0 // / mahotsava dUsaroMkI chapAI huIM arahaMtapAsAkevalI bhaktAmara-mUla aura bhASA ) - pustkeN| paMcamaMgala vRhadravyasaMgraha darzanapATha puruSArthasiddhayupAya zikharamAhAtmya-bhA0 0 | jJAnArNava nirvANakAMDa AtmakhyAti samayasAra 4] sAmAyika aura AlocanA bhagavatI ArAdhanAsAra sAmAyika pATha bhANTI0 j sarvArthasiddhi bhASAvacakalyANamandira aura ekI nikA bhAvastotra vizvalocanakoSa AratIsaMgraha dhanyakumAracaritra chahaDhAlA-daulatarAma kRta // bhadrabAhucaritra chahaDhAlA-budhajanakRta SaTapAr3a chahaDhAlA-dyAnatarAya kRta ] dharmasaMgrahazrAvakAcAra iSTachattIsI // | dharmaratnodyota mokSazAstra (tattvArthasUtra) syAdvAdamaMjarI mUla traivarNikAcAra (marAThI) munivaMza dIpikA indriyaparAjayazataka paramArtha jakar3IsaMgraha // anubhavaprakAza f kh kh l m k m kh s For Personal & Private Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ . l l t l l ly hyN saMzayatimira pradIpa | paMcastotra bhASA vAgbhaTTAlaMkAra saMskRta paMcastotra saMskRta - aura bhA0 TI0 15 mAnikavilAsa paramAtma prakAza |drvysNgrh-suurjbhaanu kRta puruSArtha siddhacapAya- | dharmAmRta rasAyaNa saMkSipta artha lAvanI ratnamAlA devaguru zAstra pUjA-sArtha ) caubola caubIsI sukhAnanda manoramA nATaka | varSa prabodha (jyotiSa) aMjanA sundarI nATaka // AryamatalIlA somAsatI nATaka | jainasampradAya zikSA 3 // zrAvaka banitA bodhinI / caubIsa tIrthakara pUjA kAtaMtrapaMca saMdhi-bhA0 TI0 3 manaraMgalAla kRta // "amarakoza mUla ArAdhanA sAra kathAkoza 3 // amarakoza bhA0 ttii01||| jinendra guna gAyana hindIkI pahalI pustaka // jaina upadezI gAyana hindIkI dUsarI pustaka | gRhasthadharma hindIkI tisarI pustaka | jainadharmakA mahattva hindIkI tIsarI pustaka anubhavAnanda nAthUrAma premIkRta vidvad ratnamAlA zIla aura bhAvanA jinendramata darpaNa prathamabhAga) vasunandi zrAvakAcAra jaina jagadutpatti // ___ bhASA TIkA sahita // kyA Izvara jagatkartA hai // strIzikSA prathama bhAga pradyumnacaritra (sAra) strIzikSA dvitIya bhAga yazodhara carita yazodharacaritra-prAkRta nAgakumAra carita aura bhASA TIkA sahita 2] pavanadUta jainaniyama pothI dharmapraznottara sRSTi kartRtva mImAMsA yAtrAdarpaNa khaMDelavAla itihAsa // hanumAnacaritra lly = = l = l = ` bh ty For Personal & Private Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ y y y myl = y y y y m ` l ` l pravacanasAra 3) pAMDava carita gommaTasAra karmakANDa hIrasaubhAgya saMskRta grnth| sanAtana jainagranthamAlA subhASita ratnasaMdoha prathama gucchaka jIvandhara campU alaMkAra cintAmaNi neminirvANakAvya pArvAbhyudaya saTIka candrapramacarita parIkSAmukha dharmazarmAbhyudaya mahAkAvya 1 | gommadRsAra jIvakAMDa mUla / ) dvisaMdhAna mahAkAvya jIvaMdhara caritra yazastilakacampU mahAkAvya zAkaTAyana prakriyA saMgraha 3 prathamakhaMDa 3 // AptaparIkSA , uttarakhaMDa 2 AptamImAMsA kAvyamAlA saptamagucchaka 1 mozazAstra mUla kAvyAnuzAsana vAgbhaTakRta sahasranAma kAvyAnuzAsana-hemacandrA- jainastotra saMgraha cAryakRta gaNaratna mahodadhi adhyAtmakalpadruma jinakathA dvAviMzati jayantavijaya yazodhara carita kAvya jainanityapATha saMgraha . paMcastotra jainendra paMcAdhyAyI tilaka maMjarI jainendra prakriyA . prabhAvaka carita 1] Apta parIkSA patra parIkSA 1] sarvasAdhAraNopayogI pustakeM / upanyAsa aura kahAniyA~ / AdarzadampatI | candralokakI yAtrA AzcaryaghaTanA (naukADUbI) 17 ThokapITakara vaidyarAja kAdambarI // duHkhinIbAlA y y nh y f all y y y = f JI For Personal & Private Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ = = = = PPER = m t m m . PRI devarAnIjiThAnI naattk| devIupanyAsa . 10 kiMgaliyara nATaka dobahana prabhAsamilana nATaka dharmadivAkara premalIlA nATaka dhokhekI TaTTI mahArANA pratApasiMha niHsahAyahindU venisakA vyApArI nUtanacaritra zakuntalAnATaka praNayimAdhava pRthvI parikramA baalkopyogii| premaprabhAkara kartavyazikSA pArasyopanyAsa kahAniyoMkI pustaka mahArASTrajIvana-prabhAta baccoMkA khilaunA -mAdhavIkaMkaNa ( iMDiyana- khelatamAsA presakA) // lar3akoMkA khela // mAdhavIkaMkaNa (veMkaTezvara- prabodhacandrikA presakA) bAla ArabyopanyAsa cAra bhAgoMmeM pratyeka bhAgakA yugalAMgulIya 7 bAlanibaMdhamAlA ramAmAdhava // bAlanItimAlA rAjapUtajIvanasaMdhyA // bAlapaMcataMtra vicitravadhUrahasya bAlahitopadeza vIra mAlojI bhoMsale bAlavinoda pahalA bhAga dUsarA zivAjIvijaya bhAga - // tIsarA bhAga cauthA zekhacillIkI kahAniyA~ // bhAga / pAMcavAM bhAga / SoDazI bAlahitopadeza svarNalatA bAlahindI vyAkaraNa samAja ( ramezacandradattakRta bAla svAsthya rakSA sAsapatohU bhASApatrabodha hindUgRhastha // bhASAvyAkaraNa t = = = // = = TikA .. = = = y For Personal & Private Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindIvyAkaraNa | jApAnakA udaya . hindIzikSAvalI pahalA bhAga jApAna darpaNa * dUsarA bhAga -tIsarA bhAga * cauthA nepAlakA itihAsa bhAga // pAMcavAM bhAga // phrAMsakA itihAsa - striyopayogI pustkeN| rAjasthAna (rAjapUtAne) . AryalalanA ___ kA itihAsa pra0 bhAga 10] gRhiNI bhUSaNa , dU0 bhA0 10) rUsakA itihAsa pativratA siMdhakA itihAsa // pAkaprakAza bAlApatra vodhinI __ jIvana crit| bAlA vodhinI pahalA bhAga 1 abdularahamAnakhAM dUsarA bhAga 3 // tIsarA bhAga / / cauthA itihAMsa gurukhAlasA bhAga / / pAMcavAM bhAga / ummedasiMha carita bhAratIya viduSI auraMgajebanAmA pra0 bhA0 / svAmI aura strI , dvi0 bhA0 / sItAcarita suzIlAcaritra dazakumAra carita saubhAgyavatI buddhakA jIvana carita kavitAkI pustkeN| rAbinsanaso hindIkovidaratnamAlA jayadratha-vadha vaidyk| padya-prabaMdha raMgameM bhaMga ArogyavidhAna hammIrahaTha paricaryApraNAlI hindI meghadUta sukhamArga . itihAsa / kSayaroga iMgleMDakA itihAsa paM0 mahAvIraprasAda dvivedI jarmanIkA itihAsa kRt| jApAnakA itihAsa arthazAstra pravezikA 1 / gAraphIlDa wly t aly y y y ay sy ty y y y b a a :: For Personal & Private Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ F kumArasaMbhavasAra ( kavitA ) kAlidAsakI niraMkuzatA jalacikitsA / nATyazAstra mahAbhArata (sacitra ) raghuvaMza mahAkAvya bekanavicAra ratnAvalI zikSA hindIbhASAkI utpatti vividha viSayoMkI pustkeN| insAphasaMgraha upadezakusuma karmayoga Thaharo (upadezadarpaNa ) 1) jAnasTuarTa blaikI 1) navajIvana vidyA candrakAnta ( vedAnta ) 1] nATyaprabaMdha 3) pazcimatarka u 1 2 // // 1 2] bhAratabhramaNa ( pAMcabhAga ) 9) 1) manovijJAna 2 mAnasadarpaNa rAjya prabaMdhazikSA Seeeee rASTrIyasandeza vyavahArapatradarpaNa svargIya jIvana svAdhInavicAra ri 1) samAja ( ravIndranAthakRta ) 1 For Personal & Private Use Only naye jainagrantha | dyAnatavilAsa yA dharmavilAsa - kavivara dyAnatarAyajIkI kavitAkI prazaMsA karanekI jarUrata nahIM / saba hI jainI usase paricita haiM / unakA yaha grantha jisameM unakI prAyaH saba hI kavitAoM kA saMgraha hai bar3I hI mihanata, zuddhatA aura sundaratAse chapAyA gayA hai / isameM sAre jainasiddhAntakA rahasya bharA huA hai / mUlya sirpha b ru0 / ( isameM caracAzataka, dravyasaMgraha zAmila nahIM hai kyoMki ye grantha judA chapa cuke haiM / ) carcAzataka - mUlapadya aura sarala hindI TIkA sahita / mUlya III] nyAyadIpikA - mUla saMskRta aura sarala hindI bhASATIkA / mUlya ||] gRhastha dharma- - zrAvaka dharmakA khulAzA varNana hai / mUlya 1 : jaina dharmakA mahattva - - ajaina vidvAnoM, lekhakoM, vAkhyAtAyoM dvArA jainadharmakA mahattva dikhalAyA gayA hai / mUlya bAraha Ane / Zhi
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhavAnanda-brahmacArI zItalaprasAdajI racita adhyAtmakA manana karane yogya grantha hai| mUlya ATha Ane / - vidvadratnamAlA--jinasena, guNabhadrAcArya AzAdhara, amitagatisUri, vAdirAja sUri, mahAkavi malliSeNa, aura samantabhadrAcArya itane vidvAnoMkA bar3I khojase likhA huvA itihAsa / mUlya daza Ane / jinendramata darpaNa prathama bhAga--brahmacArI zItalaprasAdajI racita / mUlya eka aanaa| jaina jagadutpatti--sRSTi kA khaNDana viSayaka eka lekha / mUlya // kyA Izvara jagatkartA hai--aneka yuktiyoMdvArA jagatkA koI kartA nahIM hai yaha batalAyA hai / mUlya // upamiti bhavaprapaMcA kathA dvitIya prastAva--cAroMgatiyoMke duHkhoMkA varNana hai| mUlya pAMca Ane / pradyumna caritra pradyumnakA kathA kA saMkSepameM varNana / mUlya chaha Ane / yazodhara carita kAvya-ekIbhAva stotrake kI vAdirAja sUrine yazodhara mahArAjakA sundara carita varNana kiyA hai / grantha mUla saMskRtameM hai / mUlya ATha aane| yazodhara carita-uparyukta granthakA hindI anuvAda / mUlya cAra Ane nAgakumAra carita-sarala hindImeM nAgakumArakA carita hai / mUlya chaha Ane / pavanadUta-mUla saMskRta aura hindI anuvAda sahita / mUlya cAra Ane / dharmapraznottara-sakalakIrti AcArya kRta mUla granthakI yaha hindI bhASATIkA hai / isameM praznottara rUpase zrAvakAcArakA varNana kiyA gayA hai| mUlya do ru.| __ yAtrA darpaNa-yaha abhI hAlahImeM chapA hai| tIrthakSetroMke sivA aura bhI prasiddha prasiddha sthAnoMkA varNana hai / eka tIrthasthAnoMkA nakazA bhI alaga diyA gayA hai jisase yAtriyoMko bar3A subhItA ho gayA hai / mUlya do ru0 ! hanumAna caritra hanumAnajIkA saMkSipta carita sarala bhASAmeM likhA gayA hai| mUlya chaha aane| For Personal & Private Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacana sAra--mUla saMskRta, chAyA amRtacandra sUri aura jayasena sUri kRta do saMskRta TIkA aura-paM0 manoharalAlajI kRta bhASATIkA sahita / mUlya tIna ru.| __ gommaTasAra karmakANDa-mUla, saMskRta chAyA aura paM0manoharalAlajIkI banAI huI saMkSipta bhASA TIkAsahita / mUlya do rupyaa| satyArtha yajJa--dUsarA nAma manaraMgalAlajI kRta caubIsa tIrthakara pUjA / yaha vidhAna abhI hAla hI meM chapA hai / mUlya ATha Ane / yazodhara carita--mUla prAkRta aura bhASATIkA sahita / mUlya 2) ArAdhanAsAra kathA koza--isameM 108 kathAyeM kavitAmeM varNana kI gaI haiM / mUlya 3 // jinendraguNagAyana--isameM nATakakI cAlake hujUrI naI tarjake pada, bhajana, dAdarA, ThumarI, gajala, rekhatA ityAdi haiM / mUlya do aane| jaina upadezI gAyana--isameM naI tarjake nATakAdike 53 bhajanoMkA saMgraha hai| mUlya DhAI Ane / hitopadeza vaidyaka--jainAcArya zrIkaNThasUri racita / murAdAbAda nivAsI paM0 zaMkaralAlajI jaina vaidyane isakI bhASA TIkA kI hai / mUlya 13 samarAdityasaMkSipta--zvetAmbarAcAryakRta prasiddha saMskRta grantha / isakA kathAbhAga aura kavitva vahuta sundara hai / mUlya DhAI rupyaa| jainendra paMcAdhyAyI-mUla sUtra pATha mAtra / mUlya cAra Ane / jainendra prakriyA--purvArddha, AcArya varya guNanandi racita vyAkaraNa graMtha mUlya bAraha aane| - sanAtana jaina graMthamAlA--prathama khaNDa, AptaparIkSA aura patraparIkSA saMskRta TIkA sahita haiN| mUlya eka ru0 anyAnya sthAnoMkI pustkeN| svargIya jIvana-amerikAke prasiddha adhyAtmika vidvAna rAlpha vAlDo TrAInakI aMgrejI pustakakA anuvAda / anuvAdaka, sukhasampattirAya bhaMDArI upasampA. daka saddharma pracAraka / pavitra, zAnta, nirogI, aura sukhamaya jIvana kaise bana For Personal & Private Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakatA hai, mAnasika pravRttiyoMkA zarIrapara aura zArIrika pravRttiyoMkA manapara . . kyA prabhAva par3atA hai Adi bAtoMkA isameM bar3A hI hRdayagrAhI varNana hai / pratyeka * sukhAbhilASI strIpuruSako yaha pustaka par3hanA cAhie / mUlya // j svAmI aura strI-isa pustakameM svAmI aura strIkA kaisA vyavahAra honA cAhie isa viSayako bar3I saralatAse likhA hai / apar3ha strIke sAtha zikSita 'svAmI kaisA vyavahAra karake use manonukUla kara sakatA hai aura zikSita strI apaDha pati pAkara use kaise manonukUla kara letI hai isa viSayakI acchI zikSA dI gaI hai| aura bhI gRhasthI saMbandhI upadezoMse yaha pustaka bharI hai / mUlya daza aanaa| gRhiNIbhUSaNa--isa pustakameM nIce likhe adhyAya haiM- 1 patike prati patnIkA kartavya, 2 pati patnIkA prema, 3 caritra, 4 satItva eka anamola ratna hai, 5 patise bAtacIta karanA, 6 lajjAzIlatA, 7 guptabheda aura bAtoMkI capalatA, 8 vinaya aura ziSTAcAra, 9 striyoMkA hradaya, 10 par3osiyoMse vyavahAra, 11 gRhasukhake zatru, 12 AmadanI aura kharca, 13 vadhUkA kartavya, 14 lar3akiyoMke prati kartavya, 15 gaMbhIratA, 16 sadbhAva, 17 santoSaM, 18 kaisI strIzikSAkI jarUrata hai, 19 phurasatake kAma, 20 zarIrarakSA, 21 santAna pAlana, 22 gRha karma, 23 garbhavatIkA kartavya aura navajAta zizupAlana, 24 vividha upadeza, pratyeka par3hI likhI strI isa pustakase lAbha uThA sakatI hai / bhASA bhI isakI sabake samajhane yogya sarala hai / mUlya ATa aane| __ kahAniyoMkI pustaka--lekhaka lAlA munzIlAlajI ema. e. gavarnameMTa penzanara laahaur| isameM choTI choTI 75 kahAniyoMkA saMgraha hai / bAlakoM aura vidyArthiyoMke bar3e kAmakI hai| isakI pratyeka kahAnI manoraMjaka aura zikSAprada hai suprasiddha nirNayasAgara presameM chapI hai| mUlya pAMca aanaa| samAja-baMga sAhityasamrAT kavivara ravIndranAtha ThAkurakI baMgalA pustakakA hindI anuvAda / isa pustakakI prazaMsA karanA vyartha hai / sAmAjika viSayoMpara pANDityapUrNa vicAra karanevAlI yaha sabase pahalI pustaka hai / pustakameMke samudrayAtrA, ayogyabhAkta, AcArakA atyAcAra Adi do tIna lekha pahale jainahitaiSIma prakAzita ho cuke haiM / jinhoMne unheM par3hA hogA ve isa granthakA mahattva samajha sakate haiM / mUlya ATha aanaa| For Personal & Private Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 rASTrIya sandeza - paramahaMsa zrIsvAmI rAmatIrthajI em. e. ke aMgrejI lekhoMkA anuvAda | anuvAdaka bAbU nArAyaNaprasAdajI aror3A bI. e. kAnapura / isa pustakameM svAmI rAmatIrthajI ke uttama uttama lekha aura unakI saMkSipta jIvanI hai / inameMse adhikatara lekha svAmIjIne amerikAmeM yA amerikA se Aneke pazcAt likhe the isameM svAmIjIkA amerikAkA anubhava bhI maujUda hai / ina lekhoM se svAmIjIkA deza prema aura asalI vedAnta TapakatA hai / pRSTha saMkhyA 96 mUlya chaH Ane / svAdhIna vicAra - zrIyukta lAlA haradayAlasiMhajI em. e. ke nAma se dezakA zikSita samudAya aparicita nahIM / Aja kala Apa saMyukta rAjya amerikA ke bar3e bhArI vizvavidyAlayameM hindU darzana zAstra ke adhyApaka haiM / isa pustaka meM Apake hI lekhoMkA saMgraha hai / isameM nimna likhita 9 viSaya haiM 1 paMjAba meM hindI ke pracArakI jarUrata, 2 bhASA aura jAtikA sambandha, 3 dharmakA pracAra, 4 amerikAmeM bhAratavarSa, 5 yUropakI nArI, 6 rASTrakI sampatti, 7 kucha bhAratIya AndolanoMpara vicAra, 8 bhAratavarSa aura saMsArake Andolana, 9 mahApuruSa / pRSTha saMkhyA 94 mUlya sirpha cAra AnA / rAjyaprabaMdha zikSA - yaha suprasiddha dezI rAjanItijJa TrAvaMkora, bar3odA, indaura ke bhUtapUrva dIvAna sara TI. mAdhavarAvake a~garejI grantha mAinara hiTeskA hindI anuvAda hai / kAzI nAgarI pracAriNI sabhAne chapavAyA hai / isameM dezI rAjAoM aura jamIdAroMko apanI riyAsatoM kA prabandha kaise karanA cAhie, prajAke prati unakA kyA kartavya hai Adi bAtoM kA bar3I sarala bhASA meM varNana hai / mUlya // ] pazcimItarka -- ise DI. e. bI. kAleja lAhaura ke prophesara lAlA dIvAnacanda ema. e, ne likhA hai / isameM pAzcAtya saMsArake darzanazAstrakA prAraMbhase lekara abataka kA itihAsa, usakA vikAza, usake siddhAnta aura dArzanikoMkA iti - hAsa Adi hai / pustaka itanI acchI hai ki paMjAbake zikSAvibhAgane lekhakako prasanna hokara 1500) pAritoSika diyA hai / mUlya eka rupayA / 8 premaprabhAkara -- rUsake prasiddha vidvAn mahAtmA TAlsaTAyakI 23 kahAni yoMkA hindI anuvAda / pratyeka kahAnI dayA, karuNA, vizvavyApI prema, zraddhA aura bhaktike tattvoMse bharI huI hai / bAlaka striyA~ javAna bUDhe saba hI inase lAbha uThA sakate haiN| mUlya 1) For Personal & Private Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dharmadivAkara-isameM manuSyake jIvanakA Adarza batalAyA gayA hai| . saMsArameM kitanA duHkha hai aura paropakAra svArthatyAga premameM kitanA sukha hai, yaha usameM eka kathAke bahAne dikhalAyA hai / mUlya / / navajIvanavidyA-jinakA vivAha ho cukA hai athavA jinakA vivAha honevAlA hai una yuvakoMke lie yaha bilakula naye DhaMgakI pustaka hAla hI chapakara taiyAra huI hai| yaha amerikAke suprasiddha DAkTara kAvinake 'dI sAyansa Apha e nyU lAIna' nAmaka granthakA hindI anuvAda hai| isameM nIce likhe adhyAya haiM-1 vivAhake uddezya aura lAbha, 2 kisa umarameM vivAha karanA cAhie, 3 svayaMvara, 4 prema aura anurAgakI parIkSA, 5 strIpuruSoMkI pasandagI, 7 santAnotpattikAraka avayavoMkI banAvaTa, 9 vIryarakSA, 10 garbha rokaneke upAya, 11 brahmacarya, 12 santAnakI icchA, 13 garbhAdhAnavidhi, 14 garbha, 15 garbhapara prabhAva, 16 garbhasthajIvakA pAlanapoSaNa, 17 garbhAzayake roga, 18 prasavakAlake roga, ityAdi pratyeka zikSita puruSa aura strIko yaha pustaka par3hanA cAhie / hama vizvAsa dilAte haiM ki ise par3hakara ve apanA bahuta kucha kalyANa kara skeNge| pakkI jilda mUlya paune do rupyaa| candrakAMta pra0 bhA0-( vedAnta jJAnakA mukhyagraMtha ) bambaIprAntake suprasiddha 'gujarAtI ' sAptAhika patrake gujarAtI graMthakA anuvAda, aneka graMthoMkA sAra lekara isa graMthakI racanA huI hai / vedAnta jaise kaThina viSayako bar3I sahaja rItise samajhAyA hai / mUlya 2 // vidyArthIke jIvanakA uddeza-kyA honA cAhie usakA eka greTueTa dvArA likhitaM iMgliza lekhakA hindI anuvAda / mUlya eka AnA / vicitravadhUrahasya-baMgasAhityasamrAT kavivara ravIndranAtha ThAkurake baMgAlI upanyAsakA hindI anuvAda / ravIndrabAbUke upanyAsoMkI prazaMsA karanekI jarUrata nahIM karuNArasapUrNa upanyAsa hai / mUlya // ) svarNalatA-bahuta hI zikSAprada sAmAjika upanyAsa hai| baMgAlI bhASAmeM yaha caudaha bAra chapake chapake viqa cukA hai| hindImeM abhI hAla hI chapA hai| mUlya 11) mAdhavIkaMkaNa-bar3odA rAjyake bhUtapUrva dIvAna sara ramezacandradattake baMgalA upanyAsakA hindI anuvAda / mUlya // For Personal & Private Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sor3azI-baMgalAke suprasiddha galpalekhaka bAbU prabhAtakumAra mukhyopAdhyAya bairisTara eNTalAkI pustakakA anuvAda / isameM choTe choTe 16 khaNDa upanyAsa haiM / mUlya 1) __ mahArASTrajIvanaprabhAta-sara ramezacandra dattake vaMgalA granthakA nayA hindI anuvAda, iMDiyana preskaa| vIra rasapUrNa bar3A hI uttama upanyAsa hai // rAjapUtajIvanasandhyA -yaha bhI ukta granthakArakA hI banAyA huA hai| isameM rAjapUtoMkI vIratA kUTa kUTa kara bharI hai / mUlya bAraha Ane / suzIlAcarita--striyopayogI bahuta hI sundara grantha / mUlya eka rupayA zekha cillIkI kahAniyA~ / purAne DhaMgakI manoraMjaka kahAniyA~ hAla hI chapI haiM / bAlaka yuvA vRddha sabake par3hane yogya / mUlya // ) Thoka pITakara vaidyarAja / yaha eka sabhya hAsyapUrNa prahasana hai| eka prasiddha :- phrAMsIsI granthake AdhArase likhA gayA hai / haMsate haMsate ApakA peTa phUla jaaygaa| Ajakala vinA par3he likhe vaidyarAja kaise bana baiThate haiM, sobhI mAlUma ho jaaygaa| mUlya sirpha cAra aanaa| AryalalanA--sItA, sAvitrI Adi 20 AyastriyoMkA sNkssiptjiivncrit| mUlya / bAlAbodhinI--pA~ca bhAga / lar3akiyoMko prAraMbhika zikSA denekI uttama pustaka / mUlya kramase - ), ), / ), / ),) / .. ArogyavidhAna--Arogya rahanekI sarala rItiyAM / muu00)|| arthazAstrapravezikA--sampattizAstrakI prAraMbhika pustaka / mUlya / ) sukhamArga-zArIrika aura mAnasika sukha prApta karaneke sarala upAya / muu0|) kAlidAsakI nikuzatA--mahAkavi kAlidAsake kAvyadoSoMkI samAlocanA / paM0 pahAvIraprasAdajI dvivedIkRta / muuly|) hindIkovidaratnamAlA--hindIke 44 vidvAnoM aura sahAyakoMke crit| mU0 1 // ) kartavyazikSA-lArDa cesTara 'phIlDakA putropadeza / mUlya 1) raghuvaMza-mahAkavi kAlidAsake saMskRta raghuvaMzakA sarala, sarasa aura bhAvapUrNa hindI anuvaad| paM0 mahAvIraprasAdajI dvivedI likhita / mUlya 2) For Personal & Private Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI grantharatnAkara-sIrIz2a / hamane zrIjainagrantharatnAkarakI orase hindI sAhityako uttamottama grantharatnoMse bhUSita karaneke lie ukta granthamAlA nikAlanA zurU kI hai| hindIke nAmI nAmI vidvAnoMkI sammatise isake lie grantha taiyAra karAye jAte haiM / pratyeka granthakI chapAI, saphAI, kAgaz2a, jilda Adi lAsAnI hotI hai / sthAyI grAhakoMko saba grantha paunI kImatameM diye jAte haiM / jo grAhaka honA cAheM unheM pahale ATha AnA jamA karAkara nAma darja karA lenA cAhie / sirpha 500 grAhakoM kI jarUrata hai| aba taka isameM jitane grantha nikale haiM, una sabahIkI prAyaH saba hI patroMne eka svarase prazaMsA kI hai| hamAre jainI bhAiyoMko bhI isake grAhaka banakara apane jJAnakI vRddhi karanI cAhie / nIce likhe grantha prakAzita ho cuke hai:-- 1 svaadhiintaa| yaha hindI sAhityakA anamola ratna, rAjanaitika sAmAjika aura mAnasika svAdhInatAkA acUka zikSaka, ucca svAdhIna vicAroMkA koza, akATya yukti. yoMkA Akara aura manuSya samAjake aihika sukhoMkA pathapradarzaka grantha hai| ise sarasvatIke dhurandhara sampAdaka paM. mahAvIra prasAdajI dvivedIne aMgrejIse anuvAda kiyA hai| mUlya do ru0 / 2 jaoNna sTuarTa milakA jIvana crit| svAdhInatAke mUla lekhaka aura apanI lekhanIse yuropameM nayA yuga pravartita kara denevAle mila sAhabakA bar3A hI zikSApradaM jIvana carita hai / ise jainahitaiSIke sampAdaka nAthUrAma premIne likhA hai / mU0 cAra Ane. hai|3 prtibhaa| mAnava caritako udAra aura unnata banAnevAlA, Adarza dharmavIra aura karmavIra banAnevAlA hindImeM apane DhaMgakA yaha pahalA hI upanyAsa hai / isakI racanA bar3I hI sundara prAkRtika aura bhAvapUrNa hai / mUlya kapar3ekI jilda 17, sAdI 1] For Personal & Private Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 A~khakI kirakirI / jinheM abhI hAla hI savAlAkha rupayekA sabase bar3A pAritoSika (nobela prAija) milA hai jo saMsArake sabase zreSTha mahAkavi samajhe gaye haiM, una bAbU ravIndranAtha ThAkurake prasiddha baMgalA upanyAsa 'cokhera vAlI' kA yaha hindI anuvAda hai| isameM mAnasika vicAroMke, unake utthAna patana aura ghAta pratighAtoMke bar3e hI manohara citra khIMce haiM / bhAva saundaryameM isakI jor3akA dUsarA koI upanyAsa nhiiN| isakI kathA bhI bahuta hI sarasa aura manohAriNI hai| mUlya pakkI jildakA 1 // aura sAdhIkA 1 // ru0 5 phUloMkA gucchaa| isameM 11 khaNDa upanyAsoM yA galpoMkA saMgraha hai / isake pratyeka puSpakI sugandhi, saundarya aura mAdhuryase Apa mugdha ho jAyeMge / pratyeka kahAnI jaisI sundara aura manoraMjaka hai vaisI hI zikSAprada bhI hai / mUlya daza Ane / .. . 6 mitvyyitaa| . yaha prasiddha aMgareja lekhaka DA0 semavala smAilsa sAhabakI a~garejI pustaka 'thiripa' kA hindI anuvAda. hai / isake lekhaka haiM bAbU dayAcandajI goyalIya bI. e. / isa phijUla kharcI aura vilAsitAke jamAnemeM yaha pustaka pratyeka bhAratavAsI bAlaka yuvA vRddha aura strIke nitya svAdhyAya karane yogya hai / isake par3hanese Apa cAhe jitane apavyayI hoM, mitavyayI saMyamI aura dharmAtmA bana jaayeNge| bar3I hI pANDitva pUrNa yuktiyoMse yaha pustaka bharI hai| isameM sAmAjika, naitika, dhArmika aura rASTrIya Adi sabhI dRSTiyoMse dhana aura usake sadupayogoMkA vicAra kiyA gayA hai / skUlake vidyArthiyoMko inAmameM deneke lie yaha bahuta hI . acchI hai / jUna mahInemeM taiyAra ho jaaygii| __ 7 caubekA cihaa| vaMgabhASAke suprasiddha lekhaka bALU baMkimacandra caTarjIke likhe hue 'kamalAkAntera daphtara ' kA hindI anuvAda / anuvAdaka paM0 rUpanArAyaNa pANDeya / isa pustakake 5-6 lekha jainahitaiSImeM 'vinoda viveka-laharI ' ke nAmase nikala For Personal & Private Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ buke haiN| jina pAThakoMne unheM par3hA hai ve isa pustakakI uttamatAko jAna sakate haiM / ha~sI dillagI aura manoraMjanake sAtha isameM U~cese U~ce darjekI zikSA hI hai| dezakI sAmAjika dhArmika aura rAjanaitika bAtoMkI isameM bar3I hI marmabhedI AlocanA hai| hindImeM to isakI joDakA parihAsamaya kintu zikSA pUrNa grantha hai hI nahA, para dusarI bhASAoMmeM bhI isa zreNI ke bahuta kama grantha haiM / ekabAra paDhanA zurU karaka phira Apa ise muATakelase chor3a sakeMge ! mUlya gyAraha Ane / svadeza ( ravIndra bAbakRta zikSA ra Adi aura kaI grantha taiyAra ho rahe haiN| kyA Izvara jagatkA katA hai? dUsarI bAra chapakara taiyAra hai| isake lekhaka bAba vyAka bI. e. ne isa choTese lekhameM aneka yuktiyoM dvArA isa bAta ko sita kiyA hai ki isa jagatakA koI kartA hartA nahIM hai / gharako jagatakA kartA mAnanevAle AryasamAjI Adi matAvalambiyoMmeM bAMTane ke liAH yaha Teka- bajha akTA hai ! mUlya ) / saikar3A 2 // maMgAnekA patA-ajitAzrama-laramana / milanekA patA jainagrantharatnAkara kAryAlaya hIrAbAga, po giragAMva-imbaI: For Personal & Private Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ chapa gayA. chapa gayA !! chapa gayA !!! jainiyoM kI icchA pUrNa ! apUrva AviSkAra !! na bhUto na bhaviSyati !!! arthAt 1) rupayA meM 100 jaina pustkeN| hamArI bahuta dinoMse yaha icchA thI ki eka aisA pustakoMkA saMgraha chapAyA jAya jo ki yAtrA va paradezameM eka hI pustaka pAsa rakhane se saba matalaba nikala jAyA kre| Aja hama apane bhAiyoMko khuzI ke sAtha sunAte haiM ki ukta pustaka " jainArNava " chapakara taiyAra ho gayA / hamane sarva bhAiyoM ke lAbhArtha ina 100 pustakoMko ikaTThA kara chapAyA hai / tisapara bhI mUlya sirpha 1) ru0 rakkhA hai / ye saba pustakeM yadi phuTakara kharIdI jAyeM to karIba 3) ru0 ke hoMgI / paradezameM yahI eka pustaka pAsa rakhanA kAphI hogA / ye dezI sapheda cikane puSTa kAgaja para sundara TAIpameM chapI hai / aura sabako milAkara Uparase majabUta aura sundara TaiTila car3hAyA hai / jaldI kIjiye kyoMki hamAre pAsa aba sirpha AdhI hI pustakeM bAkI raha gaI haiM nahIM to bika jAnepara pchtaaoge| kImata kI pustaka 1) rupayA / DAMka kharca = ) do AnA / 7 jainArNava maMgAne kA patAH - candrasena jaina vaidya - iTAvA / For Personal & Private Use Only a Jain. Education International
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttamottama lekha va kavitAoMse vibhUSita hindI bhASAkI sacitra navIna mAsika patrikA "prbhaa|" vArSika mUlya kevala 3) rupye| - prati mAsakI zuklA pratipadAko prakAzita hotI hai| mahAtmA sTeDa sampAdita rivyU oNpha rivyUjake Adarzapara yaha nikAlI gaI hai| isameM nIti, sudhAra, sAhitya, samAja, tattva tathA vijJAnapara gambhIratApUrvaka vicAra kara hindIkI sevA karanA isakA ekamAtra dhyeya hai| hindIke bhArI bhArI vidvAn va kavi isake lekhaka haiM / Apa pahile kevala 1) Aneke posTeja TikiTa bhejakara namUnA ma~gAkara dekhiye| __ Apane prabhApara kI huI samAlocanAeM par3I hI hoNgii| prabhAke lekhaka ve hI mahAmAnya haiM, jinake nAma hitArama bAra bAra lie jAte hai / tIna raGgoMmeM vibhUpita eka catura citrakArakA anupama citra kavharakI zobhA bahA rahA hai| prabhAke lekhoM evaM citroMkA svAda to Apa tabhI pA sakate haiM jaba usakI kisI bhI mAmakI eka prati dekha leN| prabhAkI prazaMsAmeM adhika kahanA vyartha hai / mainejara .....prabhA, vaDavA madhyapradeza For Personal & Private Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ citrazAlA sTIma presa, pUnA siTIkI anokhI pustkeN| citramayajagat-yaha apane DhaMgakA advitIya sacitra mAsikapatra hai| "ileTeiDa laMDana nyUja" ke DhaMga para bar3e sAija meM nikalatA hai| eka eka pRSThameM kaI I citra hote haiN| citroMke anusAra lekha bhI vividha viSayake rahate haiN| sAla rikI 12 kApiyoM ko ekameM baMdhA lenese koI 400, 500 citroMkA manohara labama bana jAtA hai / janavarI 1913 se isameM vizeSa unnati kI gaI hai| gIna citra bhI isameM rahate haiN| ATapeparake saMskaraNakA vArSika mUlya 5 // ) hA0 vya0 sahita aura eka saMkhyAkA mUlya // ) AnA hai| sAdhAraNa kAganakA vA0 mU0 3 // ) aura eka saMkhyAkA / ) // hai| rAjA ravivarmAke prasiddha citra-rAjA sAhabake citra saMsArabharameM jAma pA cuke haiN| unhIM citroMko aba hamane sabake subhIteke liye ArTa peparara pustakAkAra prakAzita kara diyA hai| isa pustakameM 88 citra maya vivaraNa: ke haiN| rAjA sAha kA sacitra caritra bhI hai| TAiTala peja eka prasiddha raMgIna |citrase suzobhita hai| mUlya hai sirpha 1) ru0|| citramaya jApAna-ghara baiThe jApAnakI saira / isa pustakameM jApAnake sRSTisaudarya, rItiravAja, khAnapAna, nRtya, gAyanavAdana, vyavasAya, dharmaviSayaka aura rAjakIya, ityAdi viSayoMke 84 citra, saMkSipta vivaraNa sahita haiN| pustaka avvala nambarake ArTa peparapara chapI hai| mUlya eka rupyaa| sacitra akSarabodha-choTe 2 baccoMko varNaparicaya karAnemeM yaha pustaka bahuta nAma pA cukI hai| akSaroMke sAtha sAtha pratyeka akSarako batAnevAlI, usI akSarake AdivAlI vastukA raMgIna citra bhI diyA hai| pustakakA AkAra baDA hai| jisase citra aura akSara saba suzobhita dekha par3ate haiN| mUlya chaha AnA / varNamAlAke raMgIna tAza-tAzoMke khelake sAtha sAtha baccoMke varNaparicaya karAneke liye hamane tAza nikAle haiN| saba tAzoMmeM akSaroMke sAtha sAtha raMgIna citra aura khelaneke cinha bhI haiN| avazya dekhiye| phI seTa cAra Ane / sacitra akSaralipi-yaha pustaka bhI uparyukta "sacitra akSarabodha" ke DhagakI hai| isameM bArAkhaDI aura choTe choTe zabda bhI diye haiN| vastucitra saba raMgIna haiN| AkAra ukta pustakase choTA hai| isIse isakA mUlya do For Personal & Private Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ saste raMgIna citra-zrIdattAtraya, zrIgaNapati, rAmapaMcAyatana, bharatabheTa hanumAna, zivapaMcAyatana, sarasvatI, lakSmI, muralIdhara, viSNu, lakSmI, gopIcanda, ahilyA, zakuntalA, menakA, tilottamA, rAmavanavAsa, gajeMdramokSa, harihara bheTa, mArkaNDeya, rambhA, mAninI, rAmadhanurvidyAzikSaNa, ahilyoddhAra, vizvAmitra menakA, gAyatrI, manoramA, mAlatI, damayantI aura haMsa, zeSazAyI, damayantI ityAdike sundara raMgIna citr| AkAra 74 5, mUlya prati citra eka paisaa| zrI sayAjIrAva gAyakavADa baDodA, mahArAja paMcama jAja aura mahArAnI merI, kRSNaziSTAI, svargIya mahArAja saptama eDavaDaka raMgIna citra, AkAra 8x10 mUlya ati saMkhyA eka aanaa| lithoke baDhiyA~ raMgIna citra-gAyatrI, prAtaHsandhyA, madhyAhna sandhyA sAyaMsandhyA pratyeka citr|) aura cAroM milakara // ), nAnaka paMthake dasa gurU, svAmI dayAnanda sarasvatI, zivapaMcAyatana, rAmapaMcAyatana, mahArAja jArja, mahArAnI merii| AkAra 16x20 mUlya prati citra / ) Ane / anya sAmAnya-isake sivAya saMcitra kArDa, raMgIna aura sAde, svadezI baTana, svadezI diyAsalAI, svadezI cAkU, aitihAsika raMgIna khelaneke tAra Adhunika dezabhakta, aitihAsika rAjA mahArAjA, bAdazAha, saradAra, aMgrejI rAjakartA, gavarnara janarala ityAdike sAde citra ucita aura saste mulya para milate haiN| skUloMmeM kiMDaragArDana rItise zikSA dene ke liye jAnavaroM Adiko citra saba prakArake raMgIna nakaze DrAIgakA sAmAna, bhI yogya mUlyapara milatA hai| isa patepara patravyavahAra kiijiye| mainejara citrazAlA presa, pUnA siTI keshr| kAzmIrakI kezara jagatprasiddha hai| naI phasalakI umdA kezara zIghra maMgAIye / dara 1) tolA / sUtakI maalaayeN| sUtakI mAlA jApa deneke lie sabase acchI samajhI jAtI haiN| jinaM bhAiyoMko sUtakI mAlAoMkI jarUrata hove hamase mNgaaveN| hara vakta taiyAra rahatI haiN| dara eka rupayemeM daza maalaa| mainejara, jainagrantharatnAkara kAryAlaya, bambaI / / For Personal & Private Use Only | isa aMkake prakAzita honekI tArIkha 20-5-14