Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા. એક અમેરિકન વિદ્વાનની ડાયરી.
JAINA DIKSHA. The DIARY OF AN AMERICAN TOURIST.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
7.
THE TOPICS OF THIS BOOK -What distinguishes the from or the masses? -The discipline whereby to mould some of thẹ masses into आवक s and then into जैन s. -The all-embracing field of action of -Who will be the Master of the World ?... 384 ? £ The Harmonious relation of the organs of जैन शासन. -The place of the 'Digamber Sadhu' or Philosopher in जैन शासन. [ in जैन शासन • -The place of 'Shvetamber Sadhu' or Satwic Power The place of or the Awakened one in the same. —The practical utility of तप, सामायिक, प्रतिक्रमण, ध्यान. -The Jain Teaching about the ennobling of all
human activities.
-What brings about the birth, extension and ruin of aor Religious Organization?
-The unavoidability, use and abuse of H. — The qualifications needed for साधु दीक्षा.
-General information about the Jains and Jainism -Salvation in this very life and for this life. -Heaven & Hell, Merit & Demerit concern thus life. -Where exists Jainism ?
-The dangers of the mere intellectualist.
प्रेरित ज्ञान and प्रेरित क्रिया (Dogmas and Coremonials ): -Sound advice to Youths
C
,
and sincere Sadhus. -Some ennobling episodes from the life of the Emblamatical Mahavir -The a or Satan adored by the modern Jain[capitalist. The dictatos of History, Science and Philosophy. -The coming of Neo-Jainism: Its demands.
Who wants Jainism? All but the so-called Jains. Fraternal advice to followers of all religious sects.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Pro-Neo-Jainism Series,
THE JAINA DIKSHA
OR INITIATION INTO JAINISM OF SCIENCE OF GLORIOUS LIFE.
BY
V. M. SHAH. The resigned President of the All India Shvetomber Sthanak-vasi Jain Conference, All-India Uunited Jain Conference, All-India raran Digambar Jain Conference, Setwal Digamber Jain Conference, ets
Author of the 'Political Gita,' 'Naked Truth etc.
Ghat kopar, BOMBAY.
‘Science knows no mercy when she has to rnvestigate
into affairs of men or nature." :
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પુસ્તકમાં હમે શું શું જોશે ?
–“જનતા” (masses) અને જેન’: એ બેનાં માનસ (mentality) અને વર્તન કેવા હોય? –જનતા” અને “જેને વચ્ચેની “શ્રાવક સ્થિતિ કેવી હોય ? --જનતામાથી “શ્રાવક અને “જૈન” ઘડવાની તાલીમ (discipline) – જૈનશાસન શું? હેનાં અગ. હેનું સર્વવ્યાપક કાર્યક્ષેત્ર, -દુનિયાને સ્વામી કેરું થશે? “જનશાસન”?...કેમ ? – જૈનશાસન મા દિગમ્બર સાધુ” અથવા તત્વવેત્તાનું સ્થાન -જિનશાસનમાં વેતામ્બર સાધુ કે સાત્વિક શક્તિવાળાનું સ્થાન. - –“જનશાસનમા “શ્રાવક” અથવા “જાગી ઉઠેલા નું સ્થાન –શાસ્ત્રીય મહાવીરના જીવનમાંથી કેટલાક ભવ્ય પ્રસંગે. –૨૫૦૦ વર્ષમાં વધુ મહાવીર ન પ્રકટવાનાં કારણે. -જીવનની દરેક પ્રવૃત્તિને ઉચીકરણ આપતા શિખવનારે જૈનમત્ર–તપ, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, ધ્યાનને આ જીવનમાં ઉપયોગ.
–આ જન્મે જ મુક્તિ અને જીવન માટે જ મુક્તિ! • –સ્વર્ગ-નરક તથા પુર–પાપ: જીવનનાં અગે.
-ધર્મની ઉત્પત્તિ, વિકાસ અને ક્ષયનાં કારણે. –સાધુ આશ્રમની અનિવાર્યતા, ઉપયોગ અને દુરૂપયોગ. –જનતાના એક ભાગ રૂ૫ જેને અને હેમના ધર્મ સબધી મુખ્ય મુખ્ય માહેતી. –શાસ્ત્રીય ગાળે આજે પણ હયાત છે અને મુડીવાદીઓને તીર્થ
કર છે ! - સાધુનું મિશન અને સાધુની યોગ્યતા. –મુડીવાદી, સાધ્વાભાસ તથા નર બુદ્ધિવાદનો પૂજારીઃ ત્રણ જોખમે–ઈતિહાસ, સાયન્સ અને તત્વજ્ઞાનઃ ત્રણ શાસ્ત્રોના આદેશ. –હાલના ઝગડા દેણે કર્યા? –કોને જોઇએ છે જૈનત્વ ? કહેવાતા જૈન સિવાય બધાને !
–ભાવી જૈન ધર્મ શું માગે છે? • દરેક ધર્મના લોકોને બે બેલ.
વગેરે, વગેરે, વગેરે,
નરક તથા ઉકાસ અને અને
દ
ધી મુખ્ય
!
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
भावी जैन ' किरणावलि.
જૈન દીક્ષા
જૈનદીક્ષાના પ્રશ્નને દરેક મનુષ્ય જાતે જ ઉકેલ કરી શકે. એવા પ્રકાશ ફેકવાને તેથા
જાહેર પ્રજાને તેમજ જૈન કહેવાતાઓને જૈન ધર્મ તથા સમાજની સ્થિતિને ખ્યાલ અને જૈન તાલીમનું રહસ્ય બતાવવાને અને તે દ્વારા
સઘળી કામેાને પેતાનું ઘર તપાસવા અને સુધારવાની કલા શિખવવાને એક પ્રયત્ન.
1
લેખકની નીતિએ IIT
.
જૈનશાસ્ત્ર એ જીવનના ઉચ્ચીકરણનું · સાયન્સ ’છે જૈનશાસન એ જગના ઉચ્ચીકરણની યેાજના ( Art ) છે. આ જન્મમાં જ મુક્તિ પ્રકટાવવાની ચેાગ્યતા વગરના ઉપદેશે પાખંડ છે. અધાતિના કારણેાને નિર્દયતાથી ચીરવાં એ સાયન્સના ધમ છે.
ધ સર્વત્ર રાજે
વા. મા. શાહ, વિવિધ જૈન ક્રાંન્ફરન્સાના પ્રમુખ, · પેાલિટિકલ ગીતા ’, ‘ નગ્ન સત્ય ’ આદિના લેખક.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવૃત્તિ પહેલી–પ્રતિ ૨૦૦૦ (ઓકટોબર ૧૯૨૯) મૂલ્ય રૂપિયા છે,
પ્રસિદ્ધ કર્તા વાડીલાલ મેતીલાલ શાહ
ઘાટકોપર, મુંબઈ
વા. એશાહકૃત સઘળાં પુસ્તકના સેલ એજન્ટ્સ
મેશર્સ પાનિયર-મિલ–સ ક્રેડિંગ કંપની. રામજી મંદિર હામે, નાગદેવી સ્કૂિટ,
પિષ્ટ બૅક્ષ ન ૬૬૧–મુબઈ
સબ એજટ્સઃ '૧ સી. જમનાદાસ બુકસેલર્સ, પ્રિન્સેસ રિટીટ-મુબઈ. ૨ ચેતન ઍક્સિ ,” બાવર ( રાજપૂતાના ) ૩ “જૈનજીવન ઓફિસ ”-પૂના. ૪ ગુજરાત સાહિત્ય મંદિર, રીચારડ,
અમદાવાદ૫ સીટી યાર ફુડ સપ્લાઇંગ કુ, પાનકોરનાકા, ૬ રા. સી તેજપાલ આર્ટીસ્ટ M. L. A, રાજકેટ. ૭ મેશ શાહ બ્રધર્સ, દવાના વેપારી, ટાવર રોડ, વડોદરા. ૮ મેશર્સ સરેયા બ્રધર્સ જેની, બુરાનપુરી ભાગોળ, સુરત. ૯ રા. સવાઈલાલ કુબેરભાઈ પુરષોત્તમદાસ ગાધી, ભાવનગર. ૧૦ રે. સી. વી. ગલીઆરા ન. ૫૫, સ્ટ્રીટ નં. ૨૬, ૨ગુન
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ.૦૦ ૦૧ %
009
૦૦૦૦૦
૦૦૦૦૦ * ૦ ૦૦૦૦
oO80009
૦િ૦૦૦૦૦૦
©
8
૦ ૦ ૦ ૦ ૦
૦
9
૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
લગ્ન એ પુણ્ય છે કે પાપ તે તે જાણનારા જાણે, પણ સુષાને વટાવી જનાર સ્મૃષ્ટિ સજનાર લગ્ન તે દેવપ્રિય છે. '
અને લખવું એ પણ પુણ્ય છે કે પાપ તે તે જાણુનાર જાણે, પરન્તુ જે લેખન ક્રિયાથી લેખકને વટાવી જનાર એક પણ વ્યક્તિવિશેષ ઘડાઈ શકી હોય તે લેખન ક્રિયા એ લેખની તે મુક્તિ જ છે.
બધા સાધુઓ કહે છે કે જીવનનું એચ-ઇષ્ટદેવમુક્તિ છે, જેને આ અસાર જીવન અર્પણ કરવું ઘટે.
D૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
અને હું સાધુઓમાં માનનારે છુ.
તેથી જ તે, આ જન્મમાં જ હારી મુકિત મેળવી આપનાર અતઃકરણેને મહારા લેખક જીવનની આ પ્રવૃત્તિતે જેવી હોય તેવી અર્પણ કરું છું. ભાઈ નગીનદાસ અને માણેકલાલ અમુલખરાય શાહ ( મુબઈ ) તથા ભાઇ છોટાલાલ અને છગનલાલ વિમલચ દ ગલીઓરા ( રગુન ) જેઓ મહારા લેખેના સતત અભ્યાસથી “જૈન” બન્યાનું જાહેર કરી ચૂકયા છે અને જેએન જન જીવન મહને વટાવી ગયાના પુરાવા હેમના દેશસેવાના મુંગાં કાર્યો તથા ચારિત્ર પિતે જ આપી રહ્યા છે, તેઓનેતે મહારા પોતીકા “શ્રાવકે અને મહારા પોતીકા મુક્તિદાતાઓને-હેમની વગર પરવાનગીએ જ આ પુસ્તક આપોઆપ અર્પણ થઈ જાય છે. '
OOO૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦d
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
the
1
== = === લખાય છે- એ જ કલમથી !
તાકીદથી બહાર પડશે ! હમણાં જ નામ નહિ નેધાવનારે બીજી આવૃત્તિની
રાહ જોવી પડશે. (સાથેનું કાર્ડ ભરી આજે જ પિષ્ટ કરે !)
Gali
જૈન દીક્ષા–બીજો ભાગ. - સાધુદીક્ષા પર શાસ્ત્ર પ્રકાશ - ખુદ સાધુરત તરફથી:
યુવક સઘની નિયમાવલિની ચિકિત્સા. મૂલ્ય નવયુગમાં સાધુ કેટલા પ્રકારના જોઈશે? વગેરે. રૂ. ૧
મા યા ની છા ચા માં ! શ્રેણિકના શેરીફે અનુભવેલી માયા. શ્રી કૃષ્ણ નારદને બતાવેલું માયાનું સ્વરૂપ. ' મૂલ્ય રિપ-વાન વિન્કલે જોયેલે માયાને ચમત્કાર. રૂ. ૧) માયાની છાયાને કેણુ વટાવી શકે ?
લ, પુનર્લગ્ન, બ્રહ્મચર્ય
સ્વાભાવિક અને કૃત્રિમ શાસ્ત્ર, અનુભવ તથા ન્યાયની દષ્ટિએ.
રૂ. ૧) . મહાવીર કહેતા હવા. પ્રગતિપ્રેમીઓની નવી ગીતા.
મૂલ્ય તદન ફરીથી લખાયલુ-નવાં જ ચિત્રો સાથે. ૦–૮–૦ • GEREEEERGbReelke&beet+Eteresseeeeee
નામ નેંધાવનારે પૈસા અગાઉથી ભરવાનો નથી. છે નામ નોધાવવાનું ઠેકાણુ -પાયોનિયર મિલર્સ ટ્રેડિગ કુ. શિ વા મ. શાહ, સિરિઝના સેલ એજન્ટસ, નાગદેવી, મુંબઈ.
* મૂલ્ય
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાદી હમજ.
તનદુરસ્તી (Health) શું ચીજ છે?'
જે પ્રત્યેક મનુષ્યમાં સ્વાભાવિક રીતે હેવી જોઈએ જ છતાં જહેને માટે ઘણાખરા મનુષ્યો આખી જીદગી સુધી ફેકટ ફાફાં મારતા રહ્યા છે, એવી કોઈ ચીજ હોય તો તે તનદુરસ્તી છે !
ફેકટ ફફા હા, કારણ કે મનુષ્ય “સાદી હમ' (Common Sense) ગુમાવી બેઠે છે અને તેથી તદુરસ્તી શું તે પણ ભૂલી ગયો છે! અને ભૂલી જવા છતાં પોતાની પાસે તનદુરસ્તી છે અને
સાદી હમજ ” પણ છે એવું માનવા-મનાવવાની હઠ અથવા છૂપા મિથ્યાભિમાનને તે પરણી બેઠે છે!
વ્યકિતની તનદુરસ્તી કે સમાજની તનદરતી, ધર્મશાસનની તનદુરસ્તી કે પ્રજા શાસનની તદુરસ્તી, ગૃહશાસનની તનદરસ્તી કે હાની હેટી સભા-સોસાઈટીની તનદરરતી, વ્યક્તિના અંતઃ કરણ (આતરિક મશિનરીઃ મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત, અહંકાર) ની તનદુરસ્તી કે વ્યક્તિના બાહ્ય કરણ (જ્ઞાનેન્દ્રિય અને કર્મદ્રિ) ની તનદુરસ્તી ઃ બધે એક જ કાનુન રાજ કરે છે : “સાદી હમજ” તનદુરસ્તીને જાળવી રાખે છે તેમજ ગુમાવેલી તનદુરસ્તીને પાછી મેળવી આપે છે, અને સાદી હમજ ગુમાવી બેસવાથી તનદુરસ્તી અદૃશ્ય થાય છે.
અને-- - સાદી રહમજ ” ગુમાવવા છતાં “સાદી હમજ” ને ઈજરે પિતાની પાસે છે એવું માનનાર–મનાવનાર માનસિક બિમારી --માનસની વિકૃતિ-જ “સાદી સમજ 'ને--અને પરિણામે તનદુરસ્તીને–પાછી મેળવતા અટકાવે છે.
- ગ્રેજ્યુએટ અને ગામડાઓ, પિ૫ અને પાપી, મુડીવાદી અને ( મજુર, સુધારક અને સ્થિતિચુસ્ત, રાજ અને પ્રજ, લેખક અને વાચક, કર્મચાગી અને જ્ઞનગી : સર્વ “કાંઇક ભૂલે છે : કોઈક : સાદી હમજીને અવાજ ! Universal Harmonyો અવાજ !
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
મન-બુદ્ધિ-ચિત્ત અહકારની એકતારતાને અવાજ બુદ્ધિ અને હૃદયની એકતારતાને અવાજ ! પૂલ અને સૂક્ષ્મની એકતારતાને
અવાજ ! વ્યક્તિ અને સમષ્ટિની એકતારતાને અવાજ!—કહું, 'કહી " દઉં ? : ઈશ્વરને અવાજ: એશ્વર્યમાંથી ઝરતો અવાજ !
એ “ઇશ્વરના અવાજ માં મુડી–મજુરી ભિન્ન નથી, રાજા અને પ્રજા એવા ખ્યાલ સ્વતંત્ર હયાતી ધરાવતા નથી, સાત અને સેતાન નથી, ધર્મ અને સાયન્સનાં જુદાં નામ નથી, જ્ઞાન અને કર્મ ભિન્ન નથી, પૂજ્ય અને પૂજક તથા કાનુન અને વર્તન નથી -રે
છે અને નથી” ની પણ પ્રથતા નથી ! આખા શરીરને–આખા વિશ્વદેહને–દ રાજલોકન–મનુષ્યમાંના ચંદ રાજલોકને એ Harmonious Voice' છે–Melody છે–આત્મધ્વનિ છે. '
એ એકતારતા (Harmony) જ “આત્મા ’, એ જ ઈશ્વર, એ . જ મુક્તિ, એ જ મનુષ્યને જન્મસિદ્ધ હક !
અને એ જ “મનુષ્યની-વ્યક્તિની તેમજ સમાજનીતનદુરસ્તી!
એની ગેરહાજરીનું નામ જ બિમારી, વિકૃતિ, સડ, ભ્રષ્ટતા, પાપ, પતન, નરક |
વ્યક્તિ શરીરમાં–તેમજ સમાજ શરીરમાં–જે આગ વધુ સૂક્ષ્મ હેની શક્તિ વધારે, અને તેથી, તેવા અગની બિમારી બીજા ઓછી શક્તિવાળા કે સ્થૂલ અંગની બિમારી કરતાં વધુ પ્રમાણુમાં, આખા શરીરની અધાધુધી ઉપજાવનાર થઈ પડે. એ જ કારણ છે કે કર્મેન્દ્રિયની બિમારી કરતાં જ્ઞાનેન્દ્રિયની અને હેના કરતા ચ મનની, તેથી ચ બુદ્મિની, તેથી ચ ચિત્તની અને તેથી ચ અહકાર અથવા વ્યક્તિત્વની બિમારી વધુ ભય કર થઈ પડે છે. તેવી જ રીતે, મજુરની શારીરિક કે માનસિક બિમારી કરતા મુડીવાદીની બિમારી, અને તેથી જ શિક્ષક, પત્રકાર, વકીલ,ડાકટર, ધર્મગુરૂ અને રાજદ્વારીની બિમારી આખા મનુષ્ય સમાજને માટે વધુ ભયંકર પરિણામ ઉપજાવનારી થઇ પડે. આ સ્વાભાવિક નિયમના ભાષાન્તર તરીકે જ કર્તવ્ય અને જોખમદારી” એવા શબ્દો બુદ્ધિના સામ્રાજ્યમાં ઉત્પન્ન થવા પામ્યા હતા. પણ બુદ્ધિ એ કઈ સ્વતંત્ર સત્તા નથી, એ “ પ્રતિબિંબ ઝીલનારો આયનો (looking glass) માત્ર છે, અને તેથી
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧.
•
કર્તવ્ય અને જોખમદારી એવા એમાં પ્રતિબિબિત થયેલો શબ્દ ક્રિયાત્મક થઈ શકતા નથી–સિવાચ કે ત્યહાં દેખાતા એ શબદો ચિત્તના ગર્ભસ્થાનમાં જાય અને હા વિકસિત થઈ અહંકારના બીબામાં જઈ આકાર પામે.
કર્તવ્ય અને જોખમદારી” જેવું કાઈ આજના હિંદમાં–હિંદની પ્રત્યેક કેમમા–બહુ જ અલ્પ જોવામાં આવે છે -કહે કે શૂન્ય ! અને તેથી, જે હેતુથી જૈન અને બ્રાહ્મણ ધર્મ સ્થપાયા હતા તે હેતુ ભૂલાઈ જઈ ખાં' રૂપે એ ધર્મોને લોકો વળગી રહ્યા છે અને વધુ ને વધુ “કર્તવ્યહીન તથા “જોખમદારીના ભાન વગરના” બનતા જાય છે. તેઓ નથી જતા ધર્મોના “મૂળમા કે નથી છોડી શકતા ધર્મોના મૃત દેહને ! અને તે છતા તેઓ “સ્વરાજ્ય' મેળવવાની ' કૂદાકૂદ કરી રહ્યા છે ! ધર્મને ભોગવી ચ નથી જાણતા અને છોડી ચ
નથી જાણતા! બિચારાઓ વિદેશીઓની “દયા ખાતર “મુડદા”ને -જેમતેમ વળગી રહ્યા છે !
જૈન દીક્ષા નિમિત્તે હમણાં હમણાં જાહેર પ્રજામાં લાહલ ચાલી રહ્યો છે. કેદ કહે છે: સાધુઓ સત્યાનાશ વાળવા બેઠા છે! તો કોઈ કહે છે: તેઓ બિચારા જિનવરની આજ્ઞા પ્રમાણે જગતને ઉધ્ધાર કરી રહ્યા છે પણ આજની “બગડેલી દુનિયા ધર્મ રહસ્ય નહિ જાણ વાથી ફેકટએમને સતાવી રહી છે ! અને આ ભિન્ન અભિપ્રાય ધરાવનારાઓ અભિપ્રાય ધરાવીને બેસી ન રહેતા એક બીજાપર પત્થર વર્ષાવવા લાગ્યા છે અને બાકીના લાખે જૈને અને રાત્રી દિવસ હજાર વર્ષથી જેનોની સાથે વસતા ક્રોડે હિંદુઓ આ “વગર ફીનું નાટક માણી રહ્યા છે ! આટલી નિર્માલ્યતા જાણે બસ ન થતી હાય તેમ, ખુદ જૈનોના એક ભાગની કોન્ફરન્સ ઑફિસે તે—
સ્થાનકવાસી જૈન કૅન્ફરન્સ ઑફિસે તે–પવિત્રતાનો ઢઢેરે પીટાવવાની તક મેળવી છે ! હેને સુશિક્ષિત સેક્રેટરી જાહેર પેપરમાં જાહેરખબર આપે છે કે હેની કામને આ આગથી કાઈ લેવા દેવા નથી! કેટલી સહૃદયતા ! અને પ્રમાણિક્તાનું તો પૂછવું જ શું? હજી ગઈ કાલે જ એ જ શાહુકારના ઘેરથી એક એવા છોકરાને દીક્ષા
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
આપવામાં આવી હતી કે જે સાધુપણું છોડી ત્રણ વખત નાશી ગ હતો અને ભઠીઆરખાનામાથી ખેચી લાવવામાં આવ્યા હતા. ' હજી ગઈકાલની વાત છે એ જ કોન્ફરન્સના ક્રોડપતિ પ્રમુખે આઠ વર્ષની છોકરીને બલાત્કારે દીક્ષા આપી હતી ! હજી ગઈ કાલની વાત છેઃ બાલદીક્ષા સંબધમાં કાનુન કરવા તૈયાર થયેલા જોધપુર રાજ્યને આ } આફિસે પણ વિરોધ લખી મોકલ્યો હતે. ખુદ જન નેતાઓ, શ્રીમતો, ભણેલાઓ અને કોન્ફરન્સ સંસ્થાઓનું આ માનસ છે, ત્યહાં હિંદુઓને સહયતાના અભાવ માટે કોણ ઠપકો આપી શકશે?
અને ઠપકો આપે ન આપ: સાર્થકતા શું ? આ દેશમાં દરરોજ , ઠપકાના ઠરાની સેક મિટિગે થતી શું આપણે નથી જોતા ?
પૂણ એ હિ દુઓ ને એ જેને હું પૂછું: “સાદી હમજીને ઓળખે છે? “ધર” તપાડ્યું છે. જે દ્રશ્ય પર હસે છે તેવું જ કાઈક ચહા પણું છે કે કોઈ ? હાલમાં બનેલી ઘટના તે આયનો છે, જેમાં હમે પોતાનું મહે જોઈ શકો અને જોઇને “ઠીકઠાક કરવાને જાગી શકો.
હિંદુ ધર્મ અને જન ઘર્મ એક જ જમીનની પેદાશ છે કે ? એક જ વ્યયમુક્તિ–માટે જ બન્નેને જન્મ હતો કે?. આજે હિંદુ કે જિન ધર્મના અનુયાયીઓ મુક્ત-સ્વતંત્ર–ખુદ પિતીકા દેશમાં પણ સ્વતંત્ર–ખુદ પોતીકા ઘરમાં પણ સ્વતંત્ર છે કે પરત ત્ર માનસ હાય હાં ધર્મ કે સમાજજન કે હિંદુ-આજે જે જન ફાર પર હસો છે તેથી વધુ સારી દશામાં હોઈ શકે કે? હિંદઓનું જેને તરફનું હસવું વાસ્તવમાં પિતા તરફનું હસવું તો નથી ને? જો હસવા લાયેક બન્યા હોય તે હેમા હિંદુસમાજ અને હિ દધર્મને કાઇ ફળ નથી શું ? શું તેઓ હજારો વર્ષથી * પરસ્પર સારી-માઠી અસર કર્યા સિવાય જ સાથે રહી શકયા છે કે ? જૈન ધર્મની માન્યતાઓ અને વિધિઓને માટે ભાગહયાતી આપતી લગ્ન સંસ્થાની વિધિ પણ–હિંદુઓ પાસેથી આવેલી છે
નહતી કે પુય, પાપ, સાધુપણું (asceticism), દેવ, સ્વર્ગ, * નરક વગેરે સબધી માન્યતાઓ અને તેમજ બદ્દોએ હિંદુઓ કે
. પાસેથી લીધી નહાતી કે ? આ માન્યતાઓનાં પરિણામ હા પણ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
–હિંદુઓમાં, જેનોમા કે ધેમા-માઠાં આવ્યાં હોય ત્યહાં હાં હિ૬ સિવાય બીજા કેને નીચે જોવાનું હોય? ,
છતા જ હસવું હોય તે ખુશીથી હસઃ “સાદી હમજજન્ય એકતારતા (Harmony) એક હાથ કર્યા પછી આજની બધાની મૂર્ખાઈ પર પેટ ભરીને હસજો !....એ હસવું “તનદુરસ્ત છે!
વૈદ કહે છે: બિમાર હસી શકતો નથી અને હસવા જાય તો રડી પડે છે! હસી શકવા પહેલા તે તેણે આરોગ્ય પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ અને આરોગ્ય માટે પેટ સાફ કરવું જોઈએ. પ્રક્ષેપિત માન્યતાઓરૂપ બધા કચસ જુલાબથી દૂર કરવા જોઈએ. પછી જુલાબ આપનાર વૈદ પોતે જ “માત્રાઆપવા ખુશી થશેઃ માત્રા પણ ડબલજેનના માથા પર છે તેવી! અને એમ થશે ત્યારે તે માત્ર કહેવાતા જને જ નહિ પણ હિદુઓ અને તમામ હિદીઓ જૈન-જ્ઞાન-ક્રિયાશક્તિ વાળા જન–વીર- બન્યા હશે ! હાં સુધી તે હિદમાં નથી કોઈ જૈન કે નથી આર્ય: છે માત્ર ઉદના અને એવા દેદાર વખતે અમેરિકન ટુરીસ્ટ મિ. શાહિદને ચેતનવાદને અનુભવ કરવા પધાર્યા છે ! બિચારો કહે છે કે એને અમેરિકામાં જડવાદ જેઇઇને ક ટાળો આવે તેથી તે કટાળાને દૂર કરવા ચેતનવાદી હિંદમાં તાજગી માટે તે આવી પહોંચે છે !
અને આ પુસ્તક એમની જ ડાયરી છે. ,
આ ડાયરી મહને સેપતાં તેમણે કહ્યું હતું. મારા દેશને સારx શોધવા જતા અતિસાર મળી ગયો જણાય છે! * * એક વિદ્વાન બદ્ધ ધર્મગુરૂ પિતાના પુસ્તકમાં એકરાર કરે છે કે બુધે પોતાના ખાસ સિધાતો તે માત્ર પોતાના સાધુવર્ગને જ શિખવ્યા હતા અને શ્રાવક વર્ગને તો હિદુ માન્યતાઓ અને - વિધિઓને અનુસરવા દીધા હતા.
* સાર=સાર પદાર્થ, મુકિત.
+ અતિસાર=ઝાડાની બિમારી, કે જે અપચાથી થવા પામે છે. * ગંદી બિમારી, કે જે આસપાસની જમીન તથા હવાને પણ ગદકી ધીરે છે, અને બિમારને કૃશ તથા અહીડીઓ બનાવી દે છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ -
|
મહે કહ્યું ભાઈ, અતિવૃદ્ધ અવસ્થામાં બધું ચ થાય.
મિ. શે બેલ્યોઃ અતિવૃદ્ધના અતિસાર તો બહુ જ ભડા ! એ તો મરણના ઢઢેરા!
મહે કહ્યું : પણ અમે નિશ્ચય કર્યો છે કે અમારે મરવું જ નથી !
તે બે રાજીખુશીથી મરીને હુમારી જ “પ્રજાને જીવવા દે અથવા પ્રજા સહિત ૯મે શત્રુના હાથે મરે. સમષિની અમરતા એમ જ બની રહે છે. કાનુન બદલાત નથી !
મહે કહ્યું: એમ તો એમ ભલે અમે મરીએ, ભલે અમારી પ્રજા ય મરે પણ અમારે ધર્મ તે નહિ જ મરવા દઈએ.
મિ. હ “મહને મહાવીર સ્વામીએ સ્વપ્નમાં કહ્યું છે કે દુનિયાના બધા ધર્મો મરવાના છે, એટલા માટે કે બધા ધર્મોની પ્રજારૂપ “HARMONY ધર્મ અમર જીવે !”
• મિ. શું કહે છે કે સાદી હમજે જ હેને અમેરિકાથી હિદ ખેચી આર્યો હતો, સાદી હમજ વડે જ તેણે અહીંના ધર્મીઓની માન્યતાઓ અને વર્તનની માહિતી મેળવી અને સાદી હમજ વડે જ તે માહેતીઓના તળ છૂપાયેલાં સત્ય શેક્યા તેણે શું માહતીઓ મેળવી અને શું સત્ય શોધ્યા, તથા તે સત્ય અને તે માહતીઓ આજના જૈનને તથા અજેને કેવી રીતે ઉપયોગી થઈ શકે તેમ છે એ કહેવાનું કામ આ પુસ્તક વાચનારનું પિતાનું છે. હું તો * ફક્ત એ પરદેશી પખીની ઇન્ટેડકશન કરાવવા પૂરતું વચ્ચે અર્થે છું-અને ઈન્ટોડકશનમાં એટલું કહેવા બ - ધાચલો છું કે મિ. શો એક એવો માણસ છે કે જે ગમે તેવા માણસને સાંભળવા વખતે પોતાના પ્રાણા અને પોતાના ભાવો બનેને રૂધી શકે છે અને પછી કચરામાંથી ચ રત્ન મેળવી લે છે !
અને એને માત્ર તેઓ જ વાંચી શકે કે જેઓ ની માફક પોતાના ભાને દાબીને કારા મગજથી–વાચી જાણતા હોય, પિતા માટે જપિતાના અનુભવવિસ્તાર માટે જ–વાચી શકતા હોય, અને યુવાન ,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૫
સ્ત્રી જેટલી “રતિ સહિત વાચી શકતા હોય. બીજાએ આ એની ડાયરીને હાથ પણ ન લગાડે એમ તે ઇચ્છે છે. લાખેના અભિપ્રાચની એને દરકાર નથી -અમેરિકા પાછા ગયા બાદ એને કેાઈના ભલાબુરા અભિપ્રાય સાંભળવા ચ કહો છે...અને ..આખી દુનિયામાં જેને Voice જ નથી એવા લોકોના અભિપ્રાયની કિમતે શું છે?
વા. . શાહ.
જાણકારે પ્રત્યે.
આ પુસ્તકની વસ્તુસ કલનામાં છુપા વેગ છે, જે શોધી લખી જણાવનાર આ લેખકને ગુરૂ બનશે.
કે પણ સવાલ પર ચર્ચાનું આમંત્રણ સ્વીકારવાનું લેખકની પ્રકૃતિમાં નથી.
આત્મભાવે (વ્યાપક દૃષ્ટિએ) જે કાઈ સૂચને મળશે હેને , ઉપયોગ બીજા ભાગમાં થશે.
આ પુસ્તકમાં સજનાત્મક, સહારક તેમજ સ રક્ષક કાર્ય સ્વભાવત. થયેલું જોવામાં આવશે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ લું.
- અમેરિકાથી હિદ-ચેતનવાદની શેધમાં
છે .મે અમેરિકન સાહસશક્તિ માટે જગવિખ્યાત છીએ.
| ભૂગોળ-ગોળને લગતી શોધ પાછળ અમે ફોડે ડોલર અને જરૂર પડયે જીદગીને પણ ભાગ હસતે મુખે આપતા રહ્યા છીએ. જે કાઈ. એક ચીજ એવી હોય છે. જેની શોધનું ચેટક અમને અદ્યાપિ પર્યંત લાગવા ન પામ્યું હોય તો તે ચેતનવાદ છે.
હા, શાપનહાર, નિજો અને મૈક્ષમુલર જેવો વિદ્વાન જર્મનોએ ચેતનર્વેદ સંબંધમાં લખેલાં પુસ્તકાએ અમારામાંના
ડાઓનું ધ્યાન તો અવશ્ય ખેચ્યું હતું, પણ ચેતનવાદના જન્મસ્થાનમાં જઈ એ અનુભવની મોજ માણવાનું સદ્ભાગ્ય તે હારે જ માટે રિઝર્લ્ડ રાખવામાં આવ્યું હતું !
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
જૈન દીક્ષા
એહ અમેરિકાનું જડવાદી છગર !...એનું રાજ્યતંત્ર જડવાદના પાયાપર, વ્યાપારપ્રવૃત્તિ જડવાદના પાયાપર, સાહિત્ય અને કલા પણ મુડીવાદપ્રેરિત,—રે ખુદ ધર્માંસસ્થા ય જડવાદની કુલદેવી !
૧૮
.
જડવાદે જણેલાં પ્રપચ અને મુડીવાદ નામક સતાનેાની લીલા બેઈોઇને હુ ધરાઇ ગયા હતા. ચેતનવાદના શાન્તિદાયક પ્રદેશને ભેટવા મ્હારૂં મન તત્લપાપડ થઇ રહ્યું હતું. મ્હે' વાંચ્યું હતુ કે ચેતનવાદનુ પારણું હિંદમાં હતુ. અને મ્હે હિંદીએના હૃદયાકાશમાં દેવદૂત (Angels) કલ્પ્યા હતા. એ દેવતાનુ જીવન પ્રત્યક્ષ જોવાને મ્હે નિશ્ચય કર્યાં હતા. કારણ કે, ચેતનવાદને પરિણામે મનુષ્યનાં માનસ અને વર્ઝન કેવાં નવાં પામે એ મ્હારે મહારા ત્રીજા નેત્રથી જોવુ હતુ . હું કહી ગયેા કે જડવાદની મ્હને અરૂચિ થઇ હતી,--જડ તેત્રાના ય મ્હને વિશ્વાસ રહ્યો નહાતા.
અને એ જ કારણ છે કે હુ ચેતનવાદી હિંદીઓના સહવાસમાં આવવાને અધીરા બન્યા હતા. એ દેખીતુ છે કે, સહવાસ અથવા ‘સંગથી જે જ્ઞાન થાય છે તે વાણીથી
,
નથી થઇ શકતુ, વાણીથી વક્તાના આશયનું જે નાન થાય
છે તેવુ હેના લેખથી નથી થઈ શકતુ, અને હેના લેખથી જે જ્ઞાન થાય છે તેવુ હૅના ભાષાન્તરકાર " વિવેચકના લેખથી નથી થઈ શકતુ.
આંખા ઠગારી છે, હા, પણ વાણી તા એથી ય જખરી દગારી છે
અને છતાય જગા સારા વ્યવહાર વાણી દ્વારા જ શક્ય છે!
* અનુભવરૂપી નેત્ર.
--
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
- -
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
--
--
-
-
-
----
-
-
-
-
-
-
- -
- -
- -
- -
- -
અમેરિકાથી હિંદ-ચેતનવાદની શોધમાં - આ પરસ્પરવિરોધી ગુણોની દુનિયામાં–આ વાણીજન્ય - દુનિયામાં–તત્ત્વવેત્તા રહી શકતો જ નથી. એકાન્તવાસ એ એટલા ' જ માટે એની અનિવાર્યતા હોય છે, પણ જનતા માને છે
કે તેણે એને હરાવી હાંકી કહા છે અને નીતિવાદી એ માને છે કે એણે સર્વસંગત્યાગનુ મહાવ્રત સ્વીકાર્યું છે !
એવા કઈ એકલડકલ તત્ત્વજ્ઞાનીની મુલાકાત એ પ્યારે પહેલે સંકલ્પ હતો એને એવુ “શાહી પુષ” જે સમાજરૂપી જમીનમાં ઉગી શકતુ હોય તે સમાજરૂપી જમીનની ખાસીઅો (characteristics) પણ જોવાનો હાર નિશ્ચય હતે. એટલે કે, એ સમાજની સામાજિક, આર્થિક, ધાર્મિક, રાજકીય સ્થિતિઓનો ખ્યાલ ( idea ) લેવા હે ઈચ્છયુ હતું.
પણ ઈચ્છા થતાં જ હિંદ દોડી જાઉ એટલે હુ છીછરે નહોતો. પદાર્થવિજ્ઞાન શાસ્ત્ર (Science), તર્કશાસ્ત્ર (Logic) તથા માનસશાસ્ત્ર ( Psychology )ના અભ્યાસે મહને ઉડો બનાવ્યો હતો; અને પચ્ચાસ વર્ષના - જીવતરે એટલુ - હમજવા પૂરતી વ્યાપક દૃષ્ટિ (Common-sense ) આપી હતી કે, દેહીને આત્મા ગમે તેટલો ઉંચે ઉડે તે પણ હેના વાહનરૂપ દેહનું ઉત્પત્તિસ્થાન પૃથ્વી હોઈ તેને ખોરાક : તો પૃથ્વી પાસેથી જ મેળવવો શક્ય છે તેથી હિંદ જવાની ઈચ્છાનો અમલ કરવા પહેલાં મહે સઘળી જરૂરીઆતેનો
વિચાર કરી લીધે
કેઈ પણ સંસ્કૃતિ (Civilization સભ્યતા–શિષ્ટતા)ને અનુભવ કરવા ઈચ્છનાર પાસે પહેલામાં પહેલી મુડી તરીકે ફરસદ (Leisure) અને ધીરજ (Patience) જોઈએ. કુરાસંદ એ શબ્દ સમયને ઉદેશીને હું વાપરતો નથી, પણ મનની કુરસદના અર્થમાં–મનને સર્વ પ્રવૃત્તિમાથી ખેંચી લઈ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
જૈન દીક્ષા
એક જ ધ્યેય પર લગાડવાની સગવડના અર્થમાં–વાપરું છું. પ્રવૃત્તિપરાયણ અને મુડીપ્રધાન સુરપ-અમેરિકામાં આજકાલ ફરસદને કાળ પડે છે, એનું કારણ કદાચ એ હશે કે મહારા જેવી થોડીએક વ્યક્તિઓએ એ માલ એકહાથ કરી લીધું છે ! એ એક હાથ કરાયેલા માલની કિમત હુ ન જાણુ તે બીજું કોણ જાણે? તેથી હું કહી શકું છું કે એ ફુરસદ કોઈ અક્રિય તત્ત્વ નથી પણ વધુમાં વધુ સક્રિય તત્ત્વ છે; અને એ ધીરજ નામનો માલ કાઈ પ્રમાદભૂમિકાનો પાક નથી પણ સારી રીતે ખેડાયેલી સહનશક્તિ ( Endurance ). નામની જમીનને છેડ છે. એ ધીરજ વડે જ, જોવા-સાંભળવા-વાંચવામાં આવતા તમામ પ્રાણી-પદાર્થ –ધટના–વિચાર પર પ્રથમ *પૃથક્કરણ ( analysis ) અને પછી સમન્વય ( synthesis ) ક્રિયા કરી શકાય છે અને એ રીતે હેની ખરી કિમત આંકી શકાય છે જેનાથી આ ક્રિયાઓ થઈ શકતી નથી હેને કેાઈ પ્રાણીપદાર્થઘટના–વિચાર–ોજના પર અભિપ્રાય યા જજમેટ આપવાનો અધિકાર ન હોઈ શકે તાત્પર્ય કે મહારે જે મિશન અથવા ઉચ્ચ પ્રવૃત્તિ માટે હિંદ જવું હતું તે મિશનને અંગે જોઈતી ફરસદ અને ધીરજ નામની મુડી તે હારી પાસે જ હતી એ ઉપરાંત બીજી બે પ્રકારની મુડી મેળવવાની રહેતી હતી ભાષાજ્ઞાન અને નાણુ.
ભાષાજ્ઞાન વગર કોઈ પણ પ્રજાનું હાર્દ સ્પર્શી શકાય નહિ તેથી સંસ્કૃત, હિન્દી અને ગુજરાતી ભાષાનું સામાન્ય જ્ઞાન માઁ મેળવી લીધું રહ્યો હવે સવાલ નાણુંને. તે માટે કાં .
* એક ચીજનાં અંગોપાગ જૂદાં પાડી પ્રત્યેકનું સ્વરૂપ તપાસવાની ક્રિયા તે પૃથક્કરણ ક્રિયા, અને ટા ભાગને એકત્ર કરી આખા શરીરથી શું બને છે તે જોવું એ સમન્વચ ક્રિયા. સાયન્સ પૃથકરણ શક્તિ આપે છે, એગ સમન્વય શક્તિ આપે છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમેરિકાથી હિટ્ટ–ચેતનવાદની શેાધમાં
૨૩
!?
તા કાઇ મુડીવાદીની ખુશામત કરવી જોઇએ, અગર તેા હિંદુની કાઈ યુનિવર્સિટીમાં માનસશાસ્ત્રના પ્રોફેસર તરીકે કામ કરતા જવા સાથે મ્હારૂ' મિશન સગવડે સગવડે ચલાવવાના નિશ્ચય પર આવવું જોઇએ. પહેલા રસ્તા લેવાની યેાગ્યતા જો મ્હારામાં હાત તેા તે ચેતનવાદની શેાધન ચેટક હને લાગી જ શક્યુ ન હત। અને ખીજે રસ્તા એટલેા અશક્ય હતા કે જેટલા ‘ભસવુ અને લાટ ખાવા એ પ્રયાગ અશક્ય છે! ઉદરનિર્વાહ માટે રળવુ અને આંતરસૃષ્ટિમાં ભ્રમણ કરવું: એ છે એકસાથે બની શકતાં જ નથી. વળી, કાઇ કામ અપનાવવું છે તે તેા હેનાથી પાણિગ્રહણ કરવા `સમાન છેઃ લગ્ન
.
કરવા બરાબર છે
અને લગ્નના કરાર પવિત્ર’ છે
આખરે આર્થિક સગવડ કરી આપવાનુ ખીડુ ચિકાગેાની યુનિવર્સિટીએ ઝડપ્યુ,એવી શરતે કે હિંદી ચેતનવાદના મ્હારા અનુભવ પર એક પુસ્તક હારે હેતે લખી આપવુ.
>
મિશન માટેની સઁવું જરૂરીઆતા પૂરી પડતાં હું ઉપવા તૈયાર થયા. અમેરિકાથી હિંદ જળમાર્ગે જવાય · અે પણ ધણા પ્રયત્ને અને ઘણા સાહસિક મનુષ્યાના ભાગે આકાશમા પણ થાડુ થયાં ખુલ્યેા હતા. સ્થળમાર્ગ કરતાં જળમા વધારે રિત પણ વધુ જોખમભર્યો હાય છે અને તેથી ય વધુ રિત તથા વધુ જોખમભર્યાં મા આકાશના હાય છે: અનુભવીએ . જડવાદ, અને બુદ્ધિવાદ અને ચેતનવાદની -ખાઅંતમાં પણ એમ જ કહે છે
'
કોણ જાણે કેમ, મ્હને હમેશ છેલ્લા મા જ વધુ પસંદ છે.
જે અાપ્લેન મારફત હુ મુંબઇ પહેાા હેતુ નામVICTORY' હતુ હુ એને વિજયપતાકા વિમાન કહેતા.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ -
જૈન દીક્ષા એનું શરીર એટલું મજબૂત ( strong ) બાંધવામાં આવ્યું હતું અને એની અંદરની મશિનરી એટલી તાકાદવાળી ( powerful ) હતી કે પૃથ્વીનું ગુરુત્વાકર્ષણ એને નીચે ખેચવામાં ફાવતુ નહિ એ વિમાનમાં મુસાફરી કરતાં મને આભાસ થયો કે જાણે હું ચેતનવાદના વિમાનમાં ઉડુ છું. અને દુન્યાવી શેરબર તથા આકદ સાંભળવાને હારા કાન બહેરા થઈ ગયા છે! એક વધુ આશ્ચર્યજનક અનુભવ તો એ ” થયો કે, જેટલી ઉંચાઈએ હારૂ વિમાન ઉડતું તેટલી જ હૃદયની ઉંડાઈમાં હારૂં ભાન ઘૂસતું.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨ જું.
મીઆ તરીકે મહને જૈન પત્રકાર સાંપડે છે.
બઈમાં મહેં એક હિંદી માલકીની હોટેલમાં ઉતારે એ કર્યો મેનેજરને હારી હિંદની મુલાકાતને આશય
હમજાવી એક એ ભોમીઓ (Guide) મેળવી આપવા અરજ કરી કે જે મને હિંદી ધમાચાર્યોથી મુલાકાત કરાવી શકે છે
બીજી હવારે હારી બેઠકમાં એક શુમારે ચાળીશ વર્ષની ઉમરને, શ્યામ મુખપર શીળીનાં ચાઠાંવાળો, ઉો સુકલકડી યુવાન, પરવાનગી માંગવાની ય રાહ જોવા સિવાય દાખલ થયો. પિતાને અગત્યને માણસ મનાવવા મથત હૈને દેખાવ હતસફેદ ખાદીનો લાંબે ડગલે, પેન્ટ અને ગાંધી કુપને એને પહેરવેશ એના ટચુકડા કપાળ, ન્હાનીશી આંખે તથા શ કોજનક રેખાઓવાળા ચહેરાને જરાકે બંધબેસતે નહે. એના કપાળમાં પીળા રંગનું ગેળ ચિન્હ હતું.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨y
જૈન દીક્ષા “મિસ્ટર શે આપનું નામ છે ?” તેણે પૂછયું.
જવાબમાં મહે. માથું હલાવ્યું.
“હારું નામ મિસ્ટર 'પાતક છે” તેણે પોતાની ઓળખ પોતે જ આપતા કહ્યું “અને મને આ હોટેલનાં મેનેજરે મેક છે. એમણે મને કહ્યું છે કે આપ હિંદના વધુમાં વધુ આગળ પડતા ધર્મ સંબધી માહેતી ઇચ્છો છો અને એ માટે એક “ગાઈડ”ની શોધમાં છે. એવા ગાઈડ તરીકે સેવા આ. પવા હું ખુશ છું. હું એ કામ માટે લાયક પણ છું, કારણ કે હિંદના વધુમાં વધુ આગળ પડતા , અને વધુમાં વધુ જૂના ધર્મને–જૈનધર્મને-હુ અનુયાયી છું અને એ ધર્મના મહેટા સંત, સાહિત્યકારે તથા સંઘપતિઓથી સંબધ ધરાવું છું. વળી એક જાણીતા દૈનિક પત્રને એક ઍડિટર પણ છું.” - હું હેને ખુરશી બતાવું તે પહેલાં તે તેણે પિતાને અો જમાવી લીધે હતો.
• “માફ કરે, મિ. પાતક ! ” મહેં કહ્યું “હમે જેને સેવા આપવા આવ્યા છે તે એકાદી મિસામે નથી કે જે બેચાર દિવસ અહી તહીં ભટકી સુનીસુનાઈ વાતથી સંતોષ - પકડે. હું બીજાઓ માટે લખવા આવ્યું નથી, પણ પિતાને માટે ‘શોધવા” અને પિતાના હૃદય પર લખવા અહીં આવ્યો છું. મહારે જૈન તેમજ અન્ય ધર્મોના વિવિધ શ્રેણિના મનુષ્યોને મળવુ જોઈશે અને તે માટે દેશભરમાં ભ્રમણ કરવું પડશે. તેથી બધો વખત હારી સેવામાં રહી શકે એ જ ગાઈડ -સ્તુને #મ લાગે ઍડિટર તરીકેની જોખમદારી અદા કરતા જવા સાથે મહારા ગાઈડ બનવું શક્ય નથી. ”
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
જૈન દીક્ષા
પછી હેને વધુમાં વધુ sensational રૂપ આપી લોકમાં હાહાકાર મચાવવો કે જેથી છાપાની ખપત જાગેઃ એ ફરજ અમને સોંપાયેલી હોય છે અને તે અમારે પબ્લિકના હિસાબે અને અમારા પોતીકા જોખમે બજાવવી પડે છે –ભૂખે મરતી કે ફસાઈ પડેલી નિર્દોષ બાળાઓને અનીતિનાં ધામમાં કરવું પડે છે તેમ અમારી આ સ્થિતિને લીધે ગમે તેવા પવિત્ર કે નિર્દોષ સંત, નેતા, સાક્ષર, સમાજસેવક, સંસ્થા કે પ્રવૃત્તિ લેકબત્રીસીએ હડવાથી બચી શકતાં નથી કેટલી વખત અમે માર પણ ખાઈ બેસીએ છીએ અને કેટલી વખત કેાઈની ખટપટના ભોગ થઈ પડી રોજી ગુમાવી બેસીએ છીએ અને નવી ગુલામીની શોધમાં ભટકીએ છીએ. અનેક ઘર માંડતાં ય અમારું ઠેકાણું પડતું નથી અને તે છતા અમારો ઉદ્ધાર કરનાર કેાઈ સમર્થ સુધારક, સખાવતી કે સંત આ દેશમાં હજી પાક નથી.”
હું કયો મુડીવાદની ભય કરતા હું ઘણએ જોઈ ચૂક્યો હતો, પરંતુ ચેતનવાદી દેશમાં જૂદું જ દશ્ય જોવાની હું આશા રાખી હતી. આ એક જ માહેતી મહેને એવા અનુમાન પર લઈ જવાને પૂરતી હતી કે, ચેતનવાદી હિદ કયારનેએ મરી ચૂક હતું અને હેની જગાએ બુદ્ધિવાદી હિદ જીવતો હતો. બુદ્ધિવાદ ભયંકરમાં ભયકર ચીજને પણ તર્કનાં ચુંયણથી આકર્ષક બનાવી શકે છે. ગમે તેવા પ્રપંચ “રાજનીતિની પવિત્ર જરૂરીઆત’ તરીકે ચાલી શકે તે માત્ર બુદ્ધિવાના સારામાં જ ઉત્કટ મનુષ્યત્વને લીધે પોતાની મે બનતા બેઠાઓને સ્થાને માણસાઈ વગરનાં પૂતળાઓને
ગાર આપી નિક બનાવવા અને મને માટે વસ્યાઓ પણ પૂરી કે એવા કૃત્ય માટે બુદ્ધિવાદન કાપમાં ‘દેશરક્ષાની અનિવાર્યતા” જે સુંદર શબ્દ જાય છે જ.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
મીઆ તરીકે જૈન પત્રકાર સાંપડે છે
ર૭ જડવાદ એ બુદ્ધિવાદનું જ ફરજંદ છે. બુદ્ધિ જેમ જેમ ખીલતી જાય છે તેમ તેમ જડવાદને વધુ ને વધુ પિપણ મળતુ જાય છે અને વધુમાં વધુ ઝડપથી નાશ કરે એવાં વિશે આકર્ષક રૂપમાં રજુ થાય છે. એ subtle સર્પગતિવાળી બલાનું વિપ ઉતારનાર કઈ મણિ—કે ગારૂડી–હોય તો તે એક જ છે. ચેતનવાદ કે અધ્યાત્મવાદ ,
હારી વિચારણા મિ. પાતકની ખાંસીથી અટકી પડી. તેણે મને આંતરસૃષ્ટિમાંથી બાહ્ય સૃષ્ટિમાં ખેંચી આપ્ટે અને સ્મરણ કરાવ્યું કે તે હારા જવાબની રાહ જોતા હતા.
મિ. પાતક !” હે કહ્યું “હું બરાબર જાણું છું કે મુઠ્ઠીભર માણસ હારે, ધનને ઈજા લઈ બેસે છે વ્હારે જનતા (masses) દરિદ્રતાને ભોગ બને છે અને દરિદ્રતા શારીરિક તેમજ માનસિક સર્વ “નબળાઈઓની જનેતા છે. એ “રોગ તિરસ્કારથી કે દંડથી મટાડી શકાતો નથી. હારે મુડીવાદીઓમાં ચેતનવાદ ઘૂસે ત્યારે જ જનતાની આ નબળાઈએ નષ્ટ થાય, પણ ચેતનવાદ એવી મહાસત્તા છે કે જેની પધરામણું કરમા ભયંકર ગાજવીજ વગર– હેટામાં હેટી આફત વગર-થતી જ નથી. આફત નબબાન-masses –નાશ કરનાર થઈ પડે, પણ સબળાને વધુ સબળ બનાવે અર્થાત્ એના આત્માને જગાડનાર થઈ પડે અને “જાગેલે” મનુષ્ય જ પછી નબળાઓને ધીમે ધીમે સબળ કરી શકે.”
“મિ શા ! ”, મ્હારા શબ્દોથી ઉત્સાહમાં આવેલ મિ પાતક બોલ્યો “આપનું આ કથન અમારા જૈનધર્મની એક સંસ્થા પર સાધુસંસ્થા પર અને હેની પ્રવૃત્તિની ઉપયોગીતા પર સુંદર પ્રકાશ પાડે છે. ઈતિહાસ પરથી જણાય છે કે આ - ધર્મને પ્રતાપીમાં પ્રતાપી જમાને એ હતો કે જેમાં હેટા
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભેામીઆ તરીકે જૈન પત્રકાર સાપડે છે
૨૭
જડવાદ એ બુદ્ધિવાદનુ જ ફરજંદ છે. મુદ્ધિ જેમ જેમ ખીલતી જાય છે તેમ તેમ જડવાદને વધુ ને વધુ પાષણ મળતું જાય છે અને વધુમાં વધુ ઝડપથી નાશ કરે એવાં વિષા આકર્ષક રૂપમાં રજુ થાય છે. એ subtle સર્પગતિવાળી અલાનું વિષ ઉતારનાર કાઈ મિણ—કાઇ ગાડી-હાય તા તે એક જ છેઃ ચેતનવાદ કે અધ્યાત્મવાદ.
મ્હારી વિચારણા મિ પાતકની ખાંસીથી અટકી પડી તેણે મ્હેતે આંતરસૃષ્ટિમાંથી ખાદ્યસૃષ્ટિમાં ખેચી આણ્યા અને સ્મરણ કરાવ્યુ કે તે મ્હારા જવાબની રાહ જોતા હતા.
,,
“ મિ. પાતક ! ” મ્હે કહ્યું “ હું ખરાખર જાણું છુ * મુઠ્ઠીભર માણસા ઝ્હારે ધનના ઈજારા લઈ બેસે છે ત્યારે જનતા ( masses ) રિદ્રતાના ભાગ બને છે,—અને દરિદ્રતા શારીરિક તેમજ માનસિક સર્વાં નબળાઈઓની જનેતા છે. એ ‘ રાગ ’ તિરસ્કારથી કે દંડથી મટાડી શકાતા નથી હારે મુડીવાદીઓમાં ચેતનવાદ ઘૂસે હારે જ જનતાની આ નબળાઇએ નષ્ટ થાય. પણ ચેતનવાદ એવી મહાસત્તા છે કે જેની પધરામણી ભય કરમા ભય કર ગાજવીજ વગરમ્હોટામાં મ્હોટી આફત વગર–થતી જ નથી. આત નમ ળાના-masses નાનાશ કરનાર થઈ પડે, પણ સમળાને વધુ સખળ અનાવે અર્થાત્ એના આત્માને જગાડનાર થઈ પડે અને ‘ જાગેલે ' મનુષ્ય જ પછી નબળાને ધીમેધીમે સબળ કરી શકે.
""
,,
r
“ મિશા ! ” મ્હારા શબ્દોથી ઉત્સાહમાં આવેલે મિ. પાતક ખેલ્યા “ આપનુ આ કથન અમારા જૈનધર્મીની એક સંસ્થા પર—સાધુસંસ્થા પર અને હૅની પ્રવૃત્તિની ઉપયાગીતા પર સુદર પ્રકાશ પાડે છે. ઈતિહાસપરથી જણાય છે કે આ . ધર્મના પ્રતાપીમા પ્રતાપી જમાના એ હતા કે જેમાં મ્હોટા
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા નરેશે અને શ્રીમત, એમના હૃદયને ભયંકર આઘાત કરનારે પ્રસંગ આવતાં, “સાધુ થઈ જતા–એટલે કે “મિલ્કતમાત્રને ત્યાગ કરી ચેતનવાદની શોધમાં ફરતા. હારે હેમનું ચૈતન્ય બરાબર જાગતું હારે તેઓ પોતાના જેવાઓને એટલે કે રાજાઓ અને શ્રીમતોને શોધી શોધીને ઉપદેશ આપતા અને જનતામાં દરિદ્રતા રહેવા ન પામે એવી વ્યવસ્થા કરવાનું હેમના પર દબાણ કરતા. આ સાધુઓ નિ સ્વાથી અને નિષ્પક્ષપાતી હોવા છતાં જનતાની અપેક્ષાએ શ્રીમંત અને રાજાઓને ઉપદેશ આપવાની વધુ કાળજી કેમ રાખતા હશે એવો પ્રશ્ન મ્હારી માફક ઘણુઓને થતો રહ્યો છે, પણ આજે આપે સહજાસહજ હેનું સમાધાન કર્યું છેઆજે અમારે ધર્મ ફક્ત વ્યાપારી કામમાં –વણિકોમાંમુડીવાદી વર્ગમાં જ ગોંધાય છે અને એ વર્ગની આર્થિક મહત્તાને લીધે આ ધર્મ પણ આગળ પડતા ગણાય છે,–જે કે હું કબુલ કરીશ કે આજે રાજા કે ધનાઢય વર્ગમાંથી બનેલા નહિ પણ જનતામાંથી બનેલા સાધુ જ અમે ધરાવીએ છીએ ” . * * *
. “એટલે કે” હેં કહ્યું “ચગદાયેલા વર્ગને બળવો છે, સમષ્ટિભાનવાળી વિકસિત વ્યક્તિઓને યજ્ઞ નથી.” *
મિ. પાતક કાંઈ જ ન બોલ્યા - “ હમારા સાધુઓ જનતાના હૃદયં પર કાબુ ધરાવે - છે કે શ્રીમતિ અને રાજાઓ કે રાજપુરૂષામાં સારો મોભ્ભો ધરાવે છે કે ? ” હે પૂછયું ,
જનતાના હદયપરને હેમને કાબ તે ” મિ. - પાતકે ઉત્તર આપ્યો “એટલે વજ્રલેપ છે કે એમના શબ્દ છે કે ઈચ્છાવટીકનુ પણ ઉલ ઘન થઈ શકતું નથી. શ્રીમંત અને રાજાએ તથા રાજપુરૂષ પર, હું કહી ગયે તેમ, પૂર્વે તેઓ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
સેમી તરીકે જૈન પત્રકાર સાપડે છે
૨૯
લાગવગ ધરાવતા, આજે રાજાએ અને રાજપુરૂષષ હેમને હસે ૐ અને શ્રીમ તા—એટલે કે અમારા ધર્મના શ્રીમતા—પેાતાની મતલબ ખાતર આમનું માન રાખે છે. ”
મ્હને લાગ્યુ કે જૈનસમાજ અને
1
જૈનધર્મના અનુ ભ્યાસ કરવામાં મ્હને રસ પડશે. મિ. પાતક એ રસ્તે ઉપચેાગી થઇ પડશે એમ પણું મ્હને લાગ્યું. ચાલુ - ત ગીએ એની ગમે તેવી વિકૃતિ કરી હેાય, પણ તંગીથી છૂટકારા અને ઉત્તમ સંગ એ એ ઈલાજે એવુ માનસ બદલ્યા " "વગર નહિ રહે એવી હારી ખાત્રી હતી.
“ મિ. પાતક ! ” મ્હેં કહ્યું “ હમે જેને ગદુ અને હમારા હૃદય વિરૂદ્ધનું કામ કહે છે। તે આજથી છેડી દેશે તે હું હમને રાજના ત્રણ ડૉલર આપવા ખુશી થઈશ. હમે જોઈ શકશે। કે પૂરી કિમત ભર્યા સિવાય કાઈ પણ મનુષ્ય કે ચીજને લાભ નહિ લેવાના ઠરાવવાળા મનુષ્યેામાંને હુ એક છુ અને, તે સાથે જ, સચ્ચાઈ અને વફાદારીની પૂરી આશા રાખીશ. ” હુ જોઇ શકયા કે મિ પાતકના ચહેરા પર આભારની લાગણી ખાઈ રહી હતી.
“ ભલા મહાશય ! ” તે ખેલ્યા “ “ મ્હારી. યાગ્યતા તેમજ આશા કરતાં ય આપે વધુ સારી આફર કરી છે. શબ્દોથી ઉપકાર માનવા કરતા, આપે કહ્યું છે તેમ, સચ્ચાઈ અને વાદારી 'ભરી સેવાથી જ જવાશ્ન આપવા હું પ્રયત્ન કરીશ.”
(
2
સચ્ચાઈ અને વફાદારી ' ભરી સેવા !
એક દિવસ તે જોશે કે તે સેવા મ્હારી નહિ, પણ હૈતી પેાતાની હતી !
C
અને હૅની માફક એક દિવસ દુનિયા પશુ - સ્ટમજતી થશે કે સેવા એ સાચા સ્વાર્થને અપાયલુ મેાહક નામ માત્ર હતું !
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જુ.
જૈન સંબંધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છું.
Oા ઈ કાલે છૂટા પડવા પહેલાં નક્કી કર્યું હતુ તેમ, આજનો
છે આ દિવસ ગીશ્વરી ગુફાઓમાં ગાળવા અમે આવ્યા હતા.
આ તે સ્થાન હતું કે યહાં એક વખત બુદ્ધના સાધુઓ ધ્યાન ધરવા આવતા,- કે મહેને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં ચેતવણું આંપવામાં આવી હતી કે હાં મને કોઈ ધ્યાનપ્રેમી સાધુ કે ગૃહસ્થને ભેટે થવા પામશે એવી આશા હારે ન રાખવી. - હુને કહેવામાં આવ્યું હતુ કે બુદ્ધ અને મહાવીર સમકાલિન હતા અને હેમના ઉપદેશ પણ લગભગ એકસરખા હતા. બન્ને ક્ષત્રિય રાજવંશમાં ઉપજ્યા હતા અને ભરયુવાનીમાં સઘળા વૈભવને પીઠ કરી–એલા જ–નીકળી પડ્યા હતા.
જનતા (masses) અને જનતાના ઇતિહાસકારેને જહાં સુધી લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી તો અલબત્ત મહાવીર અને બુદ્ધ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈને સ બધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છુ .
૩૧
ભિન્ન દેહ હતા, પરંતુ તત્ત્વદૃષ્ટિને વીરતા અને પ્રબુદ્ધતા એક જ શક્તિરૂપ દેખાય છે.
મીઆની મના છતા બુદ્ધની ગુફામાં મહાવીરને ભેટી પડવાની ચોક્કસ આશા રાખી હતી. ,
એ ઈચ્છાને મનમાં જ રાખી હું ચૂપચાપ ભોમીઆની પાછળ પાછળ એક મોટી ગુફામાં દાખલ થયો.
ગુફામાં પગ મૂકતાં ત્રણ અનુભવ થયાઃ શીતળતાને, ચુપકીન અને અંધકારના અસીમપણાને.
હારૂ મન અને બુદ્ધિ ઠરી ગયાં હારૂ ભાન ચિત્તના ભોંયરામાં જઈ ભરાયું.
• પણ એટલામાં તો બાહ્ય ભાનવાળો હારે ભેમીઓ બેલી ઉઠઃ “મહેં જબરી ભૂલ કરી, મિ. શે! પશ્કેટ લાઈટ લાવવુ હુ ચૂકી ગયો !”
મહાવીરની ખાતર ચૂપ રહો !” હે કહ્યું “પ્રકાશથી દેખાતી મૂર્તિઓ તે હે અસંખ્ય જોઈ છે હમે પિત, હ. સઘળા મનુષ્ય, પ્રાણુઓ, પદાર્થો મૂર્તિ નથી તે બીજું શું છે? એ મૂર્તિઓએ ઉપજાવેલી વિષમતા દૂર કરવા માટે તે હું અહીં આવ્યો છું છતાં અહીં પણ પ્રકાશ અને પ્રકાશથી દેખાતી મૂર્તિ લાવવાનું હમને સૂઝયાં કરે છે ! હારે તે આ અંધકારમાં જ અને મહારા પોતીકા પ્રકાશવડે જ બુદ્ધિની મૂર્તિ જોવી છે. હમે ચૂપ રહો એટલી જ હમારી સેવા બસ થશે.”
મને માફ કરે, સાહેબ ” તેણે કહ્યું “પણ આવા ગાઢ અંધકારમાં મૂર્તિ કેમ દેખાશે ? - .
“હું ફરી કહું છું કે હમે ચૂપ રહેતાં શિખો” હેં કહ્યું “હમારા કરતાં આ સ્થાન આપનાર અને હેમાં મૂર્તિ મૂકનાર વધારે અક્ષવાળા હશે.”
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
જૈન દીક્ષા
, થાડા વખતમાં મહારી આંખે અંધકારથી ટેવાઈ ગઈ અને સફેદ પત્થર જેવું કાંઈક દેખાવા લાગ્યું. ધીમે ધીમે એને. આકાર પણ સ્પષ્ટ થવા લાગે છેવટે એક કદાવરે મનુષ્યાકૃતિ હું જોઈ શક્યો. એનાં પ્રત્યેક અંગે વિશાળ અને કસાયેલાં જેવાં દેખાતાં હતાં. એનું મસ્તકમાનસિક વિકાસની પરિપૂર્ણતા સૂચવતું હતું એને ચહેરે શારીરિક અને માનસિક બળાને “કાબુમાં રાખનારી આધ્યાત્મિક શક્તિથી ભરપૂર અને તેથી તૃપ્ત’–શાન્ત–દેખાતો હતો એની ધ્યાનાવસ્થાની પલાંઠી સઘળી . ધમાલ’ને નીચે પટકીને એના પર આસન જમાવ્યું હોય એમ સૂચવતી હતી.
એનું પત્થરનું શરીર એનું ચારિત્ર (Character) કેટલું ઘટ હતું અને એનો “સતોષ” અથવા “આનંદ કેટલે ઘને હતો - તે સૂચવતુ હતું. Was it not a solid piece of Will, purified ?
હિદે કે ભવ્ય આદર્શ ઘડ્યો હતો ?
શારીરિક, માનસિક, આધ્યાત્મિકઃ ત્રણે શક્તિઓને કેવો સુંદર સંગમ રચવા હિંદ મથતું રહ્યું હતું. '
અને એ જ હિંદીઓની મુક્તિ અથવા એયર હોય તે, એ જ હિંદીઓની સંસ્કૃતિ અથવા Civilization - આશય હેય તે, એ હિંદને કયું મસ્તક નમ્યા સિવાય રહી શકશે ?
- હિંદ શેકહ્યું હતું કે, માટીનું કલ્યાણ કાઈ ચતુર કલાકારના હાથથી સુંદર મૂર્તિ બનવામાં છે અને શિખવ્યું હતુ કે, ના ટી Sિ : મનુષ્યજાતિરૂપ માટીનું કલ્યાણ કાઈપ્રખર તત્ત્વવેત્તારૂપ કલાકારની કલારૂપ ધર્માજના વડે પિતામાંથી એકાદ ભવ્ય મહાવીર કે બુદ્ધ ઉપજાવવામાં છે !
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈના સખાંધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છું
1
શું આજનું. હિંદ જાણતું હશે કે આત્મિક કલ્યાણ એ ક્રાઇ‘ માન્યતા'ને વિષય નહિ પણ Will (ઇચ્છાશક્તિ ) તે ખીલવીને વ્હેની ભસ્મ બનાવવાના—શુદ્ધિકરણને પુરૂષાર્થ છે?
શું હિંદીએ જાણતા હશે કે ધર્મ એ લીલને વિષય નહિ પણ ઇચ્છાશક્તિ પ્રકટાવવા અને ખીલવવાની ‘તાલીમ' છે? શું તે જાણતા હશે કે નરા શરીરબળથી, નરા મુદ્ધિબળથી કે નરી ઇચ્છાશક્તિથી એકાદ મહાવીર કે મુદ્દ –શક્તિની સર્વાગસુંદર મૂર્ત્તિ બનવા સંભવ જ નથી ?
"
33
શું હિંદના વિવિધ ધર્માંના આચાર્યાં જાણતા હશે કે તેઓ કાઇ પ્રખર તત્ત્વવેત્તા કે Artistના પ્રતિનિધિ છે અને હેમને એક એવું ‘મિશન’ સાપાયલું છે કે જે હેમની સધળી શક્તિએને અને સધળા સમયને ભાગ માંગે છે, એટલા માટે કે તે માટીરૂપ જનતામાથી એકાદ વીર ધડી શકે
L
શું રામ, કૃષ્ણ, મહાવીર, બુદુંને ધડનાર હિંદી સ્રજન શાસ્ત્ર આજે પણ એકાદ નૂતન, મહાત્મા ધડ્યા વગર ઝપી શતુ હશે?
.
કાને પૂછું ? મ્હારા ભામીએ તે! આવા પ્રશ્નોને હેમજવાને પણ ચેાગ્ય લાગતા ન હતા અને મૃત્તિને પ્રશ્ન કરવા જેટલા હુ ખાલિશ ન હતા. ઠીક, મારામાં ઉગેલા પ્રશ્નોના ઉત્તર હુ જ મેળવીશ. એ માટે મ્હારે જરા ભટકવું પડશે,-હાતમ તાની પેઠે, કે જે અમુક પ્રશ્નોના ઉત્તર મેળવવા અજાણ્યા પ્રદેશામાં ભટક્યા હતા અને મૃત્યુના મ્હાંમા મસ્તક ઘૂસાડવા જેવાં સાહસેામાં રમ્યા હતા
**
*
*
*
ખાદ્ય એકાંત ને આતિરક એકાંતમા ખેચી જનાર થઈ પડયુ હતુ અને તે ‘જમીન’ મા–તે ‘ગર્ભ માં ઉક્ત પ્રશ્નો
ઉગ્યા હતા
3
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા ગર્ભસ્થાનમાં પડતા બિંદુને “ફળ” રૂપ થતાં નવમાસ લાગે છે. હારે પણ નવ દિવસ સબુરી પકડવાની જ રહી. તે દમ્યન હારે એક કામ અવશ્ય કરવાનું હતું. ગર્ભના પેષણનું.
ગુફા છેડી અમે બહાર આવ્યા મિ. પાતકે એક જાજમ બીછાવી હતી તે પર અમે બેઠા માહેતી–માનસિક બરાક-મેળવવાનું કામ હવે શરૂ થયું. “
મિ પાતક ! ” મહે પૂછ્યું “બુદ્ધને થયાં કેટલેક કાળ વિ હશે ?”
શુમારે અઢી હજાર વર્ષ” તેણે જવાબ આપે “અને એટલે જ સમય મહાવીરનિર્વાણને થયે –ાઈસ્ટથી બહુ જૂના તેઓ નહિ” '
હું–આ દેશમાં આજે બુદ્ધના અનુયાયીઓ કેટલાક હશે? મિ. પાતક–તે ધર્મ આજે મરી ગયો છે. -
હું—એમ જ હોય તો ચીન-જૈપાનના દરેક ખૂણે એ ધર્મ કેમ પહોંચી શકે ? યુર–અમેરિકામાં પણ પગપસારે કેમ કરી શકો ? એ ધર્મ છવ ન હોય તો એને પ્રદેશ દિનપ્રતિદિન વધુ ને વધુ વિસ્તૃત કેમ બનવા પામે ? હિદમાં જન્મેલે એ ધર્મ હિંદમાંથી અદશ્ય થયો હોય તેથી, ધર્મ મ ન મનાય પણ હિદી શરીર હવે ધર્મ ધારણ કરવાને ચોગ્ય નથી રહ્યું એટલે જ ફલિત થાય ધર્મ કાંઈ જમીન કે હવાપાણીમાં રહેતી ચીજ નથી પણ મનુષ્યના હૃદયમાં નિવાસ કરતુ તત્ત્વ છે શાસે જહાં જહા ભૂમિ કે “ભૂમિકા' શબ્દ વાપરે છે ત્યહાં હા મનુષ્યના હૃદયરૂપી ભૂમિકા જ કહેવા માગે છે. એ ભૂમિ જહાં કુલ૫ (fertile) હોય છે ત્યહાં જ ધર્મ “ઉગી શકે છે, અને એ ભૂમિ વ્હારે કસ વગર
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
જેને સબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છું ની (barren) બને છે ત્યહારે ધર્મ ત્યહાંથી પલાયન કરી જાય છે અને કરાઈ ફલકૂપ ભૂમિ શોધી ઢાં નિવાસ કરે છે. " મિ, પાતક –બાદ્ધ ધર્મ હિંદમાંથી અન્યત્ર ચાલ્યો જવાથી જે એમ ફલિત થતુ હોય કે હિંદી હૃદયભૂમિ નિર્માલ્ય બની છે, તે પછી એ જ હિંદમાં જિન ધર્મ ટકવા પામ્યો એમ કેમ બન્યું?
હં–જૈન ધર્મ ટકી શક્યું છે કે કેમ એ હજી જોવાનું -
મિ. પાતકા–ભ્યાં સુધી હિંદમાં જૈનધર્મને માનનારા ૧૩ લાખ મનુષ્યો છે અને સેકડો ધર્મરક્ષક સાધુએ છે, ભવ્ય મંદિર અને લાખોનાં ધાર્મિક ફડો છે, હ્યાં સુધી એ ધર્મ જીવતે છે એવી માન્યતામાં શકા કેમ કરી શકાય ?
હું–હમે જે માહેતી આપી હેની હે નેધ અવશ્ય કરી એથી આગળ વધીને કોઈ પણ જાતના અભિપ્રાય બાધવા હુ હમણાં તૈયાર નથી અભિપ્રાય તો બની શકતી તમામ
માહેતી મેળવ્યા બાદ અને એ ઉપર ઉંડુ મનન કર્યા પછી જ | બંધાશે હમણા હુ કાંઈ “માનવા” કે “શંકા કરવા” બેઠે
નથી; માત્ર માહેતી ખેચવા ( draw) બેઠે હુ હેમે , જે - ૧૩ લાખ “માનનારા” વગેરેની હયાતીની વાત કરી તે શું જૈનધર્મની હિંદમાં હયાતી હોવાનો પુરાવો છે ? એક સ્ત્રીએ ૪૦ વર્ષની ઉમર થતામાં ત્રણ સંતાનને જન્મ આપે અને ' ' પછી સંતાનોત્પત્તિ અટકી પડી – કે પતિ હયાત છે અને - તનદરૂસ્ત છે. આ સ્ત્રીને હમે ‘જીવતી’ કહો કે “મરી ચુકેલી’ . કહો—ગમે તે કહે–પણ પ્રજોત્પત્તિ માટે તે તે ચાસ મરેલી જ છે, જે કે એનું શરીર મોજુદ છે એક ખેતર વાવેતર માટે નકામું થઈ ચૂક્યુ હોય તો તે “જમીન ” રૂપે ભલે વિદા
- ત્રાએ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
જંત દીક્ષા
૩૬
C
માન હેાય પણ ‘ ખેતર ' રૂપે તે મરેલું જ છે, અને હેના માલેકને ફલદાયક થવાને બદલે એજારૂપ જ થશે. સ ભવ છે કે, હિંદી હુલ્ય રૂપી ખેતર ' નિયમિત ખાતરની ગેરહાજરીમાં અને લાંબા કાળ સુધી પાક લેતા રહેવાને પરિણામે હવે વધુ વખત ‘ ખેતર ’ નથી રહેવા પામ્યું, માત્ર ‘જમીન’ તરીકે હયાતી ધરાવે છે.
મિ. પાતકઃ——તે પછી એ પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાયઃ હિંદી હૃદય જ જે કસ વગરનુ બન્યું હાય ! હેમાં હિંદુ ધર્મ કેમ ટકી શકયા હાય ? અને જૈન ધર્મ હિંદ સિવાયના બીજા દેશેમા કેમ જોવામાં ન આવતા હાય ?
જ
'
,
હિંદુ ધર્મ હિંદમાં ટકી શકયા છે એવુ હમે માની લેતા ’ હૈ। તેમ જણાય છે. વસ્તુતઃ એ ધર્મ હિંદમા કાયમ રહ્યો છે કે કેમ એ મ્હારી શેાધને વિષય છે. મ્હારી શેાધના ભેામી તરીકે હમે–એક જૈન~મળી આવવાથી પ્રથમ હુ એ ધર્મ સંબધી શોધ કરું છું, અને તે પછી હિંદુ ધર્મ તરફ દિષ્ટ કરીશ હાલ તુરતને માટે તે હિંદુધર્મ સંબંધી એક વિચાર મ્હારા મગજમાં છે અને તે એ છે કે, માદ ધર્મના અનુયાયીએ જે દેશામાં–ચીન, જપાનમા વસે છે સ્હાં તે લાકા પેાતે જ રાજ્ય કરે છે, ખ્રિસ્તી ધર્મના અનુયાયીએ જે દેશમાં-ચુરપ, અમેરિકામા–વસે છે ત્યાં ક્રિશ્રીઅનેા જ રાજ્ય કરે છે, પણ હિંદુધર્મના અનુયાયીઓને એકને એક દેશ હિંદ હિંદુએના હાથમાં નથી,જે એવા અનુમાન પર આવવાને કારણ આપે છે કે આજે હિંદમા હિંદુધ જીવતા નથી એ અનુમાન સાચુ છે કે ખાટુ તે તેા હવે પછીની તપાસ પરથી નક્કી થશે તેમજ જો જૈનધર્મ પણ હિંદમાંથી મરી જ ગયા હેાવાનું સાખીત થશે તે પછી આપણે એ શેાધ
'
'
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈને સમ ધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છુ
૩૭
વાનુ રહેશે કે તેણે મરીને કયે સ્થળે જન્મ લીધે છે હમણાં તા આપણે જૈનધર્મ હિંદમાં જીવતા છે કે કેમ તે તપાસમાં જ ગેાધાઇ. રહીશું વારૂ, જૈન ધર્મને હયાતીમાં આવ્યાને કેટલાક કાળ થયા હશે ?
f
મિ. પાતકઃ—એ કાળનું માપ કરવાને આજનુ ગણિત. સખ્યા ધરાવતું નથી જૈનધર્મના સ્થાપક શ્રી ઋપભદેવ આજથી ક્રોડા વર્ષ પર થઈ ગયા, કે જે વખતે ખેતી કે ઝુપડુ શું તે પણ ક્રાઇ મનુષ્ય જાણતા નહાતા,-અર્થાત્ સંસ્કૃતિ અથવા Civilizationનું અસ્તિત્વ જ નહતું તે વખતે બાળકજ ખાળકી જોડલે જન્મતાં, પ્રજોત્પત્તિ કરતાં અને સાથે જ મરતાં, અને જીવતાં ત્યાં સુધી પેાતાની તમામ જરૂરીઆતે એક પ્રકારના વૃક્ષેામાંથી પૂરી કરતાં એમની જરૂરીઆતા હજી તદ્દન સ્થૂલ હતી સમાજ ’જેવી, ‘ ધર્મ` ' જેવી, ‘ રાજ્ય' ` જેવી કાઇ ચીજની એમને જરૂર જ લાગી નહેાતી. સાયન્સ’ કુ ‘ આ ’ની કલ્પના પણ તે કાળે જાગી નહોતી એ કાળે ઋષભદેવ નામક વ્યક્તિએ ‘ સમાજ ’ની સ્થાપના કરી. ‘રાજ્ય’ની સ્થાપના કરી, તથા અસિ—મસિ—કૃષિ ( તલવાર અથવા યુદ્ધકળા, વાણિજ્ય અને ખેતી )ની સ્થાપના કરી તથા ધર્મ અને ધર્મશાસનની સ્થાપના કરી એ ધર્મસંસ્થા જૈનધર્માં ' નામથી જન્મ પામી અને હેના સ્થાપક ઋષભદેવ પહેલા જૈન તીર્થંકર હતા.
•
*
.
ر
--હમારા કથનમાંથી ત્રણ અગત્યના મુદ્દા તારવી શકાય: (૧) દુનિયામા પહેલામા પહેલી સંસ્કૃતિ જૈનધર્મ એવા નામથી થઇ. (૨) એ પહેલી સસ્કૃતિ સાયન્સ, આર્ટ તેમજ ધર્મ એ ત્રણેના સયેાગપૂર્વક થઇ હતી, નહિ કે માત્ર સાયન્સ અને આવડે (૩) એ સસ્કૃતિને જન્મ પામ્યાને હ્યુમે માને છે તેમ ક્રોડા વર્ષ થયા હાય તા,અગર ઓછામાં
}
C
'
'
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
જૈન દીક્ષાં
ઓછાં લાખ વર્ષ પણ થયાં હોય તે, એ સસ્થા આજે અતિ વૃદ્ધ અને તેથી મૃતપ્રાય બની ચૂકી છે.
મિ. પાતા–એમ કદાચ થયું હેત –પણ વખતો વખત એમાં ન પ્રાણ ફુકનારા મહાપુરુષો-તીર્થકરે–પાકતા રહ્યા હેવાથી જૈનધર્મ આ જમીનમાં જીવને રહેવા પામ્યો છે. છેલ્લામાં છેલ્લા તીર્થંકર–ભગવાન મહાવીર–હજી હમણાં જ થઈ ગયા,–ગુમારે અઢી હજાર વર્ષ પર. ! . હું—“તીર્થકર” શબ્દથી શું હમજવું ?
મિ. યાત–– એટલે ઓળંગી જવું, વટાવી જવું, એ ધાતુ પરથી બનેલા તીર્થ શબ્દનો અર્થ “જે વડે અજ્ઞાનમય કે દુઃખરૂપ જીવનને વટાવી જવાય એવી કોઈ યોજના, સંસ્થા કે શક્તિ” એવો થાય છે. એને જ વળી ધર્મ” કહે છે એ શક્તિ જેના વડે પ્રકટે અથવા એવી યોજના જેનાથી ઘડાય કે એવું સઘટન જેનાથી થવા પામે હેને “તીર્થ ને કરનાર અથવા તીર્થ કહેવાય છે.
હું:–એટલે કે તીર્થંકર તે પુરૂષ છે કે જે મનુષ્ય જાતિમાં એવી શકિત પ્રકટાવી શકે કે જે શકિત વડે તેઓ અજ્ઞાનમય , અને દુખરૂપ જીવનને વટાવી જઈ શકે દુખ અને અજ્ઞાનથી મુક્ત થવાની શક્તિ પ્રકટાવી શકે, એટલે કે એવું પરિણામ ઉપજાવવાની એગ્યતાવાળી ચેજના ઘડી શકે તથા એવું સંગઠન કરી શકે તે તીર્થકર, અને એની રોજનાને “ધર્મ” કહેવાય, અથવા એણે ઉપજાવેલી શક્તિને પણ ધર્મ કહેવાય અર્થાત ધર્મ એ કઈ કલ્પના માત્ર નહિ પણ જીવનના સઘળા પ્રશ્નો સાથે સંબંધ ધરાવતી સુવ્યવસ્થિત પેજના છે અને તે સાથે જ શક્તિ છે.
મિ પાતક––હકીકતમાં એમ જ હોવું જોઈએ, જે કે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
જેને સબ ધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છું અમો આજના જૈન ધર્મ માત્ર માન્યતાના અર્થમાં હમજીએ છીએ જનધર્મનાં સ્થાપક ઋષભદેવે તે વખતના લકાનું દુખ તેમજ અજ્ઞાન બને દૂર કર્યા હતાં અને એ બન્નેને વટાવી જઈ શકાય એટલા માટે સાયન્સ તેમજ આર્ટ, અધ્યાત્મવિદ્યા તેમજ યુદ્ધકળા શિખવ્યાં હતાં. હેમણે શિખવેલી ત્રણ વિદ્યાઓમાં પહેલો નંબર એટલે તલવારનો
હતયુદ્ધકળાનો હતો. આ બધી શાસ્ત્રમાં કહેલી વાત પરથી ' જ સિદ્ધ થાય છે કે, શબ્દશાસ્ત્રને આધારે ધર્મ, તીર્થ અને તીર્થંકર એ શબ્દોના જે અર્થ આપણે વિચાર્યા તે ખરા જ છે. - હું–વારૂ, “ધર્મ” શબ્દ કયા ધાતુ પરથી બનેલું છે ?
મિ, પાતક – એટલે ધારણ કરવું, પડતાં અટકાવવું, ધરી રાખવું ધર્મ એટલે તે કે જેને મનુષ્ય દેયમાં ઘારણે
' ' હું અને જે હેને હૃદયમાં ધારણ કરનારને ધરી
રાખે છે–પડતાં અટકાવે છે. એટલે કે એવી શ્રદ્ધા (Convic
tion) કે જે હૃદયમાં લાંબો વખત રહેવાથી શક્તિ રૂપ તે બને છે અને દુઃખરૂપ કે અજ્ઞાનરૂપ દશામાં ગબડી પડતાં
અટકાવે છે.
મિ. પાતઃ ——ારે એ વાત સ્વીકારવી જ પડશે. . ઋષભદેવને “ધર્મ” હૃદયમાં ધારણ કરવાથી કે ભૂખમરે, ' બીમારી, અજ્ઞાન અને પરતત્રતાએ સર્વથી બચવા પામ્યા હતા.
હ–અને વ્હારે હારે ભૂખમરે, બીમારી, અજ્ઞાન કે પરતંત્રતાની સતામણી વધી પડી હારે હારે એક નવા 2ષભદેવ–એક નવા spiritualised John Bull-એક નવા સમર્થ આત્મા–એક નવા “તીર્થંકર’ થતા. વારૂ, હમે ?'' અઢી હજાર વર્ષ પર થયેલા મહાવીર તીર્થકરનો ઇસાર કરી
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા ગયા પણ હેમની પહેલાં ક્યા તીર્થકર કયારે થયા હતા તે ” હવે કહેશે? - મિ. પાતક ––મહાવીરને અમારાં શાસ્ત્રો આ યુગના ૨૪ મા અને છેલ્લા તીર્થકર કહે છે. ત્રેવીસમા તીર્થંકર શ્રી - પાર્શ્વનાથના દેહાંત પછી શુમારે અઢી વર્ષે મહાવીર થયા હતા.
હું–અને મહાવીર, પછી કાણુ અને કેટલે અંતરે થયા?
મિ. પાતકા–હું કહી ગયો કે, મહાવીર છેલ્લા હતા અર્થાત એમના પછી કોઈ તીર્થકર થયા જ નથી અને થશે પણ નહિ
, હું –એટલે ? -
મિ. પાતક –એવું ભવિષ્ય કથન જૈન શાસ્ત્રોમાં હોઈ અમે જેનો એમ માનતા આવ્યા છીએ
હું—અને એ જ જૈન શાસ્ત્રો કહે છે કે પાર્શ્વનાથ પછી માત્ર અઢી વર્ષમાં જ ન ધર્મનો આત્મા–પ્રેરવાની જરૂરીઆત ઉભી થઈ હતી અને એ જરૂરીઆત પૂરનાર પુરૂષ પણ મળી શકયો હતે.
મિ, પાતક –‘ધર્મ નો નહિ, “શાસન” નવુ ખરૂં, ધર્મ તે ઋષભદેવે આ હતો તે જ. '
હું–હમે શબ્દોના જ રાજ્યમાં વસતા જણઓ છે, ધર્મના નહિ. ધર્મ એટલે શક્તિ ચૈતન્ય–તે એક જ છે, પણ ચૈતન્યને એક સ્થાને ધરી રાખવા–સાચવી રાખવા–માટે નવું ખાતર, નવી ગોજના, નવું બંધારણ, નવી ગહનમેન્ટ જોઈએ—એ જ “શાસન'. ધર્મ અથવા ચૈતન્ય જે ગષભદેવના વખતથી પ્રગટયુ હતુ તહેને તે પ્રદેશમાં કાયમ રાખવામાં પાશ્વિનાથના શિષ્યો કાર્યસાધક ન રહ્યા હારે મહાવીર ઉપજ્યા અને એમણે જૂનું ખાતર કરી ન વાપરતા નવું જ ખાતર
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
જેને સબંધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છું
ક
નવું જ બંધારણુ–નવું જ શાસન–પૂરું પાડયુ, જેથી ધર્મકે જહેને હમે જનધર્મ એવું નામ સગવડ ખાતર આપે છે તે–એ સ્થાનેથી ઉઠી જતો અટકે એ વખતે પાર્શ્વનાથના મુખ્ય શિષ્યો પણ મોજુદ હશે અને હેમણે મહાવીર સ્વામે વિરોધ જગાડી નવુ જ શાસન રચતાં એમને અટકાવ્યા પણ હશે?
મિ, પાતક –જી, ના. તેઓએ કાંઈજ વિરોધ નહોતો કર્યો.
હું–હારે જ મહાવીર પોતાનું સર્જન કાર્ય (અગર કહે કે કૃષિકાર્ય ) સાંગોપાંગ પાર ઉતારી શક્યા, નહિ તો, એમની શક્તિઓ તે વખતના ખેતરના રખવાળો હામે લડવામાં જ બહુધા ખર્ચાઈ જાત અને થોડીઘણી બચત શક્તિઓ વડે તેઓ માત્ર સુધાર કાર્ય કરી શક્યા હોત, નહિ કે પુન રચનાનું કાર્ય. જણાય છે કે ત્રેવીસમા તીર્થંકરના શિષ્યો બુદ્ધિમાન હતા – ધમાલીઆ, કીર્તિભૂખ્યા અને મિથ્યાભિમાની નહિ વારૂ, મહા
વીર પછીનાં ૨૫૦૦ વર્ષોમાં કેાઈ પુનરચના ( Re-con" struction), કરનાર કે સુધાર કાર્ય (Reform) કરનારબેમાંથી એક પણ કાટિને પુરૂષ થયો જ નહિ?
મિ, પાતક–પુનર્રચના કરનાર તો કઈ થયું નથી, અને અમે માનીએ છીએ કે થાય જ નહિ. પણ સુધારકાર્ય કરનાર તે છેડાઓ નીકળ્યા હતા દાખલા તરીકે, “સંઘપટ્ટક રાથના કર્તા એક એવા સાધુ થયા, કે જેમણે તે વખતના સઘળા સાધુઓ અને શ્રાવકના દુરાચાર સહામે જબરજસ્ત બળવો કર્યો હતો, પણ તેઓ કાંઈ અગત્યનું પરિણામ ઉપજાવી શક્યા નહિ શ્રી આનંદઘનજી નામના એક સાધુ સમર્થ તત્વવિતા થયા, જેમણે સાધુઓ, શ્રાવકે મૂર્તિ ઈત્યાદિ પ્રત્યેક અંગ
હામે ગર્જના કરી હતી, પણ હેમના પર એવા ત્રાસ તે વખતના સાધુવગે કર્યો કે હેમને આખરે સમાજથી છૂટાછેડા
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
૪૨
કરી જગલમાં જઈ વસવુ પડયુ. લાંકાશાહ નામની એક વ્યક્તિ ગૃહસ્થ વ્યક્તિ–એવી થઇ કે જેણે અમારાં શાસ્ત્રો સ્વીકારવા છતાં એમાંની એક વાત–મૂ ત્તિપૂજનસ્ડામે બળવા કર્યાં, અને અમૂર્ત્તિપૂજક જૈન સમાજ સ્થાપ્યા. એના ઉપર અને અમારામાંના જેએ એના મિશનમાં ભળ્યા તેએપર અમારા સમાજે ત્રાસ વર્તાવવામાં કચાશ રાખી નહાતી છતાં હૈના ' ફીરકામાં અમારા જેટલી જ સંખ્યા થઈ ગઈ. તે એ ફાળ હતા કે જ્હારે ચુરાપમાં રોમન કૅથેાલિક ધર્મીનુ સામ્રાજ્ય હતું, જેના ધર્માંચામાં સપત્તિ, સત્તા અને સ્ત્રી એ ત્રણે પ્રકારના ‘ક’ના ઇજારદાર બન્યા હતા અને એમના જુલ્મથી લાકાતે બચાવનાર, સુધારક લ્યુથર બહાર પડયા હતા જેણે પ્રેટેસ્ટન્ટ ક્રિશ્ચિયાનિટિ ને જન્મ આપ્યા હતા
r
હું;——લાંકાશાહના કીરકાનું નામ શું. અનુયાયીઓની સંખ્યા કેટલી અને તે પ્રગતિશીલ છે કે કેમ, તે હું જાણુવા ઇચ્છું છું
મિપાતક; અમે વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન’ કહેવાઇએ છીએ, અમારામાંથી નવા નીકળેલા લેાકાશાહને કીરકા શ્વેતામ્બર સ્થાનકવાશી જૈન’ કહેવાય છે અને હેની સંખ્યા અમારા જેટલી જ–લગભગ પાંચ લાખની છે પણ હવે તે સંખ્યા વધતી નથી એટલુ જ નહિ પણ ખીન્ન ત્રણે જૈન ફ્રીરકાની માફક હૈની સંખ્યા પણ પ્રતિદિન ઘટતી જાય છે.
-----
હું.—હમે જે ત્રણ ‘બળવાખારા'ની વાત કહી તે ‘સુધારક' બનીતે અટકી પડયા, ‘સ્રષ્ટા’નવું સજનારાનવુ શાસન રચનારા બનવા જેટલી પ્રગતિ ન કરી શકયા, એનુ કારણ એ કે, તેને તે વખતના સાધુવર્ગના બલાત્કારા હ્રામે કામ કરવાનુ હેાઇ હેમની શક્તિને મ્હોટા ભાગ વ્ય
ا
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન સ બ ધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છું
૪૩
ગુમાવો પડ્યો. ત્રેવીસમા તીર્થંકરના ગણધર જેવા સમજદાર સાધુઓ તે વખતે હેત તે તે સુધારકે પોતાની સંઘળી શકિત સ્ત્રજન કાર્ય માટે ફાજલ પાડી શક્યા હોત અને સુધાર કામને બદલે સજન કાર્ય તેઓ કરી શક્યા હોત તેઓ સૃજન કાર્ય ન કરી શક્યા એમાં એક બીજું પણ કારણ હતું. મહાવીરના નામથી ફેલાવવામાં આવેલી એક ભવિષ્ય વાણી. “મહાવીર પછી કાઈ જ્ઞાની કે તીર્થકર થશે જ નહિ” એવી જે ભવિષ્ય વાણું કેાઈ હેમની પછીના સાધુઓએ ગમે તે કારણથી ફેલાવી અને તેમ કરવામાં ખુદ જ્ઞાની–મહાવીરના જ શ્રીમુખને ઉપયોગ કર્યો તેથી લંકાશાહ ' વગેરે સુધારકના પા ભાન (sub-conscious mind)માં એ નિરાશાવાદી શ્રદ્ધા (Passimistic faith) રહી ગઈ હતી કે જે હેમની શકિતઓનું પરિપૂર્ણ પ્રાકટય થવામાં વિશ્વરૂપ થઈ પડી હતી. મતલબ કે એ સુધારકેને બએ અતરાય(disadvantages) વચ્ચે પોતાનું કામ બજાવવાનું હતુઃ એક તે નિરાશાવાદી શ્રદ્ધા રૂપી સૂક્ષ્મ અતરાય અને બીજુ સત્તાધારીઓના ભયંકર વિરોધ રૂપ મ્યુલ અતરાય. આમ બખે જબરજસ્ત અતરાયો છતાં તેઓ આટલુ કામ બજાવી શક્યા તે એ બે અતરા ન હોત તો શુ તેઓ પુનર્રચનાનું કામ કરવામાં સફળ ન થયા હતા. પરિણામ પરથી હમજી શકાય છે કે ભવિષ્યવાણી પરની શ્રદ્ધાએ જ ભવિષ્યવાણુને સાચી પાડી છે અને વધુ મહાવીર પાકતા અટકાવ્યા છે ! વળી ભવિષ્યવાણુ માની–મનાવીને જ ન અટક્તા સજનકાર્યના પ્રયત્નને પણ ગુન્હા” કે “પાપ” મનાવી તેવા પ્રયત્ન કરનારને સજા કરવાની પદ્ધતિ ૨૫૦૦ વર્ષ સુધી સેવવામાં આવી છે, એટલે કે, સજનકાર્યને બહિષ્કાર અને વિનાશ એને જ “ધર્મ” મનાવવાની ચીવટ રખાઈ છે. આનું પરિણામ ધર્મનાશચૈતન્યનાશ-એ સિવાય બીજું આવે
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
જૈન દીક્ષા
તિ હું તાજુબ થાઉં. વારુ, ૨૫૦૦ વર્ષ સુધી ખુદ મહાવીરનાં જ લખેલાં શા મનાતાં રહ્યાં છે કે? ,
મિ, પાતક–ખુદ મહાવીરે તે કદાપિ કાંઈ જ લખ્યું નથી, હેમની પછી શુમારે હજાર વર્ષે હેમના ઉપદેશો અમુક સાધુઓએ યાદદાસ્તીમાંથી મળ્યા તેટલા અને તેવા નોંધ્યા અને તે જૈનશાસ્ત્ર કહેવાયા. '
હે મહાવીરના સમયમાં હિંદમાં લેખનકલા તો હતી જ અને તે વખતનાં લખાણે આજે મેજુદ પણ છે એક નૂતન શાસન સ્થાપનાર મહાવીરે કાંઈ જ ન લખ્યું હોય એ બનવા જોગ નથી, અને લખ્યું હોય તો તે ૧૦૦૦ વર્ષમાં– હેમનું શાસન જીવતું છતાં–નાશ પામે એ પણ બનવા જોગ નથી. ૧૦૦૦ વર્ષ સુધી મહાવીરના ઉપદેશે–આશય મુદલ પલટાય નહિ એવા રૂપમાં–વ શપરંપરા યાદ રહે એ પણ બનવા જોગ નથી ભલા ૧૦૦૦ વર્ષ સુધી મહાવીરના સાધુઓએ મહાવીરના ઉપદેશોની નોંધ ન કરી અને ૧૦૦૦ વર્ષ પછી નોંધ કરવાનું ઉચિત ઘાયું એનું કાઈ કારણ?
મિ. પાતક –એક આચાર્ય ઔષધિ માટે સુંઠનો ગાંગડા માગી લાવ્યા હતા હેનો ઉપયોગ કરવાનું ભૂલી ગયા તેથી તેઓને એમ લાગ્યું કે હવે લેકેની યાદશકિત નબળી પડી અને હજુ વધુ નબળી પડશે, માટે હવે તે જેટલું યાદ રહ્યું હોય તેટલુ નોંધવું જરૂર છે. પછી તેમણે કેટલાક સાધુઓને એકઠા કરી કેન્ફરન્સ” ભરી અને શાસ્ત્રો લખ્યાં
હું –એ સાધુઓનો વાસ્તવિક આશય અલબત નિર્મળ હેવો જોઈએ પરંતુ જાહેર કરવામાં આવેલુ કારણ ગળે ઉતરે - તેવું નથી અમુક મનુષ્ય કે મનુષ્યને–એક વખત–કઈ બાબતનું વિસ્મરણ થયું એટલા પરથી કાંઈ યાદશકિતનો યુગ જ ગયે
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
જિને સબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છુ એમ માની લેવાનું વાજબી નથી. યાદશક્તિનો યુગ ગયો જ હોય તે આજે-હેમના પછી ૧૫૦૦ વર્ષે–એવા મનુષ્ય. કેમ જોવામાં આવી શક્યા હોત કે જેઓ ૬-૭ વર્ષ જેટલી ન્હાની ઉમ્મરમાં સવા લાખ શ્લેક કંધગ્ર કરી શક્યા છે અને તે પર માતૃભાષામાં વિવેચન કરી શકે છે ? કમમાં કમ, જેઓની યાદશકિત તાત્કાલિક અનિવાર્યતા ખાતર લાવવામાં આવેલી ચીજનું પણ વિસ્મરણ થવા જેટલી હદે નબળી પડી હોય તેઓના હાથે હજાર વર્ષ સુધી યાદ રખાયેલાં કથનોની નોંધ થવા પામે ત્યારે હેને મહાવીરના ભાવોની સ પૂર્ણ વફાદાર નોંધ તરીકે : માનવા પહેલાં બે વાર વિચાર કરવો ઘટે. મને લાગે છે કે ' જે રૂપમાં શા મોજુદ છે તે રૂપમાં તે લખવાનું કાઈ જૂદું જ કારણ હોવું જોઈએ.'
મિ, પાતક –એવી પણ નોંધે છે કે તે અરસામાં બાર વર્ષનો ભયકર દુષ્કાળ પડયો હતો અને સાધુઓને પણ અન્ન માટે : મુશ્કેલી પડતી હતી તે વખતે ઘણાએ ધૂર્તા જૈન સાધુનો દેખાવ કરી તથા ભોળા લેકે પાસે ધર્મને નામે જાદુ કરી અન્ન મેળવી લેતા એ વખતે જેન ધર્મના નામે જે કાઈ બેલાય કે 'કરાય તે બધું માની લેવાની ભૂલ લેકે ન કરી બેસે એટલા માટે પણ લોકોને ચેતવવા ખાતર પણ–લેકપ્રસિદ્ધ સાધુઓની કોન્ફરન્સ ભરીને પ્રમાણભૂત મનાય એવા ગ્રંથ રચી એને મહાવીરના વચન તરીકે પ્રસિદ્ધિ આપવી પડી હોય.
હું–ોગને નામે જ કે અમેરીઝમ કરી લેકને ઠગનારા પુરૂષો આજે પણ આપણે પ્રત્યક્ષ જોઈએ છીએ અમેરિકામાં પણ કેટલાએ હિંદીઓ અને કેટલાએ અમેરિકન એ બાજી ખેલી રહ્યા છે તેમ ભૂખમરાના એ દિવસોમાં કેટલાકે જાદુ, મૈમેરિફ્યુમ, હાથચાલાકી, વાગ્યાતુરી ઈલાદિના ઘેરથી પિતાને તીર્થ કર મનાવવા અને એ રીતે પેટ ભરવા પ્રયત્ન કરે એ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
* * જૈન દીક્ષા
બનવા જોગ છે અને એવાઓથી લેકે ઠગાય નહિ એટલા માટે, “મહાવીર પછી કે તીર્થંકર થશે જ નહિ એવું વચન મહાવીરના નામથી મહાવીરના સાચા મિશનરીએ લખવું પડયું હોય એ બનવા જોગ છે. આ અથવા એવા બીજાનેઈ કારણથી શુભાશયી આચાર્યોએ એક વાત ગમે તેમ લખવી પડી હોય તે છતાં વ્યાપક દષ્ટિ (Commonsense) વાળાઓએ હમેશ મહાવીરનાં Psychological Truths (માનસ શાસ્ત્રને લગતા સિદ્ધાંતો) પર જ દષ્ટિ રાખવી જોઈએ એ સિવાયનું : બધુ કાંઈ કાંઇ, હેતુથી–દેશકાળને અવલબીને–લખાયું હોય એ તેથી તે વ્યવહાર સત્ય હોય, નહિ કે નિશ્ચય સત્ય (relative, truths, not Absolute Truth). વ્યવહારમાં કોઈ વખત પિતાએ બાળક તેરફ સખ્ત થવું પડે અને કોઈ વખત કમળ થવુ પડે, પણ એ બન્ને વર્તન પાછળ નિશ્ચય સિદ્ધાંત એ છે કે પિતાએ બાળકની રક્ષા અને વિકાશ કરતા રહેવું.
મિ, પાતક–એ વાત અનુભવને માન્ય છે, અને હવે મને એક શાસ્ત્રીય કથનનો ખરો અર્થ સૂઝી આવે છે. શાસ્ત્રોમાં એક જગાએ મહાવીરના મુખમાં એ શબ્દ મૂક્યા છે કે જેનો અર્થ એવી છે કે, મહાવીર પછીના લેકે વત્ર અને ૩ થશે વક્રી એટલે જેનો હદયનો આયનો વાંકે છે તેવા, વક્ર આશય વાળા. વાંકા આયનામાં સુંદર ચીજનુ પણ પ્રતિબિબ વિકૃત દેખાય અને “જડે એટલે બુદ્ધિની બાબતમાં જડ, જેની બુદ્ધિ વસ્તુની આરપાર ન જઈ શકે તેવ, બુઠી બુદ્ધિવાળા અને એવા લેકે માટે જ—એમને ધીમે ધીમે કેળવવાના આશયપૂર્વક રચાયેલા શાસ્ત્રોમાં સ્વાભાવિક રીતે જ નિશ્ચય સત્યને ગૌણ રાખીને વ્યવહાર સત્યોને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવે એક જગાએ એમ પણ કહેલું છે કે, “બાલ, સ્ત્રી માટે પ્રાકૃત શાસે કરીયાં છે.” અમારા પડિતે આ કથનનો એવો અર્થ કરતા આવ્યા છે કે,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈના સખધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છું
ઉચ્ચતમ સસ્કારવાળાલેાકેાની ભાષા સ`સ્કૃત હતી તેથી ઉચ્ચતમ પુરૂષોએ શાસ્ત્ર એ જ ભાષામાં લખ્યાં હોત પણ બાલમુદ્ધિવાળા એટલે અજ્ઞાન તથા સ્ત્રીપ્રકૃતિવાળા એટલે કમજોર ‘આત્માઆના હિત માટે પ્રાકૃત ભાષામાં શાસ્ત્ર લખવામાં આવ્યાં. હવે હુ મનુ છું કે ઉક્ત કથન ભાષાને ઉદ્દેશીને કરાયલું જ નહાતુ. શાસ્રા પ્રાકૃત ભાષામાં શા માટે લખ્યાં એ પ્રશ્ન નહિ પણ પ્રાકૃત શાસ્રાહમણાં જે રૂપમાં શાસ્ત્ર જોવામાં આવે છે તેવાં શાસ્ત્રા-શા માટે રચવામાં આવ્યાં તે કહેવાનો આશય હતા. જેમનો વિકાસ ખાલક કે સ્ત્રી જેવા જ છે તેવા મનુષ્યા માટે આવા જ શાસ્ત્ર હિતકર હોય, એવા ઇસારે। એ કથન દ્વારા કરવાનું ઇચ્છયું હતુ
હું:વારૂ, જન શાસ્ત્રા ઈશ્વરને માને છે ?
t
४७
મિ. પાતક:—જી, ના. તે શિખવે છે કે, ઇશ્વર છે જ નહિ દરેક જીવ ઇશ્વર છે, માત્ર કર્માંના પડદાને લીધે ઐશ્વ કાયલુ છે, અને પુરૂષાર્થથી તે પડદાને દૂર કરવામાં આવતા દરેક જીવ પેાતાને ઇશ્વર તરીકે જોઇ શકે છે. હલકામા લકી શ્રેણિમા—ભગીચમાર જેવી જાતિના મનુષ્યા પણ Ùશ્વર બની શક્યા છે ખુદ મહાવીરને ડ ખનાર એક ‘નાગ’ પણ ઇશ્વર અની શકયા હતા.
હું :——આટલી હદની મહત્વાકાંક્ષા પ્રેરનાર સિદ્ધાન્ત જે પુરૂષે શિખવ્યા–આટલી હદનું optism (આશાવાદ) જે હંમેશ પ્રેરતા રહો-આટલી હદનો ભાર જેણે સદા · ‘પુર્ણા’ના ગુણુ (virtue) પર મૂકયા કર્યાં—તેવા મહાવીરે હવે પછી સજનકા થઈ શકશે જ નહિ એવું કથન કર્યું હાય અને સજનકાર્ય એ પાપ છે એમ શિખવ્યુ હોય તે કાઇ કાળે બનવા જોગ નથી મહાવીર પછી હજાર વર્ષે જેએએ-શુભ આશયથી તે વખતની જરૂરીઆતને સ્વીકારીને—અમુક ભવિષ્ય કથન મહાવીરના નામથી
1
L
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
૪૮
•
}
લખ્યું તેઓ પણ દાષિત ન ગણાય, પરન્તુ તે કાળ માટે લખાયલુ તે કથન તે કાળ પસાર થયા પછી પણ લેાકા માનતા રહે ~અને ખાસ કરીને ધર્મગુરૂ મનાવતા રહે—એ જ મનુષ્યવિકાસને આધક છે. જે દેશમાં અથવા જે કાળે પાણીનો દુષ્કાળ હોય તે દેશ અને તે કાળના ધર્મ તરીકે એટલે કે વ્યવહાર ધ’ યા ‘નીતિ’ તરીકે—સ્નાન કરવાની મના કરવામાં આવે એ ઉચિત છે; કારણ કે શ્રીમા બધા સ્નાન કરે તે જનતા પીવાના પાણીના અભાવે મૃત્યુ પામે. પણ પાણીની એવી અછત ન ન હોય એવા દેશકાળમાં સ્નાનને પાપ હરાવી હેતની મના કરવામાં આવે તેા લેાકેાનાં તન તેમજ મન રાગી થાય જ. હા, જગલમાં સૂર્યપ્રકાશ નીચે અને ખુલ્લે શરીરે વસનાર મનુષ્ય જલસ્નાન ન કરે તે એને હરકત નહિ, કારણકે જલસ્નાનને બદલે તેથીય વધુ અસરકારક વાયુસ્તાન તથા સસ્તાનનો લાભ તે અવશ્ય લે ખાઉધરી અને સ્વાદુ જનતાને ધર્મનાં મુખ્ય અંગ તરીકે લાંધણ તપ લાખા ઉપવાસ ફરમાવવામાં આવે એ તદ્દન ઉચિત છે, કારણ કે તેથી અદરનો કચરા બળી જવા પામે અને જીભ એની મૂળ (normal) સ્થિતિમાં આવી જાય; પણ રાગ વગરના અને નિયમિત તથા સાદા ખેારાક લેવાની ટેવવાળા મનુષ્યાને ક્રૂરજ્યાત તપ—ખાસ કરીને લાંબા તપ–કરવાનું કહેવામાં આવે તેા તેથી, શારીરિક તેમજ માનસિક અશકિત જ પરિણમે. ‘લકીરના કીર’ બનવાથી—–જડ શબ્દને જ શ્રદ્ધાપૂર્વક પૂજવાથી— 'એવી જાતની ભકિત' શિખવવાથી જ ધર્મ અથવા ચૈતન્ય મરી જાય છે અને મનુષ્ય ખાખા રૂપે રહી જઇ સડે છે. હમે કહો યા ન કહો, માનો યા ન માનો, હિંદમા ધર્માં નથી જસડા છે; અને તેથી જ ‘સ્વરાજ્ય’ નથી, પરરાજ્ય છે. વારૂ, આજે કાખ શ્રાવક એકાદા વ્યવહારું સત્યની કાઇ વાત માનવા ના કહે અગર એનું ખંડન કરે તેા શુ થાય ?
Ο
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સંબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છું
- ૪૯
-
-
S
મિ. પાતા–તો એને “મહાવીર શાસનનો મહાશત્રુ, પાપી, મહાઅપરાધી ઠરાવી એનો બહિષ્કાર કરવામાં આવે, એને હલકો
પાડવામાં આવે, એના બધા–નોકરીને તેડી પાડી એના પર છે કંગાલ્યત ખેંચી લાવવા માટે બની શકતા દરેક પ્રપચ કરવામાં આવે.
હ–અભિપ્રાય સ્વાતંત્ર્યને દાખી દેવું; મનુષ્યબધુને ખુવાર કેર કે હલકો પાડો અને પ્રપંચ કરવા એ સઘળું જૈનધર્મના
ઉપદેશોનો એક ભાગ છે કે? . . મિ. પાતક–હરગીજ નહિ, મિ શૈ! જૈનધર્મના મૂળ
સિદ્ધાન્તોથી તદ્દન વિરૂદ્ધનું એ સઘળું છે. - હં–અને, કહેવાતાં સત્ય-કે જે બહુ તે અપેક્ષિત સત્ય
(relative truths) છે–ની વિરૂદ્ધ બોલવા-વિચારવાનો કહેવાતા ગુન્હાને બર આવવા માટે કાયમી સત્ય-મૂળસત્યપ્રાથમિક સિદ્ધા–નો ઈરાદાપૂર્વક ભાગ કરવો એ જ આજના જૈનોનો ધર્મ કે ? આ એક જ વસ્તુ સ્થિતિ એમ પુરવાર કરવાને બસ છે કે કહેવાતા જૈન સમાજમાં જૈન ધર્મ આજે હયાત નથી,ધર્માભાસ–ધર્મનો પડછાયે–અવશ્ય હયાત છે. કલ્પના કરે કે, એક ગામમાં પીવાનું પાણી તેમજ સ્નાનાદિ માટે જોઈતુ પાણી મેળવવા માટે એક સરોવર માત્ર છે. એ ગામનો રાજા “અતિડાહ્યો હોઈ એણે એ તળાવમાં બહારનો કચરે ભળતો અટકાવવાની કાળજીને લીધે એની ચોતરફ પત્થરની ઉચી દીવાલે કરી છે. અલબત બહારનો કચરો તો આવતો અટકી પડે છે, પણ તે સાથે જ બહારની ભરતી પણ આવતી અટકે છે એ બંધીઆર જળમાં લીલ થાય છે, દુર્ગધ થાય છે, અને તે પીનાર પ્રજાને વ્યાધિ થવા લાગે છે. રાજાને અરજ કરતાં કાંઈ દાદ મળતી નથી. પ્રજાના જાનમાલના રક્ષણ માટે પગાર ખાતા અમલદારે આરામથી પિલા રહે છે તે વખતે સત્તા કે જખમદારી વગરનો
4 '
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦.
જૈન દીક્ષા
-
-
-
-
કઈ સજન પિતાના હિસાબે ને જોખમે તળાવમાંથી લીલ દૂર કરવા અને તળાવને ગાળવા બહાર પડે છે. રાજા કે રાજ્યના અમલદારે તે સજજનને ધન્યવાદ દેવા અને મદદ કરવાને બદલે એને અટકાવે,-એટલું જ નહિ પણ એને ગુન્હેગાર ઠરાવી કેદમાં નાખે, તે એવા રાજા કે અમલદારે માટે મે શું કહેશો ?
મિ. પાતકા–તેઓને દરેક મનુષ્ય નાલાયક જ માત્ર નહિ પણ મહાગુન્હેગાર કહેશે અને એમજ, ધર્મગુરુઓં કે નેતાએ * કરવાનું શુદ્ધિકાર્ય તેઓ ન કરે અને જેને માથે એવી જોખમ
દારી નથી એ કાઈ પોપકારી પુરૂષ તે કામ કરવા બહાર પડે હારે હેને મદદ કરવાને બદલે કે કમમાં કમ શબ્દોથી ય અનુમોદન આપવાને બદલે ખુવાર કરવા કમર કસે તો તેવા ધર્મગુરૂ કે સમાજનેતાનું તે વર્તન અજ્ઞાન કે પ્રમાદથી પ્રેરાયેલું નહિ પણ ઇષ અને મલીન આશયથી પ્રેરાયેલું હોઈ “મહા ગુન્હી તરીકે ગણાવું જોઈએ અને સમસ્ત પ્રજાએ તેવા કહેવાતા નેતાઓની અક્ક ઠેકાણે લાવવા સંયુક્ત બળ વાપરવું જોઈએ. નહિ તે એ પ્રજા મરી ચૂકેલી જ ગણાય. કારણકે કોઈ પણ જીવતી પ્રજામાં આટલી હદના ગુન્હા થઈ રાકતા જ નથી.
હું–હવે આગળ ચાલો; હમે આજના જેનો ચાર ભાગમાં વહેચાયેલા છે એમ કહી ગયા અને ચાર પૈકીનાં બેનાં નામ આપી ચૂક્યા. બીજા બે ફીરકાઓનાં નામ કહેશે ? ”
મિ. પાતક – મહેં જે બે ફીરકાની વાત કહી તે વાસ્તવમાં તે એક જ કહેવાય, કારણકે તેઓ બંનેનાં ધર્મશા એક જ છે, ફક્ત એક વિભાગ મૂર્તિપૂજનમાં માને છે અને બીજે નથી માનતે એટલે જ ભેદ છે. બન્ને “વેતામ્બર જૈન” કહેવાય, પણ ઉક્ત ભેદને લીધે એકને “વેતામ્બર મૂર્તિ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સબંધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છું
૫૧ પૂજક જૈન” નામથી ઓળખાય છે, જહારે બીજો ફીરક
તાઅર અમૂર્તિપૂજક અથવા “વેતામ્બર સ્થાનકવાસી નામથી ઓળખાય છે. મૂર્તિ માટેના મંદિરને બદલે શ્રાવકને ધર્મધ્યાન કરવાનું સ્થાન તેઓ રાખતા હાઈ તથા તે સ્થાનમાં જ હેમના સાધુઓ ઉતારે કરતા હોઈ એ પથનું નામ “સ્થાનકવાસી પડયું. શ્વેતામ્બર જૈન ઉપરાંત બીજાઓ પણ છે, જહેમને દિગમ્બર જેનો” કહેવાય છે. દિગમ્બર એટલે દિશારૂપી વસ્ત્રવાળે, નગ્ન આ વર્ગના સાધુ તદ્દન નગ્ન રહે છે તેથી તેમજ એઓ તીર્થંકરની જે મૂર્તિ પૂજે છે તે પણ નગ્ન હોવાથી એ પથના અનુયાયીઓ દિગમ્બર જૈન” કહેવાય છે. વેતામ્બર શબ્દ દિગમ્બરની અપેક્ષાએ બેલાય છે.
શ્વેતામ્બર સાધુ નગ્ન નથી રહેતા, પણ નગ્નતા ઢાંકવા પૂરતાં . એ વો–વેત એટલે રંગ કે ' ભભકા વગરનાં–પહેરવાની આવશ્યકતા સ્વીકારે છે. દિગમ્બરોનાં શાસ્ત્ર જૂદાં છે, અને
તાઅર શા કરતાં નિશ્ચય દૃષ્ટિબિંદુ તરફ વધુ વલણ ધરાવનારાં છે. સ્વાભાવિક રીતે જ આ કાળમાં દિગમ્બર (નગ્ન) સાધુની સંખ્યા અતિ અલ્પ છે-પાંચ દશ જેટલી. તે પથના શ્રાવકેની સંખ્યા લગભગ ૩ લાખ જેટલી હશે એ પથમાના કેટલાક ગૃહસ્થ ઉપદેશકનું કામ બજાવે છે અને તેઓ તા
અર સાધુઓ કરતાં પણ વ્યાકરણ, ન્યાય વગેરેમાં ઘણા પ્રવિણ હોય છે. જો કે સઘળા ફરકાઓમાં સામાન્ય વર્ગ તો સાહિત્ય અને ખાસ કરીને ધર્મસાહિત્યમાં છેક જ અજાણ છે સાધુઓ અને “પડિત’ જે કહે તે બધુ શાસ્ત્રવચન ! હુ કહી ગયો કે દિગમ્બર જૈન મૂર્તિ પૂજે છે, પણ તેઓ નગ્ન મૂર્તિનો જ આગ્રહ કરતા હોવાથી વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક વર્ગ સાથે વારવાર અથડામણમાં આવે છે. એ વર્ગમાં પણ, તામ્બર વર્ગની માફક જ, એક સુધારક થયો હતો, જેણે મૂર્તિ પૂજા
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨
જૈન દીક્ષા નિષેધ કરી ‘તારણ પથ’ નામે ચોથે ફીરકે સ્થાપ્યો હતો “અને નવાં જ શા રચ્યાં હતાં, પરંતુ વ્યવહારને છેકજ વિસારી નિશ્ચયપર જ સઘળો ભાર મૂક્વાથી તે પંથ બહુ ચાલી શકો નહિ આજે તે પંથ માત્ર નાગપુરની આસપાસમાં અને તે પણ માત્ર બેચાર હજારની સંખ્યામાં રહી જવા પામ્યો છે અને જનતામાં કાંઈ પણ અગત્ય ધરાવતો નથી.. એક વાત એ પણ કહીં લઉં કે, દિગમ્બર જેને જ્ઞાનને વધુ અગત્ય આપે છે,
હારે વેતામ્બર જૈન ક્રિયા (ceremonials)ને વધુ અગત્ય આપે છે, એટલે કે વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જેને સ્કૂલ ક્રિયાને-પૂજન, વરઘોડા, યાત્રા, ભોજન ઈત્યાદિ ધર્મનિમિત્તે થતી ક્રિયાને–વધુ અગત્ય આપે છે, જ્યારે અમૂર્તિપૂજક તારો તપ, વ્રત, નિયમાદિ સૂક્ષ્મક્રિયા તરફ વધુ ઝૂકે છે. સાહિત્યજ્ઞાનની બાબતમાં, છેલ્લે કહેલ વર્ગ છેલે નંબર ધરાવે છે, મૂર્તિપૂજક વેતામ્બરે વચલે નબર અને, દિગમ્બર જૈનો પહેલે નંબર ધરાવે છે. પણ સાહિત્યજ્ઞાન માત્ર Written word લખાયેલા શબ્દ પૂરતું જ, વિતંડાવાદ પૂરતુ જ નહિ કે વ્યાપક દષ્ટિ (Common sense) વાળુ માન્યતા ઓ નિમિત્તે. ઝગડા પ્રત્યેક પથમાં–પિતામાંજનિરંતર ચાલતા હોય છે તેમજ એક-બીજા પંથ વચ્ચે પણ અવારનવાર ચાલતા હોય છે, અને એ ઝગડાઓ મોટે ભાગે સાધુઓ અને “પતિએ કે હેમની છૂપી પ્રેરણાથી હેમના મુઠ્ઠીભર અંધ અનુયાયીઓએ જગાડેલા હોય છે. સામાન્ય વર્ગ તો એ ઝગડાએાનું કારણ પણ જાણતા નથી હોતા અને માત્ર ગનાનુગતિક પ્રકૃતિથી એક યા બીજા પક્ષમાં ભળી બરાડા પાડ હેય છે. - હું–વારુ, જેન ધર્મની રક્ષા અને પ્રચાર માટે હમે કરી ગયા કે, સાધુઓ અને પંડિતની મોટી સંખ્યા છે, મોટા
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
. '
જૈનો સબંધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છું
* * ૫૩ શ્રીમંત આગેવાનો છે, પુષ્કળ નાણુ છે, ભવ્ય મંદિર છે, ઈશ્વરને ય પદભ્રષ્ટ કરવાની તાકાદવાળાં શા છે બીજું શું શું છે તે તે હવે પછી જોઈશું–પછી જેનોની સંખ્યા વધવાને બદલે નિયમિત રીતે ઘટતી રહેવાનું હમે કહ્યું હતું તે શાથી
મિ પાતક –પ્રથમ તે, આજે જેઓ પિતાને જૈન કહેવડાવે છે તેઓ કાંઈ બનેલા જૈન નથી પણ વશપરંપરા થી એક કુળમાં ચાલ્યા આવતા જેન એવા નામના વારસ હોદ જૈન કહેવાય છે જૈન ધર્મનો અભ્યાસ કરી, બીજા ધર્મોના સિદ્ધાન્ત સાથે જનધર્મના સિદ્ધાન્તોનો મુકાબલો કરી અને - જૈન સિદ્ધાન્તોનો જીવનના પ્રશ્નો સાથેનો સંબધ વિચારીને -અર્થાત પુરુષાર્થપૂર્વલ બનેલા જેન જોશો જ નહિ. તાત્પર્ય કે જેને નામથી ઓળખાવવામાં આવેલા “ધમ ને હૃદયમાં
ધારણ કરવાથી બનેલા જૈને છે જ નહિ અને તેથી જૈનત્વનિર્બળતા પર જય મેળવવાની શક્તિ–નું અસ્તિત્વ જ નથી. તેથી નજીવી પવનની લહરી તરખલાને આમતેમ ઉડાવી શકે છે કેટલાકને આ સમાજમાં કન્યા નહિ મળવાથી તેઓ આ સમાજ છોડી ન્હા તે સગવડ મળે તે સમાજમાં ભળે છે કેટલાકે ધધા નોકરીની સગવડ ખાતર પણ તેમ કરતા હોય છે (૨) બીજા કેટલાકે કે જેઓ નીતિમાન છે અને હમેશ ચાલતા ટંટાઓથી નાખુશ હોય છે તેઓ જૈનસમાજમાં ભાગ લેતા અટકી જાય છે અને જૈન સમાજના સભ્ય તરીકે ઓળખાવવા ખુશી નથી હોતા,–જે કે તેઓ બીજા ધર્મનું પણ નામ અંગીકાર નથી કરતા (૩) સામાન્ય ગણમાં નિર્ધનતાનું જોર વધારે હોવાથી તથા આરોગ્ય વિષયક જ્ઞાનનો અભાવ હોવાથી મરણપ્રમાણુ પ્રતિદિન વધતું જાય છે. (૪) કન્યાવિક્ય, વૃદ્ધલગ્ન, બાલલગ્ન આદિ કુરીતિઓને
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
૫૪
લીધે પ્રજોત્પત્તિના સંભવે ઘટયા છે. (પ) ક્રન્યાત વૈધવ્ય પાળતી સ્ત્રીઓની સંખ્યા કુંવારા આથડતા પુરૂષોની સંખ્યા જેટલી જ મ્હોટી હોઇ નવી ઉત્પત્તિને મા બહુધા રૂંધાઈ ગયેા છે (૬) સાધુઓ અને ધર્મશાસ્ત્ર પાસેથી મળી શક્ત જ્ઞાન જીવન અને જગત્ સાથે સબંધ ન ધરાવતું હોઇ કેળવાયલા વર્ગો અને કેળવાયલાના સંગવાળા વર્ગ અંદરખાનેથી ધની શ્રદ્ધા ગુમાવી બેસે છે અને પ્રાયઃ દંભી બને છે,-એટલે કે શકા કે ટીકા કરવાથી જે પાયમાલી થાય છે ત્યેનું ભાન હોવાથી અને આધ્યાત્મિક શક્તિ નહિ કેળવેલી હાવાથી ‘સગવડ ગ્રંથી’ અને છે અને એ રીતે કાઇ વખતે મૌનથી તે કાઇ વખત, ક્રિયાત્મક રીતે અંધકારની શક્તિને ટેક! આપનાર થઇ પડે છે. (૭) બીજી હિંદુ કામા માફ્ક જૈન કામ પર પણ ખ્રિસ્તી અને મુસલમાન ધર્મનું આક્રમણ દિનપ્રતિદિન વધુ ને વધુ ઉગ્રરૂપે થતું રહે છે, અને તે આક્રમણ કરનારાઓ ખુદ જૈનોને ખરીદી લઇ તેની મદદથી જ તે પથનો શિકાર કરી જાણે, છે ઘેાડા વખત પર એક શ્વેતામ્બર જૈન સાધુએ ખ્રિસ્તી મિશનરી બની જઇ જૈનધર્મ વિરૂદ્ધ પુસ્તક લખી જૈનોને ખ્રિસ્તી બનાવવાનો ધધે! આર્યાં હતા. હમણાં એક વિદ્વાન દિગમ્બર જૈન મુસલમાન બની હિ દુ તથા જૈનોને એ ધર્મીમાં ખેચી જવાનું તેમજ એ કામેાની વિધવાઓને મુસલમાનો સાથે પરણાવી મુસલમાનોની સંખ્યા ઉત્તરેત્તર વધારવાનુ નિયમિત મિશન લઈ બેઠા છે (૮) ક્રાઇ જૈનેતર જૈનશાસ્ત્ર' વાંચીને કે ઉપદેશ સાંભળીને એ ધમાં આવવા માંગે તે વ્હેનાથી ભાજનવ્યવહાર અને લગ્નવ્યવહાર કરવા જેના તૈયાર નથી, એટલુંજ નિહ પણ પોતાનામાંના જે માણસો પરકામ સાથે લગ્નવ્યવહાર કરે અથવા પ્રચલિત માન્યતા પૈકીની કાષ્ઠની વિરૂદ્ધ વર્તે કે મેલે તે એમનો સમાજથી
ܕ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
=
=
==
=
=
=
=
જૈન સબંધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છું
બહિષ્કાર કરી પોતે જ સમાજનું સંખ્યાબળ ઓછું કરે છે. . (૯) મંદિર, અપાસરા, પૂજા, વરડા, યાત્રા, સાધુ ઇત્યાદિ
ધર્મનાં મનાયલા “સાધનો પાળ અને પશુરક્ષા પાછળ ધમધોકાર ખર્ચ કરવામાં આવે છે, પણ જેનોને ભૂખમરાથી બચાવવા, કુરૂઢિઓનાં ત્રાસદાયક પરિણામોથી બચાવવા તથા અજ્ઞાનથી બચાવવા પાછળ ખર્ચ કરતાં તેઓ હજી શિખી શક્યા નથી. ' હું–જૈન નવી ભરતી (offensive war) કરી શકતા નથી
એટલું જ નહિ પણ બીજાઓના હુમલા હીમે સ્વરક્ષા (defe''nsive war) પણ કરી શક્તા નથી–ઉલટું આપોઆપ થતી
ભરતીને પણ રેકે છે અને કેઈના હુમલાં વગર પણ સ્વધર્મ છોડે છે, અને તે છતાં હમે કહો છે કે સાહિત્યજ્ઞાન પહેલાં કરતાં વધ્યું છે અને જૈન સાધુઓની સંખ્યા પણ વધતી જાય છે! એનો કંઈ અર્થ નીકળી શકતો હોય તે તે એ જ કે આ સાહિત્યજ્ઞાન અને આ સાધુસંખ્યામાં ચેતન નથી. ધર્મ અથવા આત્માની ચમક નથી
: મિ. પાતક-લાગે છે તો એમ જ. છતાં ય એક પ્રશ્ન ઉભો થાય છે. જે ચેતન ખરેખર નથી રહ્યું એમ માનીએ તે જેનોની આજની અંદર અંદરની લડાઈઓનો ખુલાસો કેમ કરી શકીશું ? મુડદું કાંઈ લડી શકતું નથી. * *
હું–હમે “લડાઈ એવા શબ્દને જ ઓળખે છે, લડવાની ક્રિયાથી વાકેફ નથી જણાતા. હમે કદાપિ લડ્યા છે?
મિ. પાતક–જી, ના.
હં––ધન, સ્ત્રી, સત્તા, ઈજ્જત, સિદ્ધાન્ત (principle), ધર્મ આમાંની જે કઈ ચીજને મનુષ્ય અપનાવી હોય,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
+
જૈન દીક્ષા
પર
હૃદયમાં ધારણ કરી હોય, હેનાપર જ્હારે' કાઇ ‘આક્રમણ કરે છે ત્હારે યુદ્ધ થયા વગર્ રહેતું જ નથી. યુદ્ધમાં એક યા બીજો પક્ષ ઘાયલ થવાનો અને કદાચિત્ મરણ પણ પામવાનો એ વાતનું યુદ્ધ કરનારને ભાન હોય છે.જ અને તે છતાં તે યુદ્ધ કરે છે; એટલે કે જીવનલાલસા અને મૃત્યુભય એ બન્ને ‘નબળાઇઓ પર જય મેળવ્યેા હોય તેા જ યુદ્ધ થઈ શકે છે. અને એ જ્ઞચ જ ચૈતન્ય છૅ, ચેતનનો પુરાવેા છે; બાકી
'
મિ, પાતક-વચ્ચે ખેલવા માટે સ્વને ક્ષમા કરશે, પણ આપના આ શબ્દો ને એકાએક અમારા ધર્મના નામનુ રહસ્ય ઝાડે છે. જૈન શબ્દ અમારા ધર્મના અને અમારા સમાજના નામ માટે પસંદ કરવાનું કારણ હવે હું મળ શકું' છે. તે શબ્દ ત્તિ એટલે જીતવું એ ધાતુપરથી નીકળેલા છે. ‘જૈન’ એટલે નય જેના હૃદયમાં છે તેવા પુરૂષ. હવે હું હુમન્ત્યા કે, જીવનલાલસા અને મૃત્યુલય એ એ નબળાઇ: કે જે સમસ્ત જનતા પર રાજ્ય કરે છે હેના પર જેણે નય મેળવ્યા છે-સંયમ દ્વારા જેણે પોતામાં એ શક્તિ પ્રકટાવી છે તે જ સ્તન છે.
'
"
'
હું:-યથાર્થ કહ્યું, મિ. પાતક ! હવે મ્હારૂં અધુરૂં કથન પૂરૂ કરવા દો. એ ઊઁચ જ ચૈતન્ય છે, ચેતનનો પુરાવા છે, ધર્મના અસ્તિત્વની સાબીતી છે; બાકી ક્રાઈની ઉશ્કેરણીથી કે જ્ઞાનથી સહજસહજમાં ગાળગલાચ; વાનરના, ધક્કામુક્કી કે ઉશ્ક થાય છે તે કાંઈ યુદ્ધ કે લડાઇ નથી પણ ‘ધાંધળ’ છે, અશક્તિની ક્રિયા છે. એક ચૈાહાને કાઈ એવી ક્રિયામાં -ધાંધળ કે દરકમ કે વાનરનક્લુમાં–ઉતારી શકતું જ નથી. ચૈાહો અંદરથી પ્રેરાય સ્ત્યારે જ યુદ્ધક્રિયામાં ઉતરે, અને તે અંદરથી ત્હારે જ પ્રેરાય કે જ્યારે તેણે અંદર—હૃદયમાં-
-
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સંબંધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છું
પ૭ ધારણ કરેલ કોઈ તત્વ પર આક્રમણ થયું હોય. દ્ધિો પગાર ખાતર કે કાઇની શિખવણીથી કે મીજાજ ગુમાવી બેસવાના કરણથી યુદ્ધમાં પ્રેરાય જ નહિ. એનું યુદ્ધ તે એક ખેલ છે અને ખરાખરીને “ખેલ” છે, એ કાંઈ “નાટકનું યુદ્ધ ન હોય હું નથી ધારો કે હમે જેને જેનોની અંદરોઅંદરની લડાઈઓ કહે છે હેમાં બે પક્ષ જાતે તલવાર કે તીરકામઠાં લઈ હિસાબ ચૂક્યતા હોય ! * મિ. પાતક. રામ રામ કહો, સાહેબ –એવી ને પડી છે? ”
! : હું–હારે આ અચલ સત્ય બરાબર સાબીત થાય છે કે, જે વ્યક્તિમાં ક્ષાત્રવૃત્તિ ન હોય તે કોઈ પણ ધર્મને, કઈ પણ સિદ્ધાન્તને કે મિત્રતાને ધારણ જ ન કરી શકે અને જે સમૂહમાં ક્ષાત્રવૃત્તિ ન હોય તે સમૂહ. સંઘટન કાર્ય ન કરી શકે અને તેથી હેની નજીવી શક્તિઓ પણ આશય વગરની ધમાલ” માં જ ખર્ચાઈ જઈ નો અંત આવે.- ' '
મિ. પાતક –એટલું તે સ્પષ્ટ જોવામાં આવે છે કે, જે પ્રમાણમાં જેની સંખ્યા ઘટતી જાય છે તે પ્રમાણમાં • જ અંદરોઅંદરની ધાંધલધમાલ વધતી રહી છે, અને આપે કહ્યું તેવું સાચું યુદ્ધ તે કદાપિ ચતુ જ નથી એ માટેની શક્તિ જ નથી. એટલું જ નહિ પણું, એવી શક્તિ કદાપિ પ્રકટવા જ ન પામે એવું શિક્ષણ—ધર્મના નામે અપાતુ રહ્યું છે યુદ્ધને એકાંતે “પાપ” રૂપ-અને તેથી ત્યાજ્ય –ઠરાવ્યું છે.
હં–હાલના જૈન શાસન’ના સ્થાપકના વખતમાં વસ્તુસ્થિતિ કેવી હતી ? . મિ. પાતક–હાલના “જૈન શાસન ના સ્થાપક .
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
જૈન દીક્ષા શ્રી મહાવીર જ માત્ર નહિ, પરંતુ હેમના પહેલાંના ત્રેવીસે તીર્થકરે પણ –એકેએક શસનસ્થાપક-ક્ષત્રિયકુળમાં જ જમ્યા હતા અર્થાત ક્ષાત્રવૃત્તિ એમની પ્રકૃતિરૂપ હતી. પહેલા તીર્થકરે જગતને જે અનેક વિદ્યા શિખવી ,હેમાં પહેલપ્રથમ મતિ એટલે તલવાર અથવા યુદ્ધકલા શિખવવી 5 - ધારી હતીછેલ્લા તીર્થકર મહાવીરની હયાતીમાં હેમની પરમ ભકતો-ચેડા રાજા વગેરે...વચ્ચે એવું તો ભયંકર મહાયુદ્ધ થયું હતું કે જેમાં વીસમી સદીના ચુરેપી મહાયુદ્ધ કરતાં ય વધુ મનુષ્યોનો સંહાર થયો હતો અને “હિંસા પર ધર્મ:' એ સૂત્રના ઉત્પાદક શ્રી મહાવીરે એમાં કશી ય ડખલગીરી કરી નહોતી હું કહી ગયો કે એ કાળે જૈનધર્મ પ્રાયઃ ક્ષત્રિય અને ધનાઢયેનો જ હતો વળી ખુદ મહાવીરના જન્મપ્રસંગ નિમિત્તે શાસ્ત્રમાં કરાયેલે ઉલ્લેખ પણ ધ્યાન ખેચનારે છે. એમનો જીવ અકસ્માતથી બ્રાહ્મણીના ગર્ભાશયમાં આવ્યો હતો, જહાંથી દેવાએ સ્થાનાંતર કરી ક્ષત્રિયાણીના શરીરધારા જન્મ અપાવ્યો હતો.
' હું–હમારા શાસ્ત્રકારે “ જબરા માનસશાસ્ત્રી હોવા * જોઈએ! મહાવીર (Superman) બનવા ઈચ્છનારે બ્રાહ્મણત્વ
અથવા વિવેકશક્તિપૂર્વક ક્ષાત્રત્વ કેળવવું જોઈએ, એવું શિક્ષણ એ કથનદ્વારા એમણે આપ્યું છે જેમ તેમ ટપલા ખાઈ જીવન ગુજારવું એ મનુષ્યત્વ નથી પણ કીડાપણું છે; અને શરીરબળ કે સત્તાબળ કે ધનબળથી છાટા થઈ એ બળનો જેમતેમ ઉપયોગ કરવો એ પણ મનુષ્યત્વ નથી, છાટાપણું છે. સર્વગપૂર્ણ મનુષ્ય-મહાવીર–તે પ્રથમ જ્ઞાન કેળવે અને પછી યુદ્ધબળ કેળવે અને જ્ઞાનજન્ય વિવેકશકિપૂર્વક જ યુદ્ધમાં ઉતરે.
મિ, પાતક-વર્તમાન યુગના શ્રેષ્ઠ વિદ્વાન શ્રીહેમચન્દ્રા
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
如
જૈને સ ખ ધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવું છુ
૫૯
*
ચાયે શ્રીમહાવીરનો ઇતિહાસ લખતાં એવા જ એક, પ્રસગ ચીતર્યાં છે. મહાવીર અને હેમની નક્ક્સ કરવાના સ્વભાવવાળા હેમનો થઇ પડેલા શિષ્ય ગેાશાળા કરતાં કરતાં મનનામનો ગામમાં આવી પહોચે છે, જ્યાં તેએ બન્ને ખલદેવના મ ંદિરમાં પ્રવેશ કરે છે, અહી . બન્નેનુ વર્ઝન ભિન્ન પ્રકારનું અને છેઃ મહાવીર મલદેવની મૂર્ત્તિામે ધ્યાનાર્ડ થાય છે અને ગેાશાળા એ મૂર્તિના મુખમાં ચિન્હ મૂકી ખુશી થાય છે. આ રૂપનુ રહસ્ય આપના હમણાંના કથનથી મ્હારી. સ્ટામે સ્પષ્ટ થાય છે. મલદેવના મંદિરમાં અર્થાત્ શક્તિના રાજ્યમાં ક્રાણુ કાણુ જઈ શકે અને જે ત્યાં જઈ શકે તે શક્તિના પરિણામે કેવું વર્તન કરે, એ ખતાવવાના એ વિદ્વાનનો આશય છે, તે કહે છે કે ગોશાલક એટલે ફક્ત ઇન્દ્રિયાની જ શાળામાથી શિક્ષણ પામેલા જડવાદી મનુષ્ય પણ જો મર્દન ગામમાં જાય—સંકટમાં ઉતરે–તા સંકટ એની શક્તિ ખીલવે (તે ખલદેવના મદિરમા પ્રવેશ પામે) પણ ઝ્હારે ખલદેવની મૂર્તિ એટલે રાક્તિનાં મૂર્ત સ્વરૂપ—ધન,સત્તા,કીર્ત્તિ,વિદ્યા, શરીરબળ આહિતી સમક્ષ ખડાં થાય સ્ત્યારે તે વ્હેનાથી વ્યભિચાર સેવે—હેને abuse કરેoffense against nature કરે—દુરૂપયોગ કરે ખીજા હાર્ પર, એક મહાવીર–એક ચેતનવાદી–જેણે પ્રથમ બ્રાહ્મણીના ઉદરમાં વાસ કર્યાં છે અર્થાત્ જ્ઞાનજન્ય વિવેકશક્તિ મેળવી છે અને તે પછી જ ક્ષાત્રતેજ ખીલવ્યું છે એવી વ્યક્તિ જો સફ્ટમાં ઉતરે તેા સકટથી એની શક્તિ વધારે ખીલે ખરી પણ જ્હારે શક્તિનાં મૂર્તસ્વરૂપ—ધન, સત્તા, શરીરબળ આદિ હૈની સમુખ થાય ત્યારે વ્હેતી હામે તે આંખેા બધા કરે અર્થાત્ એવી ક્રાઇ શક્તિથી તે પોતે પ્રેરિત થાય નહિ પણ શક્તિમાત્રને ધ્યાનથી પાતામાં હજમ કરી આત્મસંતુષ્ટિના વિસ્તાર કરે. ગેાશાળા ' એટલે સામાન્ય મનુષ્ય, · · જનતા ’--
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
માનો એક, અને મહાવીર એટલે વિશેષ મનુષ્ય–Superman:એ બે Type જાતિ પર સંકટની શું અસર થવા પામે અને એ બે Type શક્તિનાં સ્થલપિનો ઉપગે કે કરે એ બતાવવા હર્મચક્રાચાર્યે સુ દર કલા વાપરી છે. મૂળશસ્ત્રિો જનારે પણ
જ્ઞાનજિગ્યામ મોટા” એવા સૂત્ર દ્વારા એ જ સત્ય શિખવ્યું હતુ. * હું મહાવીરના જન્મપ્રસગના વર્ણનમાં બ્રાહ્મણત્વ અને ક્ષત્રિયત્ન એવી બે જે ગુણ કહ્યા તે જ હમે હમણાં કહેલા જ્ઞાન અને વિચા. ક્યિા શબ્દ અને ક્ષત્રિયત્ન શબ્દ કાંઈ | લડાઈ કે ધર્મક્રિયાના અર્થમાં ગાંધી રાખવાના નથી જેમ “ ‘જ્ઞાન એ શબ્દ અમુક શાસ્ત્રપાઠ કે સાહિત્યના જાણપણામાં ગોધી રાખવાનો નથી ક્રિયા એટલે activity. સક્રિયતા, પુરૂષાર્થ. સૂત્રની મતલબ એ છે કે, વિવેકપૂર્વક સક્રિય જીવન જીવવું એ જ મિક્ષ છે, દુઃખના ડંખથી મુક્ત થવાનો ઈલાજ છે ખરે આવાં સુંદર સત્યો જે ધર્મ શિખવી શકતો હોય હેને આખી દુનિયા પર રાજ્ય કરવાને હક્ક છે. આવો ધર્મ વારસાં. • માં પામવા છતાં, જેઓ નિર્માલ્ય રહેવા પામે તેઓ ખરે જ દયાપાત્ર ગણાય
જેનોની સ્થિતિ સંબધી માહિતી મેળવવા માટે ઉપાડેલી, વાતચીત અમને જૈન સિદ્ધાન્તમાં ખેંચી જનાર થઈ પડી અને હેને પરિણામે મને આ ધર્મ અને આ કામ સબંધી વધુ ને વધુ જાણપણું કરવાની ઉત્કટ ઈચ્છા થતી ગઈ તેથી. બીજા દિવસના પ્રોગ્રામમાં મુંબઈ પાસેના ઘાટકોપરના ડુંગરા • પર જઈ હા આખો દિવસ જૈન કેમ સબંધી વધુ વાતચીતમાં પસાર કરવાનું ઠરાવી અમે ગીશ્વરીની ગુફાઓ છોડી.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૪ થું. - જૈન સંબંધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું - ચાલુ રાખું છું
કે ઘાટકેપરના ઘાટ (ડુંગર) પર પ્રભાત થતાં પહેલાં
પહેલાં અમે પહોચી ગયા હતા ' તેજોમૂર્તિ સૂર્યનાં દર્શન હજી થઈ શકતાં નહોતા. હજી , તે “અધકારના રાક્ષસે”ની નાસભાગ જ ચોતરફ નજરે પડતી હતી '
લેહીખરડ પ્રકાશ એકાએક પૂર્વમાં ભભૂક્યો.
અને જોતજોતામાં તે તેજનો દડો' બની એવા તે અલકિક પ્રભાવથી રાજવા લાગ્યું કે એના તરફ ઉંચી નજર કરી જોવું જ અશક્ય થઈ પડયુ સભવ છે કે, જગતને, “દ” રૂપ એને જગતની એક પામર, વ્યક્તિ દશ્ય બનાવે એ એની પ્રકૃતિને પાલવતું ન હોય,
મહેં નીચે નજર કરી. ,
ગામડું જીવતું થયું હતું મનુષ્ય અને જાનવરોનો સંચાર શરૂ થઈ ચૂક્યો હતો. કહે છે કે એ પ્રતાપ સૂર્યનાં
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
જૈન દીક્ષા
કિરણાનો હતા, કે જેએ છાપરાં વીધીને—અને મનુષ્યાંની છાતીના અધને પણ વીંધીને—હર જગાએ પ્રવેશ * કરતાં હતાં અને ત્યાં ક્રિયાશક્તિ તેમજ ક્રિયાક્ષેત્ર મૂકતાં જતાં હતાં. સૂર્ય-પ્રતાપી સૂર્યન્તા, તથાપિ, અક્રિય જ દેખાતા હતા ! નરા ચેાગીશ્વર !
**
'
જ્હાં જ્હાં સૂર્યનો પ્રકાશ પડે છે ત્યાં ત્યા સમય (Time) નુ સામ્રાજ્ય સ્થપાય છે અને સમય રાત્રિ—વિસ આદિ ‘ક્રૂ' થી યુક્ત છે. તેથી, એ સામ્રાજ્યની અંદરની તમામ વસ્તુઓ એક-મીજીને લઈને જ અસ્તિત્વ ધરાવતી હોય છે—relative ( સાપેક્ષ ) હોય છે, ‘સ્વતંત્ર’ (absolute) નહિ. સરકારા સ્વતંત્ર નથી, સંસ્કૃતિએ સ્વતંત્ર નથી, સાયન્સ કે આ સ્વતંત્ર નથી, સાહિત્ય કે સંસ્થા સ્વતંત્ર નથી, ધર્મ કે ધર્માં સ્વતંત્ર નથી.
L
પણ સૂર્ય એ સર્વથી સ્વતંત્ર છે! સર્વથી પ’છે!-કેમ જાણે કાઇ - નગ્ન વીર ’–મહાયોગી—તત્ત્વવેત્તા કે મૂર્ત્તિમાન . નગ્ન સત્ય ન હોય !
:
જનતા અને સૂર્ય વચ્ચેનું લાખ્ખા ચેાજનનુ અંતર એ જનતાની · જરૂરીઆત ” છે અને સૂર્યનો ‘સ્વભાવ’ છે.
C
>
•
અને ‘ જનતા’ કાણુ ?.. સૂર્ય પાસેથી મળેલા ચેતન વડે જ સૂર્ય પર ધૂળ ફ્ેકે, અને ખીજી જ ઘડીએ હેતુ પૂજન કરે ' જનતાનાં સઘળાં પૂજનો અને સઘળા તિરસ્કારા એવા જ ‘ અર્થ વગરનાં ’ હોય 1......સઘળા ‘પૂજકા’ અને ‘અનુયાયી’એ અર્થ વગરના એળા જ હોય !
t
:
*
:
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છુ
૬૩
સૂર્ય કાંઇ કરતા નથી, કરવા ઇચ્છતા ય નથી, તથાપિ એના હાથ-પગ રૂપ કિરણા તા બધે ય જાય છે અને બધુ ય કરે છે. કરવાની શકિત અને ક્રિયાનો માર્ગ બધાને તેઓ જ આપે છે. અને એમ જ મૂર્તિમાન ‘નગ્ન સત્ય’ રૂપ દિગમ્બરની સાત્વિક્ શક્તિરૂપે શ્વેતામ્બર* સત્તા’ એ કે ‘સાધુ’એ જનતાનાં હૃદયામાં પ્રકાશ અને શક્તિ રેડે છે,—પ્રકાશ એટલા માટે કે તેથી ગતિનો માર્ગ સૂઝે, અને શકિત એટલા માટે કે સૂઝેલા માર્ગ પર ગતિ થઇ શકે.
"
એટલુ છતાં ય, એ સૂર્યકિરણામાં તેમજ એ શ્વેતામ્બર સત્તા’ એમા એક ચીજનો અભાવ છે તેઓએ આપેલી શક્તિ અને જ્ઞાન વડે મનુષ્યા શું કરે છે અને શું નથી કરતા તે જોવાનુ એમને આળસ' હોય છે. અર્થાત્, રાજામા,તેમજ પ્રજામાં, પતિમાં તેમજ પત્નીમાં, શાહુકારમાં તેમજ 'બહારવટીઓમાં, ભાતામાં તેમજ ભાજ્યમાં, તાત્કાલિક પરિણામેાના ખ્યાલથી ભયભીત થયા સિવાય, જ્ઞાન અને ત્રિજ્યા શક્તિએ મેરી તેઓ દૂર રહે છે અને હેમને તે શક્તિઓનો ઉપયાગ કરવામા ‘સ્વતંત્ર’ રહેવા દે છે. પ્રાણીઓને પેાતાની પસંદગી—નાપસંદગી પર લટકતા પશુ બનાવતા તે શિખ્યા નથી ! ગાળ આપી કડલી કહાડી લેવા' નુ હેમની પ્રકૃતિમાં નથી ! તેએએ આપેલી જ્ઞાન—ક્યિા શક્તિ વડે કાઈ નોકરી કરશે તેા કેાઈ શેઠાઈ કરશે, કાઈ રાજાપણું કરશે તે કાઈ, મ્હારવટું કરશે, ક્રાઈ પ્રજોત્પત્તિ કરશેતા કાઈ વીર્યને ઉર્ધ્વમાર્ગે ખેંચી યોગશક્તિ પ્રકટાવશે, કાઈ રણસંગ્રામમાં ખેલશે તેા કાઈ ધવાયલાને મલમપટ્ટો કરશે જેવા જેનો ગુણ સત્વ, રજસ કે તમ-તે પ્રમાણે તે શક્તિનો ઉપયોગ કરશે
* શ્વેત વસ્ત્રઃ શુકલ લેમાં: સત્વ ગુણ : સાત્વિક રાક્તિ સમષ્ટિભાન (universal consciousness)માથી પ્રકટતી શક્તિ.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા અને ઉપયોગદ્વારે જ પોતાને વિકાસ કરશે. તમો• ગુણવાળા જ્ઞાન અને શક્તિ પામીને પણ નોકરી–દાસત્વ-જ
કર્યા કરશે,–જો કે તે કામ તે પહેલાં કરતાં વધુ હમજપૂર્વક અને ઉત્સાહપૂર્વક કરશે કે જેથી ' ક્રમશઃ તે રજોગુણનો અધિકારી બનશે. રજોગુણી એ શક્તિનો ઉપયોગ લડવામાં શરીરથી કે બુદ્ધિથી સમાજકાર્ય કે રાજકાર્યમાં–કરતા રહેશે, પણ પહેલાં કરતાં વધુ વિચારપૂર્વક, વધુ યોજનાપૂર્વક, વધુ આશયપૂર્વક અને વધુ ઉત્સાહપૂર્વક કરવાને લીધે પિતામાં ક્રમશઃ સત્ત્વ , ગુણ પ્રાવશે. સત્વ ગુણવાળે મનુષ્ય એ શકિતનો ઉપયોગ સમાજના હૃદય પર ઘડતર કલા અજમાવવા પાછળ જ કર્યા કરશે, -જો કે પહેલાં કરતાં વધુ ઉડે અને વધુ તલ્લીન’ બનીને કરેશે અને તેથી પરિણામે શાન્ત શક્તિ ભડળરૂપ-silent Dynamite રૂપ બનશે મનુષ્યસૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લય આ સર્વ ગુણ તથા હેના પાત્રો માંગે છે. એ ત્રણ ગુણે પૈકી એક પણ ઓછો થવા પામે કે દાબી દેવામાં આવે તે મંનુષ્યસૃષ્ટિમાં અંધાધુંધી થાય અને સર્વત્ર પામરતા પ્રકટે. કામ કરવાની ઈચ્છા અને શકિતવાળા મનુષ્યને સ્વમાનપૂર્વક રોટલે ય ન મળી શકવાથી તે બહારવટુ કરે હારે હેને તો સયુકત બળથી દાબી દેવામાં આવે, અને તે જ વખતે છૂપી લુટ કરતા અને દાટી રાખતા મુડીવાદીને તે કામમાં રક્ષણ આપવા ઉપરાંત તે“બહાદુરી માટે માન અકરામ આપવામાં આવે, તો એને પરિણામે માનવજાતિમાં , પામરતા , વક્રગતિ, દભ અને કીડાપણુ જ આવે બહારવટીઓ, નિર કુશ, રાજા અને ધનસંગ્રહ કરતા મુડીવાદી, એઓ એક બીજાના જનક છે અને મરશે વ્હારે સાથે જ મરશે બદમાસી છે ત્યહાં સુધી સાધુઓ પણ જોઈશે; બદમાસી અદશ્ય થશે સ્ટારે “સાધુ નામવાળી વ્યક્તિ શોધી નહિ મળે, સર્વત્ર સાધુતા જ હશે એમ જ દરેક બાબતમાં.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખું છું ૬૫
જહાં સુધી પ્રાણીસૃષ્ટિવાળી પૃથ્વી છે ત્યહાં સુધી સૂર્યને અભાવ નથી જ, હાં સુધી સૂર્ય છે ત્યહાં સુધી એના હાથ* પગ રૂ૫ કિરણો પણ છે જ, અને હાં સુધી કિરણો છે
ત્યહાં સુધી પૃથ્વી પર પ્રકાશ અને શક્તિ રેડાતાં જ રહેવાનાં... જહાં સુધી માનવસૃષ્ટિ છે હાં સુધી સૂર્યસમાન પ્રતાપી તત્વવેત્તા–દિગમ્બર મહાવીર–અનિવાર્ય છે, અને હેનાં કિરણ રૂ૫ વેતામ્બર સાધુવર્ગ અથવા સત્ત્વગુણુરૂપ શક્તિ ધરાવતા સાધુપુરૂષોને સમૂહ આવશ્યક છે.
માથા પરના સર્વે–એટલે દૂરથી પણ—હારું મસ્તક તપાવી નાખ્યું અને મહારૂ મનનકાર્ય અટકી પડયું. અને હું મિ. પાતકે ખડા કરેલા તંબુમાં જઈ ભરાયે.
, એકાકી સ્થિતિમાં મનનક્રિયા થાય છે સંગમાં વાર્તાલાપ ઉપડે છે. અને વાર્તાલાપ વખતે બાહ્યભાન હોય છે,–જો કે તત્ત્વજ્ઞાનીઓ એવે વખતે પણ અવારનવાર આંતરભાવની ડૂબકી ચૂક્તા નથી. -
મિ. પાતક-બહુ ઉંડા વિચારમાં ઉતરી ગયા હતા?
હું –આ હમારે પૂર્વને સૂર્ય મહેને ગંભીર વાતો સંભળાવી રહ્યો હતો હેણે મને હમણાં હમારા જૈનધર્મ સંબંધી સુંદર માહિતી આપી અને દિગમ્બર–શ્વેતામ્બર સાધુની સુંદર ઓળખ કરાવી આપી! હું ધારું છું, મિ. પાતક કે દિગમ્બર સાધુ જનતાથી ભળતા નહિ હોય અને અકસ્માત કાઈથી ભેટ થવા પામતો હશે તો એમની વંત કેઈથી નહિ હમજી શકાવાને લીધે ગેરહૃમજ (misunderstanding) '
5
:
*
*
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
--
--
-
જૈન દીક્ષા જ ઉત્પન્ન થતી હશે અને લોકે ભયભીત થઈ તેનાથી દૂર નાસતા હશે.
મિ. પાતક–ભાવદિગબરની બાબતમાં એમ જ બને, . મિ. શા! બાકી આજ તો દિગબર સાધુ તરીકે ઓળખાતાઓને પણ “ટોળાં” જોઈએ છે? તપનું પારણું કરે તોય પૂજાનાં ટોળાં જોઈએ અને કેશલેચ કરે હારે ય એની જાહેરાતરૂપ ધામધૂમ જોઈએ. હા, એટલું ખરું કે એમની, સંખ્યા–ફરયાત નગ્નતાને લીધે અતિ અલ્પ રહી ગઈ છે અને તેઓ પણ સરકારી કાનુનને લીધે વસ્તિમાં રહી શકતા નથી, તેથી તેઓ વેતામ્બર સાધવર્ગથી વધુ નિરૂપદવી તો અવશ્ય છે.
હું –એટલે ? શુ વેતામ્બર સાધુઓ ઉપદ્રવ કરે છે ? સૂર્યો તે હમણાં મને એમ કહ્યું હતું કે શ્વેતામ્બર સાધુ જનતામાં જ્ઞાનશક્તિ અને ક્રિયાશક્તિ પ્રેરીને તે શક્તિઓને ઉપયોગ કરવામાં જનતાને સ્વતંત્ર રહેવા દે અર્થાત તેઓને વ્યવહારમાં પિતે કાંઈ જ ડખલગીરી ન કરે.
મિ. પાતક –જી, હા; વેતામ્બર શાસ્ત્રકારોને આશય પણું એ જ છે કે સાધુએ શ્રેતામાં નવચેતન (ધર્મ”) રેડીને તથા વસ્તુસ્વભાવ (“ધર્મ') હમજાવીને દૂર રહેવું અને
આમ કરે”—તેમ ન કરે” એવા વિધિ–નિષેધથી બચવું. આ મૂળ વાત આજે વિસરાઈ ગઈ છે –જો કે હજીએ કેટલાક ( પુરાણપ્રેમી (orthodox) સાધુઓના મુખેથી વગર હમ બેલાતા આ શબ્દ સાંભળીએ છીએ કે “અમે સાધુઓથી સસારીની વાતમાં ભાગ લઈ શકાય નહિ, વસ્તુવરૂપ સહમજાવવા પૂરતો ઉપદેશ કરવાની જ અમને જિનવરની આશા છે.” તથાપિ તે ભદ્રિક સાધુઓ પણ, એક યા બીજી રીતે,
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
જૈને સંબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખું છું ૬૭ એમને પસંદ એવી કોઈ પણ પ્રવૃત્તિને આદેશ-રે દબાણ પણકરવા ચૂકતા નથી અને હેમને નહિ પસદ એવી પ્રવૃત્તિને નિષેધ કરવા ય ચૂકતા નથી. આ તે થઈ ભદ્રિક સાધુઓની વાત. તે સિવાય બીજાઓ છે કે જેઓ “સુધારકને જબ્બો પહેરી “આ કાળમાં વિધિ-નિષેધની આવશ્યકતા છે, એમ કહી પોતે લીધેલા શાસ્ત્રોક્ત નિયમનો ભંગ કરે છે. ત્રીજા વર્ગની તે હું વાત જ કરવા નથી માંગતા, કે જે વર્ગની પ્રકૃતિ જ પોતાનું અસ્તિત્વ બતાવવા માટે ખટપટે. અને ધામધૂમ ઉપજાવવાની છે. સાધુ જે ધર્મનું વાસ્તવિક અને વિશાળ આશયવાળું સ્વરૂપ હમજ્યો હોય તે હેત કાઈને “ફેસલાવવા”ની કે “ શરમાવવા'ની કે “ઉશ્કેરવાને કે “અટકાવવા”ની કે નિંદવાની જરૂર જ ન પડે. જેએ ધર્મનું એવું સ્વરૂપ હમજ્યા નથી તેઓ ધાર્મિક જુસ્સે (religious spirit) ઉપજાવી શકતા નથી કે જે જુસ્સે કેઈની ભલામણ કે આદેશ કે દબાણ વગર સ્વતઃ જ ગતિમા થાય છે. જે વૈદ્ય બીમારના શરીરમાં ગરમી ઉપજાવી શકે છે તે બહારથી ગરમી આપવાની જરૂર જેત નથી; અને ઊંટવૈદ તે એક બીમારી મટાડવા જતાં અનેક બીમારીઓ ઉત્પર કરે છે. જેમાં આજકાલ ઉંટવૈદું ધમધોકાર ચાલી રહ્યું છે નેતાઓ ઉંટવૈઘ, સાધુઓ ઉંટવૈદ્ય, પત્રકારે ઉટવૈદ્ય, સુધાર ઉંટવૈદ્યઃ ઉંટવૈદ્યોને તો રાફડો ફાટયે છે. એક વૈદ્યરાત કહેશે. નવાં મંદિરોથી દેશને છાઈ ઘો, કે જેથી હમે તીર્થ કરગોત્ર બાંધે અને અમારું નામ ઈતિહાસમાં અમર થાય ! તે બીજે કહેશે. જિર્ણોદ્ધાર છોડી એ કામ કરવું એ પાપ છે...એક કહેશેઃ જેમ બને તેમ વધુ દીક્ષાઓ આપી સાધુસૈન્ય વધારે,જેથી હમને મુક્તિ મળે અને અમે મહાન આચાર્ય ગણાઈ હમારા પર વધુ તાકાદથી રાજ્ય કરી શકીએ.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮ • • • •
1. કે જૈન દીક્ષા તે બીજો કહેશે એમ કરવું જમાના વિરૂદ્ધનું પાપ છે માટે હેને વિરોધ કરવો જોઈએ.....એક કહેશેઃ બોર્ડિંગ ' હાઉસ ખોલવાં એ ખરો ધર્મ છે; તે બીજો કહેશે, ભણેલાઓ ‘જીવહિંસા કરે છે માટે બોરિંગ હાઉસોને વિરોધ કરે એ
ખરે ધર્મ છે. એક કહેશેઃ કેટલાક જૈન મધમાંસ વાપરે છે માટે તેઓને તિરસ્કાર કરવો એ ધર્મ છે; તો બીજે કહેશેઃ એ શબ્દ જૈનસંધનું 3 ફેમેશન છે અને છે તેથી એ બેલનારને તિરસ્કાર કરવો એ જૈનધર્મ છે...એક કહેશે અમુક આચાર્ય ખુદ મહાવીર ભગવાનના પરંપરાગત શિષ્ય હતા અને એમનાં પુસ્તક મિહને મળ્યાં છે માટે મહાવીર ભગવાનને સાચો વારસ હું જ છું, મહારા સિવાયના કેઈનું , સાંભળે તે મહાવીરનો ગુન્હેગાર. તો બીજો કહેશેઃ વાક્યાતુરી હને વરી છે, કે જે વડે હું ઘણુઓ પાસે ગૃહત્યાગ કરાવવાનું સામર્થ્ય ધરાવું છું, માટે હું જ મહાવીરને ખરો વારસ , મહારા સિવાયના પાખંડી છે....ઈત્યાદિ. ઇત્યાદિ. આ ઉપરાંત, ક્રિયાકાંડ અને શાસ્ત્રીય માન્યતાઓ સંબંધી મતભેદને આગળ કરીને પણ અનેક આજ્ઞાઓ અને મનારૂપી “ફતવા ચાલતા જ હોય છે.
હું-અને એવી આજ્ઞાઓ. તથા “મને ને—એવા. ફતવાઓને–અનુસરનારાઓ મળી શકે છે?
મિ. પાતર્ક સર્વદા અને સર્વત્ર ! ફતવો નીકળવાની વરિ, ઝીલનારા તૈયાર જ છે.
હું –એટલે કે પ્રેરિત ગતિના જ સર્વકાઈ ગ્રાહક છે, પ્રગતિના નહિ.
'મિ. પાતકક પ્રેરિત ગતિ” અને “પ્રગતિ” આપ કેને કહે છે? -
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સબ ધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છુ * ૬
હું પવનના જોરતે તાબે થઈને આ આપણે આખેય તંબુ ઉડે તો તે તંબુની પ્રેરિત ગતિ કહેવાય. પેલું હાનપું પતંગઉ પોતાની ઈચ્છાથી અને વાયુને પોતાનું વાહન બનાવીને"અહીં તહીં ઉડે છે તે હેની ગતિ” કહેવાય. પિલું આકાશમાં ઉંચે ઉડતું ગરૂડ પશ્ચિમને પવન હોવા છતાં પૂર્વમાં જેરભર ઉડે છે તે હેની પ્રગતિ કહેવાય. પૃથ્વી અને પૃથ્વીરૂપ જનતાના આકર્ષણને જીતી, ઉર્વ દિશાએ, ઉચ્ચતમ લક્ષ્ય તરફ, ગતિ કરનારની પ્રગતિ” કહેવાય. -
મિ પાતક-અજાયબ જેવું છે, મિ. શાકે આપની Enlightened Common-sensen 2414 sig બોલી જાઓ છે તે જ મતલબનો ઉલ્લેખ અમારાં શાસ્ત્રોમાથી જડી આવે છે. જાદેદે પ્રસંગે જે જૂદા જૂદા અર્થમાં ધર્મ' શબ્દનો ઉપયોગ જૈનશાસ્ત્રોમાં કરવામાં આવ્યું છે હેમાને એક અર્થ કે જે સાયન્ટીફીક અર્થ છે તે એ છે કે
ગતિ કરવામાં સહાયભૂત તત્વ તે ધર્મ.' આ અર્થ સૂચવે 'છે કે જહાં પિતાની હમજથી કે ઈચ્છાશકિતથી થતી ગતિ કે “પ્રગતિ છે હાં ધર્મ અવશ્ય છે, કહે કે ધર્મ નામના વાયુ (ether) પર સવાર થઈને જ. અથવા ધર્મ ” નામના વિમાનમાં બેસીને જ ગતિ” અથવા “પ્રગતિ કરી શકાય છે, અન્યથા નહિ જ. . .
હું - ગતિ કરતા ય પ્રગતિમાં વધારે શકિતની–વધારે ધમ” ની–જરૂર પડે છે. તેથી પ્રગતિ કરનારને ગતિ કરનાર મનુષ્યની અપેક્ષાઓ, દેવ” કહીએ તો ચાલે. દેવ એટલે દિવ્ય
ધર્મ–વસ્તુસ્વભાવ ધર્મ એટલે વર્તનના કાનુન; ધર્મ તે છે કે જેને ઉદયમાં ધારણ કરવાથી તે ધારણ કરનારને 'ધરી ર રાખે છે. તે ,
કિતની..
ગતિ કરન
” કહી
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
"જૈન દીક્ષા
શકિતવાળે, સઘળાં વિરૂદ્ધ બળની સ્લામે પોતાના લક્ષ્ય તરફ આંતરબળથી ગતિ કરનારો જીવાત્મા. એનામાં થેકડા મારતી શકિત હેય અર્થાત શકિતને થનથનાટ કે નાચ હોય. બુદ્ધાદિ મહાપુરૂષો પાસે દેવે પિતાની દેવીઓ સહિત આવી નૃત્ય કરતા
એવો ઉલ્લેખ જહારે હારા વાંચવામાં આવ્યો હારે મહને - હેમાં અશક્ય જેવું કાંઈ જ નહોતું લાગ્યું અને હું સહજમાં
હમજી શક્યો હતો કે, પ્રગતિપરાયણ સાધુપુરૂષો પિતાની દિવ્યશકિત સહિત સાધશિરોમણિ પાસે આવતા અને પોતાની આંતરશકિતને પરિચય કરાવતા. હું જોઈ શકું છું, મિ. શા ! કે ન્હમારા ધર્મસ્થાપકે “જિન” નામ પસંદ કરવામાં ઘણે ડહાપણ વાપર્યું છે. જનતા” (masses)ની અપેક્ષાએ જ “જૈન” શબ્દ યોજ્યો છે. જનતાની સઘળી હીલચાલ પ્રેરિત ગતિનું જ કાર્ય હેય. લેકે દશવાગે જમે છે, માટે હમે પણ દશ વાગ્યા કે જમવા બેસશે -અંદરની માગણી ન થઈ હોય તે પણ લેકે દાળ-ભાત-રોટલી–શાક ખાય છે માટે હમે પણ તે જ ખાશોએ હજમ ન થતું હોય કે એનાથી હુમારા કામ પુરતું પોષણ ન મળતું હોય તો પણ. લેકે ગપસપ કે પરનિંદામાં સમય અબે શક્તિ ગુમાવે જોઈ • હમે પણ તેમ જ કરશે –લ્હમારી પાસે ઘણું રોયનું કામ પડેલું છતાં અને મગજ થાકેલ હોય તે છતાં, હૈકે પરણે છે માટે હમે પણ પરણશે,-હમારાં આર્થિક અને શારીરિક બળે નવી જોખમદારી અદા કરવા પૂરતાં ન હોય તો પણું અને સ્વજન શોખ ન હોવા છતાં. લેકો વ્યાપાર કરે છે તેથી હમે પણ વ્યાપાર જ કરશે–વ્યાપારકળી અને અનુભવ તથા સાધન ન ધરાવવા છતાં તથા સમય અનુકુળ ન હોય તે છતાં. જોકે મંદિરે કે ધર્મગુરૂ પાસે જાય છે માટે હમે ણપ જશે,-કાંઈ પણ મેળવવાની ઉત્કંઠા કે ગુમાવી નહિ બેસવાની
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
જેને સબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખું છું ૭૧' સાવચેતી વગર જ. લેકોએ અમુક સાધુ કે રાજદ્વારી પુરૂષ કે નેતાની જયપોકારી એટલે હમેય તે ધ્વનિમાં સાદ પૂરશે – હમારા તે અનુમોદન વડે જ હમારું અને લેકનું ભયંકર અહિત થવાનું છે એવા કાંઈ પણ ખ્યાલ વગર જ. લેક
ઇને પૈસા આપે છે એ જોઈ હમે પણ આપવા લાગશે અને કોઈ ફંડ ઉઘરાવનારને ચોર કહે છે તે તમે પણ ચોર કહેવા લાગી પડશે,-એથી બદમાસને ઉત્તેજન અને સર્જનને અન્યાય અને તેથી આખરે સમાજને જ હાનિ થાય છે એવા કાંઈપણ વિચાર વગર જ. લોકો તપ કરે છે એ જોઈ હમે પણ તપ કરવા લાગશે-તપની જરૂર હમને છે કે નહિ અને હવે તે કેટલી હદના તપની એ બાબતના કશાય વિચાર વગર જ. આમ હમારી સઘળી પ્રવૃતિ પ્રેરિત ગતિ રૂપે જ છે. જનતાનું આ જ સ્વરૂપ છે. એ પ્રેરિત ગતિ’ રૂ૫ નિર્બળતાને વટાવી જઇ હમે હારે પ્રશ્ન કરતા થાઓ કે મહારે શા માટે અમુક કામ કરવું? મહારે શા માટે અમુક કામ કરતાં અટકવું ? “લેકે કોણ ? હું કેણ હું આજસુધી મનુષ્ય હોવા છતાં ગાડર જેવું વર્તન કેમ કરવા પાઓમહારું ધ્યેય શું? કશા પણ શ્રેય વગર મહારી મર્યાદિત શકિતઓ ખર્ચી નાખવાનું મહને પાલવું કેમ? કાઈ “મદારી ના વાનર’ થવું મહને-મનુષ્યને–પાલવી શકે જ કેમ? મારા જીવન રૂપી પુંજીપર. સત્તા મહારી હૉય કે બીજાઓની ? એક નહાનીસી માંખી પણ હારે હેને સુંદર ઘરમાં લઈ જઈ રક્ષણ આપવાની મીઠ્ઠી લાલચ બતાવતો કળીઓ આમ છે લ્હારે સાવધાન બને છે અને “ના, હમારી મહેરબાની !” એમ કહેવાની હિમત ધરી શકે છે, એટલી ય “સાવધાની ના કહેવાની એટલી ય હિમ્મત– શું હું મનુષ્યમાં નથી? હું કેણુ હારે ? મહારૂં દશેય શું?
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
જૈન દીક્ષા
મહારાં સાધન શું? મહારે માર્ગ શું? એવા પ્રશ્ન વ્હારે હમે કરતા થાઓ ત્યારે હમે “શ્રાવક બને છે. દિલમાં , ઉગેલા “પ્રશ્ન પર પ્રકાશ ઢંઢવા નીકળેલી વ્યકિત બનો છોડ આજ સુધી જનતા” હતા અને હવે ‘વ્યકિત બને ? છે. હવે હમારામાં પ્રેરિત ગતિને સ્થાને “ગતિ’ આવી છે અને હારે હમે પ્રગતિ કરતા કોઈ મહાપુરૂષના અનુભવો સાંભળવા પામશે અને તે ઉપર પોતાના મનન રૂ૫ ગતિ કરશો, અને એ રીતે પેતાનું દયેય અને પિતાને માર્ગ નક્કી કરશે, અને એ માર્ગ પર, એ ધ્યેયની દિશામાં ગમે તેટલા વિરોધ છતાંય, આગળ ને આગળ ધપે જશે હારે ‘મે નિજ છે, પ્રગતિ કરનારા છે-જનતા અને શ્રાવક બન્નેને વટાવી ઉર્ધ્વ માર્ગે આગળ વધેલા છે. હમને બબ્બે પાંખો ફૂટી ચુકી છે. બબ્બે માત્રાઓ-બબ્બે ખાખ–હમે ખાધેલી છે. હવે હમે કેાઇની પીઠ પર બેસવાને બદલે કોઈને ગતિ પ્રેરવાની તાકાદ ધરાવતા થયા. વિચારશકિત અને કિયાશક્તિ એવી બએ પ ટેલી હોવાથી હવે હમે પિતા માટે તેમજ બીજાઓ માટે વિચાર તેમજ કાર્ય કરી શકશે અને હા વિચાર અને કાર્ય શકિતની માત્રા આટલી જબરી હેય યહાં કાર્યક્ષેત્ર ન્હાનકડું રહી શકતું જ નથી. આખું વિશ્વ–આખી મનુષ્યસૃષ્ટિ-એનું કાર્ય . ક્ષેત્ર બને છે. બીજા શબ્દોમાં કહું તે જેમ હમે “જનતામાંથી “વ્યકિત’ બન્યા હતા, તેમ હવે “વ્યક્તિભાનમાંથી સમષ્ટિ ભાનમાં આવે છે. સમષ્ટિભાની ગેરહાજરી હોય તે જૈન” કહેવાય જ નહિ,–તે કાં તો “વ્યકિત હોય અથવા પામર–પરતત્ર “જનતા” હોય. હમે હમણાં સાધુઓ અને શ્રાવકેનું જે વર્ણન કર્યું તે પરથી તો એમ જ અમજાય કે બધુ ફેંકાફેંકે છે, “ગતિ કે “પ્રગતિ’નું તો નામનિશાન
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
93
જેને સબંધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખું છું પણ નથી. આખો સમૂહ જનતા” છે, –નથી કોઈ જન” કે નથી “શ્રાવક પણું. અને જે એમ જ હોય તો પછી ભજન શાસનનો દુનિયામાં કાંઈ ઉપગ ન રહ્યો અને ઉપયોગ વગરની ચીજ દુનિયામાં જીવી શકતી નથી, કારણ કે પ્રત્યેક ચીજ-મનુષ્ય-બંધારણ બીજી તમામ ચીજ–મનુષ્ય-બંધારણોથી સંકળાયેલાં છે અને એક-બીજાને પિષણરૂપ થઈ પડવાથી જ પોતે જીવી શકે છે. 1
મિ. પાતક-વ્યક્તિ અને સમૂહના જીવનમાં આવે માટે “અર્થ રહેલે છે અને “જૈન શાસનને મનુષ્યસૃષ્ટિમાં કાંઈ મહત્વનું કાર્ય બજાવવાની “જોખમદારી છે, એવી તે કુપનાએ અમને આજ સુધી થવા પામી નહતી.
જૈન શાસન' શબ્દથી અમો કાંઈ હમજતા હોઈએ તે તે એટલું જ કે અમે જહેમને જૈન માનતા હૈઈએ એવા–સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા–ને ધર્મક્રિયા કરવાની અને ધર્મોપદેશ લેવા-દેવાની સગવડ જળવાય એવું બંધારણ. આ ચારથી બહાર અમારી નજરે જતી નથી અને આ ચારના પણ આરોગ્ય, આબાદી તથા વિકાસ સાથે “શાસનને કાઈ લેવાદેવા હોય એવું અમે માની શક્યા નથી.
–વિશ્વદેહના એક ઉપગી અંગ તરીકેનું ભાન ભૂલી માંસના ટુકડા તરીકે છૂટા પડયા એ જ નિવપણાનું લક્ષણ,
મિ. પાતક-સબુર, વિશ્વદેહની ભાવના અમારા જૈન શાસ્ત્રોમાં અપાયેલી હોવાનું મને સ્મરણ થાય છે. સકળ વિશ્વને ચૌદ ભાગમાં વર્ણવતાં શાસ્ત્રોએ એને બરાબર મનુષ્ય શરીરને જ આકાર આપે છે. હવે હું હમજી શકું છું કે મનુષ્યમાં જ ચૌદ રાજલક અથવા વિશ્વને સમા '
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
७४
જૈન દીક્ષા વેશ થાય છે – ખાસ કરીને “જૈન” મનુષ્યમાં–વિશ્વભાનવાળા મનુષ્યમાં. “શ્રાવકમાં–માત્ર વ્યક્તિ અભિમાન જેનામાં પ્રગટયું છે હેનામાં–હાય દેશાભાન અથવા સ્વદેશભાન–patriotism, અને જનતામાં તે વ્યક્તિ–અભિમાન જ ન હાઈ સ્વદેશ ભાન પણ ન જ હોય, જેથી તે તે સ્વદેશરિપુથી કે સ્વદેશભક્તથી જેમ ઠેલાય કે ફેંકાય તેમ જાય. ‘જનતા ? એ તો સ્વદેશરિપુ અને સ્વદેશભક્તને ખેલવાનો દડો ! એ દડાને ટીમન્ના બને પક્ષે જાળવી રાખે-ખાસી મજાની પેટીમાં મૂકે, કે જેથી જોઈએ હારે ખેલવાના કામમાં આવે! . હું –એ દડાના મિથ્યાભિમાન (vanity)ને જાળવીને એને ગમે તેમ વાપરે–ચાહે તે ઠોકર મારે, ચાહે તો બેટથી ઉછાળો–ચાહે તે કાદવ કે નરકમાં ફેકા! ખરે જ દયાપાત્ર છે “જનતા ! વારૂ, મને જાણવા દે કે હમારા સમાજમાં “મિથ્યાભિમાન'ની માત્રા કેવીક છે?
મિ. પાતક-પ્રથમ તો, મિ. શૈ ! આખો ય સમાજ એવું મિથ્યાભિમાન ધરાવવામાં સહમત છે કે દુનિયા આખી મૂખ અને પાપી છે અને નરકમાં જનારી છે, અમે જન જ એકલા અક્કલવાળા અને ' ધમાં છીએ અને સગતિના અધિકારી છીએ. આ મિથ્યાભિમાનને લીધે પોતપોતાના બે હાથના વાડા બહાર તેઓની નજર જ જઈ શકતી નથી અને તેથી કૂપમંડૂક તરીકે દરેક જન ફલાઈને ફાટી પડે છે અને “ટી–પોટનું તોફાન જગાવી પ્રતિક્ષણ ભાવમરણ–પોતાનું અને બીજાઓનું–ઉપજાવે છે. સાધુ એમ માને છે કે મુક્તિની સાધના તે જ ખરી જાણે છે, બીજા બધા ધર્મપથના સાધુ તો મિથ્યાત્વી—અવળે રસ્તે હડેલા–છે અને તેથી બીજાઓના ધાર્મિક અને તત્વજ્ઞાનવિષયક ગ્રંથોમાંથી મળી શકતા અનુભવથી તે બનશીબ રહે છે. દરેક સાધ્વી પિતાને મહાસતી
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈના સમધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છું
*
સીતા તા માત્ર સતી કહેવાતી કહેવડાવે છે અને સ્ત્રીત્વની સફલતા શામાં છે તે જાણવાની બેદરકારી ધરાવે છે. દરેક શ્રાવક શ્રાવિકા પેાતાને ‘મહંાજન’ કહેવડાવે છે અને સર્વ મનુષ્યા તથા જીવાતે પેાતાનાં યાપાત્ર' માને છે ! કોઇ હેમનાથી જૂદી જાતનેા પાશાક પહેરતા હાય, ક્રાઇ હેમનાથી જૂદી જાતને ખારાક કે જૂદી રીતે ખારાક ખાતા હાય, ક્રાઇ હેમનાથી જૂદી જાતના રીતરસમ ધરાવતા હોય તે તે આમની ષ્ટિમાં ‘ હલકા માણસ ' । તેઓની પેાતાની અંદર પણ ક્રાઇ જરા દાંપત્ય સુખ ભાગવતા કે સ પત્તિસુખ ભાગવત કે કીતિસુખ ભાગવતા જોવામાં આવે તે હેતે વડૈલા' કહી ઇર્ષાને જવાલામુખી સળગાવતાં વાર લાગે નહિ. અમારાં જ શાસ્ત્રાએ ‘નરક’ અને ‘તારક'ની કલ્પના કરતાં જે કહ્યું છે કે નારીએ અંદરઅંદર કપાઇ મરે છે તે કથન જનતા 'ની પ્રકૃતિનું આબેહુબ ચિત્ર છે એમ હવે હું સ્ક્રમજી શકું છું. નરકમાં તે તીર્થંકર જન્મપ્રસંગે પ્રકાશ અને સુલેહશાન્તિ પથરાય છે, પણ આ જનતા તા તીર્થંકરજન્મનું વાંચન ચાલવાના દિવસે-પર્યુષણપ માં પણ—ન હાય ાથી ક્લહા ઉભા કરે છે અને કવચિત કવચિત્ તા એકબીજાનાં માર્યાં ફાડે છે. આ undisciplined massesöક્તિત્વ જેનામાં હજી ઉગ્યું નથી એવી - માટી–નું મિથ્યાભિમાન નહિ તે ખીજાં શું ? એ મિથ્યાભિમાનની ય મેાસમ હાય છે. ‘જનતા' પૈકીના હિંદુ નામથી ઓળખાતા માટે ‘હાળી’ એવી મેાસમ છે, મુસલમાન નામથી ઓળખાતાઓ માટે ‘ મહેારમ ' એવી માસમ છે, અને જૈન નામથી ઓળખાતા માટે ‘પર્યુષણ' એવી મેાસમ છે. એ પ્રસંગે ખૂબ નાચ્યાફૂદ્યા પછી બધાએ કા’ પડે છે! પછી બાકીના દિવસેામાં તે બધાય ટપલાં' ખાધાં કરે. આત્મિક બળ–અંદરની અગ્નિ—વગર માત્ર શરીરબળના.
'
>
4
。
પ
'
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
96
અને મિથ્યાભિમાનના કૂદકા બધા એવા જ. ક્ષણિક હાય. હાં બળના સધટ્ટનની અને ચેાજનાપૂર્વક “ ઉપયાગની વાત કેવી ?
હું:હમે હને ઠીક યાદ કરાવ્યું. હું એ પૂછવા માગતા હતા કે, હમારા કહેવા પ્રમાણે, જૈના અને બહારના વચ્ચે ( મુસલમાના, ખ્રિસ્તીઓ વગેરેના આક્રમણને લીધે ) ટંટા ચાલુ છે, શ્વેતામ્બર દ્વિગમ્બર ફીરકાઓ વચ્ચે અને શ્વેતામ્બર ફીરકાના અને પેટા વિભાગા વચ્ચે, એક યા બીજા પ્રકારના ટંટા ચાલુ રહે છે અને દરેક પેટાવિભાગમાં પેાતામાં પણ અનેક પ્રકારના ઝગડા ચાલુ રહે છે, ત્હારે, સધળા જૈન ફીરકાના સુલેહપ્રેમી અને વગવસીલાવાળા પ્રતિનિધિઓથી ખનેલું એકાંદ ‘ સુલેહ મંડળ ' હાવું જોઇએ.
મિ. પાતકઃ–એવું એક પણ મંડળ નથી.
-
હું–કમમાં કમ અકેક પીરકાની અંદરના ઝગડાની શાન્તિ તથા અટકાયત માટે તે ફીરકાના વિદ્વાન અને વયાવૃદ્ધ સાધુન એનું એક મંડળ યા કાન્ફરન્સ જેવું તેા કાંઇક હાવું જ જોઈએ.
મિ, પાતક:-એવા ઝગડા જાય તા પછી સાધુઓનું સ્થાન કરૢાં ? એમનુ` મહત્વ શું? એમનેા ભાવ કાણ પૂછે ? અને કાન્ફરન્સ થાય તેા પહેલું સ્થાન ક્રાણુ લે? એક,વખત સેા ગિરાસી' રાજાથી રીસાઈ - પરરાજયમાં નાકરી શેાધવા ગયા. શરીરબળમાં તેઓ કાઇથી જાય તેવા નહાતા. હેમતે કદાવર બાંધાવાળા જોઇને પેલા રાજાએ કહ્યું કે આજની રાત તા હામેના ઉતારામાં પડયા રહા, કાલે સ્હવારે હમારી અરજના ઉત્તર આપીશું. ઉતારામાં ખાનપાન અને બીછાનાંની
'
*
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈના સંબધી સામાન્ય જ્ઞાન' મેળવવાનું ચાલુ રાખું છું
*
f
સુંદર, વ્યવસ્થા હતી. બધાએ સારી પેઠે જમ્યા અને પછી સૂવાની તૈયારી કરવા લાગ્યા. મ્હોટા હાલમાં ચેાતરમ્ ગાલાં -ખીછાવવામાં આવ્યાં હતા અને વચ્ચમાં એક સુદૂર પલ ગ પાથરવામાં આવ્યા હતા. પેલા ૧૦૦ બહાદૂરા પૈકી એક ખેલ્યોઃ હું સૂર્યવંશી છું માટે પલંગના હક્ક' મ્હારા જ હાય: બીજો પેાતાને ચંદ્રવંશી કહી તે હક્ક કરવા લાગ્યા. ત્રીજાએ પેાતાના દાદાની તા ચેાથાએ પેાતાના ખાપની અને પાંચમાએ પેાતીકી અમુક ફતેહની બડાઇ કરી ઉચ્ચતમ આસન માટૅના પેાતાના હક્ક આગળ કર્યાં. જીભની લડાઇ પરથી હાર્થની લડાઈ પર આવી ગયા, જેમાં સૌ અધમુઆ થઇ ગયા. સારે નશીએ હજી તલવારા નીકળવા નહાતી પામી ! છેવટે થાક્યાપાકયા સૌ ગાદલાં પર પડયા,—પણ પગ તેા પલંગની ઇસ પર અઢેલીને જ પડયા । એમનાં શરીર નીચે હતાં, પણ પ તેા ઉચા જ હતા ! અને એમ જ બધા નિદ્રાવશ થયા. હવારે રાજા આવીને જુએ છે તે! પલંગ 'ખાલી હતેા અને . ૧૦૦ શિરદારા પગ ઊંચે છે ને મસ્તક નીચે • એવી રીતે પડયા હતા. ઘણા પ્રયત્ને તેણે હર્સવું ખાલ્યું. બપોરે તેણે કહાવી મેકહ્યુ કે વ્હેતે આવા બહાદુરાની જરૂર નહાતી ! જેઓ બહારનાઓને વિશ્વાસ ન કરી શકે, એટલુ જ નહિ *પણ પાતા પૈકીના પણુ કાઇએકને વિશ્વાસપાત્ર ન જોઇ શકે અને પેાતાને જ સર્વશિરામણ માને તેવા મિથ્યાભિમાનીઓનું ટોળું પેાતાને તેમજ પેાતાની આસપાસનાઓને વિનાશક જ થઈ પડે `એ આ આધ્યાત્મિક નબળાઇને જ પ્રતાપ હતા કે જેથી પૃથ્વીરાજ અને જયચદ જેવા અસાધારણ આ ચાદ્દા હિંદનુ સુકાન મુસલમાનેાના હાથમાં જવામાં કારણભૂત ખન્યા હતા. આજે મુસ્લીમ ધર્મ અને ખ્રિસ્તીધર્મી સ્લામે ટકવા ખાતર જૈનસાધુઓના સંગટ્ટુનની કદાપિ નહાતી એવી મ્હાટી
G
م
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
૭૮
જૈન દીક્ષા
આવશ્યકતા ઉભી થઈ છે, પણ સૌને પિતપોતાના હુપદની જ લાગી હોય ત્યાં સમાજની આવશ્યકતા વિચારવા કે સાભળવા ય કોણ નવરું પડે ? સાધુ શું કે ગૃહસ્થ નેતા શું, કાણું આ સ્થિતિની ભયંકરતા નથી જાણતું ? અમુક મંદિરમાંની અનેક મૃત્તિઓમાંની એક અમારી જ છે એ હક્ક કરવા માટે વેતામ્બર અને દિગમ્બર સમાજે વર્ષો થયાં લડયા કરે છે અનેક કાર્યોમાં લડયાઃ પૈસાના જોરથી લડયા ભાડુતી માણસોના શરીરબળ વડે પણ લડ્યા, અને હજી લડાઈને અંત તે નથી જ આવ્યો એમાં લાખ્ખો રૂપિયા હોમાયા તે કેના ગયા ? શું સાધુઓ દીક્ષા લેવા પહેલા રળેલી મિલકત અહીં આપે છે ? શું નેતાઓ ઘરમાંથી કહાડીને આ ખર્ચ કરે છે ? અગર જે જન ધારાશાસ્ત્રીઓ આ યુદ્ધોના શિરદાર બની મહોંમાગ્યા પૈસા તેમજ ધર્મરક્ષક તરીકેનાં માનપાન પામે છે તેઓ શું આ રકમ કહાડે છે ? કુલ નાણાં “જનતા” નાં ! ગાયને દહી કૂતરાઓને ધરાવવોના “ધર્મ થી પ્રભુ હવે તો અમને બચાવે ! એ જ નાણાં વડે અમારા સઘળા ફીરકાનું સંઘટ્ટને કર્યું હોત તો આજે ખ્રિસ્તીઓ અને મુસલમાનોના આક્રમણથી ડરવાનું ન રહ્યું હેત. હિંદુ કામમાં વૈશ્યના પૈસે બ્રાહ્મણોએ બાઘેલાં મદિરેપર આજકાલ અસ્પૃશ્ય જાતિ પણ હક્ક કરવા લાગી છે અને કેટલીય જગાએ તે હક્ક તેઓએ મેળવ્યો પણ છે અને નજદીકના ભવિષ્યમાં હિંદુ મદિરે સઘળી કામ માટે ખુલ્લાં મૂકાશે જ. એ વગર એક પ્રજા તરીકેને જુસ્સો સંભવતે જ , નથી એવા યુગમાં પણ, એક જ દેવની મૂર્તિને માનનારા અને સરખી સ્થિતિના, દિગમ્બર-તાઅર જેને એક બીજાનાં મદિરે અને મૂર્તિઓને આગવાં રાખવા ઈચ્છે અને સામાન્ય મિલ્કત બનાવવાને તોડ ન કહાડી શકે એ શું બુદ્ધિની ખામી સૂચવે છે કે નહિ જ, બુદ્ધિ તો ઠેઠ પ્રીવી કાઉન્સીલ સુધી
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન સ બ ધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છુ ૭૯ લડવા જેટલી મહોટી છે, વાધો જ મુઠ્ઠીભર મનુષ્યોના કીર્તિલેભ, સત્તાભ કે ધનલેભ રૂપી દયના વિકાર છે. અમૃર્તિપૂજક જૈન સમાજના બે સાધુઓએ પચાંગ બનાવ્યાં. બન્નેની ગણતી જુદી પડતાં બન્નેના અનુયાયીઓમાં એટલા 'હેટા ટેટા જાગ્યા કે પરિણામે એ પ્રાતના એ સમાજના લકનો હિસ્સો બીજા ધર્મમાં ચાલ્યો ગયો ! મહને ખાત્રી છે કે એક દિવસ અમારાં સઘળા મદિર અને ધર્મ ખાતાઓ કાં તો સરકારના વહીવટ તળે જશે અથવા તો હિંદી નેશનાલીમૂમના પૂરમાં તણાશે એ વખતે અમે રાંડીરાડની માફક મહીં વાળીને બેસીશું પણ હમણાં હૃમજીને આત્મબળના પરિણામરૂપ તડજોડને અપનાવીને–શાન્ત બેસીશું નહિ. આપે ઠીક જ કહ્યું કે “જનતા ” માં અંદરનું બળ ન હોય અને અંદરના બળથી થતી “ગતિ’ કે ‘પ્રગતિ” ન હોય, માત્ર
પ્રેરિત ગતિ” જ હોય “સુલેહ” અને “તડજોડ” કરવામા તો “અંદરનું બળ –ગતિબળ જોઈએ, જૈનત્વ જોઈએ, જેની ગેરહાજરીમાં પ્રેરિત ફેકાફેંકી, ખેચાખેચી અને કાપાકાપી” જ હોય.
હું--હેમે કહી ગયા કે આવાં યુદ્ધો લડવામાં ખુદ જન ધારાશાસ્ત્રીઓ ભાગ લે છે. હું તે ધારતો હતો કે, કમમાં કમ કેળવાયેલે વર્ગ–અને હેમાં ય ધારાશાસ્ત્રીઓ કે જેઓ “ગહર્નમેન્ટ નું એક અંગ છે અને Common Senseના પ્રતિનિધિ છે તેઓ તો આવાં યુદ્ધોના ભાગીદાર, પ્રતિનિધિ કે સહન કરનાર પણ થવાને બદલે એમનો સક્રિય નહિ તે અયિ પણ વિરોધ જ કરતા હશે '
, મિ. પાતક–હકીકતમાં એથી ઉલટુ જ બનવા પામ્યું છે અને વર્ગના બે ધારાશાસ્ત્રીઓ જ કેસ લડ્યા છે –અને તે બને પણ એવા પુરૂષો કે જેઓ પોતાને અધ્યાત્મવિદ્યાના
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિન દીક્ષા
શિક્ષક કહેવડાવે છે. બન્નેએ અધ્યાત્મપર પુસ્તકો લખ્યાં છે અને એક તે સઘળી પ્રવૃત્તિ અને પ્રેકટીસ છોડી વાનપ્રસ્થાશ્રમ. સેવનાર તરીકે પોતાને જાહેર કરે છે.
હં–આ દેશમાં કપડાં બદલવાથી જ આશ્રમ બદલ્યા , હમજાતો જણાય છે, અને અધ્યાત્મ નામની આગને સ્થાને મુખની વરાળથી જ સંતોષ લેવાતો જણાય છે. સારામાં સારા આધ્યાત્મિક પુરૂષોનાં લખાણોનો સંગ્રહ કરનાર, કે તે પર ટીકા લખનાર કે હેનું રૂપાંતર કરનાર મનુષ્ય કાંઈ આધ્યાત્મિક પુરૂષ ન કહેવાય. તે એક “સગ્રહકર્તા”કે સારી ઇબારત જાણતો હોય તે સાહિત્યશાસ્ત્રી-કહી શકાય. સાહિત્ય તે અધ્યાત્મને ઓળો છે. બુદ્ધિ અને લાગણીને થતા અનુભવો " –જીવતા અનુભવે–જેના મુખ કે સ્લમમાંથી વગરયત્ન નીકળતા હોય તેને વિચારક ( Thinker) કહેવાય અને બુદ્ધિ તથા લાગણીને વટાવી ગયેલે પુરૂષ આધ્યાત્મિક પુરૂષ” કહેવાય આધ્યાત્મિક પુરૂપ સૂર્ય છે, વિચારક એનું , કિરણ છે. સાહિત્યશાસ્ત્રીને આધ્યાત્મિક પુરૂષ તરીકે ઓળખ અને સંગ્રહકર્તાને 'સાહિત્યકાર તરીકે ઓળખવો એ નિરું અજ્ઞાન છે. પણ “જનતા માં એમ જ ચાલે! અને “જનતા”ના, ઝગડામાં સાધુઓ અને સાહિત્યકાર અને ધારાશાસ્ત્રીઓ પિતાની બતક” જુએ તો એમાં હુ આશ્ચર્ય પણ પામુ નહિ. મગજ તેમજ હૃદયઃ બન્નેની શક્તિઓ જેઓમાં ન ખીલી હોય અને બને શક્તિરૂપ પાંખોના સહકારપૂર્વક ગતિ ન થતી હોય એવા તમામ મનુષ્ય જગતના સુલેહ તથા વિકાસને ભયરૂપ જ થઈ પડે અમેરિકન મુડીવાદ અને એ મુડીવાથી થતી દરેક પ્રવૃત્તિ -વ્યાપાર, જર્નાલિઝમ, ગવ્યર્નમેન્ટ, કલા, આદિ સર્વ કાંઈ– હને બીમારીનાં કૃત્ય અજેને કૃત્ય–લાગતાં હોય તો હેનું એ જ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
-
--
-
-
-
-
જેને સબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છું
કારણ છે કે તે એકલી બુદ્ધિનાં સંતાન છે, બુદ્ધિ અને લાગણીના સહકારનાં સંતાન નથી સઘળુ પાલીટીકસ એ જ ગંદા ખાબેચીઆનું ડુક્કર છે અને આજની દુનિયાએ ડુક્કરના માસથી બનેલા બાવરીલને હટામાં મોટુ ટોનીક માની અપનાવ્યું છે–એ જ વીસમી સદીના માનસની વિચિત્રતા છે. અને હમે જે સાધુઓ સબંધમાં કહ્યું કે હેમને પોતાની માનપૂજાની જ ચીવટ છે હેમા તે બુદ્ધિ તેમજ હૃદય બનેના ગુણનો અભાવ જણાય છે. એવું સાધુપણું તે નરે ‘બળવો’ છેઃ શ્રીમત, રાજદ્વારીઓ, વિદ્વાનો વિરૂદ્ધ ‘જનતા” ના એક ભાગનો બળવો છે લાંબા વખતની પગદલિત સ્થિતિ જનતાને -જનતાના એક ભાગ–બળવાખોર બનાવે, અને બળવા માટે જોઇતી તાકાત પિતામાં ન હોવાથી તેઓ સર્પગતિથી કામ કરવાનું પસંદ કરે સાધુ બની પાટે બેસે એટલે અત્યાર સુધી એમને દમનારા લૂંટનારા–કાબુમાં રાખનારાઆજી નાખનારા સમર્થ પુરૂષ હવે એમના પગ આગળ શિર મૂકાવે અને હાથ જોડી હજુરમાં ઉભા રહે. અસમર્થનું સાધુપણ હમેશ સમર્થ હામેના બળવા રૂપ જ હોય, અને તેવું સાધુપણું હારે “મુક્તિની વાત કરતુ હોય ત્યારે ખાત્રીથી માનવું કે એ કેઈ આધ્યાત્મિક મુક્તિની વાત નથી પણ મહત્વાકાંક્ષાનો જે કીડ હેના દિલમાં લાબા વખતથી સસળી રહ્યો હતો હેની તૃપ્તિનો જ આશય છે
મિ. પાતક–હારે સમર્થને બળવો કેવી જાતનો હોય ?
હં–‘સમર્થનો બળવો” એ શબ્દ જ બેટ છે. માત્ર અસમર્થ બળ” એવા શબ્દની અપેક્ષાએ હમારે એ શબ્દ જ પડે છે. સમર્થની ગતિ”, “સમર્થની પ્રવૃત્તિ, સમર્થનું વર્તન 6.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
જૈન દીક્ષા
૮૨
.
કહા તે તે યથાર્થ છે. સમર્થ કાષ્ટની ઉશ્કેરણી’થી “લડવા નીકળી પડતા નથી, ઢોલ-નગારાં–રણગીતાથી ઉશ્કેરાઈ મા મારા' કરવા કૂદી પડતા નથી, મિથ્યાભિમાન કે ઇર્ષાનાં ભૂતાથી ઉશ્કેરાઇ ધમાલમાં જોડાતા નથી. તે પ્રેરિતગતિથી કે અંદરની નબળાઈથી કાંઇ જ કરવા ઉઠતા નથી. એનું એસી રહેવું—અક્રિય કે મૌન · રહેવું—એ પણ · આંતરિક બળ કે ‘ પુરૂષા ’નું જ પરિણામ હાય,—નહિ કૈં લાગણીરહિતપણાનું તે વ્હારે પેાતાનાં કે સમાજના વિકાસને અંતરાયરૂપ કાંઈ ઘટના જુએ ત્યારે પ્રથમ તા લાગણીતત્ત્વને પણ મુદ્ધિઅળથી દાખીને ‘ચુપ’ રહે, ચુપકીના ભોંયરામાંથી માર્ગી સૂચન અને વિજળીક શક્તિ મેળવે, અને પછી સમય વિચારીને અંતરાયરૂપ ઘટનાના મૂળ કારણ પર જ તરાપ મારે હાહા કરીને તે રિપુને ચેતતા બનાવી ન દે. મૂળ કારણ સિવાયની બીજી કાઇ ચીજો કે વ્યક્તિએ પર પેાતાનું બળ ગુમાવી ન દે. લક્ષ્ય સાધ્યા વગર તે તરાપ પણ ન મારે, અને એક તરાપ ખાલી જાય તેા પાછળ પડવાની મૂર્ખાઈ પણ ન કરતાં, ખીજી તક' માટે રાહ જુએ, રાહ જોવા જેટલુ ઉંડાણ–ધૈર્ય–એનું પહેલું લક્ષણ હાય. એકલા હાથે સાધના સાધ્ય થવી અશક્ય લાગતી હાય તે સંગઠ્ઠન કર્યા બાદ જ પ્રવૃત્તિ પ્રારંભે, ત્યાં સુધી સમ્પૂર્ણ ચુપકી પકડે. સંગઠ્ઠન કરવામા ય પાત્રાપાત્રને 'વિવેક' ચૂકે નહિ અંગત વૈર કે અંગત સ્વાર્થથી પ્રેરિત થયેલી વ્યક્તિએતેને ગમે તેટલા જાહેર જુસ્સાની બરાડા પાડતી હાય તા પણ પેાતાના ‘મિશન’મા જોડવાને તે ખુશી ન હેાય. હિંદના ઇતિહાસમાં મ્હેં વાંચ્યુ છે કે ટેકીલેા રાણા પ્રતાપ બાર બાર વર્ષ સુધી જ ગલમાં અક્રિય બેસી રહ્યો હતા અને ખરા ચેાહા તેમજ યુદ્ધસામગ્રી બન્નેની તક “મળતા સુધી પેાતાની W1llને એકાતમા ક્રમ મારીને ખીલવતા જતા
'
'
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈના સખ ધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છુ
૩
હતા. ઝ્હારે એના ધ્યેયને પેાતાનું ધ્યેય માનનારા ખરા વીરાને સમૂહ તથા યુદ્ધસામગ્રી માટે જોઇતા પુષ્કળ ધનને હેના ચરણમાં ૨૭ કરનાર ભામાશાહ મળ્યા ત્યારે જ તે કેશરીસિંહે દેશશિરપુપર તરાપ મારી. એનું નામ શમતા ગુણ અથવા શમતા શક્તિ. નિર્મૂળથી એવી શમતા નહિ રહી શકે, અને સાચું સંધટ્ટન (organization) પણ નહિ ખતી શકે Common Cause–સનું એક જ ધ્યેય’–ન હાય ત્સ્યાં સંઘટ્ટન કેવું અને પેાતાના સાધનાના ધ્યેય’ના ચરણમાં ભાગ આપવે કેવા? અને હસતે મુખે-પેાતાની ગરજે અને અને નહિ કે ઉપકાર તરીકે—અપાતા ભાગ સિવાય સિદ્ધિ દૈવી?
7
?
એટલા જ માટે તેા, મધ્યકાલિન યુરપમાં જ્યારે જ્યારે રાજ્યનાં જીલમ વધી પડતા,ત્યારે ત્યારે એકાદ છૂપી મડળી પ્રજાને એ ત્રાસમાંથી છેડાવવા ઉભી થતી અને ધ્યેયને ગુપ્ત રાખીને છૂપી રીતે પણ મક્કમ હાથથી કામ કરતી એમાં ક્રાઇ નબળા‘ ‘ભગતડા’ કે વિરૂદ્ધ પક્ષને નિશાચર ભળી જવા પામે તે ૉંચેય સાધ્યા વગર જે સનું મ્હાત થઈ જાય, એ વાતનું ભાન હાવાથી તેઓએ ઉમેદવારની આકરી પરીક્ષા કરવાનું ધેારણુ રાખ્યું હતું. દાખલા તરીકે, સાગ દનામા પર સહી કરવા માટે ઉમેદવારે પોતાના કાંડાને પેાતાના હાથથી ધાયલ કરી
1
હૅના લાહીના ઉપયાગ કરવેા પડતા. તે જરા. પુણ્ ખચકાય - તા અને મુરખા સાથે જ પાછે ધક્કેલી દેવામાં આવતા
፣
*
મિ પાતકઃ—જૈન શાસ્ત્રમા પણ સાધુદીક્ષા માટે એવી જ યાજના છે દીક્ષાના ઉમેદવારને પ્રથમ નાંતરે ને વાડે ડાવવામા આવે છે—‘અનુકૂળ પિરસહ’ની કસોટીએ સ્ટુડાવવામાં આવે છે જો તેથી તે પ્રસન્ન 'થતા દેખાય તે। ત્યા જ એને તગડી મૂકવામાં આવે અને એ કસેટીમાં તે પસાર થાય તે
'
r
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
પ્રતિકૂળ પરિસહ તરીકે બીજી કસોટીમાં–કેશલેસની કસોટીમાંહેને મૂકવામાં આવે છે હેના મસ્તક પરના બધા વાળ ખેચી કહાડવા છતાં હેના મુખપરની રેખા બદલાય નહિ અને nerves (જ્ઞાનત તુ) સંકેચાય નહિ તો પછી એને પ્રાથમિક દીક્ષા આપવામાં આવે ત્યારથી તેણે સાધુનાં મહાવ્રત પાળવાં જ જોઈએ, –જો કે હજી સાધુઓ સાથે સહભજનને અધિકાર હૈને ન જ મળે એના ઐયની પૂરી ખાત્રી અનુભવી ગુરૂને જયારે થાય લ્હારે–મહીને, છ મહીને કે છ વર્ષે—હેને “અંતીમ દીક્ષા” આપી સાધુ તરીકે જાહેર કરવામાં આવે અને હેનાથી બીજા સાધુઓ સહભેજનને વ્યવહાર કરે. દર્યાનમા જે તે અયોગ્ય માલૂમ પડે તે એને ધકેલી મૂકવામાં આવે. સાધુવર્ગ સાથે - તેણે ભોજન લીધેલું ન હોવાથી પોતાના સમાજમા–જાતિમાં– પાછા જતાં એને હરકત ન આવે.
હ-મિ. પાતક ! હમે જે કહ્યું તે શાàમાં ભલે હોય, આજના વ્યવહારમાં હોય એમ માનવાને હું ના કહુ છું. એવી કસોટીમાં પસાર થયેલે સાધુ કાંઈ ધ્યેય વગરને ને હાથ અને હાં “એય હાય હા અહ પદ અને છીછરાપણું સંભવે જ નહિ હું વગર મુશ્કેલીઓ અનુમાન કરી શકું કે આજનો સાધુપદન–નહિ કે સાધુતાનો–ઉમેદવાર એક વરરાજાની માફક વરઘોડે મહાલતો હશે, એને અપાતી મીજબાનીઓ ભૂખડુની પેઠે માણતા હશે અને કેશલેચ વખતે હેતુ આખુ ય શરીર કપતું હશે તથા આખોમાથી નદી પણ વહેતી હશે –અગર લેચથી ઓછામાં ઓછી વેદના થાય એવા રસ્તા જાયા * હશે, અથવા તો અસ્ત્રાથી પણ વાળ દર કરાતા હશે. પણ દીક્ષાની વધુ ચર્ચા બીજ પ્રસંગ માટે મુલ્લવી રાખી આપણે મુદ્દાની વાત પર આવીશું. હમે મને
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
1
જૈના સંબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખું છું
૮૫
ત
અરજ કરી
• સમર્થાંના બળવા' નું સ્વરૂપ · " કહેવા હતી અને હું એને જવાબ આપી રહ્યો હતા હું મુદ્દા પર હતા કે પેાતાના બળાબળનું બરાબર માપ કર્યાં
એ
સિવાય અને સમય વિચાર્યા સિવાય તથા ઘટતાં સર્વ સાધના મેળવ્યા સિવાય સમ પુરૂષ કૂદી પડતા નથી માત્ર ભાષણા કે લખાણાથી કાંઈ જ પરિણામ ઉપજાવી શકાતુ નથી હા, જે દેશમાં લેાકેા સારી રીતે વાચી–વિચારી શકે છે ત્યા એ પ્રવૃત્તિનું કાઇક પરિણામ હેાય છે ખરૂં, પણ જેમની મુદ્િ તેમજ હૃદય બન્ને મુડદાલ છે તેવી પ્રજામાં એ શસ્ત્રો લગભગ નકામાં છે. પ્રથમ તા ગમે તેવા ઉત્તમ લેખાના ભાવ જ લેાકા ઝીલી ન શકે ઉલટુ, એ જ લખાણામાથી ગેરસ્તમજ ઉપજાવવાના પ્રયત્ન થાય મૂળ વાત બાજુએ રહી જાય અને છાયા રૂપ ‘ ઉપજેલી 'વાતા પર મારામારીએ ચાલે ! હિંદમા ચુરેપ–અમેરિકાની કાર્યપદ્ધતિનું અનુકરણ ભાગ્યે જ કારગત થઈ શકે જેવુ માનસ તેવા ઈલાજ ' હાવેા જોઇએ. સમર્થ ની પ્રવૃત્તિમાં આ બધી વિચારણાઓ–અને ખીજી અનેક સમાયલી જ પડી હાય...વારૂ, હમારા સમાજમાં શ્રીમ તા અને સાધુઓના સબધ કેવા પ્રકારના છે
મિ. પાતકઃ આપ કદાચિત્ નહિ જાણતા હા કે દુનિયામાં નિનમાં નિર્ધન દેશ ક્રાઇ હાય તા તે હિંદ છે. અહી મનુષ્યની સરેરાસ માસિક આમદાની ૨ કે ૩ રૂપિયા છે. એવા દેશમા દશ–વીશ હજાર પણ જેની ગાઠે એકઠા થાય તે પેાતાને ખીજા કરતાં મ્હોટા માને એમાં નવાઈ
"
પામવા જેવુ ન હોય તેથી ન્હાનેા મ્હોટા પેાતાને ‘શેઠ હેવડાવવા માંગતા હેાય પાસે ૫૦ હજાર કે લાખ થાય ત્હારે તેા
દરેક ‘દુકાનદાર’
છે. હૅમાં ય કાઇ સધતા નેતા ક
.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
SI'LL
જૈન દીક્ષા સઘપતિ કહેવડાવા કૂદી રહ્યો હોય એવા નેતાપદના સઘળા-, ઉમેદવારો વચ્ચે ઘૂરકાધૂરકી અને પાર્ટીસ્પીરીટ તથા પૂઠ નિંદા ' અવશ્ય હાય જ બધાને સાધુઓના સહકારની ગરજ પડે – ' કારણ કે “જનતાને દડે આના હાથમાં મૂકે કે પેલાના હાથમા ફેકવો તે હેમની મરજીની વાત હોય છે. તેથી દરેક મટા શ્રીમતી એકાદ સાધુને પોતાનો બનાવી લેવા ચૂકતે કે નથી, અને સાધુ હેની ફી પણ પૂરી લેવાનું ચૂકતા નથી. ગમ તેવા અભણ, નાલાયક, વ્યભિચારી કે તુચ્છ મનુષ્યને સાધુદીક્ષા આપી પોતાનું લશ્કર જમાવવાની સાધુની ભૂખ ભાગવામાં તે નેતાપદના ઉમેદવારે મદદગાર થવું જ જોઈએ. થોડા જ વખત પર પર એક શ્રીમત કેળવાયેલા જૈને ત્રણ ત્રણ વખત સાધુવસ્ત્ર છોડી ભડીઆરે બનેલા સાધુને ફરી દીક્ષા આપવાની ધામધૂમ પિતાના ઘેરથી કરી હતી. અને પોતાના પદરના હજારેક રૂપિયા ઉપરાત લાગતાવળગતાઓના પાંચેક હજારનો ધુમાડે કરી બહારથી એવી વાત ફેલાવી કે જૈન શાસનની ભકિતમાં તેણે પોતે પચાસ હજાર રૂપિયાને યજ્ઞ કર્યો હત! યુનિવર્સિટીના ઉચા શિક્ષણ પછી પણ આવી કૂપમંડૂકની રમતડીઓ અને ગાદી બાજીઓ થઈ શકતી હોય તે હદયો કેટલાં મરેલાં હાય હેની કલ્પના આપજ કરી લેશો વળી સાધુઓના ચાતુર્માસ, વરઘોડા, તપસ્યાનાં ઉજમણું, એમણે જગાડેલા ખુલા કે છૂપા ઝગડા, ઇત્યાદિ પાછળ ખર્ચ થાય ત્યહારે જ અમુક સાધુ અમુક શ્રીમંતની નેતા તરીકે જાહેરાત કરે. પછી તો શેઠ પધારે નહિ ત્યાં સુધી શાસ્ત્રવાચન પણ મોકુફ રખાય, શેઠજી માટે બધાને ચીરીને રસ્તો કરી અગ્ર સ્થાન
જાય; પાંચ-દશ મિનિટ શાસ્ત્રવ્યાખ્યાન મેકુફ રાખી શેઠજીની શ્રીમંતાઈ અને કીર્તિ અને સર્વગુણસંપન્નતાનું જ વ્યાખ્યાન વચાય! અને શેઠજી પણ સાધુમહારાજનાં યશોગાન
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
-
-
---------
જેને સબંધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છું ૮૭ ગાવા માટે પંડિતો પાસેથી અનેક અલંકાર ગોખી રાખે ! 'બન્નેને પોતપોતાના ઈષ્ટ “નફ” મળી રહે, શ્રાવકના હિસાબે તેમજ જોખમે. -
હું—પણ એ સેદે બન્નેને સરખા લાભ આપનારે ન થે ગૃહસ્થને ફક્ત “પ્રતિષ્ઠા” લાભ જ થયે, સાધુને તે લાભ ઉપરાંત એનાં ઈચ્છિત કાર્યો પાછળ ધનવ્યયને લાભ થયે હમે તે કહી ગયા હતા કે હમારે સમાજ વણિકનોદુકાનદારોને–ShopKeepers ને છે; દુકાનેદારી એવી કાચી ન હોય કે ૧૦૦ રૂપિયાની ચીજ માટે ૨૦૦ રૂપિયા આપી બેસે !
: મિ. પાતક–ખરું, પણ પ્રતિષ્ઠા બીજે લાભોને પણ, આસ્તે આસ્તે ખેંચી લાવે જ, ધારે કે હું પ્રતિષ્ઠા પામેલ માણસ છું. કેમ ફડોનાં નાણુ મહારા ઘેર જ જમા રહેશે. એચાર વર્ષ હેતે હિસાબ બરાબર બહાર પાડતે રહુ અને પછી લેકને ફંડનું વિસ્મરણ થવી દીધા બાદ–૪–૧૦ વર્ષ બાદ-આખ્ખી ય રકમ કે એનો અમુક ભાગ હુ હજમ કરું તો કેણ પૂછનાર છે? હજમ કરવા જેટલે હું પતિત ન હોઉં તો એ રકમનો ઉપયોગ હારા વ્યાપારમા કરી એનો નકે મહારા ઘરમાં મૂકું હેમાં મુશ્કેલી શું હોય ? અને ન આપવાને બદલે હારે વ્યાપાર સઘળી મૂડી લૂંટનારે થઈ પડે તે આપવું છે શું ન લેવું છે શું? હું વધારે સારે શાહુકાર હોઉ તો ફંડનું ત્રણ ટકા વ્યાજ. આપુ અને બાર કે ચોવીશ ટકા વ્યાજ ઉપજોવું એમા કેણવા કરનાર ? ન્હાના ગામડાના લોકે અને ખાસ કરીને વિધવાઓ તે પોતાની મુડી મહારા જેવા પ્રતિષ્ઠિત ના ઘેર જ મૂકે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
જૈન દીક્ષા અને કાઈકોઈ વખત તેઓને રડવું પણ પડે જ. જાહેર સંસ્થાઓમાંય મહેટા શ્રીમ તો જ સત્તાધીશો હોય, છતાં હાં - ખજાનચી કે મેનેજર કે નામાદારને બક્ષીસો તરીકે રકમો
માંડી વાળવામાં આવતી હોય તે શાથી 2 અલબત, આંગળીના વેઢે ગણાય એટલા અપવાદ પણ હોય જ. જે વસ્તુસ્થિતિ મહે પોતાની આંખે જોયેલી છે તેથી વ્યાપારીઓ પ્રતિષ્ઠાના વ્યાપાર” માં છેતરાય છે એમ માનવાને હું તૈયાર કેમ થઈ શકું?
હું–પણ નેતાઓ ગમે તેવા સ્વાર્થી હોય તે પણ નેતાપણું ટકાવી રાખવાના સ્વાર્થ ખાતરે કાંઈ નહિ ને કાઈ તે કરતા જ હશે ને ?
મિ. પાત શા માટે નહિ ? ઘોડા દિવસની વાત પર એક શ્રીમંત સુશિક્ષિત પ્રમુખે કામના એક ઉત્સાહી યુવાનને બોલાવીને કહ્યું કે કામમાં અમુક સમાજસુધારણાની મોટી જરૂર છે અને તેણે તે કાર્ય પાડવું, અને વચન આપ્યું કે તે જે ચળવળ ઉપાડશે તો પિતે તે ચળવળને રાહબર અને સહાયક બનશે. સરળ દિલના યુવકે એક સભા સ્થાપી તે દ્વારા ભાષણે અને લખાણ શરૂ કર્યા. પેલા પ્રમુખે ઝટપટ કામની મિટિંગ ભરીને પેલા યુવાનને સમાજ વિરુદ્ધ ગુન્હો . કરનાર તરીકે બોલાવી મંગાવ્યો અને બહિષ્કારનું શસ્ત્ર કે શાસ્ત્ર બતાવી દીધું. કેમના લેકે પ્રમુખની વાહવાહ કરવા * લાગ્યા કે તે કેવો કે માભિમાની અને ધર્મચુસ્ત હતો ! એનાં કેટલાંએ કાર્યોથી લેકે એનાથી વિમુખ થવા લાગ્યા હતા, પણ હવે લેકે એને દેવ ગણવા લાગ્યા. કહે મિ શે! નેતાપદ જાળવી રાખવા માટે કંઈ નહિ ને કંઈ કરતા રહેવાનું ભૂલે તેવા છે અમારા પ્રતિષ્ઠિત પુરૂષ ?
હું-સમાજમાં પત્રકારો છે કે 2. •
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખું છું ૮૯ - મિ. પાતક-પત્રકારે તો ઘણુએ છે, પત્રકારિત્વ નથી.
જનતા” છે, જન નથી. શરીરે છે, આત્મા નથી જેમ “શ્રાવક બન્યા પહેલાં “સાધુ બનવાની લાલસા છે, જેમ પ્રજા બનવા પહેલાં “પિતા” બનવાનો મેહ છે, જેમ “શ્રોતા બનવા પહેલાં વક્તા અને ઉપદેશક બનવાની ઘેલછા છે –બરાબર તેમજ દેશ અને સમાજનું જાણપણું મેળવ્યા પહેલાં પત્રકાર બનવાન મિથ્યાભિમાન છે. હજી હું શુભ આશય, સેવાની ધખસ અને આત્મભોગના જુસ્સાની તે વાતે નથી કરતો –કારણકે એ તો “જાહેર છાપા” કહાડનારાઓમાં પણ પ્રાયઃ શુન્ય જ હેમ છે, નથી તેઓમાં પ્રૌઢતા, વિશાળ દષ્ટિ, સત્ય શોધવાની બુદ્ધિ, કે સત્ય કહેવાની હિંમત નથી દુનિયાને અનુભવ કે નથી શાસ્ત્રરહસ્યનું જ્ઞાન,-રે રિપોર્ટર તરીકે પણ આપના દેશને કેાઈ પત્રકાર અમારા એડિટરને નહિ રાખે છાપામાં આવેલું એક પણ ભાષણનો રિપોર્ટ સોચો નહિ જ હોય મૂળે તો ટુકાક્ષરી લિપિ જ અમારી ભાષાઓ માટે યોજાયેલી નથી અને વિષય પરિપૂર્ણ સમજવા જેટલી કેળવણી રિપોર્ટરમાં નથી હોતી, એટલે તે પિતાની બુઠી અલ તથા નાજુક સ્મરણશક્તિ વડેજ “રિપેર્ટ ” લખે છે અને તે પણ જગાના પ્રમાણમાં ટુકાવવાનો હોય ઉપરાંત ઘણાખરા દાખલામાં ઈરાદાપૂર્વકની વિકૃતિઓ થતી હોય તે તો જુદી. ટુકમા એક સાચો રિપેર્ટ જેઓ પાસેથી ન મળી શકે તેઓ પાસેથી સામાજિક ઘટ- , નાઓ પરના પરિપકવ અવલોકનોની તો આશાએ શી કરાય ? આર્થિક સ્થિતિ પણ એવી જ દયાજનક હોય છે ૩૦૦ થી ૧૩૦૦ ઉપરાંત ગ્રાહક સખ્યા એકકે જૈન પત્રની ન મળે. એમાંથી પેપરનું ખર્ચ પણ ન નીકળી શકે તે પત્રકારના પોતાના ખર્ચની તો વાત શી કરવી ? પછી તેઓ સાધુ અને શ્રીમ તેના ‘આશીઆળા’ બને એમાં આશ્ચર્ય પણ શું? ફલાણા સાધુ
-
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
.
જૈન
દીક્ષા
'
'
7
'
ફૂલાણા ગામથી ફલાણા ગામ પધાર્યા છે, અને 'ફલાણા શેઠસાહેબ દન કરવા ‘તશરીફ લાવ્યા ’ છે તથા પચીસ રૂપિયાની મહાન ‘ સખાવત ” કરવા મહેરબાન થયા છે, અમુક શેડજીની કરાનાં વહુજી માંદાં પડયાં છે અને અમુકને છેક મેટ્રિકમાં પાસ થયેા છેઃ આવી જાતનાં ‘ભરતીને જ અમે ‘ પત્ર ’ નામથી ઓળખીએ છીએ' વધુમાં વધુ કેળવાયલા એડિટરના પત્રમા સાહિત્યનાં ચુંથણા સિવાય ખીજું માલવાળું ભાગ્યે જ જોઈ શકો. • જનતા' સ્વામે બખાળા કહાડવામાં તે એ - બહાદુરી કમ્મર કસી ‘ જાહેર હિમ્મત 'નું પ્રદર્શન કરશે, હમણાં હમણાં સાધુ સ્વામે પાકાર કરવાની ફૅશન નીકળી હાવાથી એએ ઉપર્~~~પણ ખટાવનાર વ્યક્તિઓને જાળવીને—મેટા હેડિંગ અને લાગણી ઉશ્કરનારી વાજાળથી અંકના અંક ભરી નાખશે, પણ આખાં કાળાં શાક' કરનારા બડેખાંની ખાખતમા તે ચર્ચાપત્ર પણ નહિ લઇ શકે,— કારણ કે બડેખાંએ હમેશાં કાયદાખાજને બગલમા લઈ કનારા હાય છે અને ડેમેશનના કાયદાના આર્થિક નાશકારક ઉપયાગ કરી જાણુતા હાય છે. એકાદ બે શુભાશયી અને વિદ્વાનના હાથે લખાતાં પત્રા પણ હશે, પરન્તુ ‘ જનતા હૈની કદર ન કરી શકે એ દેખીતું છે. એવા પત્રકાર પત્રને વધુ વ્યાપક રૂપ આપી, ઘેરઘેર હૅના પ્રચાર નામમાત્રની કિમતથી અને લાંખા સમય સુધી કરવાની યેાજના કરી શકે તેા લોકોના ‘ ટેસ્ટ.’ આખરે બદલાવા પામે જ. પણ તે દિવસ કમ્હાં કે મીના પગમાં જૂતી હોય ? વળી, આ દેસમાં—ખાસ કરીને આ કામમાં– સાધુ વર્ગ, શેડ વ, સાહિત્યકાર વર્ગો અને છાપાવાળાનો વ એ વર્ગો એવા છેક જે પેાતાની જ એકસપી ન કરી શકે, બાકી તા આખી દુનિયાને એક્સ પીને ઉપદેશ કરવામાં કુશળ એકસ'પીનેા પાયા મિથ્યાભિમાનના ત્યાગ અને કાનુનનું
ન
૯૦
1
'
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
=
=
=
=
=
=
છે જેને સબ ધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખું છું ૯૧ માન માગે, કે જે અને આ અનિયંત્રિત સત્તાઓને અસહ્ય કે અસ્વાભાવિક લાગે ! Discipline વગરનું જીવન એ જ મહેતા ચાર ને “મહારગ” છે હે - સાંભળ્યું છે કે ચુપઅમેરિકામાં ખાસ કરીને ઈંગ્લાંડમાં-હેમાંય ઉચ્ચ શ્રેણિના લેમાં –એક બાળક પણ મૂર્તિમાન discipline • હોય છે. અમારા દેશમાં પણ—અમારું પતીકું રાજ્ય હતું હારે-બ્રાહ્મણ વર્ગમાં શ્રેષ્ઠ discipline, હતી. આજે એ discipline ને સ્થાને બાહ્ય વિધિઓ અને વધારે પડતી મીઠ્ઠી જીભ રહી ગઈ છે
હું આવી પરિસ્થિતિઓ છતાં “જૈન કૅન્ફરન્સ જેવું કાઈ થવા નથી પામ્યું ? , . -
મિ પાતક –શા માટે નહિ? “કોન્ફરન્સને બદલે ચાર ફીરકાઓની ચાર “ન્ફરન્સ” છે, અને પાંચમી એક સ યુક્ત કોન્ફરન્સ છે આ પાચમી તો થોડાક કેળવાયલાઓનું એક સ્વમ માત્ર છે ફડ તેમજ સંખ્યાબળની બાબતમાં એક બાળકના ખેલ જેવી કહી શકાય સમાજનો હજારો ભાગ પણ હેના અસ્તિત્વથી વાકેફ નહિ હોય અને ચારે ફીરકાઓની અલાયદી કોન્ફરન્સે ગામેગામ પ્રસિદ્ધ છે– હેમના અંધેર અને જોહુકમીને માટે ! એ કોન્ફરન્સની શુમારે પા’ સદીની કારકીર્દીમાં એક બાળલગ્ન કે લગ્ન જેકવા કે ઓછા કરવા
જેટલુ ય ન્હાનુંસુ સમાજસુધારણાનું કાર્ય નથી થઈ શક્યુ 'મદિર અને ધર્મગુરૂઓ પાછળ ખર્ચાતા ધનને હજાર હિસ્સે પણ શિક્ષણપ્રચાર પાછળ ખર્ચવાની વ્યવસ્થા નથી થઈ શકી જાહેર મત કેળવવાને કિચિત પણ ઉદ્યમ નથી લેવાયો ધર્મને જીવન સાથે સંબધ હમજાવીસા ધાર્મિક જુસ્સો પ્રક્ટા વવાને રસ્તે કઈજ નથી થઈ શકયુ વિધવાઓની અસાધારણ હાર્ટ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
>
હર
જૈન દીક્ષા
સખ્યા તથા કામ ધંધા વગરના મરાની સહાય માટે કશી વ્યવસ્થા નથી થઈ શકી. ક્રાઇ ‘જીવવાળું સાહિત્ય રચાવા પામે એવી પણ પ્રવૃત્તિ નથી થઈ. ધર્મના ઉધ્ધાર કરવા છે, માટે બધાએ આવવું અને થેલી સાથે લેતા આવવુ’એવી Àાષણા કરી જનતાને ખેંચવામાં આવે અને પછી ‘જનતા’ની શ્રદ્ધાને ભવ્ય વરઘેાડા અને નાટકીઓ દેખાવેાથી ગલગલી કરી એમની દુબળી થેલીઓને એકાવે, અને પછી એ જ ધનના બળથી એમના પર સત્તા ચલાવવામાં આવે. એક ફીરકાની કૅરિન્સના એવા એક સત્તાધીશ–પ્રમુખ અને વળી લખાપતિ~ કુલ ભ ડાળતી લગભગ ચેાથા હિસ્સા જેટલી રકમ હાઇ કરી ગયા અને એ વાતને ખીજા સત્તાધારીઓ–અલબત શ્રીમતા જ-વર્ષોં સુધી દાખી રાખ્યા બાદ ધીમે રહીને ‘માંડી વાળવા’ જેટલા ‘ઉદાર' થયા! એક ક્રૂડના ચેાપડા અને રકમ અધુ સમુળગુ ગુમ થયું અને કરી કરી કરાયલા ઠરાવેા પર પાણી ફેરવી એવી સફાઇથી રકમ માંડી વાળવામાં આવી કે રકમ અને ચેપડા કેાના હસ્તક હતા તેએકજ શહેરના અધા હોવા છતાં અને માત્ર ૫-૭ વર્ષ જ વીતવા છતા શહેરમાના કે બીજા કાઇ શહેરના સભ્યને યાદ નથી રહ્યું' યુવાને, કેળવાયલા અને સરળસ્વભાવી લેકની લાગણી” ઉપર ખેલ કરનારા મદારીએ જ ફક્ત આવી સંસ્થાથી હિત સાધી શકે એક મદારી તે એવા ઉસ્તાદ ક પાતે સંત અને ઉદાસિન તરીકે પાછળ રહી ‘ભાટ મામાએતે અગ્રેસર કરી એ ન સ્ટમજી શકે કે કેવાં ોખમભર્યા પગલા હેમની પાસે ભરાવવામાં આવે છે તેવી રીતે પેાતાનુ ધાયું તેએ પાસે કરાવે. તે 'કહે છે કે એ વિદ્યા તે અમેરિકના પાસેથી શિખ્યા હતા.
–અમેરિકાને તે ખાટું માન આપે છે! પાલીટીકસમાં
>
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સબંધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છું
અમેરિકન એવું બધુંય કરે, વ્યાપારમાં ય કરે, પણ ધર્મના બહાને તો નહિ જ. એ સંતપણું તે હમારા દેશને જ મુબારક, હા! એવા માનસને જ હું મુડદાલપણું કહું છું પણ હું પૂછું છું લેકે આવી ચાલબાજી નહિ હમજી શકતા હોય ?
મિ પાતક–હમજવાની વાત તો દૂર રહી પણ સહમજાવનાર મળે તે ય લેકે એના એ જ–રડતી શિકલ ! એક વાર એક સ્વતંત્ર વિચારકે એક કોન્ફરન્સનું પ્રમુખપદ લઈને સઘળી પરિસ્થિતિઓ ખુલ્લી કરી બતાવી, તમામ ગોંધી રાખેલાં નાણીને વ્યય કરી નાખવાના ઠરાવ ' સર્વાનુમતે કરાવ્યા, સત્તાધારીઓની જોહુકમી તેમજ અંધેર પ્રત્યક્ષ કરી બતાવ્યા, અને એટલેથી ન અટકતાં ધર્મનું રહસ્ય તથા સમાજના વ્યવહારૂ બંધારણના પાઠા વિસ્તારથી હમજાવ્યા અને પછી–પછી તેણે કાદવમાં પડેલા હાથ ધોઈ નાખી પિતાના. હમેશના એકાન્તને રસ્તો પકડે બીજે જ દિવસે એના એ ભગવાન” અને એના એ લકે! એક દિવસ હું એ વિચારકને હેના અણધાર્યા પદત્યાગનું કારણ પૂછ્યું તો તેણે કહ્યું “મુડદાંઓ પર રાજ્ય કરવાથી એક પક્ષનું કલ્યાણ સભવે છે ભલા ? સાધુ વર્ગ તેમજ શ્રાવક વર્ગ બન્ને તરફથી -
અસાધારણ આગ્રહ થયો ત્યહારે આ સમાજરૂપી દુનિયાનું મિથ્થાપણ (futility) સાબીત કરી આપવાની તકરૂપ પદસ્વીકાર કર્યો હતો હેં એ. પદેથી અને એ પદ વડે જ સાબીત કરી આપ્યું કે “જૈન સમાજ” જેવી કોઈ ચીજ અસ્તિત્વ જ ધરાવતી નથી જેનો ઘડનાર શિલ્પીઓ હજી હવે પાકવાના છે. હજુ તે થોડાક “શ્રાવકા’ના આગમનનાં પગલાં વાગી રહ્યાં છે, અને એ આગન્તુક “શ્રાવકારના સુયુક્ત લગ્નની પ્રજામાંથી કેટલેક કાળે થોડાક “જૈનો જન્મશે !”...
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
૯૪
જૈન દીક્ષા
એક વખત અમારા મહાવીરને પણ કોઈ ગોવાળે પોતાની “ગાય” ભળાવી હતી. ગાયની પ્રકૃતિ જાણતા મહાવીરે એ ભળામણનો કાંઈ જ ઉપયોગ ન કર્યો અને ગાયને સ્વતંત્ર રહેવા દીધી. ગાય એ સ્વતંત્રતાથી જ ચાહીચાલીને ગઈ-પાછી હેમના માલીકના “વાડામાં, કે જહાં હેમને ખીલે બાંધવામાં આવતી, જગલનુ ઘાસ આપી સત્વરૂપ દુહ દોહી લેવામાં આવતું અને ઉપરથી દંડપ્રહાર કરવામાં આવતા ! એ સઘળી વિધિઓથી જેમની nerves ટેવાઈ ગઈ હતી એમને એ વગર ચેન જ કેમ પડે ? અમાર, શાસ્ત્રોમાં બીજા એક કથાનકદ્વારા પણ આ જ રહસ્ય શિખવવાનો પ્રયાસ થયેલ છે. બે મિત્રો વચ્ચે એવી છવજાન દસ્તી હતી કે તેઓ એક બીજા સિવાય ઘડી પણ રહી શકતા નહિ આ જન્મમાં જ માત્ર નહિ પણ બીજા જન્મમાં પણ સાથે જ રહેવાની પ્રબળ ઈચ્છાને લીધે તેઓએ “સંકલ્પ કર્યો અને એક બીજાને વચન આપ્યું કે તેઓ પૈકીને જે ઉચ્ચ ગતિએ જાય હેણે બીજાને ઉચે ખેચવા નીચે આવવું, જેથી બન્નેને સહવાસનો આનંદ મળે. બન્યું એમ કે, કેટલેક કાળે બેમાનો એક “મરીને” (having outlived or surpassed himself) દેવભૂમિકામાં ( દિવ્ય ભાનમાં) પહોંઓ કહે છે કે, દેવલોકના વાસીઓને પાછલા જીવનના સબંધેનું સ્મરણ ભાગ્યેજ થવા પામે છે,-એટલા તલ્લીન તેઓ પિતાની દેવીએ (દિવ્ય શક્તિઓ)ના નાચ (સક્રિયતા). કે જોવામાં હોય છે તેથી કેટલેક કાળે દેવ’ બનેલા મિત્રને, પિતાના પૂર્વ સ્નેહીનું સ્મરણ થયુ હારે “વચન પાળવા ખાતર તે “નીચે ઉતરી આવ્યો” (condescended),–જે કે '
નીચેના પ્રદેશની “દુર્ગધ દેવોને અસહ્ય હોય છે તેણે જોયુ કે હે પૂર્વ સ્નેહી મરીને ” ( having degraded life) ડુક્કર (Swine, beastly, sensual) :
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન સબંધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છુ • ' ૫
etadil dal zyn axla 2 2041 ((objects of low taste) માં પોતાની “ડુક્કરી . (sensuality) સાથે ખેલતો હતો. દેવ હેને પોતાની ઉચ્ચ ભૂમિકામાં લઈ જવા માગતો હતો,-–પણ સંબંધ, લાગવગ કે દયાથી ઓછો જ કેઈ ડુક્કર દેવલોકમાં જઈ શકે છે. એ કઈ થૂલ ભૂમિ નહતી કે હાં ખભે બેસાડીને કે વિમાનમાં નાખીને કોઈને “ઉપાડી” જઈ શકાય' એ ચહડણ” તો ધર્મની પાખથી જ હિડાવું શક્ય છે, અને તે પાખ હડવા ઈચ્છ- - મારની પિતાની અંદર કૂટવી જોઈએ. કોઈ મિત્ર વધુમાં વધુ મદદગાર થઈ શકતો હોય તો તે ફક્ત પાંખે ફટાડવાના કામમાં ધર્મતવ પ્રેરવારૂપે તેથી દેવમિત્રે ઉપદેશ આપવા માંડે અને “ભુ ડણની સોબત” છોડવા વિનંતિ કરી હેને જવાબ મળ્યો, “હુને હારું સ્વર્ગ નથી જોઈતું ભલે થઈ જીવ ખાતો બંધ થા અને હારી મેજમાં અંતરાય ન કર. શું હારા દેવલોકમાં આવું મજાનું સરોવર અને આવી ફફાટા
કરતી જાડી ભુંડણ છે?”.. દેવ બિચારો લજવાઈને ચૂપ, ચાપ ચાલ્યો ગયો !
હૈ.એમ જ હે, “દેવો” જ લજવાય, ‘ડુક્કરને ઓછી જ લાજ હોય છે? પણ દેવો” કોણ તે ૯મે લેકે જાણો :
છે? કૂદકા મારતી યુવાની ધરાવતા મનુષ્ય, સાહસશક્તિથી - નાચી રહેલા મતે, કાંઈક કરવું, કાંઈક કરવું, કાંઈક કરવું, દ કરીને જ મરવું, કરવામાં જ મરવું કરવા માટે જ મરવું
અને મરીને જીવવું : એવો બનિ જેમના જ્ઞાનત તુઓમાથી* સતત નીકળ્યા કરતો હોય તેવા મરદો :- એ જ “દેવો” ! હમારા શાસ્ત્રોએ દેવોને નિવાસ આકાશ માં કહ્યો છે તે તદન સત્ય જ કહ્યું હતું. દિવ્યતા દયાકાશમાં જ વસે છે, ગપાટામાં
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
નહિ. યુવાનીના જોશવાળા હદયાકાશમાં જે “ધર્મ”ની -વિચારશકિત અને ક્રિયા શકિત રૂપ ધર્મની–જ્યોત પ્રકટાવી શકશો તો તે શક્તિએ જ દેવ તરીકે ખેલશે.-દિવ્ય (magnanimous) સામાજિક યુદ્ધો લડશે અને “હુક”ને “દેવ” બનાવવા–નહિ માને તે વસતિ બહારના ઉકરડામાં ધકેલી કહાડવા-કમર કસશે
મિ, પાતક – યુવાને તો ઘણાએ છે. એમને જે થોડુઘણું વસ્તુસ્થિતિનું ભાન થવા પામ્યું છે તેથી તેઓના હૃદયને આઘાત પણ પહોંચ્યો છે. એમાંના કેટલાકે સુધારક પ્રવૃત્તિ માટે સસન્યા પણ છે. પણ સાધુ, શ્રીમંત અને “દલાલ ”ના તેવડા જોડાણ (Tripple Alliance) હામે તેઓનાં સાધન કમજોર જણાય છે. વળી તેઓમાં વ્યવસ્થાપક શકિત (organizing capacity) ની પણ ન્યુનતા હોય. '
હં—એનો અર્થ એટલો જ કે “આધ્યાત્મિક આગ’ની તંગી છે અને માત્ર સુધારકના ઉત્સાહથી ઝુઝવું છે ના, તે છેડાઓએ “તાલીમ લેવી જોઇશે, ધર્મ હમ્બગ * નથી પણ સત્ય છે અને વ્યવહારૂ જીવનમાં પ્રતિક્ષણ કામ લાગતું સત્ય છે એવી શ્રદ્ધાનું બળ પ્રાપ્ત કરવું જોઈશે જૈન ધર્મના સિદ્ધાન્તો અને ધાર્મિક ક્રિયાઓને જીવન સાથેના સંબંધ શોધીને બતાવતા લેખ વાંચવા–વિચારવા જોઇશે; અને એ વિચારણુથી એમના હૃદયમાં ધર્મપર જીવતી શ્રદ્ધા, અને જીવતો પ્રેમ જાગી તેઓ હરકોઈ ભેગ આપવા ઉત્સાહી બનશે લ્યુથર, જેન એફ આર્ક, દયાનંદ સરસ્વતી અને રામદાસ સ્વામી. એ બધાએ એ જ માર્ગ લીધો હતો અને એ બધા “આગના તણખા’ હતા.
મિ. પાતક–હ, હારે અમે કેવી મહેટી ભૂલ કરી
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છું ૯૭ છે! “આગીઆપણું એ આધ્યાત્મિક શક્તિ છે, નહિ કે દુર્ગુણ અથવા માનસિક વિકાર, એવું જે અમે પહેલાં શિખ્યા હોત તે પગ પર કુહાડે” મારવા જેવી ભૂલ અમે કદાપિ ન કરી હોત. જે વિચારકની મહેં આપને હમણા જ વાત કરી હતી તે પણ એક વખત એવો જ આગીઓ હતો, અને “આગીઓ હત તેથી જ અમારાથી તે ખમાત નહેતો આપે કહ્યું તેવું જૈન ધર્મનું વ્યવહારોપયોગી સ્વરૂપ તેણે વિચાર્યું હતુ અને જુદે જુદે પ્રસંગે લખ્યું હતું. કમનસીબે હવે તો એણે લખવું જ બંધ કર્યું છે અને એમાં પહેલાનાં લખાણને ચાહ રહી રહીને હવે પ્રક્ટવા લાગ્યો છે,-હવે કે હારે તે છૂટાંછવાયાં લખાણે મળી જ શકતાં નથી મને પોતાને તો એની વિચારણા તેમજ પ્રવૃત્તિઓની કિમત આપના વિચારે જાણવાથી જ
હમજાવા પામી હમણું આપની મુલાકાતનો પ્રસંગ ન આવ્યું “હાત તો સંભવ છે કે હું એને આખી જીદગી સુધી એક ધૂની કે અભિમાની કે ગુસ્સાબાજ માણસ જ માન્યા કરત. .
હૈ.– જે કે એમ કરવામાં હમારે કાંઈ બુરે આશય નથી. પણ એમ જ બને. જીવનની ઉપલી સપાટીની પ્રવૃત્તિમાં જ જેમનુ “ભાન હોય તેવાઓ, એક નિયમ તરીકે જ, આંતર સૃષ્ટિમાં કામ કરનારાઓના આશય હમજવામાં ભૂલ જ કરી બેસે. આંતરસૃષ્ટિમાં કામ કરનારાઓના આશય સબંધી જેમ વધુ ગેરહમજ થવા પામે, અને તેથી જેમ હેમના દિલને વધુ ને વધુ આઘાત પહોચતે રહે, તેમ વધુ ઉંડી વિચારણાના ઝરા તે દિલમાથી વહેવા પામે. જનતાનું હિત આંતરસૃષ્ટિમાં કામ કરનારાઓની વેદનામાં જ છે. એ વિશ્વયોજનાની વિચિત્રતા છે !:... અને હમે કહ્યું કે હમે ને હારી વાતચીત માર્ફત જ પહેલી વખત ઓળખ્યા, એમાંય મહને તે આશ્ચર્ય
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮ '
.
.
.
.
.
જૈન દીક્ષા !
1 ન લાગે. અમે પશ્ચિમવાસીઓ પૂર્વ તરફ જ દષ્ટિ ફેંકીએ છીએ,
અને મે પૂર્વના લેકે પશ્ચિમના મુખમાંથી આવતાં વચનને તે જ દેવવાણી માને છે. પૂર્વનું તેજ પશ્ચિમમાં જાય અને હીંથી
પાછું પૂર્વમાં કદર પામે! એનું નામ જ Relative World * ...પણ હુમારે એ વિચારક પછી શું મરી ગયો?
મિ. પાતક –છે તે ઘણાએ જીવતે-કદાચિત પહેલાં કરતાંય વધુ જીવંત” પણ અમારે મન મરી ગયેલો છે! એક પણ સાથી કે અનુયાયી નહોતો તેવે વખતે તે પા સદી સુધી રાત્રી દિવસ ધૂનીની પેઠે કામ કરતે, આજે વ્હારે સેંકડે યુવાનો રણુસંગ્રામમાં ઉતર્યા છે અને હજારે એની માર્ગ પ્રતીક્ષા કરતા ઘરમાં બેઠા છે હારે તે ઉલટે ખોવાઈ જવાનું પસંદ કરે છે અને આ બધી ગર્જનાઓને દિલ પર લેવાની ય ના કહે છે. કાલે આપને ગુફામાં બુદ્ધની મૂર્તિ ગાઢ અંધકારમાં જ જોવાની જીદ થઈ આવી હતી અને બત્તીનું નામ યાદ કરવા માટે પણ હને ઠપકે આપવાનું મન થયું હતું તેમ, આને પણ નજરે ન દેખાય એવી જાતની કઈ ઉંડી ખાણનાં પડ વિધવાનું અને ગુગળાઈ મરવાનું ગમ્યું છે. પિતાની તેમજ સમાજની ખાણખરાબી થાય તે તરફ તે Cylic અટ્ટહાસ્ય કરે છે –કેમ જાણે સમાજના નાશથી તે ખુશી થતો ન હોય એક વાર એણે લખ્યું હતું કે-જે અટકતું અટકતું પડે હેને ધક્કો મારો જોઈએ”...સંભવ છે કે અતિ પ્રવૃત્તિની આ પ્રતિક્રિયા (reaction) હોય. સંભવ છે કે પા સદીનો થાક ઉતારતે હેય. બિચારો એકલા હાથે ચારચાર રણક્ષેત્રોમાં–વગર સેનાએ અને વગર દારૂગોળાએ—લડતાં કેટલે બધે થાકી ગયો હશે! અત્યારે જે તે સાજોતાજો અને પહેલાં જેવો ક્રાન્તિવાદી હતા તે
હું—એ ૯મારી મિથ્યા કલ્પનાઓ છે. હમે લેકે ઉડું
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
1
જૈન સંબંધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છુ ૯૯ વિચારી શકતા નથી. એક મનુષ્યને એક વખત જોવા કે વાંચવાથી હેનું જે ચિત્ર હૂમારા મગજમાં પડયું તે ચિત્ર મુજબનો જ તે પૂર્વે હતો, આજે છે અને હવે પછી રહેશે એવુ હમારું માનવું છે –હારે હકીકતમાં જેના ચિત્રને હમે વળગી રહ્યા છે તે મનુષ્ય તે વખતોવખત-અંદરથી તેમજ બહારથી–બદલાતો જ રહ્યો હોય છે મહાયુદ્ધ વખતનાં છાપાંઓ પરથી હમારા મગજમાં પ્રસિડન્ટ વિલ્સનનુ એક ચિત્ર બની ગયું હતું, પણ હમે વિલ્સનનાં વિવિધ ચિત્ર કલ્પી શકતા નથી હું હમને કહું છું. એક વિલ્સન ખંતીલે વિદ્યાર્થી હતે હમારે નિર્દોષ રમતગમતને ભાગીઓ જોઈતું હોય તો. તે વિલ્સનની પાસે–તે કાળે–જવું જોઈતું હતું. એક વિલ્સન - આતુર આશક હતોઃ જો હમને યુવાનીની ઉષ્ણતા
જોઈતી હોય તો તે કાળના વિલ્સનને સંગ કરવો જોઇતો હતો. એક વિલ્સન સહૃદયી શિક્ષક હતાઈતિહાસ કે શિક્ષણકળા શિખવાની હમને જિજ્ઞાસા હોય તો તે તો તે જ વખતને વિલ્સન પૂરી શકે એક વિલ્સન અમેરિકાનો પ્રસિડન્ટ હતોઃ - હમારે રાજકાર્યના કેયડા છોડતાં શિખવું હોય કે વ્યાપારી હક્ક કે એવું કાંઈ જોઈતું હોય તે વખતના જ વિલ્સનના અરજદાર થવું જોઈતું હતું એક વિલ્સન સઘળી રાજ્યસત્તાઓનો સરપંચ હતઃ ઇંગ્લડે તે જ - વિલ્સનને આમંત્રીને અપૂર્વ સત્કાર કર્યો હતો ! એક વિલ્સન ગામડાના કોટેજમાં પડેપ ઉક્ત સર્વ વિલ્સનની પ્રવૃત્તિઓને વાગોળતો નિર્દોષ ગાયની જેમ સમય ગુજારતો હતો. હમારે “કાર્ય ” નહિ પણ - અનુભવ’ જોઈતો હોય તે તે “દુઝણી ગાય પાસે જવું જોઈતુ હતુ આજે બધા વિલ્સન મરી ગયા છે, સિવાય કે નામ વિલ્સન : મહત્તાનું સ્વપ્ન હંમને જોઇતુ હોય તે
* gamdi-Raminating, maditating, re-creating.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
જૈન દીક્ષા
હેતા ખપ કરા....હમારા વિચારકની ખાખતમાં પણ એમ જ સ્હમજી લેવુ. હમે હૈની પાસેથી સ્થૂલ સેવા–પ્રવૃત્તિમય સેવા–લેવા માંગતા હા તા થેાલવું જોઇશે, તે મરીને યુવાન કાયા સહિત પાળેા આવે ત્યાં સુધી ! અને હું હમને અહી બેઠાં ખાત્રી આપી શકુ કે તે વખતે તે રાખ્યે પણ નહિ રોકાય એટલી પ્રવૃત્તિ કરશેત્લેમને ‘અનુભવ' અને માર્ગદર્શનની જરૂર હાય તા આજની તે ‘વાગેાળતી ગાય' જ કામ લાગશે, પણ તે હમારી નહિ પણ હેની સગવડે. કાઈ ગાય હમારી સગવડે દૂધ નહિ જ દે. અને જો હમને માત્ર ‘પ્રેરણા' જોઇતી હાય તા એને મરવા દે” માત્ર મરેલાનું જ નામ પ્રેરણા આપી શકે છે! હમને શું જોઈએ છે તે શું નથી જોઇતું તે હમારે જ નક્કી કરવું રહ્યું અને ખચ્ચીતપણે જે જોઇતુ હાય વ્હેતી જ પ્રાપ્તિને ઉદ્યમ કરવા જોઇએઃ ખાકી હમારા તે વિચારક શું ધારતા હશે ને શું નહિ ધારા હાય વ્હેની કલ્પનાઓ કંઇ જ કામ નહિ લાગે. એમ પણ કા ન હોય કે છ મદિરને થીગડાં મારવામા ઘેાડીસી બચત શક્તિ ખર્ચી નાખવી એની આજની પ્રકૃતિને પાલવતી ન હેાય અને તે જ વખતે નૂતન મંદિર ’–Neo−Jainism-ધડવાની સામગ્રી દેવે’ એના પગ આગળ લાવીને ન મૂકે સ્હાં સુધી મૌન સાધી પેાતાના હૃદયાકાશમા જ નૂતન મંદિર કે નૂતન સ્વ રચી એમાં જ પડયા રહેવાનુ પસંદ કરતા હાય વિશ્વામિત્રે એક વખત વિદ્યમાન દેવલોકેાથી કટાળીને નવુ જ સ્વર્ગ ધડયું હતું . અને ચ્હા જ વાસ કર્યા હતા !
•
મિ. પાતક.—પણ અમને તે! હમણાં આ પૃથ્વીપરના સ્વર્ગની જ જરૂર છે,—આકાશી સ્વર્ગ માટે વિચાર કરવા જેટલી નિરાંત જં કય્યા રહી છે? આ ભૂમિને સ્વર્ગ બનાવ્યા પછી ખીજા સ્વર્ગના વિચાર અમારૂ તે વખતનું વિસ્તૃત ભાન ાતે
1
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખું છું ૧૦૧ જ કરી લેશે હમણાં તે અમને અમારા સમાજરિપુઓને દબાવી દેવામાં મદદગાર જોઈએ છે.
હે–એ જ રોગ છે. બહારની મદદ જોઈએ છે, અંદરની મદદની હજી દરકાર નથી પોતાની અંદર પિતાનું દેવલોક ઘડવાની વાત હમને હજી ય “કલ્પના તુલ્ય લાગે છે – ઉપદેશકનો અલંકાર માત્ર લાગે છે, એ જે હેટ રેગ છે. અને રોગી વળી ઈચ્છે છે કે ડાકટર હેને ઘેર ચાહી ચાલીને જાય અને મફત ઉપચાર કરે ! એટલે કે “જીવતા” મનુષ્ય કરતાં “મુડદં” વધારે કાળજી કરવા જોગ ! હમને કેઈએ
દયા ની ખાટી વ્યાખ્યા શિખવી જણાય છે જે પિતાને મદદ કરવા તૈયાર થયે નથી હેને ખુદ દેવનો દેવ પણ મદદ ન પહોચાડી શકે હમે હુમારા દેશને પ્રાચીન ઈતિહાસ–મહાભારત ગ્રંથ વાઓ છે ? એમાં એક એવી ઐતિહાસિક ઘટનાને ઉલ્લેખ છે કે જે હમને કામ લાગે પાંડવોના ગુપ્ત નિવાસને - એ સમય હતો ભીમ જે શહેરમાં છુપાયો હતો તે શહેરની
બહાર બકાસુર નામનો એક રાક્ષસ, જાતિને મનુષ્ય રહેતા હતે હિંદના એ પ્રદેશમાં એ કાળે જગાએ જગાએ એ મનુષ્યભક્ષી રાક્ષસ જાતિને એકાદ માણસ ઠાણું નાખીને પડયો રહેતો હતો. આ રાક્ષસોથી ત્રાસીને દરેક રજવાડાએ એમને એવો લાગે બાંધી આપ્યો હતો કે દરેક ઘેરથી વારાફરતી હેમને દરરોજ એક ગાડું અન્ન, બે ભેસ અને એક મનુષ્ય ભોજન માટે મળ્યાં કરે એ સર્વ ભોજનની ઓછામાં ઓછી કિંમત ગણતાં મહીને રૂ ૨૦,૦૦૦ નો પગાર દરેક રાક્ષસને આપવો પડતો ! ઉપરાંત રાજાનો ટેક્ષ જૂદ! બિચારી પ્રજા રક્ષણ અને વિકાસના બદલા તરીકે ટેક્ષ ભરે તે તો ઠીક, પણ અહી તે બદલામાં રક્ષણ પણ ન મળતુ અને તે છતાં ટેક્ષ અને મુજ બને ભરતાં ય રાક્ષસને લાગે તે ઉભો જ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
જૈન દીક્ષા
4
રહેતા ! તે લાગા ન ભરાય તા કુટુંબનાં તમામ માણસાને તે મારી ખાતા, તેથી વેચાતું માણસ ન મળે તેા ધરમાંથી એક માણસ અને તે સાથે બે ભેસા અને ગાડું અનાજ રક્ષસના ધેર પહેાંચાડવાની કાળજી કરવી જ પડતી. લેાકા ત્રાસી ગયા હતા. વર્ષો સુધી મુંગે મ્હાડે ત્રાસ સહી રહ્યા હતાં તે કહેતાઃ “ પણ કરવું શું ? આપણાથી શું અને ? કાઈ દેવ આવીને બચાવે અગર એક રાક્ષસ સ્લામે ખીજો રાક્ષસ કામે લગાડવામાં આવે તે જ .બચાય !” જોયું હિંદી માનસ? મિ, પાતક ! એને ‘ દેવ ’ અને‘ રાક્ષસ ’ની મદદ વગર ચાલતું જ નથી, હેમાં”‘ દેવ ” કાઇ હેમની મદદે આવ્યા નહિ,—જો કે તે વખતે તેા તે બહુ દૂર નહાતા રહેતાઃ માત્ર ભેટમાં જ રહેતા. અને રાક્ષસની મદદ ખરીદવાના પરિણામને તો એમને અનુભવ થયા હતા આખરે માણસ જ કામ લાગી શકુંયેા. એ શહેરના એક બ્રાહ્મણના ધરમાં નાકર તરીકે ગુપ્ત રહેલા ભીમે મકાસુરને જમીન પર પટકી ખાખરા કરી માણસાઇ શિખવી અને પછી જીવતા છેાડયા. પછી તેણે ગામલે કાને કહ્યુંઃ હમારા જેવા જ એક મનુષ્યથી અને એકલા હાથે આ રાક્ષસ મટકાયા છે તે હુમે પ્રત્યક્ષ જોઇ ચૂક્યા છે. ૪૦,૦૦૦ મનુષ્યાને તે એકલા વષૅ સુધી ભયભીત કરી શક્યા હાય તા તે હમારા ડરપેાકપણાને આભારી છે. હું એના વધ નહિ કરૂ' તેમ હેતે હાંકી પણ નહિં કહા, કારણ એમ કરવાથી હુમને પેાતાનું મળ વધારવાની તાલીમની ગરજ નહિ થાય. ૪૦,૦૦૦ પ્રજાજને માં કમમાં કમ ૫૦૦૦ યુવાને તા હશે જ અને મહીને હંમે જે ૨૦૦૦૦ રૂપિયા આ રાક્ષસને ખારાક તરીકે આપતા હતા તે જ રકમ જે આ પૃ૦૦૦ યુવાનેાને તાલીમ આપવામાં અને દૂધ પાવામાં ખર્ચો તેા પાચ વર્ષ બાદ તે જ યુવાનેા આવા
ટ
',
T
૧૦૨
*
?
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સ બ ધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છુ ૧૦૩ કમમાં કમ ૧૦૦૦ રાક્ષસોને હાંકી કહાડવા સમર્થ બને અને ફક્ત હમારા શહેરને જ નહિ પણ આખા પ્રદેશને સહીસલામત બનાવવાને હમને યશ મળે દેવોના નામની માળા ફેરવવાથી કે રાક્ષસના નામની પોકે મૂકવાથી કાંઈ હમારે દહાડે વળવાને નથી...ભીમ તે લેકેને “શિરદાર” બનવા રહ્યો નહિ તેમ તાલીમની વ્યવસ્થા કરી આપવાય કાય નહિ, ફક્ત
જીવતી શ્રદ્ધા ધર્મપ્રેરી ચાલતો થયો. હેનું કામ રાક્ષસની પ્રતિષ્ઠા તેડવા પૂરતું અને પ્રજાજનોમાં નિડરતા તથા સંધશક્તિ જગાડવા પૂરતું હતું. અને ખરી મદદ પણ એનું જ નામ કહેવાય જે બીજાને હમેશા મદદ કરતો રહે છે અગર બોનજોખમભરી સ્થિતિ ઉપજાવી આપે છે અર્થાત “કાંટા વગરની હરીઆળી જમીન બનાવી આપે છે, તે તે ઉલટું હેનું અહિત કરે છે ..વારૂ, હને કહે કે જેમ આ મહાભારતમાંના શહેરના લેકે મહીને વીસ હજારની રકમ–ઈચ્છાથી કે વગર ઈચ્છાથી-કહાડતા તેમ હમારા સમાજમાં પણ ઈચ્છાથી કે • - વગર ઈચ્છાથી–ધર્માદા તો થતા જ હશેને ? - મિ. પાતક –થાય છે, અને તે બે પ્રકારે એક એવી - જાતને ધર્મદે કે જે શ્રીમંતની સત્તા જમાવવા માટે હોય છે, અને બીજે એવી જાતને કે જે સ્વતંત્રતાનો પગપેસારો કરવા , માટે હોય છે. પહેલા પ્રકારના ધર્માદાને ખરડે સત્તાધારી . શ્રીમંતોથી શરૂ થાય છે અને પછી હેમા પુરાણપ્રેમી (orthodox) મધ્યમ સ્થિતિના લેકેને ખેંચવામાં આવે છે. બીજા પ્રકારની સખાવતને ઝંડે ઘણેભાગે કેળવાયેલી કોઈ વ્યક્તિ ઉપાડે છે અને એમાં પણ –મને કે કર્મને–પુરાણપ્રેમી મધ્યમ સ્થિતિના - લેકે જ નાણું ભરે છે સત્તાધારીઓ કવચિત જ ભરે છે અને ભણેલાઓ તે અપવાદ તરીકે જ. એથી ત્રણ વાત સ્પષ્ટ દેખાય , છેઃ (૧) શ્રીમંતો પ્રાયઃ સત્તાના સ્વાર્થ ખાતર જ આપે છે,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
જૈન દીક્ષા (૨) મધ્યમ સ્થિતિના પુરાણપ્રેમી મનુષ્યો સરળ હાઈ પહેલા કામમાં ભક્તિની વાતથી પ્રેરાઈને ભરે છે અને બીજા કામમાં તે એમને ગમતું ન હોવા છતા કામી અભિમાનથી પ્રેરાઈને કે લાગવગથી દબાઇને ભરે છે, અને (૩) કેળવાયલે વર્ગ અપવાદ તરીકે જ અને પ્રાયઃ કેળવણીના કામ પાછળ જે ભરે છે, બાકી મહેટે ભાગે તે વર્ગ ભાષણ કે લખાણ કરીને જ દૂર રહે છે અને ઈચ્છે છે કે કેળવણીના કામની જોખમદારી બીનકેળવાયેલે વર્ગ જ અદા કરે આ વસ્તુસ્થિતિનું વધુ એપ્રિય અંગ એ છે કે, ફડો કે ફેડેથી ચાલતી સંસ્થામાં જહાં એકાદ વકીલ ઘૂસ્યો હાં હેને માટે કે હેના કઈ શ્રીમંત
અસીલ’ માટે એકહથ્થુ સત્તા મેળવવા ખાતર કાયદાના નામથી જે ગંદી બાજી ખેલાય છે. તેથી ફડ કે સંસ્થાનુ સત્યાનાશ જવા ઉપરાંત સમાજમાં ભારે કલેશ ઉત્પન્ન થાય છે. એક શ્રીમંત વકીલે પિતાની અભણ જ્ઞાતિ માટે હજારેક રૂપિયા પદરના ભરી જાહેર કંડ ખોલ્યું અને બીજાઓ પાસેથી હજારો રૂપિયા એકઠા કર્યા. બે ચાર વર્ષ બાદ એનો હિસાબ કે ઉપયોગ કાંઈ ન મળે! વિદ્યાર્થીઓ અરજીઓ કરે તે ગટરમાં જાય. અને કેઈએ પ્રશ્ન કર્યો તે ઝગડા જાગ્યા ! વર્ષોના વર્ષો થયાં એ ગંજાવર કુંડ વકીલ શેઠીઆના કબજામાં સૂતુ પડયું છે. આ તે દાતાઓની હયાતી " દમ્યન થતી સખાવતની સામાન્ય સ્થિતિ કહી, પણ ઘણેભાગે સખાવતા મરણપથારીએથી–અમદૂતને લાંચ તરીકે–થતી હોય છે અને યમદૂતના ને- કેળીઓ પડાવનારા પણ કાંઈ ઓછા પડયા નથી.
હું –અને જે લોકેને માટે એ સખાવતે હતી, જેમાં હેના ખરા હક્કદાર છે, તેઓ તે બધા ચૂપચાપ જોયા જ કરે છે એમ ને 2 બરાબર છે, વ્યક્તિત્વ વગરના લોકોમાં અને
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈને સ મ ધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનુ ચાલુ રાખુ છુ
૧૦૫
•
‘ મ્હારે શું” એવું કહેનારા લેકામાં એમ જ બનવું જોઈએ. મ્હને એક લેપ્રિય દંતકથા હમણાં · યાદ · આવે છે. એક મહત્વાકાંક્ષી મનુષ્યને ‘ રાજાના બનેવી' બનવાના દોહદ થયા. તેણે તે માટે એક સ્હેલા માર્ગ પણ શેાધી કહાડયા. સંકુચિત સ્વાર્થ અને ગુલામી માનસને · વારસા મેળવવા ભાગ્યશાળી થયેલા લેાકેાનું એક શહેર શેાધી વ્હેની બહાર પાતાના ભભકાદાર તબુ ઢાંક્યા અને શહેરમાં પ્રવેશ કરતા દરેક મનુષ્ય પાસેથી દાણ— Duty ’–માંગવા લાગ્યા અલખત તે રૂઆખથી માંગતા હારું ધણાખરાએ તે ચૂપચાપ દાણ ચૂકવી આપતા. ક્વચિત્ કોઇ પૂછવાની નકટાઇ કરતા કે દાણુ કાના તરફથી ઉધરાવવામાં આવતું હતુ, તે હેને મેવડી નટાથી જવાખ મળતેઃ ‘ રાણીના સાળા ' તરફથી ! અને રાજા કે રાણીનુ નામ જ હેના ગુલામી માનસને વધુ પ્રશ્ન કરતાં અટકાવવા બસ થતું કાઇને એવા તા પ્રશ્ન પણ થવા ન પામ્યા કે ‘પુરૂષને સાળા હાઇ શકે પણ સ્ત્રીને સાળા કેવા ?? અને ચિત્ કાઇને થયેા હશે તે! તેણે એ પ્રશ્નને એવા વિચારથી દાખી દીધા હરશે. કુમ્હારે શુ ? કાને નથી પડી તેા હને શું પડી છે ?” એમ કરતાં વિસા, મહીનાએ અને • વષૅ વીત્યા અને તે દર્મ્યાન એ · મ્હારે શું? ' નામની પ્રજાના લાખ્ખા રૂપિયા * રાણીના સાળા ના ખિસ્સામાં પડી કૂદાકૂદ કરવા લાગ્યા ! એમાથી એચાર લાખ રૂપિયા પડેાશી રાજાના મહેલમાં કૂદી પડયા—કારણકે તેણે આ, સેનારહિત · રાણીના સાળા ને પોતાનું લશ્કર ધીર્યું હતું ! અને એ જ લશ્કર વડે ‘ રાણીના સાળા ’એ
'
*
:
રાજા ને મ્હાત કરી, ભયભીત બનાવી, હેન્રી મ્હેનના હાથ મેળવ્યેા હતેા !...જે ઘેાડાઓને ‘ રાણીનેા સાળા હાઇ જ કેમ શકે ?.’ એવા પ્રશ્ન થવા પામ્યા હતા તે જો ‘આપણે શું એવા વિચારથી પેલા પ્રશ્નને દાબી દેવાને બદલે પ્રશ્નપરપરામાં
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
જૈન દીક્ષ - આગળ વધ્યા હોત તે અવશ્ય જોઈ શક્યા હેત કે રાણીને સાળે એક ભૂત માત્ર હતું –એવું ભૂત કે જે હેને માને તે જે સતાવી શકે છે અને ન માને તે અસ્તિત્વ જ ધરાવતું ! નથી! પેલા છક્કડબાજ પાસે નહોતું કાંઈ લશ્કર, નહેતુ શસ્ત્રબળ કે નહોતું અસાધારણ અંગબળ પણ,-હતું માત્ર બાહ્ય દમામનું બળ. એ દમામ પિલે હતો–ઓળા હતા અને જે એને સાચી ચીજ તરીકે માનવાની ના કહેવા જેટલી જ ફક્ત એટલા સંકલ્પ જેટલી જ–તાકાદ તેઓ ધરાવતા હેત તે દાણ કાંઈ એમની પાસેથી જબરાઈથી તે લઈ શકાવાનું નહતુ. અને પાંચ-દશ માણસોને દાણ ભરવાની “ના” કહેતા જોઈને બીજા બધાઓ પણ હિમતવાન બન્યા હોત. પણ આપણે શું?”એ જ ઘર માર્યું છે! “બે ચાર આના ભરી દેવાથી કહાં આપણે મરી જવાના છીએ ?” એવા માનસવાળી પ્રજા જ “રાણીના સાળાને રાજાને બનેવી–બીજા અર્થમાં, પ્રજાને જ બનેવી–બનાવી મૂકે છે લક્ષ દેવા જેવી વાત તો એ છે કે બનેવી થવાની મહત્વાકાંક્ષાવાળાઓ, નિયમ તરીકે જ, સાળા બનીને શરૂઆત કરે છે! “સેવક બનવાથી જ સેવ્યપદ રહેલું થાય છે!..પણ હમારા યુવાન મળે તે “સેવ્ય” તેમજ સેવક બને ઢોગોને બદલે ભાગીદાર તરીકેના હક્કથી જ આગળ આવવું જોઈએ અને સઘળા દાણુ ઉઘરાવનારનાં ; 'ખીસ્સાં—અલબત્ત સરકારના સહકારથી જ તપાસવાં જોઈશે.
અને એમ કરવા માટે બેચાર યાદ કરવામાં પાંચ-દશ હજારને વ્યય પણ કરવા પિતપતામાંથી જ જોગવાઈકરવી જોઈશે. એ થેડા અંગત ખર્ચથી અને બેચાર કેસ જેટલી જ અંગત મહેનતથી લાખની રકમે બચી જવા પામશે અને એમાંથી , સુધાર કાર્ય તેમજ શિક્ષણ પ્રચાર કાર્ય અને મોટા પાયા પર
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
ને સંબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુછું ! ૧૦૭ - થઈ શકશે. મિશન પવિત્ર છે અને પવિત્ર હાથથી જ હેને સ્પર્શ થવો જોઈએ. જે કઈને પણ “રાણીને સાળા” કે “રાજાને અનેવી બનવાની લાલસા હોય તે એણે આ યજ્ઞકુંડ થી સહીસલામત છેટે રહેવું. યજ્ઞકુંડ અભડાવનાર કેઈરાક્ષસ ઘૂસવા ન પામે એ તમામ યુવાનોની મહેકામાં મહેટી કાળજી કહાવી જોઈએ. નહિ તે બિચારી સમાજ “ઉલમાંથી ચૂલમાં પડશે. હમને લાગે છે, મિ. પાતક, કે 'હમારી આ નવયુવક ટાળીને કેાઈ સાધુ કે શ્રીમંત કે દલાલ પિતાનું જ્યું હથીઆર, બનાવી લેવાની તજવીજમાં નહિ જ ફાવે,
1 મિ. પાતક –એ તે એ ઢળીના શિરદારના બુદ્ધિબળ પર આધાર રાખે છે.
હં-બુદ્ધિબળ નહિ પણ હૃદયબળ પરહૃદયમાંની ધાર્મિક શ્રદ્ધાની માત્રા (degree) પર; અને સિરદારના જ નહિ પણ તમામ સભ્યોના હૃદયબળપર તેઓ જે ધર્મના નામે બહાર પડ્યા છે તે ધર્મની સચ્ચાઈ પર પૂર્ણ શ્રદ્ધા ન હોય તે હૃદયબળ મજબુત હોઈ શકે જ નહિ અને હૃદયબળ ન હોય તે માણસ કાં તે સ્વાર્થના ખેલમાં સપડાઈ જાય અગર તે ‘પ્રમાદવસાત ઠગાઈ જાય. સ્વાર્થ યા તે પ્રમાદ એ બેમાંની
એકાદ નિર્બળતા તે બુદ્ધિક્ષેત્રમાં અવશ્ય ઘૂસવાની જ, પણ બેમાંની એકે નિર્બળતા હૃદયબળના કીલ્લામાં ઘૂસી શકતી જ નથી. અને આ હૃદયબળની મુખ્ય શરત ' એકેએક સભ્ય અદા કરવાની હોય એમ કહેવાનું કારણ એ છે કે, એક પણ સભ્ય. આ બાબતમાં નબળે હોય તે આખી યેજનાનો નાશ કરનાર થઈ પડે સભ્યોમાં બુદ્ધિતત્વ ઓછું હોય તો પણ ચાલે –માત્ર શિરદારમાં હેની માત્રા પૂરતી હોવી જોઈએ.
મિ, પાતક – આપે બુદ્ધિબળ. અને હૃદયબળની કિસ્મતે
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
-
જૈન દીક્ષા
ઠીક આંકી બતાવી. અમારામાં એક જૈન એસોસિએશન ઓફ ઇડિયા ” નામની સંસ્થા છે, જે પોતાને સમસ્ત હિંદના અને તમામ ફીરકાઓના કાયદેસરના પ્રતિનિધિ તરીકે સરકારને, જાહેર પ્રજાને અને જૈન પ્રજાને અરજ, ભલામણ કે દબાણ કરવાનો હક્ક ધરાવનાર તરીકે જાહેર કરે છે. આ સભાના નિયંતાઓ બુદ્ધિબળની બાબતમાં સૌથી ચડે એવા છે એમ
સ્વીકારવું જ પડશે. પણ હૃદયબળની બાબતમાં સાતડે સાત ! પ્રથમ તે જૈન સમાજે એમને આવી સત્તા આપી નથી – તેમણે એવી સત્તા માંગી ય નહોતી બીજું, એમાં ફક્ત વૈતા-બર મૂર્તિપૂજક જૈન ફીરકા સિવાય બીજા કોઈ ફીરકોના અનુયાયીને દાખલ જ ન કરવો એવો ચેક્સ નિયમ છે તેથી બીજા ત્રણે જૈન ફીરકાઓની વતી તે શું પણ હેમના સંબંધમાં પણ વાત કરવાનો હેમને હક્ક ન હોઈ શકે ખુદ Aવે. સૂ જૈન ફીરકાના પણ પ્રાયઃ એકાદ શહેરના જ–અને તે પણ વિરૂદ્ધ મત ન રજુ કરે તેવા સભ્યોથી જ સંસ્થા બનેલી છે સૌ કોઈ જાણે છે કે હિંદના સમસ્ત જેનોના નામથી બલવા–માંગવા–દેવાને કોઈને કાંઈ પણ હક–લૂલો લંગડે પણ હ–હોય તો તે ચારે ફીરકાની કોન્ફરન્સને જ માત્ર. સૌ કોઈ જાણે છે કે, “એસોસિએશન” તો માત્ર અમુક મુઠ્ઠીભર મુડીવાદીઓનું યંત્ર છે. હેના સભ્યોમાં જે હૃદયબળ જેવી ચીજ હોત તો સઘળા ફીરકાઓ વર્ષો થયાં જે માગણી કરતા રહ્યા છે તે સ્વીકારીને સર્વને માટે પોતાનાં દ્વાર ખુલ્લાં કરત, ચારે ફીરકાઓ વચ્ચેના અને જેન–અરેન વચ્ચેના ઝગડાઓમાં લવાદનુ કામ બજાવતા અને ચારે ફીરકાઓમાં સમાજસુધારણા તથા શિક્ષણપ્રચાર ઝુંડ જોરશોરથી ફરકાવત એનામાં જે હૃદયબળ હોત તો યુવાનને સ્વતંત્ર કામ કરવા બહાર પાડવાની જરૂરે શી પડત? એમનામાં જ જો
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન સબ ધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છુ ' ૧૦૯
હૃદય હેત તે જૈન સમાજમાં ‘રાણુના સાળા ઓ ઘૂસી જ કેમ શક્યા હોત ? હૃદયથી તેઓ વાત કરી જ શકતા હેત તે સાધુઓના ભવાડા થવા જ કેમ પામતી બધા રોગ, પે હમણાં નાડી પરીક્ષા કરી તેમ, બુદ્ધિમા નહિ પણું હૃદયમાં છે અને યુવાને જે આ નાડીચિકિત્સાથી મળતો અનુભવ સદા દષ્ટિ સમક્ષ રાખે તે જ મુડીવાદી કે બુદ્ધિવાદીની જાળમાં ફસાઈ પડતા બચી શકે. '
હં–ત્યમે “એસોસિએશન”ની બાબતમાં કહ્યું કે તે સમસ્ત જૈનસના પ્રતિનિધિ તરીકે સરકારને અરજ કે ભલામણ – પોતાની મરજી મુજબની-કરે છે, તે હારે એવી અરજ કે ભલામણ બીજા ફીરકાઓના લાભ કે અભિપ્રાયને પ્રતિકૂળ હોય લ્હારે તે બીજાઓ સરકારને પિતા તરફની અરજ કે ભલામણ લખવા અને “ઐસેસીએશન”ના ખરા સ્વરૂપની માહિતી આપવા બહાર નહિ પડતા હોય ?
મિ. પાતક—એમ બહાર પડવાની સત્તા તે તે ફીરકાઓની કોન્ફરન્સને જ હોઈ શકે, અને દરેક કોન્ફરન્સ ઑફિસન સુકાન મુડીવાદીના હાથમાં હોય, તથા, મુડીવાદી–મુડીવાદીના પરસ્પરના સંબધ હોય અને છૂટી વ્યક્તિઓ સરકારને લખે છે, હેટા નામવાળા મડળ તરફથી ગયેલા પત્ર પછી, ભાગ્યે જ વજનદાર થઈ પડે વળી હાં સરકારને અનુકૂળ હોય એવી જ કઈ વાત હેતે લખવાની હાય હા સરકાર સંસ્થા ને માન આપશે કે વ્યક્તિને ? સાથે સાથે કહી લેવા દે કે, દેશાભિમાન જેવી ચીજ અમારે હજી હવે શિખવાની છે.
હં–તે હું પૂછવા નહોતા ઈચ્છત જહાં વ્યક્તિત્વ ન ખીલ્ય હાય હાં દેશાભિમાન ન જ હોઈ શકે દેશાભિમાન એ વ્યક્તિત્વ નામક છોડનુ પુષ્પ છે,જેમકે સમષ્ટિ અભિમાન
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
+
જૈન દીક્ષા
૧૧૦
.એ તત્ત્વજ્ઞાન નામક છેડનું પુષ્પ છે. હવે આ વાતને એટલે જ છેાડા. આ બધી વસ્તુસ્થિતિ અમુક માનસ (mentality)માંથી ઉત્પન્ન થવી જ જોઈતી હતી અને થઇ છે. પણ હવે હું એ. ‘ માનસ ’નું કારણ જાણવા માંગું છું:' ઉત્પત્તિનું ક્ષેત્ર અને થ્રીજ કેવું છે, લગ્નસંસ્થા અને પ્રજોત્પત્તિ સંબંધી વ્યવસ્થા કેવી છે તે જાણવા માંગું છું.
મિ, પાતક:——ચાહે શ્રીમત હૈા વા ગરીબ હા, સાધુ હો વા
'
શ્રાવક હા, ગ્રેજ્યુએટ હેા વા પઢ હો—સર્વની બાબતમાં એક વાત
t
સામાન્ય છેઃ સની ઉત્પત્તિ' (જન્મ), સ્થિતિ (જીવતર) અને લય ( મૃત્યુ )માં કાઈ જાતનો ધ્યેય (aim) નથી હોતા અને કાઇ જાતની ચેાજના નથી હોતી. વગર સંકલ્પે જન્મ અપાય છે, વગર ચેચે જેમતેમ જીવતર ખેંચી કઢાય છે, અને ધ્યેય પાછળ મરી ખુટવાને બદલે ખીમારી કે અકસ્માતથી કે સડીસડીને મરણવશ થવાય છે. જીંદગીના ત્રણે મુખ્ય તબક્કામાં અમે કાંઇ ‘કરતા’ નથી,—અમારા પર કાંઇ કર-વામાં આવે છે. અમે જીવતા ( અસ્તિત્વના અશ્વપર સવાર થતા) નથી, પણ અમારે જીવવું પડે છે ( જીવનનું ગાડુ અમારી ગરદન પણ લાધવામાં આવ્યું છે તે વગર ઈચ્છાએ પણ ખેંચવું પડે છે ). અમે સરતા ( મ્હોતને ભેટતા ) નથી, પણ પણ મરણને શરણ. થઇએ છીએ. અમે પરણતા નથી ( અનુકુળ ભાગીદારને શેાધી કુહાડી સ્વેચ્છાથી એક-બીજાતી પાછળ ફરતા નથી), પણુ અમને પરણાવવામાં આવે છે ( સ્ત્રી-પુરૂષનાં માથાં ભટકાવવામાં આવે છે. ) સારી પેઠે સંગ્રહેલી શક્તિ ઉભરાઇ ' 'વાને પરિણામે થતી સ્રજક્રિયા કાંઇ અમે કરતા નથી, પણ રૂપ, વાણી, વસ્ત્ર, એકાત કે હક્ક: આમાંના એકાદ બાહ્ય પદાર્થની પ્રેરણાથી અમે કામની સેવા (કામસેવન) કરીએ
A
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
--
-
જૈન સબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખું છુ ૧૧૧ છીએ અર્થાત જન્મ, જીવન, પરણુ અને મરણ:- ચારે બાબતમાં અમે કર્તા. (subject) નથી, કર્મ (object) છીએ; “મનુષ્ય નથી,જાનવર છીએ; ચેતન નથી જડ 19157 Like material objects we are acted upon,-pulled, pushed, pressed or blown ! અને તેથી જ અમારો બધો વ્યવહાર જડવાદનો વ્યવહાર છે. અમારી લગ્નસંસ્થા જડવાદની સાક્ષાત મૂર્તિ છે, અમારી વ્યાપારસસ્થા જડવાદના પાયા પરની પોલી પણ સુ દર ઇમારત છે, અમારી મિત્રતા–અમારી શત્રુતા –અમારી શેઠાઈ અમારી નોકરી સર્વ જડવાદનાં સતાનરૂપ છે, નહિ કે “ઉચ્ચ શેખના ખાનદાની'ના–દિલની મોજના–ઉંચા આશયના સંતાનરૂપે. '
ધર્મને નામે અમને ધર્મગુરૂઓએ શિખવ્યું છે કે સ્ત્રી એ નરકની ખાણ છે અને જીંદગી એ પાપનું ઘર છે અર્થાત પાપમાંથી અમારી ઉત્પત્તિ અને પાપમાં જ નિરંતર નિવાસઃ
સ્ટ પછી પવિત્ર જન્મ કેવા, પવિત્ર જીવન કેવાં અને પવિત્ર મરણ કેવા! અમે અમારા ધર્મગુરૂઓએ જેવા બનાવ્યા ! તેવા છીએ ! જેણે જીવનને જ પાપ માન્યું તે જીવનને ઉંચે આશય અને યોજના તે આપી શકે જ કેવી રીતે અને ઉંચા આશય અને જનાઃ એ બન્નેની ગેરહાજરીમાં જીવનપ્રવાહ ઉંચે હડવાને બદલે નીચે જ–પાણીને એ સ્વભાવ છે- , પડે એમાં આશ્ચર્ય પણું શું ? એ નીચે પડવું એ જ પતન અથવા પાપ છે, એ જ નર છે; અને તે પાપનું–તમામ જેન કેમની દરેક વ્યક્તિના આખ્યાય જીવનના પાપનું–તથા નરકી જીવનનું–કારણ ધર્મગુરૂઓ છે, કે જેઓએ અમને જીવન એ જ પાપ છે એમ ઠસાવી જીવનને આશય તથા જના
નરક, હા સુખ નથી એવી રિથતિ, હા વ્યવસ્થાને સ્થાને અંધાધુધી છે–પ્રેરિત ગતિ માત્ર છે–એવી દશા.
I
-
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
- જૈન દીક્ષા આપતાં અટકાવ્યા છે અટકાવ્યા છે એટલું જ નહિ પણ ઉપરથી “ હમે અમુક અખાદ્ય ખાવાનું “પાપ” કર્યું, અમુક બલવાનું “પાપ” કર્યુ વગેરે વગેરે ઠપકાના પ્રહાર કરી અમારા જીગરને છેક જ મુડદાલ કરી નાખ્યું છે. ના તેઓ અમને ધર્મ રૂપી ઈથર આપી ઉંચે ચડાવી શક્યા, કે ના તેઓએ . અમને અમારા હિસાબે ને જોખમે થઈ શકે તેવા જીવનપ્રયોગદ્વારા ક્રમશઃ ઉચે ચડવાને સ્વતંત્ર રહેવા દીધા. ખાન–પાન, પઠન–પાઠન, વસ્તૃત્વશ્રવણુ, આય–વ્યય, ક્રિયા–અક્રિયાઃ એવા તમામ અમારા વ્યવહાર પર કાનુનની બેડીઓ નાખતા રહ્યાઃ કઈ વખત ભલા નૈમથી, કેાઈ વખત બુરા નેમથી તે કઈ વખત. માત્ર દેખાદેખીથી કાયદાને વિસ્તાર મનુષ્યના માનસને ગુલામ બનાવે છે એ તે ખુલ્લું સત્ય છે, અને ગુલામની પ્રકૃતિ sneaking છૂપી રીતે ગતિ કરનારી અર્થાત્ પ્રપંચી– તુચ્છ-કીટવત જ બને એ પણ સૌ સહમજી શકે એવી વાત છે. આનું એક જ ફળ હોય: T-ફાં -મચ એવા ત્રણ રાક્ષસોના હાથમાં સોંપાયલ જીવન અર્થાત પરતત્ર, પ્રતિક્ષણ તરફડાટવાળું, depressed જીવન. અને એવું અમારૂ જીવન કરી નાખીને પછી અમને “જૈનો ફલાણી ધાડ કેમ નથી મારતા
અને ફલાણુ પરાક્રમ કેમ નથી કરતા?” એવાં મહેણાં સભળાવવામાં • આવે છે. અમે અમારા સમાજમાં સ્વતંત્ર નથી, ઘરમાં સ્વતંત્ર નથી, ખુદ અંગત જીવનમાં સ્વતંત્ર નથી, અને અમે દેશવાત ની “આશાઓ કરીએ છીએ ! હારે સમાજની મિટિગમા કોઈ અંધાધુધી બાબતમાં બોલવું હશે તો હું પોતે ન બેલતાં બીજા કોઈને આગળ કરીને હેની પાસે બોલાવીશ, કાંઈ લેખ લખવો હશે તે કલ્પિત નામથી લખીશ અને બહાદરી બનાવવા મારી સહીથી લખીશ તો કડવી વાત એવી અફવા છે કે એ અથવા એવો બીજો કોઈ પડદા ગેહવ્યા પછી
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેનો સંબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખું છું " ૧૧૩ જ લખીશ, કેાઈ મિટિંગમાં કે કોઈ સાધુ પાસે જવાની રૂચિ - નહિ હોય તે પણ કોઈ પૂછશે - હારે ખરું કહેવાની કે મૈન સેવવાની હિમતમાં રહેલા જોખમને લીધે કહીશ કે હું જરૂર આવીશ અગર આવવાને ચોક્કસ ઈરાદો રાખું છુ આ બધી માયાજાળ . વ્યક્તિગત સ્વત ત્રતા લૂંટનારાં સામાજિક અને ધાર્મિક બંધારણનું જ પરિણામ નહિ તે બીજુ શું છે ? અમારા શબદ પર–વચન પંર–કરાર પર–કબુલાત પર–સેગડ પર વિશ્વાસ ન જ મુકી શકાય એમ-અમે પિતે શબ્દ બોલતી વખતે જ જાણતા હોઈએ છીએ. અમારી મિત્રતા અર્થ વગરની (without sense)—–ક્વચિત દગાના આશયવાળી—છે. અમારી શSતા પાયા વગરની, કવચિત્ પ્રેરિત, ક્વચિત કલ્પિત અને એકે પક્ષનો સ્વાર્થ સાધી ન શકે એવા પ્રકારની છે. અમારી પ્રવૃત્તિ આશય વગરની, યેજના વગરની, પલટાતા સંજોગોને પહોંચી વળવા માટે કરવા જરૂરના પલટા વગરની, નિશ્ચય બળ (determination) વગરની અને સમય તથા શક્તિ આદિ સાધનની કરકસર વગરની હોય છે અમારી એકાંત. એકાતવગરની, શાન્તિવગરની,. પ્રમત્ત દશાવાળી, આર્ત-રૌદ્ર ધ્યાનની ધાધળ વાળી હોય છે. અમારો આરામ (re-creation) Creative power પાછી મેળવવાને બદલે છતી શક્તિનું છેલ્લું પરમાણુ ગુમાવનાર હોય છે. અમારું બેલડું લખવુ અમારા ઈરાદા પ્રગટ કરનારું નહિ પણ ઈરાદા છૂપાવનારૂ હોય છે. અમારું વાચન પ્રકાશ અને શક્તિ મેળવવા માટેનુ નહિ પણ કઈ ક્ષણિક વૃત્તિને તૃપ્ત કરવા માટેનું કે અમારી ભાષાને એપ ચડાવતાં શિખવા માટેનું હોય છે. અમારી ભક્તિ પ્રાયઃ દભરૂપ, કવચિત અંધશ્રદ્ધાપ્રેરિત, કવચિત કેઈ તાત્કાલિક અસરના ક્ષણિક રંગરૂપ, જરા પણ ઉંડાણું વગરની, વગર ઈરાદાઓ - પણ ભક્તિપાત્રને કલકિત કરનારી અને અમને પિતાને સદા
8.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
જૈન દીક્ષા નિર્બળ કરનારી હોય છે ભક્ત અને ભક્તિપાત્ર, પત્ની અને પતિ, નોકર અને શેઠ, પ્રજા અને શાસક, બે ભાગીદારે કે એ મિત્રો, પ્રમુખ અને સભ્યો, ઉપદેશક અને શ્રોતા, ગ્રાહક - અને દુકાનદાર: આ પ્રત્યેક કંઠના બન્ને પક્ષોના પરસ્પરના દરેક વ્યવહારના પાયામાં ડાકણનો વાસ હોય છે. કુટુમ્બીઓ પ્રત્યેના વર્તન પણ સ્ત્રી અને મચથી જ પ્રેરિત ‘ હોય છે. ફક્ત અમારા પિતા પર દયા કરવાનું અમે શિખ્યા નથી, આકી તમામ પર દયા કરવાનો અમે ઈજારો લીધો છેએટલા ખાતર કે દુનિયા એક વખત અમને દયાસાગર અને પરોપકારી તરીકે ઓળખી લે તે પછી ગમે તેવું વર્તન ચાલ્યું જાય ! પેપર જુઓ, ભાપણ જુઓ, સંસ્થાઓના જાહેર કરવામાં અવેલા આશો જુઓ -વાંચવામાં આવશે તે કરતાં જુદો જ આશય વાસ્તવમાં હશે. લેકેએ “બુરું ઠરાવેલું. કઈ કામ કરવાનું હોય ત્યહારે તેવું કામ ખુલ્લી રીતે કરવાજેટલી હિમત તે દૂર રહી પણ લેએ બુરું નહિ ઠરાવેલું કામ —પણ ખુલ્લી રીતે–કરવામાં ત્રણ ત્રણ બલાઓઃ લજા, શંકા ભય : ની તાબેદારી ખરી જ !—એટલે સુધી કે પોતાને કઈ - ગુરૂના શિષ્ય, કઈ સજ્જનના મિત્ર કે પ્રશંસક, કાઈ લેખક - કે સમાજસેવક તરફ સહાનુભૂતિ ધરાવનાર તરીકે જાહેર કરતાં કે જાહેર થવા દેતાં ય ભય લાગે ! હમારા મહટામાં મોટા માણસને મિસ્ટર’ શબ્દથી બસ થાય, કે જે શબ્દ “હાનામાં ન્હાના માણસને પણ લગાડાતો હોય છે; પરંતુ અમારા તે હાનામાં ન્હાના માણસને ય રા. રા. (રાજ્યમાન્ય, રાજેશ્રી !) અને “શ્રીયુત” “મહાશય પદ વગર ચેન ન પડે, જે કેઅમારા મહટામાં મોટા માણસનો આશય (goal) એક તસુથી વધુ લાબો ભાગ્યે જ હોય છે, =હજાર માઈલનો કે દશ પેઢી જેટલું લાબો તો કેાઈની
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈને સબ ધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખું છું ૧૧૫ તીકી સ્ત્રીની કે બાળકની ય ખરી દયા કરતા કે જાણતા નથી અને છતાં જાનવરે અને જતુઓની દયાના પોકાર ઘડી પણ છોડતા નથી. સ્વાર્થનું સાચું સ્વરૂપ શોધવાની અમને પરવાહ નથી અને પરોપકાર અને મુદ્દો એક પણ અમારા ભાષણ, લખાણ કે વાતચીતમાં ધુસાડયા સિવાય અમને ચેન પડતું નથી - પ્રમાણુ–માત્રા (degree )ને તે અમને ખ્યાલ જ નથી. લોક ગેખનાર, લેક રચનાર અને તત્ત્વજ્ઞાની એ સર્વ અમારે મન વિદ્વાન ! તેમજ અભિપ્રાય આપવો, શાન્ત વિરોધ જણાવો, ક્રિયાત્મક વિરોધ કરો અને નીચે પ્રપચ કરે. એ સર્વ અમારે મન “શટકાર્ય” | ઉપકાર કરી ચૂપ એસનારને અમે “ભેટ” કે “બગલો કહી વખોડીએ અને લૂંટ કરવા ઉપરાંત પિતાને પોપકારી કહેવડાવનારના પગ પૂજીએ!
ટુંકમા, આખું જીવન વિકૃત બનવા પામ્યું છે, અને તે વિકૃત બનવા પામ્યું છે એટલું ય અમે હજી જોઈ શક્યા નથી. અમે un-wanted જમ્યા હતા અને un-necessary જીવીએ છીએ, અથવા પ્રતિક્ષણ મરીએ છીએ.
ઘડીભર અમારું ઉત્પત્તિ સ્થાન જુઓ. હુ કહી ગયો કે પુરૂષજીવન ધ્યેય અને યોજના વગરનું છે, અને હવે કહી લઉં કે સ્ત્રી એ પુરૂષની છાયા ગણાય છે એટલે એના જીવનને તો ધ્યેય કે યોજનાની જરૂર જ કેવી ? પુરૂષના ભઠીઆરા અને નોકર તરીકેની અને વિષયતૃપ્તિની ગરજ સરી એટલે ગોગા નાહ્યા 1 અને એ ક્રિયાઓને પણ સાયન્ટીફીક બનાવવાની દરકાર નહિ. કારણકે એક તો સાધુઓએ એ બધી ક્રિયાઓમાં પાપ” મનાવ્યું છે અને બીજું એ કે વ્યક્તિ તરીકે નહિ પણ ઓળા તરીકે જીવવાના ભાનવાળી વ્યક્તિમાં સાયન્ટીફીક કાર્ય પદ્ધતિને રસ પણ ન જ સંભવે તેથી હેમની વૃત્તિ પરવારવામાં હોય છે, નહિ કે કામને ખીલવવામાં–વિસ્તારવામાં અને તેથી ઉો
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
224
જૈન દીક્ષા
શાખ’ પ્રકટી શકતા નથી, દરેક કરી–પછી તે અભણ હા, ગંગી લા, ખાડખાંપણવાળી તા, નૈતિક નિર્બળતાવાળા હા—તે પરણવું જ પડે છે, અને તે પણ ૧ર થી ૧૬ વર્ષની અંદર અને જીવનપર્યંતના એ કાન્ટ્રાકટના કોન્ટ્રાકટર મરણ પામે તે પણ તેણીએ તર્કના કુટુંબની મિલ્કત તરીકે બાકીની આખી જીંદગી માં જ કુન્ત્યાત રીતે પૂરી કરવી પડે છે, કદાચિત્ સ્ત્રી પહેલી મરણ પામે તા પુરૂષ, ગમે તેટલી વૃદ્ધ ઉમ્મરના પણ બાધ વગર, ફરી પી શકે છે અને ધૃણે ભાગે તા પરી જ છે. કાઈ કાઈ સંતામાં તા તેણીની હયાતીમાં પણ તે બીજી પત્ની કરી શંક છે, સ્ત્રી-પુરુષની સંખ્યા લગભગ સા ૮ છે, છતાં વધુ મૈગ્યતા ધરાવતા યુવાનોના મ્હોટા ભાગ કુંવાગે જ આ છે, કારણૅક ઉમ્મર, આાગ્ય તથા વિદ્યા ત્રત્ર્ય ભાખતની યાતા વગરના કન્યાએને એક યા અનેક વખત ખરીદી શકે છે અને ર્જારા યુવાન વિધવા પારૂં કન્યાન વૈધવ્ય પળાવવામાં આવતું હોય છે. પાતાનાં પગ પર ઉભા રવાનું સામર્થ્ય તથા બાળઉછેરની જોખમદારી અદા કરવાનું સામર્થ્ય મેળવ્યા પહેલાં લગ્નની મૅિવારીથી ખચના રડવું, એટલી સાદી સમજ જારમાં એક પુરૂષ ધરાવતાં હશે, અને ચુન્દનિક્સ ઃ સંતતિ નિયમનના સિદ્ધાન્તા - મજવાની તા લાખમાં પણ એક વ્યક્તિને દરકાર . નથી. વેદામાં પ્રòત્પત્તિ શાસ્ત્ર સમાવવામાં આવ્યું હતું પણ તે વાંથયું એ ના ‘ મિથ્યાત્વ' ગણાય! આ સજોગામાં મેજન્ય કુરકુરીની ભરતી નિરકુશ રીતે થતી રહે છે. એમને પાધવાનાં ય સાધના પૂરતાં નથી તા સારી રીતે પાપવાની વ્યબસ્થાની તા વાત શું કરવી અને સાયન્ટીફીક રીતે ઉછેરવા તથા કાવવાની ના આશો ય શું કરવી ? પણ હું કહી ગયા કે કાઇ પરંતુ નથી, દરેકને પરણાવવામાં આવે છે, અને જેમને ભા
#
•
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
જના સ ખ ધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખુ છું
૧૧૭
'
ગીદારીમાં જોડવામાં આવે. છે તેએ એક બીજાની પ્રકૃતિ કે જીવનધ્યેયને અનુરૂપ છે કે કેમ અગર થઇ શકશે કે કેમ તે બખતની ‘કાળજી કરવાની સગવડતા જ અભાવ છે, કારણ કે પેટાજ્ઞાતિઓ ... અને પ્રાન્તભેદાને લીધે તેમજ સ્થિતિભે અને ધર્મભેદાને લીધે કન્યાવ્યવહારનું ક્ષેત્ર બહુ જ સમુચિત હાય છે. હવે આ જેમતેમ ભેટાડવામાં આવેલાં ખીનઅનુભવી પાત્રા સયુક્ત કુટુંબના ક્લેષમય વાતાવરણમાં વિવાહિત જીદગી શરૂ કરે છે અસુખાકારીભર્યું ગામ, એવુ જ ધર, - એવી -જં ઘર અને ગામની વ્યવસ્થા, સત્ત્વ વગરના અનિયમિત ખારક, મહુધા જીંદગીની જરૂરીઆતે પુરતી આવકનાં પણ રાદા આ અને આવા અનેક ખીજા સંજોગે વચ્ચે એક પછી એક સતતિ પેદા થતી હાય ! આ તે પ્રજોત્પત્તિ કે કીટેાત્પત્તિ ? ૐ અને પછી આ સતાના વ્યાપારમાં ધકેલાય કે વકીલાતમાં ધકેલાય, સેવકપદમા -ધકકેલાય કે સાધુપણામાં ધકેલાય 1 બધુ “ ધકેલાવુ ’ છે, અંદરના શાખથી, ‘ બનવું ' નથી આ વકીલ કે વ્યાપારી કે સાધુ જન્મના સંસ્કારની અને જન્મ પછીના ચાલુ વાતાવરણની અસરાને–માત્ર વાંચન વડે જ-નિર્મૂળ કરી તદ્દન ભિન્ન માનસ ધરાવતા કેવી રીતે ખની જતા હશે. તે ન સ્હેમજાય એવા કાયડા છે “ અધ્યાસ 'ને—રેગગ્રસ્ત માનસની આબદલવા કેટલા બધા લાંખા કાળના
*
+
P
*
>
5
તાને
અભ્યાસ
( discipline)ની જરૂર પડે છે, અને કેટલી ઊંડી તથા
સતત વિચારણાની જરૂર પડે છે.એ તે એક વિચારક જ કલ્પી શકે. દુઃખગર્ભિત નહિ પણ જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યરૂપી
ચેાગ્યતા વગર સાધુ ન જ બની શકાય એટલી હદની ઉંચી શરતે સાધુ પાસેથી માંગવાના હમણાં પવન ચાલ્યા છે, પણ વ્યાપારી કે વકીલ બનનાર માટે કાંણું, ‘ ધારણ ' હાવુ જોઈએ કે ક્રમ મેં તેા સવાલ જ કાઈ કરતુ નથી. સાધુ હા કહે કે ના કહે,
1
も
4
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
જૈન દીક્ષા પણ સમાજનું અંગ તો તે છે જ, અને વ્યાપારી તથા વકીલ પણું સમાજનાં અંગ છે. દરેક અંગ પિતાના સડાથી આખા સમાજના જીવનને જોખમાવી શકે છે, દરેક અંગ પિતાના આરોગ્યથી આખા સમાજશરીરને વિકાસ તથા આનદ આપી શકે છે. સાંકડા કે રોગી હદયવાળા વકીલ કે વ્યાપારી. એવા સાધુથી ઓછા ભય કર ન થઈ પડે. એક પ્રખ્યાત ધારાશાસ્ત્રીએ પોતે–મિ. ઈનવેરાઈટીએ–વકીલ વર્ગ - સબધમાં ઈસાર કરતાં કીડા'ની ઉપમા આપવાનું દુરસ્ત ધાર્યું હતુંતે જે કે મિ. ઇનવેરાઈટી જેવા કેટલાએ દેવ પણ હશે જ. એ સાધુવકીલના ઉદ્દગાર કમમાં કમ એટલું તે સૂચવે છે કે વકીલાતમાં માત્ર બુદ્ધિનું જ કામ પડે છે એવી માન્યતા પ્રચલિત છે તે. ખોટી છે અને હદયવગરનો વકીલ જનતાને શાપ રૂપ જ થઈ પડે બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો જ્ઞાનગર્ભિત વિરાગ ( Selflessness os resulting from rationality ) ધારાશાસ્ત્રી પાસેથી માંગવાને સાધુતાને એટલે જ હકક હોવા જોઈએ કે જેટલે હક્ક વકીલ કે ભણેલાઓ સાધુ પાસેથી જ્ઞાનગર્ભિત વિરાગ માગવાનો કરે છે. અને વ્યાપારી પણ હદય વગરનો હોય તો આખા દેશના વ્યાપારને નાશ કરનાર થવા ઉપરાંત લાગતાવળગતાઓનાં નાણુને પણ લૂટારે જ બને. સાધુ પાસેથી તો વિરાગ તેમજ જ્ઞાન અને માંગવાને હક્ક કરાય છે, પણ સેકડે ૮૦ ટકા જેટલા વ્યાપારીઓ વ્યાપાર વિષયક જ્ઞાન ધરાવતા નથી અને હદયના ગુણ બાબતમાં તે ન બેલાય તે જ ઠીક છે. પદ્ધતિસરનો પ્રમાણિક અને આબાદ વ્યાપાર ધરાવતી વ્યક્તિ એકાદ ટકા હોય તે હિંદનું . નશીબ ! બાકી તે ધ ધામાં “ધકેલાયલા એ જેમતેમ ગાડી હાંયે રાખતા હોય છે મહેટાં નુક્સાન આવે ત્યવ્હારે એકાદ ગાડી કે મેટર ખરીદવાથી અને એકાદ નવી શાખા
-
-
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સંબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખું છું. ૧૧૯
લેવાથી તથા મોટી જાહેરખબરે પેપરમાં આપવાથી કૃત્રિમ આબાદીનું પ્રદર્શન થઈ શકે છે અને ઉભા કરેલા લકમતથી લેને પણ મળી શકે છે. આ જાતના વેપલા” આખા દેશને અને ખાસ કરીને ધીરધાર કરનારાઓ તથા ખરીદ કરનારાઓને ભયરૂપ નથી એમ કહેવાની કોઈ હિમતે ધરી શકશે? છતાં પેપરમાં શું કે પુસ્તકમાં, શું, ભાષણમાં શું કે સાધુના વ્યાખ્યાનમાં શું, સરકારના મુખેથી શું કે પ્રજાના મુખેથી શું, વ્યાપારી વર્ગની છાતી ફુલાવનારા જ શબ્દ નીકળતા રહે છે અને વ્યાપારીપણાને “મહોડે ચડાવેલા” બાળક - માફક વધુ ને વધુ “બગાડવા માં આવે છે “સમાજ' શરીરના સાધુવર્ગ અને ગૃહસ્થ વર્ગ એવા બે કલ્પિત ભાગલા પાડવામાં આવે છે અને પછી બન્ને અંગોની, જોખમદારીઓ એકલા સાધુ વર્ગને માથે ધકેલી દેવામાં આવે છે–એમ કહીને કે સાધુઓનું તેમજ ગૃહસ્થવર્ગનું પતન ફક્ત સાધુવર્ગને જે અભારી છે. અને તે જ વખતે, ગૃહસ્થ વેગે તે પિતાની . મેળે પણ સુધરવું નથી અને સાધુના હાથે પણ સુધરવું નથી અને બહારનાઓના હાથે પણ સુધરવું નથી ! '
હું અને, મિ. પાતક, આ જાતને સમાજમાં જ પરણવું અને સમાજના સભ્ય હરકોઈ ભોગ બન્યા રહેવાની ચિંતા કરવી એ નવી પ્રજાને હિતકર–કે સહ્ય પણ—લાગે છે ? જે મંઅરશીપથી હિત એક પણ નથી અને અહિત સર્વ પ્રકારનાં અને સર્વ દિશામાં છે અને ઉપરથી ક્યારે અને કયા બેટા આપના ભોગ બની દડાવું નહિ પડે એ બાબતની પણ ખાત્રી નથી–એ મેમ્બરશીપને જ્ઞાનામિત ધિરજ માથી ધીમે રહીને–ગરબડ વગર–શાતિપૂર્વક પૂર્વક જમીન પર મૂકી દઈ કુદરતી માનવસૃષ્ટિ રૂપ સમાજના સ્વય બુદ્ધ મેમ્બર થવું એ વધારે ડહાપણભર્યું નથી શું હમારી “સાદી હમજને
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
જૈન દીક્ષા
નથી લાગતું કે એ જ ખરૂં જેનપણું છે? માત્ર પિતાના જ હિતની દષ્ટિએ નહિ પણ જેને હમે હમણું “જેનસમાજ’ - માનો છે હેના પિતાના હિત ખાતર પણ—હેમાંની વ્યક્તિઓના વિકાસ ખાતર પણ—હમને એ અનિવાર્ય નથી લાગતુ , કે વિવેકી વ્યક્તિઓએ કંઈ પણ જાતના વાડામાં ન રહેતાં • વિશ્વવ્યાપી મનુષ્યસમાજના સભ્ય બની પિતામાં સ્વાતંત્ર્ય ,
અને સુગંધ અને બળ ખીલવવાં અને પછી એ શક્તિઓ વડે ? ' –એ જયવતી શક્તિઓ વડે–એ વિશિષા કે જૈનત્વ , વડે–નવા સ્વાભાવિક જેનો બનાવવા 2...જે મહેતાજી માર્યા
વગર જ ભણવો હોય તે પ્રશંસવા યોગ્ય છે, જે, મારીને - પણ ભણાવતો હોય તે સહન કરી લેવા યોગ્ય છે, જે , મારતોય નથી અને ભણાવતો ય નથી તે છોડવા યોગ્ય છે – પણ જે ભણાવતો નથી છતાં મારે છે–અને માર્યા કરે છે– મહેતા કરતા તે દુશ્મન પણ સારો અને તેને તો માત્ર છોડવાથી જર્ન ચલાવતાં કોઈ પણ જગાએ મહેતાગિરિ કરતા - અટકાવી વિદ્યાર્થી તરીકે શિખવા જવાની ફરજ પાડયે જ
- 2કો.
મિ, પાત–આપનું કહેવું તદન સાચું છે. અને આ હિસાબે તે નવી પ્રજા અથવા યુવાન વર્ગ હામે, હેં કદાપિ કલ્પના નહોતી કરી એટલું વિશાળ અને એટલુ કઠીન કાર્ય ક્ષેત્ર પડયું છે, અને એ કાર્ય છે પણ એવા પ્રકારનું કે જેને 2444144112Hi Spirit of "Religion 4321 Codelપ્રગટયા વગર રહે જ નહિ. મોટામાં મોટી મુશ્કેલી આજના , યુવાનોને દેખાવા સંભવ હોય તો તે ખાંડીબોબડી પણ લગ્નની સગવડને હરકત પહાચે એ એક જ પણ જરા વધુ વિચાર કરતાં એ ભય પણ ખોટો જ દેખાશે. પરણવું એ હકક અને કુવારા રહેવું એ અપવાદ : એવુ જે માને છે તે જ અસ્વી
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સબધી સામાન્ય જ્ઞાન મેળવવાનું ચાલુ રાખું છું ૧૨૧ ભાવિક અને રોગીષ્ટ છે, ચુપ-અમેરિકામાં હજારો માણસ, આખી જીદગી સુધી–અને ધર્મ કે પુણ્ય કે “પવિત્રતા ના ઘમંડ વગર–કુવારા નથી રહેતા શું? ” ... .
હ. અને તે પણ છતી તાકાદે ! કહો કે તકાદવાળે જ કુવારે રહી શકે, નબળાનું મનોબળ પણ નબળુ જ હોય. અને એક વાત વધુ . સુધારક અને વિચારકને તો પરણવા સમાન હોટું “પાપ” નથી, પતન નથી, અગવડ નથી; કારણ કે તેઓ પાસે ચેક્સ મિશન છે કે જે એક સ્ત્રી જેટલુ ઈર્ષાળુ (jealous) છે. સ્ત્રી પિતાનો પતિ બીજી તરફ ધ્યાન આપે તે સહન કરી શકતી નથી, તેમ મિશન પણ મિશનરીનું ધ્યાન કે શકિત કે સમય બીજી કોઈ પ્રવૃત્તિ પર જાય તે રીસાઈ જાય છે. –વખતે “વંઠી” પણ જાય છે ! એટલા જ માટે તે દરેક ધર્મસ્થાપકે ધર્મગુરૂ માટે ફરજ્યાત બ્રહ્મચર્યાશ્રમ ઠરાવવાની જરૂર જોઈ હતી. હુ જે વિચારકો તથા સુધાર માટેના બ્રહ્મચર્યનુ કહુ છુ તે તો મરજ્યાત છે અને વ્હારે પણ અંદરની ઈચ્છા પરણવાની થાય હારે તે મરક્યાત લગ્ન–ખુલ્લી રીતે, શરમાયા વગર અને પ્રમાણિકપણે—કરી શકે છે હેને માટે આખી સ્ત્રીસૃષ્ટિ ખુલ્લી છે અને “બહુરત્ન વસુન્ધરા માં યોગ્ય પુરૂષને નિરાશ ભાગ્યે જ થવું પડતું હોય છે. તેમ છતાં ધારો કે કઈકેઈને - નિરાશ થવા જેવું પણ બને, તો ય શું? જીદગીમાં–
જનતાના જુના ચીલે ચાલતાં પણ—કહાં અનેક નિરાશાઓ નથી વેઠી - લેવી પડતી અને હવે છેલ્લી વાતઃ “વેઠી લેવાની શકિત એ જ વિચારકનું વિચારપણું - તથા સુધારકનું સુધારપણુ-જેમ ઉંચા ટેસ્ટ તેમ વેઠવાનું વધારે;
જેમ ની ટેસ્ટ તેમ વધુ સહેલુ જીવન .......સુધારક અને વિચારક કાંઈ ખાબોચીઆમાં રહેનારા ન હોય, એ તો
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
જૈન દીક્ષા સમુદ્રમાં વસનારા હૈયે–અને સમુદ્રમાં રહેનારને મગરમચ્છાથી ડરવુ જેમ ન પાલવે તેમ આ વર્ગની વ્યકિતઓને જીવનના સ કટોથી ડરવું ન પાલવવું જોઈએ. '
મિ પાત-આપની સમુદ્ર સંબધી વાતે મને યાદ કરાવ્યું, મિ. શૈ ! કે મારા એક સ્નેહીએ હમણાં જ ખરીદેલી સુંદર સ્ટીમ લૈન્ય કાલના આખા દિવસ માટે આપની સેવામાં મૂકવાની ઈચ્છા બતાવી છે કાલનો પ્રોગ્રામ સમુદ્રમાં જ ગાળવાને રાખી શકાય તેમ હોય તો એવો જવાબ મ્હારા મિત્રને આપવા અને બીજી ઘટતી વ્યવસ્થા કરવા મ્હારે હમણાં જ ઉપડી જવું જોઈએ. - મિ. પાતકનો આભાર માની તથા હેના મિત્રને હારી આભારની લાગણી પ્રદર્શિત કરવાનું કહી આજની વાતચીત સમાપ્ત કરી મિ પાતક હેના મિત્રના ઘર તરફ ગયે એને હું ટેકરી પરથી સૂર્યાસ્તન દર્ય જેવા રોકાયે.
. મહાન વ્યક્તિઓ, મહાન સંસ્થાઓ અને મહાન ઘટના. એના પતન પણ પ્રેરણાત્મક હોય છે !
તેઓ પડે છે –પણ સડતા નથી. • એમનું પડવું ય કીર્તિમ ત (glorious) હોય છે અને પડ્યા પછી કેટલો ય સમય એમને ગળનાર દિશા પણ પૃથ્વીને પ્રકાશદાન કરવા ચૂકતી નથી '
- એ પ્રતાપી સૂર્યનું પતન જોવાની નિલજતા મોટે • એક દિવસ હચે પ્રાયશ્ચિત્ત લઈશ એક દિવસ શું કરવા ?
કાલે જ કાલે હું અનશન–fastપાળીશ કે જેથી કિમતીમાં કિમતી વિચારમૌતિક સમુદ્ર પાસેથી મેળવી શકું. મોટા પેટવાળા રત્નાકર પાસે જવું અને ખાલી હાથે પાછા ફરવું એ તે મૂખને જ પાલવે
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૫ મું. “વફા નું સ્થાન અને અર્થ મહેને જડે છે. 1 ભાત થતાં જ મિ. પાતક હારા નિવાસમાં આવી
- પહોંચે. બ્રેકફાસ્ટનો હુકમ કરી અમે બને છજામાં જઈ બેઠા, હાથી સમુદ્રને વ્યુઝ દેખાતા હતા.
હેં હેને બ્રેકફાસ્ટ ચલાવવા કહ્યું. “ “ અને આપ તેણે અજાયબીથી પૂછ્યું. .
આ પ્રકરણ તમામ ધર્મોની ચાવી રૂપ છે. જીવનમાં ધર્મને ઉપયોગ શું છે અને મનુષ્યસમાજમાં ધર્મશાસનનું સ્થાન કહાં છે તે આમાં બતાવી આપ્યું છે. નવી ધર્મસ્થાપના કેમ થાય, ધર્મની વિકૃતિ કેમ થાય અને ધર્મ સસ્થાને નાશ કેમ થાચએ પણ બતાવ્યું છે. મનુષ્યના માનસનું સ્વરૂપ, એનું શુદ્ધિકરણ અને વિકાસ કેમ થાય તે બાબતના ઇલાજ બતાવ્યા છે. ધાર્મિક ક્રિયાઓ અને માન્યતાઓનાં વ્યવહારૂ રહસ્ય બતાવ્યાં છે. જૈનશાસન, સાધુ, શ્રાવકનું કાર્યક્ષેત્ર વિશ્વદૃષ્ટિએ સમજાવ્યું છે. સ્વર્ગ, નરક અને મુક્તિ અહી હેવાનું સાબીત કર્યું છે.. *
+ અલ્પાહાર, હવારને નાસ્ત. * દૃશ્ય, દેખાવ '
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪.
જેન દીક્ષા
-
-
-
2 આજ
હને આજે ફાસ્ટ છે, મિ., પાતક !” મોં ઉત્તરે, આ .
મિ. પાતક વિચારમાં પડી ગયેલે દેખાયો. અલ્પાહારની શરૂઆત કરવાને તે નાખુશ દેખાતો હતો.
કેમ ? કાંઈ તબીઅત ઠીક નથી ?” “થેન્ક યુ મિ શે! સાજેતાજો છું.” “ હારે શું હમને પણ આજે ફાસ્ટ છે. - “જી ના; આજે કાંઈ અમારે તહેવારને દિવસ મથી”
પેટમાં અજીર્ણ મુદલ ન હોય તે છતાં ય ચેસ દિવસની ખાતર ફાસ્ટ કરવો એને હેમે “તહેવાર” કહે છે ?
છે તે એમ જ, મિ. શે' પણ એ સાર્વજનિક રિવાજ છે અને તેનું પાલન કરવાથી કાંઈ નુક્સાન નથી.”
નુકસાન કેમ નહિ ? મિ. પાતક ! જનતાના પ્રવાહમાં ખેંચાવાની હા કહેવાથી વ્યક્તિનું વ્યક્તિત્વક અર્થાત
*ઉપવાસ, અનશન, “વાદિતા,–“સભ્યતર તપ અથવા * પુરૂષાર્થ ' નો પૂલ દેહપરને પડઘો.
* Individuality, Personality. 2415H! Byffudiniy સક્રિયતામાં આવવા “માટે ગતિશીલ બનવા માટેબે પ્રકારની મશીનરીને ઉપયોગ કરે છે. એક સૂક્ષ્મ અને બીજી સ્કૂલઅથવા એક આભ્ય તર અને બીજી બાહ્ય. આત્યંતર કે સૂક્ષ્મ. મશીનરી એ જ -
અંત:કરણ” અથવા અંદરનાં કરણ (agents). અત:કરણનું સ્વરૂપ બરાબર રહમજાવવા ખાતર હિદી તત્ત્વવેત્તાઓએ એના ચાર ભાગ ક૯યા છે: મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને “અહ”કાર અથવા “અહ” એવું - ભાન. એ અહંકાર એ જ “વ્યક્તિત્વ” જેમાં ચારિત્રબળ રહેલ છે. એ જ Personality. ધૂલ અથવા બાધ મશીનરીમાં પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિો અને પાંચ કર્મેન્દ્રિયોને સમાવેશ થાય છે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
]
s
જૈન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ હુંને ‘જડે' છે
-૧૨૫
સ્વતંત્ર ઇચ્છાખળ ખાતુ નથી શું ? આજે આ ન્હાની દેખાતી ખાખતમાં તે કાલે તે ન્હાતી દેખાતી બાબતમાં “એમ વખતેવખત એ પ્રવાહમાં પેાતાને ખેચાવા દેવાથી ધીમેધીમે વ્યક્તિત્વ લૂટાઇ જાય છે અને જનતા (masses) રૂપ ખની જવાય છે. જનતા એટલે કાચી માટી માટીને ગાળે, કરી ધૂપમાં સૂકવ્યા ખુદ જો એને નદીના પ્રવાહમાં ટૂંકા તા ધીમેધીમે તે માટી રૂપ જ ખૂની જશે, અને પીગળી જશે,ગાળા નહિ રહેવા પામે. બીજુ પણ નુકસાન છે, મિ પાતક ! જરૂરીઆત વગર ખાવું તેમજ જરૂરીઆત વગર ફાસ્ટ કરવેા એ બન્ને, એકસરખી રીતે, શરીરની ગઝુમેન્ટને અવ્યવસ્થિત કરી નાખે છે, અને એમ થતાં-માનસિક ગવ્હેમન્ટ+ પણ ડાહેાળાઇ જાય
·
+
·
છે
વસ્તુ વસ્તુના ધર્મ ખજાન્યે જ જાય છે, આપણી ઇચ્છા કે આશયની દરકાર કર્યા વગર જ ?
史
“ ત્યારે આપને શું અછ છે કે જેથી ઉપવાસ કરવાનુ
ઠીક. વિચાર્યું ?”
cr
હું સારી પેઠે છું, મિ પાતક! પણ આજે મ્હારે ઘણું સાંભળવું× છે, ખેલવું છે, વિચારવું છે. ઉગ્ર માનસિક
* ગન્હે મેન્ટ=સરકાર ચવસ્થા શાસન. શરીરની ગર્હ - મેન્ટનું વ્યવસ્થિત પણ=કુદકા મારતી તનદુરસ્તી.
-
- + માનસિક ગજુમેન્ટ અતઃકરણ: મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત, અહ કારની સુવ્યવસ્થા, Harmony જેને જ દરેક ધર્મ શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં ‘માક્ષ’, નામ આપ્યુ છે. ૦ સાભળવું શ્રવણ કલાને ઉāાગ કરવા. ખીજી કલામે માફક, સાંભળવું એ પણ કલા છે. પેાતાના આત્માને -જાગતા રાખીને અને પેાતાના ભાવાને સૂવાડી દઇને, બીજાના ભાવાને આક
=
વા' રૂપ ક્રિયા (action) કરવી એનુ નામ ‘સાભળવુંŕ' એ ક્રિયાશીલતા છે, જો કે હલકા પ્રકારની. પણ જેએ આટલીય ક્રિયાશીલતા ધરાવતા નથી, જે પેાતાના ભાવેશને દાખી શકતા નથી, તેએ તે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
જિન દીક્ષા ક્રિયા કરવાની હોય ત્યારે ભોજનથી બચવું એ સ્વાભાવિક જરૂરીઆત છે કે જેથી ભોજન પચાવવામાં ખર્ચવી પડતી શક્તિ માનસિક ક્રિયા માટે ફજિલ પાડી શકાય એ જ કારણસર વળી અખંડ માનસિક કાર્ય કરનારાઓ–લેખકે અને વિચારકે–પરણવાનું પસંદ કરતા નથી. અગર પરણે છે તો ઘણું જ મિતવ્યયી જીવન જીવવાની કાળજી રાખે છે. એ એક જ વીર્યને ખજાનો છે કે જે વડે ચાહે તો પાચનક્રિયા કરે, મજુરી કરે, વાણવ્યાપાર કરે, પ્રજોત્પત્તિ× કરો યા લેખનમનન–ધ્યાનાદિ માનસિક સ્વજનકાર્ય કરે અને શારીરિક પ્રવૃત્તિ કરતાં માનસિક પ્રવૃત્તિ વધુ વ્યય માંગે છે.”
સબુર કરે, મિ શા! મહને મનન કરવા દો મહે જોયું કે આપે કેઈ ધર્મસંસ્થાના સ્વીકાર વગર, કેાઈ ગુરૂના ઉપદેશ વગર અને કઈ શાસ્ત્રને માથે હડાવ્યા વગર, ઉપવાસ કર્યો છે. હું એ પણ જોઉં છું કે, જે આપે ઉપવાસ ન કર્યો masses ( જનતા ) છે, હજી “શ્રાવક” પણ બન્યા નથી. જેઓ શ્રવણકળા ધરાવે છે તેઓ સાંભળેલી અનેક ટીટી વાતને એક આખા શરીર તરીકે જોડીને પછી જએ આખા શરીર પર જ-મનન ક્રિયા કરે છે.
* frugal, કરકસરવાળ. વ્યય–ખર્ચ..
* Creating beyond ones self; પોતે જે જમીનમાં ઉગ્યો તે કરતા વધુ ઉચી જમીન શેખીને અને પોતે જે વીર્યથી બન્યો તે કરતાં વધુ તાકાદવાળું વીર્ય પોતાના પ્રકટાવીને પછી તે બે સગે વડે પિતાથી વધુ જ્ઞાનક્રિયાશકિતવાળી વ્યકિત ઉપજાવવી એ પ્રજોત્પત્તિ કાર્ય -બાકી બધું વ્યભિચાર કાર્ય. એ જ નિયમ, ગુરૂ-શિષ્યને લાગુ પડે. ગુરૂપશુ કરવું એટલે શિષ્ય પર પોતાની શકિતને ગૂચ કરી હેને પિતાથી ચહડીઆતા વિકાસવાળો બનાવતે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
<
જૈન શાસનનું સ્થાન અને અય મ્હને ‘જરે’ છે
૧૨૭
C
હાત અને તે છતાં સખ્ત માનસિક શ્રમ સેવ્યેા હાત તેા માનસિક કાર્ય કરતી વખતે થે ધણુ પણ જાય+ રહેવા પામ્યુ હાત, પુરતી · જાગૃતિ ' ન રહેત, અને તેથી શ્રવણ કે મનન કે વકતૃત્વ એક ક્રિયા પ્રકાશમય ન થવા પામત, અને માનસિક કાર્યને અ ંતે depression ( ખિન્નતા ) થવાથી એ સ્થિતિ • મ્હાં સુધી ચાલુ રહેત ત્યાં સુધી સ્વાભાવિક આનંદ ખાઈ જાત અને એવે વખતે જે કાંઇ અનિવાર્યંત્ર કામ કરવું પડત તે સ્વાભાવિક ઉત્સાહ અને આન નુ ક્રૂરજંદ નહિ પણ ‘વે' રૂપ થવા પામત. તે કાઇ અંદરના પ્રકાશ અને શક્તિના સ્વાભાવિક ઉદ્દગાર ’ (expression of Light and Energy within) zu ન હોત. ખીજા શબ્દોમા, તે વખતનું આપનું પ્રત્યેક કાર્ય શક્તિનુ નહિં પણ અશક્તિનું સંતાન હૈાત અને તેથી આપને કે ખીજા કાઈને એક યા બીજા પ્રકારની હાની જ પહેાંચત આ બધાં પતનરૂપ પરિણામેાને રોકવા ઉપવાસ
+ જાડચ=dullness, જૈનશાસ્ત્રોમા જેને ‘ પ્રમાદ ’ કહે છે તે, આત્માના ‘ઉપચાગ’ વગરની મને દશા, want of ATTENTION', જૈનશાસ્ત્રોમા ‘ચતના’ (જયણા) શબ્દથી જે સ્થિતિ સૂચવવા ઇચ્છયુ છે તે સ્થિતિ એ જ ATTENTION, ‘ ઉપયોગ, ’ અપ્રમત્ત માનસ, vigilence, સાવધાન દશા.
.
t
* Harmony of the internal organs, that is, of Thought & Feeling; absence of s ruggle within, that is Natural State of Mind, which is neither
plesure nor pain
-
× કર્યાં વગર ચાલે જ નહિ એવું.
ૐ ક્રૂરજ ૬, સંતાન, ફલ, પરિણામ, result, creation,
action.
૦ પતન, પડવાપણ, ત.કરણુની શાન્તિ અથવા harmonyવાળી સ્થિતિથી નીચે જવાપણું.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
1 • જેન, દીક્ષા
૧૨૮
એ જ જ્ઞાન
પ્રતાપે આપ ઉ
. અને એ
-
1
1
કરી લેવાનું આપને સૂઝયું એ એક વાત, અને જે સૂઝયું” , તે વર્તનમાં મૂકી ઉપવાસ કર્યો એ બીજી વાત એ સૂઝવું”,
એ જ “જ્ઞાન” અને એ “કરવું” એ જ “જિયા', અને એ જ્ઞાન તથા ક્રિયાના પ્રતાપે આપ ઉક્ત આત્મહત્યાથી બચી આનંદમય સ્વભાવમાં કાયમ રહ્યા એ જ “મા”. અને એ જ અમારાં જેનશામાંના “જ્ઞાનનિયાભ્યામ્ મોક્ષ.* એવા સૂત્રને આશય આપને જે કુદરત અને જીવનનું-એટલે કે પદાર્થોનું અને માનસનું–જ્ઞાન ન હોત અને એ જ્ઞાનથી - સૂઝતી ક્રિયા કેઈના દબાણ કે હુકમ વગર પોતે પિતા પાસે
કરાવવા જેટલું વ્યક્તિત્વ ન હોત. તે આપ “વેઠમાં ગબડી, પડા હેત, કે જે સ્થિતિમાં આપને “આમ કરે” અને “આમ ન કરે” એવાં સૂત્રની તેમજ એ સૂત્રનો આપની પાસે અમલ કરાવવા માટે આકર્ષણ, લાલચ, ભય, શરમ વગેરે
શો વડે ફરજ પાડનાર વ્યક્તિની જરૂર પડત ‘સૂ”. , અથવા વિધિ–નિષેધ + અને વિધિનિષેધનો અમલ કરાવી
યથેષ્ટ પરિણામ ઉપજાવતાં સુધી ચોકીદારી કરનાર બાહ્ય સત્તા ( external agency). એ બે આમની જરૂરીઆ-- (needs) બનત. અર્થાત્ આપને ધર્મશાસ્ત્ર અને ધર્મગુરૂ એ બેથી બનેલા સામ્રાજ્યમાં વસવું પડત. એ સામ્રાજ્યમાં વસવાની જરૂરીઆત (need) લાગી એ જ “શ્રાવક પણુને પ્રારંભ. “શ્રાવક તરીકે આપના ઉપર બહારથી જ્ઞાનચિભ્યામ્મા એ સૂત્ર પ્રક્ષેપવામાં આવત, કે જેને
આપ એક સંતાન ઈચ્છતી યુવતીની ગરજથી ઝીલીને પિતાના ચિત્તમાં ધારણ કરી પિતાના માંસ અર્થાત અનુભવથી
+ અમુક કરે એવી આજ્ઞા એ “વિધિ, અમુક કરતા બચો એવી આશા એ “નિષેધ.” .
* તત્ત્વજ્ઞાન પરિભાષામા માસ’ શબ્દ “અનુભવ”ના અથ માં
-
-
--
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહને-જડે છે -
૧૨૯ પિષત વિસ્તારત અને હથી તે હારે પરિપકવરૂપે બહાર -પડત- હારે હેનું સ્વરૂપ કાંઈ ઓર જ જોવામાં આવત. તે વખતે આપ જ્ઞાન શબ્દને અંતઃકરણમાંની જ્ઞાનશક્તિ, નહિ કે કઈ શાસ્ત્ર કે સિદ્ધાંતનું જાણપણું એ રૂપમાં જુઅત અને ક્રિયા શબ્દને પણ અંત:કરણની ક્રિયા-life force–ના રૂપમાં જુઅત. એટલે કે શાસ્ત્ર અને ગુરૂ આપનામાં જ્ઞાનક્રિયા શક્તિ પ્રકટાવીને–“વ્યક્તિત્વ” પ્રકટાવીને–પોતે અદશ્ય થાત ” - હારે, પ્રથમ તો, કોઈ પણ ધર્મસંસ્થા એ મનુષ્યની જ
બનાવટ છે, અલબત અનુભવી મનુષ્યની તથા બનાવટ પણ - શુભ આશયવાળી –કહે કે કલા (Art). બીજુ, ધર્મસંસ્થા એ વ્યક્તિત્વ વગરના મનુષ્યોની જરૂરીઆત (need) છે, અને તે સાથે જ તે તે વર્ગની તાલીમ (discipline). પણ છે...ત્રીજું, ધર્મ સસ્થા તમામ જનતા ( masses ) માટે નહિ પણ જનતા પૈકીના જેઓને જીવનના ડંખ લાગ્યા . હોય અને એ ડંખના આષધની ગરજ જેમનામા જાગી હોય તેવાઓ, જેને હમે “શ્રાવકશ્રેણિ” કહે છે અને બીજાઓ - ‘મુમુક્ષુ શ્રેણિ” કહે છે તે શ્રેણિના માણસો માટે જ ઉપયોગી છે ...ચોથુ, ધર્મસંસ્થાએ બે કાર્યો બજાવવાનાં હેયઃ માનસ તથા માનસ જેના સગમાં આવે છે તે જગતના પદાર્થો એ બન્નેનું જ્ઞાન (Psychology અને Science) આપી શ્રોતાની
વપરાય છે “સગાળશા શેઠ (સુકા શ્રેષ્ટિ, સ્વસતુષ્ઠ અથવા ભરપુર મનુષ્ય, તત્વવેત્તા ) પાસે સાધુએ “માસ” માગ્યું છે હા પણ સ્વાનુભવ માત્ર પૂછયો છે, શાસ્ત્રો કે સાધુઓ પાસેથી સાભળેલી વાત નહિ.
જ માનસ, Mind, અંતકરણ કે જેમાં મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત, અહ કારનો સમાવેશ થાય છે -
9
-
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને દીક્ષા
૧૩૦
અંદરની જ્ઞાનશક્તિ જગાડી આપવી, અને ધાર્મિક ક્રિયાકાંડ દ્વારા શ્રોતાની અંદર ક્રિયાશક્તિ જગાડી આપવી. અને એ રીતે એને “વ્યક્તિ” બનાવી આપવી...પાંચમું, ધર્મસંસ્થાએ જે પરિણામ ઉપજાવવાની જોખમદારી લીધી છે તે પરિણામ ઉપજાવવા માટેનાં એનાં સાધન–પ્રેરિત જ્ઞાન અને પ્રેરિત ક્રિયાએવી જાતને છે કે એ સાધન ઉમેદવારને અર્થાત “દર્દીને આપીને સાધુ દૂર થાય તો–અવારનવાર નિયમિત રીતે પરિણામે તપાસવાની કાળજી. ન.કરે તે પ્રેરિતજ્ઞાન જ્ઞાનશક્તિમાં પલટાઈ જવાને બદલે અંધશ્રદ્ધાનું રૂપ લે છે અને પ્રેરિતક્રિયા એ ક્રિયાશક્તિનું રૂપ લેવાને બદલે ઝનુન અથવા ધર્મધપણું (madness, fanaticism)નું રૂપ લે છે કે જે બને વિકૃતિઓ ઉમેદવારને પિતાને તેમજ સમાજને ભયરૂપ છે... છઠું, “શ્રાવક નથી થયા તેવા મનુષ્ય તરફની–જનતા તરફની જોખમદારી “સાધુએ લીધી નથી પરંતુ શ્રાવકની જોખમદારી તે તેણે અવશ્ય લીધી છે અને હેને આપવામાં આવેલાં પ્રેરિત જ્ઞાન અને પ્રેરિત ક્રિયારૂપ ઔષધે જે જ્ઞાનશક્તિ અને ક્રિયાશક્તિ નામનું સ્વાભાવિક આરોગ્ય પ્રકટાવી ન આપતાં વિભાવરૂપ અંધશ્રદ્ધા અને ઝનુનરૂપે પરિણમે તો, એ પરિણામો એ વૈદ્ય કે કલાકારની ગેરહાજરી, ચેકીદારીની ફરજમાં ખામી અથવા ચેકીદારીના સાયન્સના અજાણપણને આભારી હેઈ, સઘળી અંધશ્રદ્ધા તથા ઝનુન અને હેના પરિણામ માટે સાધુ જ જોખમદાર છે....સાતમું, “સાધુએ શ્રાવકમાંથી વ્યક્તિ ધડવાની હોઈ તે પિતે તે વ્યક્તિને વટાવી ગયેલે અર્થાત સમષ્ટિભાનમાં (Cosmic Consci- * ousness)માં આવેલો પુરૂષ હોવો જ જોઈએ, અને સમષ્ટિ
- વિકૃતિ એ પ્રકૃતિથી લટે ખ્યાલ આપનાર શબ્દ છે. doformily, વિકારવાળી દશા, વિસાવજન્ય દશા, રોગીપણુ.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન શાસન ’તુ સ્થાન અને અર્થ હુને જડે' છે
-૧૩૧
ભાન પાતામાં પ્રગટયા સિવાય—એ ચેાગ્યતા પેાતામા પાતે ઉપજાવ્યા સિવાય શ્રાવક યા શિષ્ય ધડવાની જોખમદારી લેવાના માહથી તેણે બચતા રહેવું જોઇએ .. આઠમું, ‘શ્રાવક’ને ‘વ્યક્તિ’ બનાવી આપ્યા પછી તેણે હેને પેાતાથી મુક્ત કરવા જોઇએ અથાત્ સાધુએ શિષ્યને સ્વતંત્ર રહેવા દેવા જોઇએ, બલ્કે એ સજોગમાં શિષ્ય વ્યક્તિ' બનેલા હાઇ સ્વભાવતઃ સ્વતંત્ર જ - અની ચૂકયા હૈાવા જોઇએ .. નવમું, ‘જનતા’, ‘શ્રાવક’ અને ‘સાધુ’ એ ત્રણે શબ્દો ગુણસૂચક છે, જાતિસૂચક નહિ, અને એકબીજાની અપેક્ષાએ જ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. જનતાની અપેક્ષાએ શ્રાવક છે, અને શ્રાવકની અપેક્ષાએ સાધુ છેઃ બાકી વસ્તુતઃ જનતા, શ્રાવક અને સાધુ તમામ ‘મનુષ્યા' છે અને મનુષ્યસમાજથી મહાર છે નહિ તેમજ પાતાને ગણી શકે નહિ ' તફાવત ગુતિના છેઃ જનતા ગુલામમાનસ ( slavish mentality ) ધરાવે છે અને તેથી ગુલામજીવન ગુજારે છે, સાધુ સ્વતંત્ર માનસ ધરાવે છે અને શાહીવન ગુજારે છે, અને શ્રાવક ગુલામી ઋનમાંથી છૂટી શાહીજીવનની જીત કરવા નીકળેલા પથિક છે,−તે હજી જૈન ’ નથી, ભાવી જૈન છે... દશમું, ‘જનતા’ એ તે સામાન્ય ગણુ છે કે જેનામાં હજી જીવનના ૩ ખ પામવા છતાં ય ડંખનુ ભાન નથી ઉગ્યું અને છૂટકારાની ઇચ્છા ય નથી જાગી ‘શ્રાવક’તે છે કે જેનામાં છૂટકારાની ઇચ્છા જાગી ચૂકી છે, કાઈએ નાખેલાં કે અનાયાસ આવેલાં બધના સ્ટામે ‘અળવા' (rebellion) જેનામાં જાગી ચૂક્યા છે અને હવે તે પેાતાની પસંદગીથી કાઇની તામેદારીમાં જઇ ત્યેની સહાયથી તે બધના - તેાડવા તલપી રહ્યો છે અને સાધુ તે છે કે જે ‘બળવા’ખારને આશ્રય આપવા સદા તત્પર અને ખુશી છે તથા શક્તિમાન છે, * બળવાખાર 'ને ‘ પ્રેરિત ગતિ માંથી મુક્ત કરી ગતિ 'માં
ય
'
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
૧૩૨
પિતામાંથી એટલે પોતાની શક્તિમાંથી ઝરતી ક્રિયામાં–મૂકી આપવા સદા તૈયાર અને કુશળ છે...અગ્યારમું, આ જોખમદારી અદા કરી શકાય એટલા માટે “સાધુમાં પિતામાં માનસશાસ્ત્ર ( human psychology )નું વિશેષજ્ઞાન અને પદાર્થaullat ( Science) di Hudtalei (elementary) ellot હવું અનિવાર્ય છે, અને ઈચ્છાશક્તિ (Will ) તથા તજન્ય સાવધાનપણું (watchfulness) એ બે શક્તિઓ અનિવાર્ય છે. (અલબત્ત સાવધાનપણાના પેટામાં વખતોવખત ઇલાજ બદલવાની શક્તિને આપોઆપ સમાવેશ થાય છેજ. )...બારમું,
શ્રાવક ” “વ્યક્તિ” બને અર્થાત “જૈન” બનવા પામે તેટલે વખત હેની જોખમદારી પિતાના શિરપર લેનાર સાધુવ્યક્તિની –અથવા બ્લેણે યોજેલા હેના પ્રતિનિધિની–અખંડ ચાકી નીધરાણી–Watching આનવાર્ય છે.....તેરમું,“શ્રાવકમાં જવહારે જ્ઞાનશક્તિ અને ક્રિયાશક્તિ પ્રકટે ત્યહારે–એ બે પાંખો ફેટે હારે–તે “વ્યક્તિ” અથવા “જૈન” કહેવાય, જનપર બે પાંખે-બે માત્રાઓ-બે તાકાદા-ફુટતાં તે “જૈન કહેવાય. અને ચૌદમું ધર્મસંસ્થા તે છે કે જે જનતામાંના એક ભાગને–willing souls– જૈન બનાવ્યા પછી પોતે જ અદશ્ય થાય અને “જૈનને–વ્યક્તિને સ્વત ત્ર રીતે “પ્રગતિ કરવાને છૂટ મૂકે. ઉંચે ઉડાડીને પછી પોતે ખસી જાય”
આપે તે ધર્મને સમુદ્રનું મન્ચન કરીને ચૌદ રત્નો શોધી આપ્યાં ! મિ. શે”
હા, રત્નો સમુદ્રમાં જ હોય છે, ખાબોચીઆ કે સરવરમાં ઓછાં જ હોય છે ? તેથી જ તે આજે આપણે સમુદ્રમાં જવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો. અને રનો કાંઈ હમે કે હું ઉપજાવતા નથી, તે તે સમુદ્રમાં હોય છે જ. પણ સમુદ્રના
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન શાસન'નું સ્થાન અને અર્થ હુને જરે છે
૧૩૩
તળીએ ડૂબકી મારે—શ્વાસ રૂંધાઇ જાય એટલું મનન કરે—ત્હારે તે 'જડે', “One finds them, not searches for thêm.” “પણ સમુદ્રને તળીએ મેાઝાં ઉછળતાં હાય તા રત્ના જડે કેવી રીતે ? મિ. શા !” ”
1
:
“ચિંતા ન કરા, મિ પાતક ! સમુદ્રના તેમજ ચિત્તના તળીએ સદા સ્થય અને શાન્તિ હાય છેઃ મેાઝુ કે હીલચાલ નામે ય નહિ । હમે કદાપિ સાયન્સના અખતરા કરનાર કે શેાધક કે વિચારકને જોયા છે? એના ઘરમાં ખાવાનું ધાન નહિ હાય, માથે કરજના ત્રાસ હશે, ધરમાં પત્ની કે બાળક ખીમાર હશે, ઉપરથી શત્રની સતાવણી હશે, કદાચ શરીરે પણ “અસ્વાસ્થ્ય હશે પણ આ બધાં મેઝને વીધી વ્હારે તે પેાતાના માનીતા પ્રચાગ પાછળ એક અધ કાટડીમાં લાગી ગયા હૈાય છે ત્યારે એને ઉક્ત કાઇ ચીજનું ભાન નથી રહેતુ દેહુ તેમજ દુનિયા અને હેનાથી અદશ્ય થાય છે હેનું ચિત્ત એકદમ શાન્ત હાય છે અને એના મનના સઘળા પરમાણુ આખા જગતના પદાર્થો પર ભટકતા .હતા šાંથી પાછા ફ્રી એકઠા થઈ એક ખ્યાલ પર એટલા તા જોશથી.. ફૂંકાય છે કે ત્યા એકાએક ઇષ્ટ પદાર્થ હૈતી નજરે પડે છે.” ત્યારે તો જૈનધમ સાયન્સને બહુ - મદગાર થઈ પડે, કે તે ધ્યાનક્રિયા પ્રકટાવી આપે છે.
.
,,
((
કારણ
“ અલબત્ત, મિ પાતક ! જો સાચે જૈનધર્મ હાથ લાગે તા અને સાચા જૈન સાધુ જડી આવે તેા. તેથી સાયન્સને જ મદદ મળે એમ નહિ પણ દુનિયાના તત્ત્વજ્ઞાનને પણ બહુ પ્રગતિ મળે એટલું તો હું હમણાં પણ કહી શકું કે હમારા ધર્મના પારિભાષિક શબ્દો શ્રાવક, જૈન, સાધુ, મેાક્ષ, જ્ઞાન, ક્રિયા ઈત્યાદિ—ખરેખર સાયન્ટીીક મગથી ઘડાયલા છે, પણ
+
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
૧૩૪
સાયન્સે તૈયાર કરેલી ચીજ મૂર્ખા પાસે જઇ પડે ત્યારે તે ‘વહેમ’થી ‘પૂજાય’ ! ”
“ એમજ અમારા દેશમાં પહેલવહેલી રેલગાડી આવી ત્યારે લોકા એને કાઇ દેવી તરીકે ગણી હાર પહેરાવી પૂજા કરતા હતા ! સાયન્સની ખીજી ખાજીનું નામ જ વહેમ ( Superstition ) ! '
એમ જ હમારા દેશમાં આ લાકથી ભિન્ન ‘પલાક’ સંબધમા પણ ‘વહેમ' છે મનન ચિતવન આદિ આભ્યંતર ક્રિયા–અંત કરણના રાજ્યમાં થતી ક્રિયાઓ—થી જનતા (masses) અનુ હાય જઃ હેમને ભાન હાય બાહ્ય ક્રિયાનું -પાચ ઇન્દ્રિયાથી થતી ક્રિયાઓનું. તેથી તે ઈન્દ્રિયા અને ઇન્દ્રિયોના વિષય રૂપ બાહ્ય દુનિયાને ‘આ લોક' કહે છે અને એ સિવાય જે કાંઇ ‘ સૂક્ષ્મ ’ છે—ઇન્દ્રિયાથી ‘પર' છે—અંત.કરણનાં ચારે અંગાની ક્રિયારૂપ છે—હેના સંબંધમાં કાંઇ જ જાણુતા ન હાઇ અતઃકરણની સૃષ્ટિને પલાક ’માનવાને બદલે આકારામાં સ્વર્ગ-નરકાદિ લેાકા અથવા દુનિયાએ છે એમ માની હેમને જ પરલાક ’ કહે છે, અને જે’કાંઇ ધર્મ કરવા છે તે તેવી જાતના પરલેાકટ માટે કરવા છે, એવી શ્રદ્ધા ધરાવે છે એ શ્રદ્ધા જ એમને · આ લાક” તરફ ખેદરકાર ખનાવનાર થઇ પડે છે. ભવિષ્યનાં અચેાસ સુખ માટે વર્તમાનની ચાસ સગવડ પણ ગુમાવવી એમના ક્લિને ન જ પાલવે એ દેખીતી વાત છે,જો કે એમની બુદ્ધિ—પ્રેરિત બુદ્ધિ –એમને અચાસ ભવિષ્યના લાભ માટે ધકેલતી રહી હાય છે. તેથી, તેઓ ચેડાંક સુખ- જતાં પણ કરે છે અને એ રીતે સંચમ શક્તિ થાડે અંશે ખીલવે છે. પણ ત્યાં અટકી પડે છે અને એક વધુ ધકેલાતી વધુ પ્રેરણા કરનાર ‘ સાધુ ’ની—
C
ઃઃ
C
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ રહને જડે છે
૧૩૫
હેમને જરૂર પડે છે. સાધુ હાજર ન હોય, અગર પ્રેરણું કરવાની હેનામાં તાકાદ ન હોય, તો “શ્રાવક ત્યહાં જ અટકી ‘પડે છે અને અટકી પડે એટલે કહેવાટ શરૂ થાય છે? અંધશ્રદ્ધામાં જ રહી જાય છે.”
એ હું નવું જ સાંભળું છું, મિ શા! હારે “પરલેક ના વર્ણન તરીકે તથા પરલોકની પ્રાપ્તિના ઇલાજ તરીકે જે કાંઈ જિનશામાં કહેવામાં આવ્યું છે તે વસ્તુતઃ અંતઃકરણ (મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત, અહંકાર)નું સ્વરૂપ બતાવવાનો યત્ન (Science of mind, Psychology ) તથા હેનો ઇષ્ટ રસ્તે ઉપયોગ કરવાની પદ્ધતિ અથવા “કલા” શિખવવાને યત્ન ( Art of Life, “ગ”)માત્ર છે કે જેમની સહાયથી મનુષ્યમાં દિવ્ય શક્તિઓ પ્રકટે અને એની જીવનભૂમિકા જ દિવ્ય અને હકીકતમાં એમજ છે તે તેમિ શૈ હું દાવાની સાથે કહી શકું કે ભગવતી સૂત્ર આદિ અમારાં જન શા હમારા માનસશાસ્ત્રીઓને અને આ દેશના ગીઓને અમૂલ્ય ખજાનારૂપ થઈ પડે,જે માત્ર એ શાસ્ત્રના શબ્દોને સાયન્ટીફીક દષ્ટિએ વાંચવામાં આવે છે. અમારા શાને કાલ્પનિક ભૂમિનાં વર્ણને અને એ ભૂમિ મેળવવા માટેના કાલ્પનિક ક્રિયાકાંડ તરીકે સેક વર્ષથી અમે ખુદ જેને જ. ગણતા આવ્યા છીએ તો પછી બીજાઓ તો હેની ખરી કિંમત જાણી શકે જ કહાંથી ? હવે આપે કરેલ સૂચન પ્રમાણે અમારે અમારાં શાસ્ત્ર નવાં ચક્ષુથી વાંચવા જોઈશે અને હેHier Science and Art of Life (sadall 240119 2441 જીવનકળા શિખવનાર રહસ્યો) તારવી કહાડવાં જોઈશે. અને એમ થાય તે જીવનના ડંખ અને મૃત્યુનો ભય એ બનેનાં રામબાણ ઔષધો મળી જાય, તેમજ શારીરિક અને માનસિક _ હજારે પ્રકારની વિકૃતિઓનાં મૂળ કારણ શોધવાની અને
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
. - જૈન દીક્ષા
હેમના ઈલાજ કરવાની પણ સગવડ થઈ જાય. મહું આપને જે જૈન વિચારકની વાત કહી હતી તે એકવાર કહેતો હતો કે, જેન ખગોળ એ કાઈ આંખની ઈન્દ્રિને દેખાતા ગ્રહો આદિનું, વર્ણન નથી જ, પણ અંતઃકરણ રૂપ આકાશમાં થતા ચહડતાઉતરતા દરજજાના પ્રકાશવાળા અનુભવોનું વર્ણન છે : સાઈકોલીજી છે એમાંનું વર્ણન વૂલ ખગોળની દૃષ્ટિએ જતું જ પડે છે અને પડવું જોઈતું હતું આજ સુધી જેન આચાર્યો અને પડિત જૈન ખગોળને પાશ્ચાત્ય ખગોળ સાથે બંધબેસતી, ન જેવાથી અ દરથી ધર્મપરની શ્રદ્ધા ગુમાવતા રહ્યા છે અને ઉપરથી પાશ્ચાત્ય ખગોળને સૂકી ઠરાવવા ભૂલા પ્રયત્નો કરતા રહ્યા છે. તે વિચારકે વળી એ પણ કહ્યું હતું કે મહાવીર આદિના જીવન ચરિત્ર તરીકે દેરાયલાં ચિત્રો એ કાઈ હાડમાંસના શરીરના ઇતિહાસ નથી પણ Permanent History of Man-મનુષ્યના વિકાસનાં સ્થાયી ચિત્રો-છે, કે જે ચિત્રો દોરવામાં જાણીતી વ્યક્તિઓ અને સ્થાનોનાં નામને તેમજ જાણીતી ઐતિહાસિક ઘટનાઓનો પણ ઉપયોગ અવશ્ય કરવામાં આવ્યો હોય. આ વાત મહે પ્રથમ સાંભળી હારે હું પોતે પણ તે મીની શક્યો નહોતે, મહને - તે વખતે એમ લાગતું કે જો એમ જ હોય તે પછી–કાયમની અને દસ્થ મુક્તિ જેવી ચીજ વગર માણસને મોટા ભાગે આપવાનું મન જ કેમ થાય ? માણસને દીલાસાનું સ્થાને જ કહાં રહ્યું ? ” _ “હા, અને હું માનું છું કે હમને હજી એ ભય તે * છે જ. હમને હવે એ વિચારક પર પ્રેમ જાગ્યો છે, પણ એની વાત માનવા હમારા અધ્યાસ-વહેમમાં રીઢું થયેલુ મનખુશી નથી. એમ જ હોય અને તેથી મુકિત હમીરાથી ઘણે દરની ચીજ છે એમ કહેવાનો વ્યવહાર સેવનાર શ્રાવક * *
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
-
જૈન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહને “જડે' છે - ૧૩૭ કેટિના મનુષ્ય પ્રાણી માટે વ્યવહાર સેવનાર–જન શાસ્ત્રકાર -બેટી નથી જ. બાળક પાસે હમારે એક કોમળ દિલના માણસની અને એક ઝૂરે દિલના માણસની વાત કરવી હોય છે હારે, દિલ નામના સૂક્ષ્મ પદાર્થને જેવાને અશકત એવા એ બાળકને હમે એમ નહિ જ કહો કે અમુકનું દિલ કમળ ન છે અને અમુકનુ દિલ નિષ્ફર છે, પણ કહેશો કે અમુક “ગરીબ ગાય” છે, અને અમુક “રાક્ષસ” છે અનુભવને વાણીદ્વારા મોકલનારે આવા દોષ વહોરવા જ પડશે, બીજો રસ્તો જ નથી. અનુભવી અનુભવી સાથે વાત કરે ત્યારે અલબત સાયન્ટીફીક વાણીનો ઉપયોગ થાય + હમને તે જૈન વિચારકની વાત સાચી હોય તો દીલાસાનું સ્થાન ઉડી જતું લાગ્યું એ પણ હુ હમજી શકું છું પણ ખરેખર વિચારે કે મોક્ષ દૂર હોય એ વધારે દીલાસાભર્યું છે કે નજીક છે, પોતાની અંદર જ હોય એ વધારે - દીલાસાભર્યું છે ”
છેલ્લી વાત સત્ય હોય તો તે વધુ દીલાસાભરી થઇ પડે પણ, મિ. શા ' મહને શાસ્ત્ર પર પણ શ્રદ્ધા છે અને તે વિ‘ચારકની પ્રમાણિતા પર પણ શ્રદ્ધા છે. તે કાંઈ છીછરો, ઉતાવળીએ, માત્ર બુદ્ધિના ધૂમાડાને સત્ય તરીકે માની બેસે તેવો પુરૂષ નથી, બલ્ક બુદ્ધિવાદીઓને તો તે હૃદયવાદી કરતાં ય વધુ ઝાટકી કહાડે છે એટલે એ જે કાંઈ કહે તે બુદ્ધિ અને હૃદય બન્નેના ઉપગપૂર્વક જ કહેતા હોય એટલે તે
1 - અને એટલા માટે ચેકસ જૈન ફિરકાવાળાઓ તથા સનાતની બ્રાહ્મણે એમ આગ્રહ કરતા રહ્યા છે કે શસ્ત્રો વાંચવાનો અધિકાર માત્ર ગવહન કરેલા સાધુને જ હાર્ચ, મુમુક્ષુ અથવા શ્રાવકને નહિ જ એ આગ્રહ મૂળે ખેટ નથી. આજે શાસ્ત્રોનું રહસ્ય નહિ જાણનાર સાધએ એ આગ્રહ કરે છે તે તે ફક્ત પોતાનું મહત્વ જાળવવાન સ્વાર્થ ખાતર' જ.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
જૈન દીક્ષા હુને વિશ્વાસ છે. પણ શાસ્ત્રકારે ય પવિત્ર આશયવાળા અને બુદ્ધિ તથા હૃદયની શક્તિઓ ધરાવાં પુરૂષો હતા –આ વિચારક કરતાં ય ઉચ્ચ કોટિના પુરૂષ હતા. અને તેઓ તો કહે છે કે મોક્ષ સ્થાન આ દુનિયાથી અનંત’ જન દૂરના આકાશમાં એક પહાડની છેલ્લી અણી પર છે અને તે આ શરીર છાયા પહેલાં મળી શકતુ જ નથી.”
અને તે મેળવવા હમારે “પુરૂષાર્થ કરવો જોઈએ જ - એમ પણ આગ્રહપૂર્વક કહેતા જ હશે ”
અવશ્ય,પુનઃપુનઃ આગ્રહ કરે છે એટલુ જ નહિ પણ એના ઇલાજ પણ સૂચવે છે. તપ, સંયમ, ધ્યાન.”
એ સઘળા સંસ્કૃત ભાષાના શબ્દો હોઈ હેં એમને * અર્થ Philology (શબ્દશાસ્ત્રના આધારે વિચાર્યું છે તેથી
હને તે શબ્દો હમજાવવા માટે તમારા પંડિતોની જરૂર નથી તપ એટલે exertion, શ્રમ, પિતાના મનને શ્રમમાં ઉતારવાની ક્રિયા મનને શ્રમમાં ઉતારવા માટે શરીરને શ્રમમાં ઉતારવાની ક્યિાથી શરૂઆત કરવી પડે. તેથી શારીરિક તેમજ માનસિક બને શ્રમને “તપ” કહેવાય. ઉપવાસ એ શારીરિક તપમનન આદિ એ માનસિક તપ ” , “વચ્ચે બોલવા માટે હુને માફ કરશે. મિ. શે! પણ
અમારાં શાસ્ત્રએ એ જ કહ્યું છે અને વળી વિશેષમાં કહ્યું છે - 'કે શારીરિક તપ કરતા માનસિક તપનું ફળ ક્રોડેગુણું વધારે,
જો કે અમારા લેકે શારીરિક તપ સિવાય બીજી કોઈ ચીજ હયાતી ધરાવતી હશે એટલું ય માનતા નથી અને અનેક પ્રકારના અનશન (ઉપવાસ) કર્યા કરે છે તથા ઉપવાસ કરવો એ માનભર્યું ગણાય છે.”
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન સાશનનું સ્થાન અને અર્થ
હવે “જડે છે.
૧૩૯
2 ““પ્રેરિત યિામાં એમ જ હોય. હવે ચાલે “સંયમ પર. મનની સઘળી વૃત્તિઓને–સઘળાં કિરણને–એકઠા કરી દાબવાં , અને કોઈ પણ ધ્યેય (goal લક્ષ્ય) પર એ શક્તિ વડે પિતાના “ભાનને ઉડાડવાની તૈયારીમાં રહેવું, એ “સંયમ.” અંગ્રેજીમાં એને Self-control વ્યવહારૂ રીતે કહી શકાય, અને વ્હાં Self એ મનના અર્થમાં છે, આત્માના નહિ.”
એ જ મતલબનું અમારાં જૈનશાસ્ત્ર કહે છે, પણ અમે - તે આજે સાધુ આશ્રમમાં જોડાવું એને જ સંયમ કે સંજય લીધે કહીએ છીએ !”
હવે ચાલે ધ્યાન” પર સંયમક્રિયા વડે એકઠી કરી દાબી રાખેલી મનોશક્તિ વડે પિતાના ભાનને ધ્યેય અથવા - લક્ષ્યની દિશામાં–તોપના ગોળાની માફક-ધકેલવું, એનું નામ, ધ્યાન. બીજા શબ્દોમાં, ધ્યાન એટલે Action of Wal upon the Goal.” - “એ તે બરાબર હમ મિ. શૈ પણ એ હમજથી મોક્ષ અહી કે દૂર છે હેને નિર્ણય કેમ થઈ શકે ? ”
નિ જ શું કરવા, અનુભવ થવો જોઈએ. નિર્ણય કાઈ “અનુભવ” નથી, એ તો બુદ્ધિનું કાર્ય છે. ”
પણ હુ તો બુદ્ધિના નિર્ણયથી ય સંતોષ પકડીશ ”
ઠીક છે. Let us see. ભલા મોક્ષ આત્મામાં છે ' આત્માની બહાર ?”
“આત્મામા.”
“ હમારે આત્મા હમણાં હમારા આ શરીરમાં હશે કે કયાંઈ બીજે સ્થાને?”
આ શરીરમા જા.”
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
. • જૈન દીક્ષા કાલે આપણે બુદ્ધની ગુફા જેવા ગયા વ્હારે તે વખતે ' હમારો આત્મા કહાં હતો ?”
આ શરીરમાં જ.”. : “ડા વખત પછી આપણે સમુદ્રમાં ફરવા જવાના છીએ તે વખતે તે આત્મા કહાં હશે ?”
“ આ શરીરમાં જ.” : “સ્ત્રીની સોડમાં સુતા હો છો વ્હારે અને સાધુને - સત્સગ કરતા હો છે હારે તે આત્મા કયહાં હોય છે ? ”
આ શરીરમાં જ.” . “વારૂ અને હૂમે જ વળી કહે છે કે મુક્તિ આત્મામાં * છે, આત્માની બહાર નહિ, ખરું ને?”
જી, હા.” - “હીરે મુકિત આ શરીરમાં અત્યારે છે, કાલે હતી
અને આવતી કાલે હશે. આત્માને છેડીને તે ક્યાંઈ જઈ શક્તી નથી અને આત્માનું ઘર-આ શરીર-હાં હાં જે જે કાળે જાય ત્યહાં હાં અને તે તે કાળે મુક્તિ “ સાથે જ સાથે જ છે.”
છે.” - - - - - “ઓ...હિ ! હારે તો તે મહારાથી દૂર હતી જ નહિ, ફક્ત મહારાથી દૂર માની હતી” . “થોભે નહિ. “સ્ફારાથી એ શબ્દ વડે- હેમે શું કહેવા માગો છે તે વિચારે.”
* “હારા હમણું ચાલતા ભાન’થી. હમણુનું ભાન વાત કરવામાં છે. કોઈ વખતે ભાન દશ્ય જોવામાં હોય છે.”
b
-
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહને “જડે છે . ૧૪૧ * “એટલે કે-જે કાળે જે ચીજમાં સ્થૂલમાં કે સૂક્ષ્મમાં– પદાર્થ કે વિચારમાં–લ્હમારું ભાન વર્તે છે તે કાળે તે ” ભાન તે જ “હ” એમ હમે માનતા રહ્યા છે.”
એમ જ.” , * “હવે જરા આંખો બંધ કરી શાન્ત બેસી રહો. હલન. ચલન ક્રિયા બંધ કરે. કાનને અવાજ ઝીલવાની મના કરો...
હું ઠીક તપ કર્યો...હવે રજૂ કરે મનની સઘળી વૃત્તિ ઓને પાછી ખેંચી એકત્ર કરી દબાવો. દબાવ્યે જાઓ હમારી અંતકરણની તોપ બરાબર તૈયાર થઈ છે. એમાંથી હમારા ભાનરૂપી ગોળાને ફેંકવો છેઃ દૂરઃ બહુ દૂર ફેંકવો છે. ક્યા દયેય પર ફેંકશે? મોક્ષસ્થાને પર, કે જે આકાશમાં–ઘણે
દૂર–એક પહાડના સુઈની અણી જેટલા બારીક શિખર પર છે. , એય ચેક્સ કર્યું છે માટે વચ્ચે ભવાનું નથી તે તો નિશ્ચય
જ હોવો જોઈએ કવચિત હમારી તપ એટલી તેજ (powerful) ન હોય કે જેથી એક જ ભડાકે ગોળાને લક્ષ્ય
સ્થાન સુધી ફેકી શકે, તે વચ્ચે–આકાશમાં–ગેળાને ક્ષણભર પડવા દઈ ફરી તપ ફોડજે હમજી ગયા ...Ready!... એક, બે, ત્રણ . દાબી રાખેલે તોપનો આંકડે છડી દે! “ભાનના ગોળાને આકાશમાં ઉડવા દે...કેટલે દૂર પહોંચ્યો તે ?.. ફિકર નહિ, ફરી તપ ફેડો ક્ષણભરની “રાહત” બસ છે... એક, બે, ત્રણ!. ગોળો ઉડ્યો . ઠેઠ પહાડની ટોચ સુધી ? અને હેનાથી અથડાઈ ફાટયો ? ફાટવો જ જોઈએ, કારણ કે તે કાઈ “આકાશ નહોતુ પણ પહાડ સાથે જોરથી અથડાવુ હતુ ફાટવા દે. હા મુક્તિ સિવાય બીજુ કાઈ કે કાઈ નથી તેથી
- * The elation felt by the success of Will-topower over the desired object, physical or mental, which elntion is independent of pleasurē, or pain.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
જૈન દીક્ષા
-
ફાટીને ત્યહાં જ ભળશે. સંયુક્ત થશેઃ એમ જ થયું ને...પણ હવે હને કણ કહી શકે કે મુક્તિ નામના હમારા ધ્યેય પર પડી હેનાથી એકાકાર થતાં હમે જૈનશાસ્ત્રમાં કહેલી સુખ તેમજ દુઃખ બનેથી અનોખી કઈ ઓર જે લહેજત અનુભવો છો કે કેમ ? ધ્યાતા રૂપ “હમે” અને “એય રૂપ મુક્તિ બને અદશ્ય થઈને માત્ર “લહેજતરમાં સમાઈ ગયા હશે કે કેમ તે મહને કણ કહી શકે? ..આહ, પણ હુ હમારૂ અહીં પડેલું શરીર હલતું જોઉ છું. હમારી આંખ ખુલતી દેખાય છે. હવે તે હેમે મને કાંઈક કહી શકશે વારૂ કહો જોઉં કે હમારું ભાન કહાં હતુ ?”
સંક્તિમાં. »
થોડી મિનિટ પહેલા હુમારું ભાન મુક્તિમાં નહોતું અને હમણું પણ મુક્તિમા નથી –જે કે મધ્યકાળે તે મુક્તિમાં હતું એને અર્થ શું ? ”
એ જ કે મુક્તિ મહારામાં જ હતી, છે અને રહેશે, પણ ભાન એનાથી જુદુ પડે હારે અને તેટલે વખત મુક્તિ મહારામાં નથી એમ બુદ્ધિ બોલે છે. મુક્તિની ગેરહાજરીમાં જ બુદ્ધિ બોલે છે અને હેને તે તે ઘણીજ દૂરની–કોડેમાઈલ દૂરની–કાલ્પનિક ચીજ જેવી લાગે છે,–જે કે “મહને ખાત્રી છે કે મુક્તિ અનુભવ છે અને તે હારી અંદર જ સદા રહે છે. ”
હારે “હમે ” અનુભવ્યું તે હમારી જ બુદ્ધિના - નથી જૂદું પડયુ-જૂઠું પડયું ! હવે કહે કે શાસ્ત્રકારે શાસ્ત્ર લખ્યાં તે બુદ્ધિના સામ્રાજ્યમાં રહેનારાઓ માટે કે “અનુભવી માટે ?”
બુદ્ધિના સામ્રાજ્યમાં રહેનારાઓ માટે; અને તેથી ‘મુક્તિ અતિ દૂર” કહેવી જે પડે ! પણ મને તો આપે પ્ર
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
----
-
જૈન સાશનનું સ્થાન અને અર્થ રહને “જડે છે
૧૪૩
થમ વિચારણાથી સંભવ સાબીત કરી બતાવ્યો અને પછી ધ્યાનથી અનુભવ કરાવ્યો કે મુક્તિ મહારી અદર છે. હવે સવાલ માત્ર એટલો જ રહ્યો કે થોડા વખતને માટે– ધ્યાન કાળેહ મુક્તિરૂપ અર્થાત્ મુક્ત હતો તેમ વધુ લાંબો વખત –સઘળો વખત-મુક્ત થવું શકય હશે કે નહિ ? ”
ધ્યાનાવસ્થામાં જે સ્થિતિ હતી તે યાદ કરી લેવાથી આ પ્રશ્નનો ઉત્તર મળી રહેશે ‘યૂલ” તેમજ “ સૂક્ષમ” બનેન ભાન ત્યહાં નહોતું; ન્હોતી દેખાતી દેહ કે દુનિયા, હોતાં વિચાર કે લાગણી વિચારો અને લાગણીઓને જેટલો વખત દાબી શકે–વગર ધ્યાને, માત્ર ઍકટીસથી–તેટલે વખત મુક્તિ અનુભવી શકે છે, અને તે પણ શારીરિક ક્રિયા-પ્રતિક્રિયા ચાલતી હોવા છતાં. સઘળો આધાર “પ્રેકટીસ પર ધ્યાનના મહાવરાપર—છે. ”
એટલે કે જેમ પ્રેકટીસ લાંબા કાળની તેમ will વધુ પ્રબળ થાય, અને જ્ઞાનતંતુ (nerves) Will મય–લેખડીબને અને હેને પરિણામે પિતાથી થતી દરેક યિા તેમજ પાતા પર થતી દરેક ક્રિયા વગરપ્રયત્ન સહન થાય અને રૂવાટે પણ કરકે નહિ ક્રિયા-પ્રતિક્રિયા વચ્ચે પણ સ્વાભાવિક આનંદ બચે રહે. એવા મનુષ્યથી થતી દરેક ક્રિયા મધ્યસ્થ શક્તિથી ઝરતી હોઈ પ્રકાશમય અને નૃત્યમય હોય ” , “ હા, અને એ જ Will જીવન જીવવામાં કામ લાગે – શાહી” જીવન જીવવામાં, જયવંતુ જીવન જીવવામાં, જેનજીવન જીવવામાં . “ ઓહો ! હારે તે જૈન એ કઈ ફેન્સી નામમાત્ર નથી, પણ Will અથવા ઈચ્છાશક્તિના ભડાળપરના સીલન નામ છે ! અને તેથી જ જૈનધર્મને “ક્ષત્રિનો ધર્મ છે અને થવા “વરની પ્રકૃતિ કહેવામાં આવે છે ”
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
જૈન દીક્ષા
અને તે શક્તિ દેહ અને દુનિયાના (બધા પદાર્થો તથા મન )થી બેપરવાહી કેળવવાની તાલીમદ્વારા જ પ્રકટી શકે ––અન્ય કોઈ રસ્તે નહિ. ન ની જ પરવાહ, અન્ય કશાની નહિ, અન્ય સર્વ ચીજે કે મનુષ્યો પર તિરસ્કાર ન * હોય તેમ હેમની પૂજા ય ન હોય. નૈનત્વ એટલે જ વિજિગીષા, Will-to-Power. આરામપ્રેમીમાં “જૈનત્વ સંભવે જ નહિ ચીજના મેહમાં રહેનારને પણ તે ન સંભવે. પૂરી કિમત ભર્યા વગર ના મેળવવા ઈચ્છનારમાં મૂળે જ જૈનત્વની ગ્યતા નથી. કિમત ભર્યા સિવાય અપાતી ચીજ લેનાર એ કાઈ વિજેતા” કે “ મેળવનાર નથી-subnect નથી, પણ સ્વીકારનાર (recipient, object) છે અને એ છેરિત ક્રિયાને તાબે થવાથી તે પોતાના અંતઃકરણના મશીનને ઓર વધુ કમજોર બનાવે છે પડિત તેજસ્વી ન દેખાતી હોય, વ્યાપારી ઉંચા શખ વગરને દેખાતે હોય, કોઈ મસ્તી વગરનું દેખાતું હોય, કોઈ દસ્તી આફરીનપણું વગરની દેખાતી હોય, કોઈ લેખક ધૂન વગરનો દેખાતો હોય તો, સિહમજે કે એ બધાં “સસ્તી કિમત” નાં કે “વિના મૂલ્ય” નાં ફરજંદ છે ! એ બધાને “શાહી ફરજંદ અથવા જેન બાલક બનતાં હજાર ભવ જોઈએ ! ”
ઓહો, આપણે તે વગર સ કલ્પે પણ ક્રમશ: “જનતામાંથી “શ્રાવક. પર, શ્રાવકમાંથી “જૈન પર આવી ગયા અને જેનત્વ કેમ પ્રકટાવાય તે પણ વિચારાઈ ગયું. આપણે જોઈ ગયો કે સાધુનું ધ્યેય વ્યક્તિ બનાવવા પૂરતું–જેન” ઘડવા પૂરતું— હોય, અને—”
“ મુક્તિ આપવા–અપાવવા પૂરતું નહિ શું ?”. * હજાર અનુભવમાં પસાર થવું જોઈએ.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહને જડે છે
૧૪૫ “નહિ જ; મુક્તિ મેળવવાની ચીજ છે નહિ કે આપવાની અર્થાત મુક્તિ એ જૈનીનું પોતાનું ધ્યેય છે અમારા તીર્થકર શ્રી મહાવીરે એમના પરમભક્તિપરાયણ અને તે સાથેજ
મહાપડિત એવા મુખ્યશિષ્ય (ગણધર) શ્રી ગૌત્તમ જેવાને - પણ મુક્તિ આપવા-અપાવવાને દાવ કે ઈરાદો નહોતો કર્યો.
તે શાસ્ત્રપડિતમાં હેમણે વ્યક્તિત્વ પ્રકટાવી આપ્યું અને તે પછી તે વ્યક્તિએ–પુરૂષાર્થથી–મોક્ષ મેળવ્યું આપે કહ્યું હતું કે વ્યક્તિત્વ પ્રકટાવીને પછી ગુરૂ અદશ્ય થાય, અને જૈન શાસ્ત્રો મહાવીરના ઇતિહાસમાં પણ એમ જ કહે છેઃ મહાવીરનો વિયોગ ગૌત્તમને કૈવલ્ય ઉપજાવે છે!”
ત્યારે હમારી ધર્મસંસ્થા ઘણુ પ્રમાણિક તેમજ હિમતભરી ! એણે ઈશ્વરને પદભ્રષ્ટ કર્યો એટલું જ નહિ પણ ગુરૂને પણ અમુક હદ સુધી જ રહેવા દીધો–બેહદમાં તો વ્યક્તિને એકલી જ ધકકેલી!”
વ્યક્તિ જીવતાં મુક્તિ મેળવે પછી એનું ધ્યેય શું હોઈ શકે ? ”
હમારાં શાસ્ત્ર શું કહે છે. હું હેમના ઈસારા પરથી પ્રકાશ મેળવવા ચાહું છું.”
તે તે કહે છે કે મુક્ત થયા પછી પાછા આવવાપણું
. જ નથી ”
“બરાબર, તદન સત્ય કહ્યું. “એય થી એકાકાર બની ચૂકેલું પાછું ભાન ધ્યાતા બનતું જ નથી, ધ્યાતાની ભૂમિકાપર આવતુ જ નથી, ઇચ્છાના પ્રદેશમાં પુનર્જન્મ પામતું નથી, અર્થાત તેવો મનુષ્ય વસંતુષ્ટ બને છે, એનું ચિત્ત ભરપૂરતા અનુભવે છે. તે Prince Plenty બને છે. તે, શ્રીમંત હો વો નિર્ધન, રાજા હો વા વેચાયેલે ગુલામ–પણ - 10
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
જૈન દીક્ષા તે સર્વ બાહ્ય સ્થિતિઓ વચ્ચે તત્ત્વવેત્તા છેઃ “ભરપૂરતાના • ભાનમાં છે. તે નાગ છતાં ઢાંકેલે છે, ભિક્ષુક છતાં મહારાજ
છે, ગુલામ તરીકે વેચાવા છતાં ખરીદનારને ય સ્વામી છે; તે “ દિગમ્બર ” છેઃ “ભલી” અને “બરી લાગણીઓ માત્રને વટાવી ગયેલો “ચિધનાનંદ” છે.
એ તે અમારા જનધર્મના દિગમ્બર નામના ફિરકાના નાગાર્જંગલમાં ફરતાયાચનારહિત સાધુનું વર્ણન આપી કરી બેઠા.” * *
છે સ્વાભાવિક વિચારણા જ હાં દેરી જાય છે, મિ. પાતક ! અને દિગમ્બર ફીરકે જે આ જાતના સાધુને “આદર્શ માનતા હોય હમજે કે એ વિકાસ કમની છેલ્લી ભૂમિકા છે, સત્વ ગુણને પણ વટાવી ગયેલા પુરૂષકનું એ ચિત્ર છે. જૈનશાસન ને એ “રાજા” હમજે, કે જેની પાસેથી “વેતામ્બર સાધ ” (સત્વ ગુણવાળી વ્યક્તિ ) પ્રેરણું ઝીલે અને પછી શાસનકાર્ય પોતે કરે. એ શાસનકાર્યમાં “સાધુ
શ્રાવકને સિપાઈ કે શસ્ત્ર કે મુડી તરીકે વાપરે, અને શ્રાવિક પોતાને એ રીતે ઉપયોગ કરાવવામાં ખુશી હોય, કારણ કે એ અછિક તાબેદારી છે, નહિ કે ફરજ્યાત અથવા કોઈએ
જુલમથી નાખેલી ગુલામી. અચ્છિક તાબેદારી તે પોતાને ઉંચે - અર્થ આપવા માટેની ક્રિયા છે એ “ ગતિ” છે–પ્રેરિત ગતિ , નથી એ તો Discipline ની ખરીદી છે--કિમત ભરીને થતો સદે છે ! એ તાબેદારી હોવા છતાં એ તાબેદારમાં ખાંડી મીજાજ હોય, ખુમારી હોય,-એક સર્વોપરી ગબર્નમેન્ટનું અંગ = હોવા માટે ! ” , - “સેવક (.Servant) છતી ખુમારી કેવી રીતે આ
-
1
વતી હશે?”,
-
૨
-
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
“જન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહનેં જડે છે
ક
૧૪૭
1
. કોઈ પણ ગલ્ડર્નન્ટના બાર-પંદર રૂપિયાના પગારદાર સિપાઈનું અવલોકન કરેઃ એના મગજમાં કેટલી ખુમારી હોય છે ! ગમે તેવા મહેટા માણસને તે રસ્તા વચ્ચે નિડરતાથી અને રૂઆબથી રોકી શકશે. હવે એ “નેકર'ને પૂછો કે એ ખુમારી એનામાં કહાંથી આવી? શું કાળે ડગલે ને ઠંડુકે ધારણ કરવા માત્રથી તેમ બન્યું ? “સરકારનું અંગ છું ” એવા ભાન–સદૈવ વર્તતા એવા ભાન–માંથી જ એ ખુમારી પ્રકટી હતી –જો કે એ પતે તે કઈ ચીજ નથી અને “સરકારનું અંગ” તે કેમ બની શકે ? પ્રથમ તે તેણે પોતાના શરીરને કસાયેલું અને નિરોગી બનાવ્યું. પછી સરકારના એક અંગ–પિલીસ સુપ્રીન્ટેન્ડન્ટ–પાસે જઈ ઘટતી “તાલીમ ' ( training) લીધી. શહેરીઓએ, પરસ્પરના વ્યવહારમાં , જે અમુક નિયમોનું પાલન કરવું જોઈએ હેમાંના કેઈનિયમ- *
ભંગ કાઈ સ્થળે થવા પામે તો આખા શહેરની નિયમિત ગતિમાં ખલેલ પડે તે અટકાવવા સરકારના નામથી અને સરકારના સાધનોથી પિોલીસે અમુક રીતે ડખલગીરી કરવી એવું શિક્ષણ . મેળવ્યું ડખલગીરી કરતી વખતે પણ મયદાનું ઉલ્લંધન ન થઈ જાય એટલા માટે આત્મસંયમ ('self-control) કેળવ્યો. પછી તેણે મેળવેલા જ્ઞાન અને કેળવેલા સંયમની ઉપરી અધિકારીએ પરીક્ષા (કસોટી) કરી. આટલું થયા પછી તે જ એ પિલીસ અથવા સરકારી માણસ' બની શકયો હતો અને હારે જ એના હૃદયમાં “ખુમારી પ્રકટી હતી સમર્થ મિશનના અગ તરીકે હેવાનું ભાન એ જ ખુમારીનું કારણું છે અને તે મિથ્યાભિમાન, ગર્વ, જોહુકમી ઇત્યાદિ વિકૃતિએથી તદ્દન ભિન્ન-ઉલટી જ ચીજ છે. વ્હાં “ખુમારી” નથી ત્યહાં જ મિથ્યાભિમાન આવી શકે ખુમારી તે “ભાન'નો ગુણ છે, મિથ્યાભિમાન બાહ્ય પદાર્થોએ પ્રક્ષેપેલી ચીજ છે. ખુમારી
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
જેન દીક્ષા
“ “સ્વભાવ” છે, મિથ્યાભિમાન “વિભાવ” છે. અને એ ખુમારે ' રીની માત્રા અધિકારના પ્રમાણમાં ચહડીઆતી હોય છે,–જો કે ઉચ્ચતર અધિકારીની ખુમારી સ્કૂલ પ્રકારની નહિ પણ સૂક્ષ્મ પ્રકારની હોય–શાત ખુમારી હોય ”
અમો “ કહેવાતા જેનો” તો “ખુમારીને “પાપ” . "માનીએ છીએ ! ” - “ખુમારી એ જ આત્માનું દશ્ય ચિન્હ છે. જેનામાં ખુન મારી નથી હેનામાં વ્યક્તિત્વ જ નથી, સ્વમાન નથી, પિતાપણું નથી. તે તે નિર્જીવ ખેાળીઉં છે, “અમાટી” છે. તેવા માણસ કોઈ પણ જાતને “નિશ્ચય” ન કરી શકે, મિત્રતા કે શત્રુતા ન કરી શકે, વિવેક ( discrimination ) ન કરી શકે, રળી ન શકે કે છોડી ન શકે –કારણ કે આ બધી ક્રિયાઓમાં ક્રિયા કરનાર એવા નક્કર “હ”નુ હોવાપણું છેજહાં “હું” નથી હાં કરવાપણું કેવું ? એ તો “કરાવાપણું” છે. છતાં એવા મનુષ્ય પાસે કવચિત્ ધન, સ્ત્રી, પ4િ, ઈજજત જોવામાં આવે તે હમજવું કે એ એની પ્રાપ્તિ’ નથી પણ અકસ્માત રૂપ વંટોળે એના ઉપર ફેકેલી ચીજો છેએ ફેંકાયેલી ચીજો એ નિર્બળને ઉલટે વધારે નિર્બળ બનાવશે, ' ચગદી મારશે. હમને ખબર હશે કે પશુપતિ સિહ પિતાને ભક્ષ પોતે જ મેળવે છે ”
અને પુરૂષસિંહ મહાવીરે પણ પિતાને ભક્ષ પોતે જ મેળવ્યો હતોસાડા બાર વર્ષને “તપ” અથવા પુરૂષાર્થ કરીને. એમણે એમના પહેલાંના તીર્થંકરના ગણધર જેવા પુરૂષની
* એને જ શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં “અહંકાર-SelE કહે છેઆત્માનું પ્રાકટય પ્રથમ “અહ” કારમાં થાય અને હાથી પછી ચિત્ત, બુદ્ધિ, મનમાં તે પ્રકટે. આત્મા આ “કરનાર હુ’ થી પર છે તેથી જ તે અક્રિય છે, દૃષ્ટા માત્ર છે
ચગદી
ના મેળા
મહાવીર
અથવા
પુરૂષ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
14
જૈન શાસનનું સ્થાન અને અર્થા હુને જડે' છે
૧૪૯
પશુ સહાય ન સ્વીકારતાં—પાતે જ પોતાના ગુરૂ ખની મુક્તિરૂપી ભક્ષ મેળવી લીધા હતા એમનામાં એટલી હદની ખુમારી હતી કે એક વખત એક ગાવાળ ( ‘ ગાયા ’ ચારનાર, ધર્મગુરૂ ) એમને ત્રાસ કરવા લાગ્યા ત્યારે દેવાના રાજા ઈંદ્ર વજ્ર સહિત મદદે દોડી આવ્યા તે વખતે મહાવીરે એને અટકાવીને કહ્યું કે ‘ મદદ કાણુ-કાને કરી શકે તે બાબતને વિવેક શિખ અને ભક્તિની ઇચ્છા છતાં અપમાન કરનાર ના થઈ પડે ! મ્હને મ્હારા પર ગુજરતી ઘટનાની લહેજત લૂટવા એક્લા જ રહેવા દે !” અને ઈન્દ્ર-ભક્તિરૂપી ઝવેરાતથી લધાયલા એ મ્હોટા ખચ્ચર-વીલે મુખડે વિદાય થયા ! એથી ય વધુ ખુમારી મહાવીરમા હૈાવાના પુરાવા શાસ્ત્રીય નેાંધમાંથી એ મળે છે કે ‘ તે ઉદ્દીરણા કરતા ' અર્થાત્ સ કંટાને ટાળવા “કે સહન કરવાથી સંતુષ્ટ ન થતાં સટાને આવ્યાહન કરતા, મેલાવતા ! ”
,,
્
મિ પાતક ! હમારાં શાસ્ત્રની આ કથાએ મ્હારા એક છૂપા પ્રશ્નને ખુલાસા કરી નાખ્યા મુક્ત પુરૂષ કાંઈ પણ ધ્યેય વગરના—સુકાન વગરના હાય તો પછી એ જીવી કેમ શકે એવા એક પ્રશ્ન હંને મુઝવી રહ્યો હતા, પણ મહાવીરના
:
“ જનતા
2
* ઉદ્દીરાહાકલે, શ્રમ અથવા સ કટને આમ ત્રણ, શ્રમ અથવા સકેટના ખ્યાલમાત્રથી પણ ડરી જાય અને સ કટ આવ્યે ખાઈ જાય; ‘ શ્રાવક ' આવેલા સક્રેટને સહી લેવા પ્રયત્ન કરે; સાધુ’ હુ જૈન' સ કટ હામે દ્વેષની લાગણી વગર જ–ક્ષત્રિય માફક આનંદપૂર્ણાંક લડે; અને ‘દિગમ્બર' અથવા તત્ત્વવેત્તા સંકટને આમત્રે ! આ ભેદે નીતિવિષયક નથીઃ પ્રત્યેકની શક્તિને લીધે છે. આશા અને ‘ભય’ને ચિત્તમાથી સમૂળ ખાળી નાખવા માટે જ ઉદ્દીરણા કરાતી હાય. હિંદ શેાધવા નીકળનાર કોલમ્બસ અને ચુરપ-અમેકાને યુદ્ધના પડકાર કરનાર કૈસર : એમનાં એ ક્રૃત્ય ઉદ્દીરા’રૂપ
.
>
જ ગણાય.
'
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ છે
જીવન નિમિત્તે કરાયેલા ઉક્ત ઈશારાથી હાર સમાધાન થઈ ગયું. અત્યાર આગમચ હું આ પ્રશ્નનો વિચાર હારી પિતાની ' ભૂમિકા પર રહીને કરતો હતો અને તેથી સાચા જવાબની નિજદીકમાં પહોંચવાને બદલે તદન ખોટી કલ્પનાઓ જ પામત હતા અને ભયભીત થતો હતો. હવે એ હમેશની મહારી : ભૂમિ–અધ્યાસ કે મહાવરા–ને ઘડીભર દાબી, ઉચા ભાનમાં અહડી, એવા સુકાન વગરના પુરૂષની સ્થિતિમાં ઉછળી, હાથી જોઉં છું તે એ સ્થિતિમાં કાંઈ જ ભયંકર લાગતું નથી. હું કલ્પી શકું છું કે એક નિર્દોષ બાળક જેમ હસતે મુખે કાળા નાગને પકડે કે એનાથી ક્રિયા-પ્રતિક્રિયા રૂપે ખેલ કરે, તેમ સુકાન વગરનો નિર્દોષ દિગમ્બર અથવા તત્ત્વવેત્તા જીવનનાગ સાથે હસતે મુખે ખેલે એનો અર્થ એ પણ નથી કે બાળક નાગથી મરતો નથી કે તત્વવેત્તા જીવનનાગની કઈ ક્રિયાથી મરતા નથી. “મહારે જીવવું છે” એવી અને “રખે મ્હારે મરવું પડે ” એવી જે બે પ્રકારની ઉંડી વૃત્તિ ( instincts ) , આપણામાં છે અને જેને આપણે “આશા” અને “ ભય’નામથી ઓળખીએ છીએ તે નથી તે બાળકમાં અને નથી તે તત્ત્વવેત્તામાં –અને તેથી એ બન્નેને. મૃત્યુને ખ” નથી. બાળક તેમજ તત્વવેત્ત બન્નેનું વર્તન આશય “વગરનું–સહજ સહજ (instinctive) હિઈ એકની તહેનાતમાં માતા અને બીજાની તહેનાતમાં ખુદ સમષ્ટિ–વિશ્વયોજના–સતત ખડે પગે ઉભી ' હોય છે. એકને અજાણતાં જ માતામાં વિશ્વાસ છે, બીજાને અજાણતાં જ સમષ્ટિમાં વિશ્વાસ છે. અને એ આ બન્નેની આ ચોક્કસ પ્રકૃતિ જ છે કે જેના કારણથી એક વડે ચેકસ ઘર. સ્વર્ગ સમું બને છે અને બીજા વડે જગત સ્વર્ગ સમું બને છે,
-જો કે બન્ને ઘર ”ના અને “જગત ના જબરા “જુલમગાર | (tyrants) પણ છે!”
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ‘જૈન સાસન”નુ' સ્થાન અને અર્થ ન્હને ‘જહે’ છે
૧૫૧
મિ. શા ! આળકની વાત માતા સિવાય કાઇ મજી શકે નાં તેમ શું તત્ત્વજ્ઞાનીની વાત દુનિયા નહિ જ સ્હમજી શકતી હાય ? ૨
{ }
re
.
-
'
“ નહિ જ. અને એમાં નથી દોષ દુનિયાને કે નથી દોષ તત્ત્વજ્ઞાનીને દુનિયા અથવા જનતા જો બાળરૂપ તત્ત્વજ્ઞાનીની • માતા ? અની શકે તે તેા એના ભાવને બરાબર સ્પર્શી શકે. પણ હરકેાઈને લાતા મારતું, હરકેાઇના વાળ કે નાક ' ખેચતું, હરકાઇ કે હરકાંષ્ટ પર ‘ પેશાબ ’ કરી એસતું નિર્દોષ પણ રેજાડનારી પ્રકૃતિ ધરાવતું બાળક માતા સિવાય ખીજા કાઈને પાલવે કેમ? અને પાલવે જ નહિ તે એક બીજાના નિર- તર સહવાસ અને સહવાસથી સ્વાભાવિક રીતે થતું એક ઓજાના ભાવાનું જ્ઞાન કેવી રીતે સભવે ? તેથી એ સ્વાભાવિક જ છે કે તત્ત્વજ્ઞાનીને દુનિયા મજી શકે નહિ, માત્ર સાત્વિક ગુણવાળા પુરૂષ જેને શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં શ્વેતામ્બર જૈન સાધુ કહ્યો છે. એવા કાઇ પુરૂષ–જ એને સ્ડમજી શકે, કારણ કે સત્વગુણને લીધે તે તત્ત્વજ્ઞાનીની રંજાડ રૂપ બાહ્ય ક્રિયાને બાદ કરીને એનું અંદરનું સ્વરૂપ જ જુએ છે અને હૅની · નોંધ ? કરી એ વડે · શ્રાવક વર્ગ - મોટે શાસ્ત્ર ઃ રચે છે. ’ તત્ત્વવેત્તા કાંઈ શાસ્ત્ર ન રચે કે કાંઇ શાસનકા ન કરેઃ એ તેા માત્ર સ્વાભાવિક જીવન જીવે અને તેનું જીવન તત્ત્વજ્ઞાનના સિદ્ધાંત તરીકે શ્વેતામ્બર સાધુમાં પ્રતિખિ'ખિત થાય, અને તે પછી તે સિદ્ધાન્તાને વિકાસશ્રેણિ તરીકે ગાવે અને ભિન્ન ભિન્ન ભૂમિકાના મનુષ્યા માટે ભિન્ન ભિન્ન ધ્યેય’· રચે, ભિન્નભિન્ન ઈલાજ રચે, ભિન્નભિન્ન માન્યતાઓ રચે, અને એ સર્વ ભિન્નભિન્ન ભૂમિકાના મનુષ્યાનું એક ‘શાસન' (Government, Hierarchy) ચે ”
*
'
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર . . '
- જૈન દીક્ષા હું હમજ્યો, મિ. શે ! ધર્મશાસન સ્થાપવામાં ત્રણ તો મૂળમાં જોઈએઃ (૧) એક “દિગમ્બર—તત્ત્વવેત્તાભલા બુરા આશયને વટાવી ગયેલો સુકાનવગરને પુરૂષ (૨) તત્ત્વવેત્તાના જીવન ને વાંચવાની શક્તિ ધરાવતા, સત્ત્વગુણી હાઈ બીજાઓના વિકાસની જોખમદારી પિતાના શિરપર લેવાને ઉત્સુક છે, અને તત્ત્વજ્ઞાની પાસેથી મળેલા “ભાવોને atતાના માનસની ભૂમિકાએ પહોંચાડવાની કળા જાણનારે અર્થાત્ “નગ્ન સત્ય ને વિવિધ શ્રેણિના “ વ્યવહાર સત્ય” તરીકે પલટાવવાની બુદ્ધિ ધરાવતા પુરૂષ અથવા “વેતામ્બર જૈન સાધુ અને (૩) “માટીરૂપ “જનતા માંથી છૂટ પડી ‘ વ્યક્તિ ” બનવાની તિવ્ર ઉલ્ક ઠાથી ઘડતર ક્રિયા માંગવા નીકળેલા જિજ્ઞાસુ અથવા “શ્રાવક આ ત્રણ–ખરા અર્થમાં– હયાતીમાં હોય તો જ એક ખરા અર્થનું ‘જૈનશાસન અને થવા “વિજયવંતી વિકાસ એજના ” હયાતીમાં આવી શકે.”
છે અને જો “વેતાઅર સાધુ ” મુદલ રહેવા ન પામે, અગર તે નિશ્ચય સત્ય તેમજ નિરંતર બદલાતા વ્યવહાર સત્ય અન્નેને જાણનારે તેમજ બનેને ઉપયોગ કરનારે ન હોય, અગર જો એ જિજ્ઞાસ અથવા શ્રાવક મળી આવે ત્યહાં સુધી રાહ જોવાને બદલે જનતારૂપ કાચી માટી પર ઘડતર ક્રિયાકરવાના મોહમાં પડે તે,-એટલા સંજોગોમાં–શાસનની હયાતી બંધ થાય–“શાસન” ને “પડછાયો ” ભલે રહી જાય! ને “શાસનને પડછાયે એટલેજ ધાંધળીઆઓની ટોળકીએ”
આપે કહ્યું. મિ ! કે “જનતા” અથવા “ કાચી માટી ” પર ઘડતરપ્રયોગ આદર એ “સાધુ ? નહિ, એ તદ્દન ખરું લાગે છે -વર્તમાન પરિસ્થિતિઓ પરથી. વર્તમાનમાં ચાલતા જેન ઝગડામાં સાધુઓ શ્રાવકોનો દેષ કહાડે છે અને
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહેને જ
છે
૧૫૩
શ્રાવકે સાધુઓને દોષ કહાડે છે. હવે હમજાય છે કે આખે સોદે જ છેટે છે. કાચી માટીને “શ્રાવક માની લીધા છે અને એના શૂલપર જેમતેમ ટપલા મારવાના સ્વેચ્છાચારને સાધુપણું માની લીધું છે. સાધુ કહેવાતાઓએ શાને ત્રીજા નેત્રથી વાંચ્યા હોત તો તેઓને મનુષ્યપ્રકૃતિનું જ્ઞાન અવશ્ય થયુ હેત અને ક્યા પદાર્થ પર હારે તથા કેવી રીતે શક્તિ ખર્ચવી એનો વિવેક અવશ્ય તેઓમાં પ્રકટયો હતો. અને એમ થયું હેત તો “ શ્રાવકે ને દોષ કહાંડવાનો પ્રસંગ જ ન આવત 1 અને શ્રાવકે જે ખરેખર ‘શ્રાવક જ હોત તો–પોતાના વિકાસના જ ગરજાઉ હોત તો_વિકાસમાં મદદગાર થવાને બદલે ધમાલ ” માં રોકી રાખનાર દરેક સાંધુનામધારીને પોતાના ઘર ” માંથી હાથ ખેંચીને દૂર કરત-કાંઈપણ ધાંધળ કર્યા સિવાય જ. “બેટના વ્યાપાર ”કાઈને ન પાલવવા જોઈએ,
સાધુને કે “શ્રાવક અને “શ્રાવકને વિચાર કરતાં મને એક પ્રસંગ યાદ આવે છે. એક દિવસ મહને મહારે પિતાને
ચહેરે જોવાની ઈચ્છા થઈ, મ્હારે તે માટે ચાહી ચાલીને ફોટોગ્રાફરને લ્હાં જવુ પડયુ જવા પહેલાં, સારામાં સારો ફેટેગ્રાફર કાણુ હશે એ બાબતમાં ઘણા મિત્રોને પૂછ્યું હતું અને હેની ફી પણ પૂછી લીધી હતી. અને મહારા ખિસ્સામાં પાંચ રૂપિયા પણ નાખી લીધા હતા ! ફેંટોગ્રાફરને ઘેર પહોંચ્યા બાદ એના બહારના ખંડમાં હારે એક કલાક બેસી રહેવુ પડયું. છબી લેવાના ઓરડામાં ગયા બાદ તેણે મ્હારા બાલ અને બુટન અને બદનને જેટલાં અડપલા કર્યા તેટલાં મહારે સહવાં પડયાં છેવટે તેણે મ્હને શ્વાસોશ્વાસ રોકી, આંખોને તેણે બતાવેલા નિશાન પર જ સ્થિર રાખી, નિર્જીવ પૂતળાની માફક બેસવા ફરજ પાડી. એ બધી “શરતો ? અદા થયા પછી તેણે એક મિનિટમાં ફેટે લીધે, જે મહને ત્રણ દિવસ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
જૈન દીક્ષા -
પછી જોવા મળે ! અલબત હું મહારે અસલ ઑટે જોઈ ઘણે જ આનંદ પામે, પણ હેની કિમત કાંઈ ઓછી આપવી પડી નહોતી ! એ ગરજ, એ કિમત ભરવાની તત્પરતા, પાતાતા ભાવેને શાત પાડી અક્રિય બેસવાની એ યોગ્યતા અને પિતાપર પૂરી થયેલી ક્ષિાનું પણ પરિણામ જોવા માટે ત્રણ દિવસ ભવાની ધીરજ: આ “ગુણે વગર જ જેઓ સાધુનામધારી પાસે ગયેલા તેઓને “શ્રાવકપણું હાંથી સાંપડેતેઓને વ્યક્તિત્વ રૂપ પિતાને ચહેરે જોવાનું ભાગ્ય કહાંથી તે સાંપડે ? અથવા ખરું જ કહ્યું છે કે માટીને કુંભાર મળી રહે છે. અને આરસને શિલ્પી મળી રહે છે! આ સાપેક્ષ (relative) દુનિયામાં બધું સાપેક્ષ જ છે. '
3. * શ્રાવક, સાધુ, શાસ્ત્ર : ત્રણેને પાયે “પ્રશ્ન ” છે. ‘પ્રશ્ન 'જેના હૃદયમાં ઉદ્દભ તે “શ્રાવક”, “ પ્રશ્નના ઉત્તરની શોધમાં તે જેની પાસે ગયા તે “સાધુ-અને પ્રશ્ન ઉત્તરની નોંધ તે “શાસ્ત્ર. જૈન શાસ્ત્ર, ઘણે ભાગે સતિ વચ્ચેના પ્રશ્નોત્તર રૂપે જ લખાયેલાં છે. મતલબ કે ત્રણે “ સાપેક્ષ છે. મૃળ ચીજ ‘પ્રશ્ન” છે. રેગ પર જ ઇલાજ હોય અને પ્રશ્રપર જ ઉપદેશ હેય ભૂખ પર જ ભજન હોય. શ્રાવક ને “સાધુ જ મળી રહે તમાબીનને તમાસગીર (નાટકીઓ) જ મળી રહે. જેવું દરથી માગે તેવું જ બહારથી' મળે. તમાબીનેની જરૂરીઆતે જ તમાસગીર ( નાટકીઆ) ઉપજાવ્યા છે, “શ્રાવક”ની જરૂરીઆતે જ “સાધુ” ઉપાવ્યા છે અને તત્ત્વવેત્તા તો જરૂરીઆતના રાજ્યથી પર વસે છે. વિષયી પુરૂની જરૂરીઆતે વેશ્યા ઉપજાવી છે, “પ્રજ” (Pro-Creation )ની જરૂરીઆતે લગ્નસંસ્થા તથા ગૃહસ સ્થા તથા દાંપત્ય ધર્મને જન્મ આપ્યો છે, અને બ્રહ્મચારી તે વિષચી અને વેશ્યા, પતિ અને પત્ની ચારેના વાતાવરણથી દૂર વસતો હોય છે. એને મન બધું“નાટક એક ગ૬ નાટક અને બીજુ ઉજળું નાટક !
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
જૈન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ સ્ટુને જડેં છે
C
cr
.
t-1
હા, મિ. પાતક ! અને તેથી જ · દિગમ્બર ’અથવા તત્ત્વવેત્તા ‘સાપેક્ષ દુનિયા’ને વટાવી જઈ તેથી અળગા–તેથી ઉપર . વસે છે. તે માત્ર સાત્વિક ગુણવાળી ઘેાડીએક વ્યક્તિ પાસે ” પાતાના અનુભવાતે પણ પેાતાની ભાષામાં–ટુકાક્ષરી ભાષામાંમેલે. તે ના લખે શાસ્ત્ર કે ના કરે શાસન પણ એ જું વચનેતેએ જ નગ્ન સત્ય ’ તે–સાત્વિક, ગુણવાળી થાડીએક વ્યક્તિ ‘શાસ્ત્ર’રૂપે વિસ્તારે અને શાસન પણ એના જે ખળ પર સ્થાપે. એટલું જ નહિ પણ ‘લેાકા’ સમક્ષ એલવાનું હાઈ તેણે એમ જ ખેાલવુ પડે કે એ શાસ્ત્ર અને એ શાસન ખુદ દિગમ્બર મહાપુરૂષે—મહાવીરે’--રચ્યાં હતાં. આપણે હમણાં. - શાસન’ના દરેક અંગની ‘ ખુમારી'ની વાત કરતા હતાઃ - ખુદ ‘શ્રાવક’માં પણ ખાંડી' ખુમારી હાય એમ આપણે જોઇ ગયા, પણ સર્વોપરિ સત્તામા— દિગમ્બર ’ માં તત્ત્વવેત્તામાં તે સીમા વગરની ખુમારી હાય, એટલી કે હેના એ અનુયાયીએ લડી મરતા હોય તે પણ તે તરફ નજર કરવા સરખી ય વ્હેને વૃત્તિ ન થાય: ત્વમે જ કહી ગયા કે મહાવીરે હેમના શિષ્ય ચેડા રાજા વગેરે વચ્ચે મહાયુદ્ધ થયુ ત્યારે તે તરફ અે જોવાની ય દરકાર કરી ન્હાતી ”
'
પપ
*
“‚ ખુમારીની વાત સાંભળતાં મ્હને યાદ આવે છે કે અમારાં મદિરાના દ્વાર પર સિહની આકૃતિ રખાય છે અને અમારાં શાસ્ત્રોમાં જ્હાંને ત્યાં મહાપુરૂષાને ‘પુરૂષસહ' કહ્યા છે ! વળી દર્શાવકાલિક સૂત્ર' નામના અમારા શાસ્ત્રમાં સાધુએ ભાજન કેવી રીતે મેળવવું એ સંબંધી નિયમા કહેતાં કહ્યુ છે કે તેણે ભિક્ષાવૃત્તિ કરતી વખતે, પણ સિંહની વૃત્તિ કાયમ રાખવી. ભિક્ષા કે જહેને `લાકાએ હલકુ કાર્ય માન્યું છે તે કરતી વખતે પણ દીનતા નહિ પણ સિંહવૃત્તિ રાખી શકે તે જ સાધુ.’ રળવાની અશક્તિને લીધે ભીખ માંગે વ્હેનામાં સ્વભાવતઃ દીનતા
.
T
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
૧૫ | *
જૈન દીક્ષા હૈય, અને રળવાની જરૂરીઆતને વટાવી જઈ તપ્ત બને, મનુષ્ય ભિક્ષા માંગે તે હેનામાંસ્વભાવતઃ ખુમારી જ હોય.ખુમારી સાધુભિક્ષાની પહેલી શરત હોય,-એટલા માટે કે એની ગેરહાજરીમાં વાચકનું માનસ દાતાનું અધીન બની જાય. “ઉપકાર” સ્વીકારનાર ઉપકાર કરનારને ગુલામ બને છે–અને “ગુલામ”થી સાધુપણાનું મિશન બજાવી શકાય જ નહિ. એનાથી શ્રોતાના માનસથી ઉચે ચહુડી એ પર છાપ મારી શકાય જ નહિ. તેથી જ તો, જેનશાસ્ત્રમાં સાધુભિક્ષાને અગે કહેલા નિયમોમાં એક એવા પણ નિયમનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યા છે કે તેણે કાઈ ચીજની યાચના કરવી નહિ, કોઈ ચીજ પતા માટે ખાસ બનાવરાવવી કે ખરીદાવવી નહિ કે બનાવવા–ખરીદવા દેવી પણ નહિ ખુમારી જાળવવા માટે જ આ નિયમે કરવા પડયા હતા અને વ્યવહારમાં પણ દરેક સરકાર ખુમારી વગર જીવી જ શકતી નથી અને ટેક્ષ ઉધરાવવામાં પણ દીનતા નહિ પણ ખુમારીથી જ કામ લેવાય છે.
“ હેમે ઠીક યાદ કરાવ્યું, મિ શા! ટૅક્ષ અને સરકાર એ શબ્દો મહને “જૈનશાસન ની વ્યવસ્થા યાદ કરાવે છે કે પણ દેશની સરકાર પ્રજા પાસેથી ફરજ્યાત લઈ શકે એવી ચીજ તો માત્ર ટેક્ષ છે, અને યુદ્ધ જેવા અસાધારણ સંજોગોમાં કેટલાક પ્રજાજનોનાં શરીરને પણ કામમાં લઈ શકાય છે. આથી વધુ કેાઈ સરકાર કેઈપણ સંજોગમાં લઈ શકતી નથી, અને લેવા યત્ન કરે તે પ્રજા બળવો કરે. કહે કે આટલું
+ જે કે આજના જૈન સાધુઓ આ અને તમામ નિયમોને જીવહિંસા સાથે સંબંધ બતાવે છે. ખરેખર તે પર–જીવની નહિ પણ પિતાની હિંસાથી બચવા માટે આ સર્વ નિયમે છેઃ પિતાન માનસને વકતા કે બીમારી થવા ન પામે એટલા ખાતર-એ શ્રેષ્ઠ -આશય ખાતર-સઘળા નિયમે છે. પરદયા કઈ વસ્તુ નથી
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહને જડે છે ૧૫૭ આપવામાં ય પ્રજાને અજ્ઞાન ભાગ તો બળતો હોય છે અને ન છૂટકે આપતા હોય છે. પણ “ધર્મ શાસનમાં તે દરેક મનુષ્ય પિતાની ઈચ્છાથી–ગરજથી–અંદરની દરકારથી–જોડાયલે હાઈ એ “શાસન ની વ્યવસ્થા માટે કરવાં પડતાં ખર્ચ તે ગમે તેવાં ભારે હોય તો પણ પ્રસન્નતાપૂર્વક અને પિતાને
અગવડમાં મૂકીને પણ આપતા હોય, કારણ કે “ શાસન ની • હયાતી એ પિતાની હયાતી છે અને “શાસન'ની દરેક પ્રવૃત્તિ
એ પિતાની પ્રવૃત્તિ છે એવું ભાન હેનામાં નિરતર વર્તતું હોય છે,-હારે દેશની સરકારની બાબતમાં તેમ હોતું નથી કાઈ પણ દેશની સરકાર પ્રજાની દરેક વ્યક્તિની ઈચ્છાથી આવેલી સરકાર નથી હોતી કાં તો એક બલવાન પ્રજા કેઈ નબળી પડેલી પ્રજાને બળજબરીથી દબાવી હેના પર “સરકાર બની બેઠી હોય છે, અથવા તે એક સ્વતંત્ર દેશમાં ડોએક પ્રપચી વ્યક્તિઓના છૂપા દાવપેચને પરિણામે બહુમતિ પામેલી એક “પાટ” સરકાર બની બેઠી હોય છે, તેથી—
તેથી બલવાન પક્ષ નિર્બળ પક્ષ પાસેથી દબાવીને જે કાઈ મેળવે છે નું નામ “ટેક્ષ” અને જે “ શાસન ની " દરેક વ્યક્તિ સ્વેચ્છાપૂર્વક હેમાં જોડાઈ હોય તે “ શાસનના જીવનને ટકાવી રાખવા અને વિસ્તારવા હેનાં વિવિધ અંગે જે આપે તે “ફાળે” કહેવાય; અને તે “ ફાળો” “શાસન'ની જીદગી માટે હોવા છતાં અંગને પણ પાછો મળતો હોઈ એને પુણ્ય ' કહેવામાં આવે છે. ”
શું કહ્યું ? મિ. પાત!..“પુણ્ય એ શું ? ” સ્વદયાને એ પડછાયો માત્ર છે. the student of any religions system must never lose sight of the fundamental Koy viz to translate everything objective as subjective.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
૧૫૮
જૈન દીક્ષા “ g એટલે શુદ્ધ કરવું, પવિત્ર કરવું, નિરેગી કરવું, 'સુંદર કરવું, એ પરથી “પુણ્ય ” એટલે જે કરવાથી શરીર, મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત એમાંના કોઈપણ અંગેના વિકાર કે નખ- . ળાઈ દૂર થવા પામે છે. ”
અને “શાસન ના આરેગ્ય અને આયુષ્યને જરૂરનું ન કરવામાં આવે અગર એને હાની પહોંચે એવું કાંઈ કરવામાં આવે હેને શું કહે છે ? ”
એને શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં-ધાર્મિક કાનુનમાં—“પ” કહે છે. ”
અને વ્યક્તિ પિતાને નિરોગી બનાવવા માટે જે કાંઈ તે પણ “પુણ્ય” કહેવાતું હશે ?”
જ જી, હા; તેવી જ રીતે વ્યકિત પોતાને–પોતાના શરીરને, મનને બુદ્ધિને કે ચિત્તને—વિકારી બનાવવા જેવું કાંઈ કરે તે પણ “પાપ” જ કહેવાય. શાસ્ત્ર કહે છે કે પ્રમત્ત જનતા “પાપ” માં જ જીવે છે, “શ્રાવક” જેટલા પ્રમાણમાં પ્રમાદરહિત સાવધાન હોય તેટલા પ્રમાણમાં “પુણ્ય” માં જીવતો હોય છે,
સાધુ” સાત્વિક ગુણને લઈને સ્વભાવતઃ પુણ્યરૂપ હોય અને “દિગંબર અથવા તત્વવેત્તા પેય તેમજ પાપ એ બનેથી પર વસતિ હોય.” “. “ અને પુણ્યનું પરિણામ શું બતાવ્યું છે ?” ,
“ “સ્વર્ગ ” અથવા “દેવભૂમિ'માં વાસ. ” * “ એટલે કે Harmony અને દિવ્યતા, શક્તિ, કૂદકા મરતું વન, હાર્દિક ખુમારી, નિરંતર પ્રગતિ કરવાની ચોગ્યતા, નિર્બળતાવાળું ભાન મરીને અખંડ ધવનવાળું ભાન પ્રવર્તે તે સ્થિતિ, »
“ અને “પાપીનું પરિણામ શું બતાવ્યું છે?” “ “ નરક ” ભૂમિમાં પ્રવાસ.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
}
જૈન સાશન'નુ સ્થાન અને અર્જુને ‘જડે છે
૧૫૯
6.
• એટલે કે એવુ ભાન કે જેમા અંશમાત્ર ૐ ક્ષણમા ચેન ન હાય, નિર ંતર મેચેની હાય, કલેષ હાય, વિક્ષેપ હાય, ‘ તડફડાટ હાય. એવુ ભાન કે જેમાં પેાતાની જ -વિકૃતિ રૂપ અધમતાએ ભયંકર રૂપે વિસ્તરી પેાતાને જ સતાવી રહી હાય અને ચિત્તના સાગરને ઉથલપાથલ કરી નાખતી હાય. ”
.
L
Ь
ર
'
“હુ કબુલ કરીશ, મિશા . કે આ રીતે મ્હેં શાસ્ત્રીય પરિભાષાને વ્યવહારભાષામાં રૂપાન્તર કરવા કદાપિ પ્રયત્ન પણ નથી કર્યાં હું લમાં સાયન્સ શિખતા હતા ત્યારે અમને સાયન્ટીડ્ડીક પરિભાષામાં શિખવવામાં આવ્યું હતું કે * H૰Q= ı water. ' વ્યવહારભાષામાં એનું ભાષાન્તર ન બતાવવામાં આવ્યું ત્યાં સુધી એ મ્હારે માટે અશુન્ય હતુ. પણ પછી મ્હને કહેવામાં આવ્યુ કે H, એ હાઇડ્રેાજન ગેસના ખે ભાગ અને O એ આક્ષીજન ગૅસના એક ભાગ ખતાવનારી પરિભાષા હતી અને એમાં ‘હકીકત’, તા- એ રહેલી હતી કે એ * એ ભાગ હાઈડ્રેાજન અને એક ભાગ આક્ષીજન મેળવવાથી પાણી બને. પાણીનું સ્વરૂપ હમજ્યા પછી એ સૂત્રને એ પારિભાષિક કથનને—હ ભૂલી ગયા !”
✓
“ “ અને પાણીનું સ્વરૂપ દિલમાં ધરવાને બદલે એ H.O સૂત્રં જ આજ સુધી ગેાખ્યાં કર્યું હાત તે ?”
“ મગજને ફોકટ ભારે મા હાત, અને એવા ઘણા માજા
· મગજ પર લાધવાથી વિચારશક્તિ છેક જ નિર્માલ્ય ચૈઇ
'
ગઇ હોત .
'
વારૂ ત્હારે, ત્હમારાં શાસ્ત્રોમાં ‘શાસન’ના અને હેમાંની દરેક વ્યક્તિના આરેાગ્યને જાળવી રાખવા માટે જે ચેાજના કરવામાં આવી છે તે દુન્યાવી સરકારેાએ સરકાર અને પ્રજાના આરેાગ્યને જાળવી રાખવા માટે કરેલી ચેાજના કરતાં વધારે
અર્થ સાધક છે, એમ મ્હારે સ્વીકારવું,જ પડશે. દુન્યાવી
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
જૈન દીક્ષા સરકારેએ ફરક્યાત રીતિઓ આદરી, હારે હમારા, જૈનશાસને મરક્યાત રીતિઓ પસંદ કરી અને તે સાથે જ મરજીને સદુપયોગ કે દુરુપયોગ કરવાથી કુદરતી રીતે જે પરિણામ પજવા પામે હેમનું જ્ઞાન પણ આપ્યું, એટલું જ નહિ પણ–”
* * એટલું જ નહિ પણ એ જાણપણાને અમલ કરવાના કામ માટે જોઈતું મનોબળ પ્રકટાવવા “સામાયિક “ધ્યાન આદિ માનસિક ક્રિયાના રૂપમાં તાલિમ પણ યોજી. વળી, પ્રમાદ, લાલચ કે ભયથી થતી એક ભૂલ જે વારંવાર થતી રહે તે મનુષ્યનું માનસ જ વિકૃત બનવા પામે છે તે ન બનવા પામે અને એ ભૂલનું પુનરાવર્તન જ ન થવા પામે એટલા માટે “પ્રતિક્રમણ ક્યિા” નામની દરરોજ કરવાની માનસિક ક્રિયા યોજી છે, કે જે એક પ્રકારનો માનસિક જુલાબ - છે. એ ક્રિયામા, શ્રાવક બધી સંભવિત ભૂલોને એક પછી એક બેસી જાય છે અને હેમાંની કઈ ભૂલ તેણે તે દિવસે કરી ' / હતી તે યાદ કરે છે, તે ભૂલને, મનના પ્રયત્નથી બાળે છે
અને ભવિષ્યમાં તે ભૂલ ન કરવાનો સંકલ્પ કરે છે. એ સંકલ્પબળ પિતામાં ઉપજાવવા માટે, જેઓએ પૂર્ણતા સિદ્ધ કરી છે એવા “સિદ્ધોનું સ્મરણ કરે છે. આ માનસિક ક્રિયાઓ ઉપરાંત શારીરિક ક્રિયાઓ પણ યોજી છે, જેવી કે અનશન, “સાધુની સેવા, સહધમીક (“શ્રાવક)ની સેવા, , જનતાની સેવા આ સેવાકાર્યમાં ગફલત થવા ન પામે એટલા માટે ખાસ “જાગરણ” કરવાની ભલામણ કરી છે. જેવા કે,
* ખરે શબ્દ “ સહેધમી” છે, હાલમાં વપરાતા “સાધમી ? તેમજ “સ્વધમી” શબ્દ બેટા છે. સમાન છે ધર્મ અથવા વિકાસભૂમિકા જેમની તેઓ “ સીંધમી કહેવાય : એક કલાસના વિદ્યાર્થીઓ : સમાન પ્રકૃતિવાળા.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન સાશનનું સ્થાન અને અર્થ મહને જડે છે કુટુમ્બ જાગરણ”, “સંઘ જાગરણ'. દેશ જાગરણું.” આખું જગત ઉંઘત હોય વ્હારે શ્રાવક “જાગતા રહીને વિચાર કરે કે એના કુટુંબની દરેક વ્યક્તિની શારીરિક, માનસિક, નૈતિક સ્થિતિ શું છે તે સુધરતી જાય છે કે બગડતી જાય છે કે જેમની તેમ છે ? શાથી એમ બને છે? કઈ પરિસ્થિતિઓ જ્યા ઈલાજથી સુધરવી શક્ય છે? ઈલાજ ન જાણવામાં હોય તો • કેની સલાહ લેવા યોગ્ય છે? ઈત્યાદિ. એવી જ રીતે એક રાત્રી સઘ બાબતમાં તે એક રાત્રી દેશ બાબતમાં વિચારણ કરવામાં ગાળવાની ટેવ પાડવાનું શિક્ષણ છે.”
હારે તે, મિ. પાતક ! “જૈનશાસન” આરોગ્ય . (Health) અને અક્ય (Harmony) ઉપજાવવાનું–વ્યક્તિમાં તેમ જ સમૂહમા તે શક્તિઓ ઉપજાવવાનું અને જાળવી રાખવાનું– શિખવનાર સાયન્સ અને તે પરિણામ ઉપજાવનાર સુંદર યેાજના (organization) છે, અને તે સાથે જ વળી જગતની સઘળી સરકાર પર રાહબર તરીકેનું મિશન પણ છે.”
સરકારના રાહબર તરીકેનું મિશન ? એ કેવી રીતે બની શકે ? મિ. શા ”
જે “શાસનના સઘળાં અંગો આપણે ઉપર વિચારી ગયા તેવા “સ્વાભાવિક ” હાય, નહિ કે બનાવટી અથવા વિકૃત, અને જે “શાસનના “શાસ્ત્રો એ તમામ અંગેનું પતન ન થવા પામે એવી વ્યવસ્થા માટે કાળજીવાળાં હોય, તેવું શાસન –તેવું જીવનું શાસન (Long organization), તે –તે જીવે છે એટલા માટે જ—કાંઈક કર્યા સિવાય તો ન જ રહી શકે. વ્હારે હવે વિચારી જુઓ કે એવું જીવન યે રતે વહે? એ સામુદાયિં જીવન (Collective Life)થી કેવી પ્રવૃત્તિ થવા સભવે ?” -
11.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
|| જૈન દીક્ષા ઘણા મોટા સમૂહને–આખી જનતાને અસર કરે એવી જ એની પ્રવૃત્તિ થવા પામે.”
ઠીકે વિચાર્યું. હવે જાઓ; જનતામાંની કેટલીક વ્યક્તિઓ . જન્મથી જ–એટલે કે માતાપિતા કે પૂર્વજોની એક યા બીજા પ્રકારની ભૂલને પરિણામે-કેટલીક શારિરિક વિકૃતિઓ કે દરદ લઈને આવે છે, કેટલીક વ્યક્તિઓ પિતાની અજ્ઞાનતાથી કે ,
સમાજની અજ્ઞાનતાથી ભય કર દર મેળવે છે, અને કેટલીક - ' વ્યક્તિઓ ચેરી–બલાત્કાર–ખુન આદિ કૃત્ય કરે છે, કે જે ,
કૃત્યો માટે લોકોને નીતિવાદે તિરસ્કાર તથા બહિષ્કારની અને સરકારેએ કેદખાનાની અને ધર્મપાએ નરકની–એમ વિવિધ સજા કરીને જ સંતોષ પકડયો છે પણ ઈલાજનીકેઇએ ? દરકાર કરી નથી. ઉપર કહેલી શારીરિક તેમજ માનસિક વિકૃતિઓ ધરાવતી વ્યક્તિઓનું જીવન આખી માનવસૃષ્ટિને વિનાશક અસર પહોંચાડતું હોય છે. આ અસરને કોઈ સરકાર અદ્યાપિ પર્યત અટકાવી કે નાબુદ કરી શકી નથી અને તે છતાં પ્રત્યેક સરકાર પિતાને પ્રજાની પાલનહાર' કહેવડાવે છે અને પાલન માટે ટેક્ષ અને તાબેદારી બને ફરજ્યાત રીતે વસુલ કરે છે. દુનિયાની પ્રત્યેક સરકાર શું “આપલેના સ્વાભાવિક કાનૂનનો ભંગ નથી કરતી ? અને ભંગ પણ શું અજાણતાં થાય છે? હારે કોઈ પણ વ્યક્તિ કે ટુકડી કરી શકે તેથી વધુ મોટો ગુન્હો દરેકે દરેક સરકાર નિરંતર કર્યા કરતી હોય તે દુનિયા દોજખ બને એમાં છે કાંઈ આશ્ચર્ય ? કિમત વસુલ કરીને માલ આપવાના અખાડા કરનારને એ જ સરકારે Criminal કહી દડશે પણ હેમને પિર્તની criminality (ગુનહેગારપણું)નુ ભાન 'દેણ કરાવે ? બીજાઓના હિત (interest) તરફ બહેરા કાન કરી પોતાના જ હિતને અને તે પણ માની લીધેલા અને તાત્કાલિક હિતને અધું મહત્વ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
જૈન શાસનનું સ્થાન અને અર્થહને જડે છે આપવાની પ્રકૃતિમાંથી જ વ્યક્તિ તેમજ સરકારને ગુન્હો જન્મતે હોઈ, એવી પ્રકૃતિ પર જ જેણે જય મેળવ્યો હોય એવી વ્યક્તિઓની સત્તા અને દેખરેખ સરકારે પર હોવાની આવશ્યક્તા શું સ્વયંસિદ્ધ નથી ? અને એવી ‘જ્યશીલ સત્તાની ગેરહાજરીમાં દુનિયા એક અમર્યાદ જેલ કે નરકાવાસથી કઈ રીતે ઉતરતી છે ? શ્રીમંતમાં શ્રીમત ગણતા દેશોમાં પણ
હેટા ભાગના મનુષ્યમાં ભૂખમરે અને જીવનકલહ કેટલાં - ત્રાસદાયક છે ? તદુરસ્તમાં તનદુરસ્ત ગણતી પ્રજાઓમાં પણ સેકડો હોસ્પીટલો અને હજોરે ડૉક્ટરની હયાતી પરથી રોગનું ! પ્રબળ કેટલું ભયકર જણાય છે ? દરેક પ્રજા જગાના સકાચની બૂમ મારતી હોવા છતાં કેટલી બધી જગા નિરર્થક જ માત્ર નહિ પણ નુકસાનકારક સ્થિતિમાં પડી રહેવા દેવામાં આવે છે ? વ્યાપાર, વ્યય અને રેજીની બાબતમાં વ્યવસ્થાને સ્થાને આંધળા સટ્ટા સિવાય બીજુ શું જોવામાં આવે છે ? કોડોની સંખ્યા ધરાવતી પ્રજાઓનાં જીવન છેડાએક ખેલાડીઓના તરંગ. સ્વાર્થ કે પ્રમાદ પર નહિ તે બીજી કઈ ખીંટી પર લટકે છે? એક દેશ અને બીજા દેશ વચ્ચેના સંબંધો શંકા, ભય અને સ્વાર્થના સિવાય બીજી કઈ ચીજના પાયા પર ચણાતા જેવાય છે? Hypocrisy (૬) સિવાય બીજો કયે દેવ રાજ્યદ્વારીએને આજે પરિચિત છે ? અગ્નિને ગરમ અને બરફને ઠંડે કહેવામાં ય આજે કાઈ દેશમાં સહીસલામતી જેવું દીઠું ? માનવજાતની પ્રગતિ કરવાના નિરંતર અખતરા કરવાને બદલે દુનિયાની તમામ સરકારોએ. Mammon અથવા, કુબેરની મૂર્તિપૂજા છેડવાને અખતરો કરનાર રસિયાને રંજાડવામાં કશી બાકી રાખી છે ? સલામતી અને સ્થિરતા જેવું કાંઈ પણું જોવામાં આર્જે છે. આ વિશ્વવ્યાપક “નરક—આ મૂર્તિમાન તરફડાટ–માટે દુનીઆની તમામ સરકારે જોખમદાર,
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
જૈન દીક્ષા
.
નથી તેા ખીજું કાણુ છે? આ મનુષ્યત્વથી વતન રૂપ ‘પાપ’નું પરિણામ નહિ તા ખીજાં શું છે ?— સામુદાયિક પાપ'નું ? અને એ પાપનું કારણ અને ઇલાજ શેાધવાનુ કામ નિષ્પાપી વ્યક્તિવિશેષ અથવા સાત્વિક ગુણને લીધે જેમની મુદ્ધિ નિ`ળ, ઉંડી અને દી દર્શી થયેલી હાય એવા સાધુપુરૂષા સિવાય ખીજું કાણુ કરી શકે ? સાધુસમૂહ'ની અહી જ જરૂર છે, મિ. પાતક ! સાધુસમાજની બુદ્ધિ અને નેતૃત્વ અને શાસનપ્રેમી શ્રાવક સમૂહ ’નાં સાધના અને શ્રદ્ધામળની અહિ જ જરૂર છે !”
(
“મિસા, મિ. ગ઼ા, મિ. શા! આ વાત સાંભળીને તે મ્હારૂં મસ્તક જ ભમી જાય છે. દુનિયાની ગવ્ડમૅન્ટાની નિયતા ગનમેન્ટ બનવાને બદલે તેા અમારા તીર્થંકરાએ પેાતાનું રાજ્ય પણ છેડયું હતુ અને જંગલમાં જઇ વસ્યા હતા, એટલા માટે કે
r
“ એટલા માટે કે તેઓ સાર્વભૌમ સત્તાધીશ અને રાજવંશી પુરૂષની મહત્વાકાંક્ષા કાઈ મ્હારા હમારા જેવી મર્યાદિત ન હાય. રાજા રાજ્ય કરે તે પણ રાજ્ય વધારવા માટે, તે છાડે તે પણ એટલા જ માટે. સિહ તરાપ મારવા પહેલાં પાછા હઠે છે, કમાન ઉછળવા પહેલાં સંક્રાચાય છે, તત્વવેત્તાએ સમષ્ટિ પર ઉર્ધ્વવા પહેલાં વ્યક્તિત્વને સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ અનાવે છે. એ સર્વ પ્રગતિની અનિવાતાએ છે.” “હમજ્યા, મિ. શા ! પણ દુનિયાની ગવ્હર્નમેન્ટો જેન શાસન ' કે અન્ય કોઈ મિશનનું નેતૃત્વ સ્વીકારે એ બનવાજોગ માતા છે ?” -
<
>
“ મનવાજોગ હાવાના પ્રશ્ન જ કઢાં છે ? એમ અની ચુકયુ છેઃ બ્રિટિશ અને ફ્રેંચ સરકારા એકખીજાથી સ્વતંત્ર છે, હેમાંની એક ખીજાનેા હુકમ ' નહિ માને, પણ સાયન્સની આજ્ઞા બ્રિટિશ, ફ્રેંચ, જર્મન, અમેરિકન વગેરે બધી
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન શાસન'નું સ્થાન અને અ મ્હને 'ડૅ' છે
૧૬૫
<
સરકાર અને વ્યક્તિએ પણ માનશે-માને છે. શેાધક, વિચારક, તત્વવેત્તા, કવિ; એમના શબ્દને સધળા દેશ હૈધ્યમાં ધારણ કરે છે. એમની એ સત્તા આગળ જમીન કે જર્ની સત્તા ધરાવનારાઓ કંગાલ છે. · જૈનશાસન જ જીવનના સાયન્સ તથા આના જીવતા પ્રતિનિધિ તરીકે બહાર પડે તે સધળી સરકારાએ સ્વેચ્છાપૂર્વક હેની હામે શિર ઝુકાવવું પડે જ.”
"C
હવે હું એ જોઈ શકું છું, અને જૈનધર્મ તથા જૈનશાસન સ્થાપનારને આશય પણ એ જ હતા એ પણ હું ખાત્રીથી માનું છું, એટલુ જ નહિ પણ એ ધર્મનાં શિક્ષણા એ પરિણામ લાવવાની ચેાગ્યતાવાળાં પણ હાવાની મ્હને શ્રદ્દા છે પણ,...એક ગંદી તળાવડીમાં તરફડતા અમારા આજના જૈતાને આવી મ્હોટી જોખમદારી રૂચશે કેમ ?
,,
+
રૂચશે કેમ ? મિ. સા! ત્યારે એમને કહેા કે એમણે જીવવાના મેાહ છેાડી દેવા અગર તેા ‘જૈન’ નામને છેડી દેવું. કહેા હમારા લેાકાને કે ‘ સવ્વી નીવ હું શાલનરસી (‘સર્વ વેાને શાસનમાં રસ લેતા કરવાની હું પ્રતિજ્ઞા લઉ છું ' ) એવા બકવાદ અને દર્ભને છેડી દે। . હેમને કહેા કે જૈન અથવા વિજ્ઞચીજ કામ હોવાના દાવા વગરવિલખે છેાડી દે! હમારા સામન્યાને કહે કે છએ જાતિના જીવાના ‘ રક્ષક ’ તરીકે છએ જાતિમાં શિરામણિ એવા મનુષ્ય જીવેાથી પૂજાવાના પાખંડ છેડી દે! સાધુએ તેમજ શ્રાવક્રને કહા કે તેઓમાંના કાઈ જ બબ્બે માત્રાવાળા જન” નહિ પણ સામાન્ય જન—હમારા ભગવાને જેમને વાજઞી રીતે અને જ્ઞદ્ધ તરીકે ઓળખાવ્યા હતા એવા સામાન્ય જન—જનતા માત્ર—છે, એટલા જ તફાવત સાથે કે જનતામાં નથી એવું શ્રેષ્ઠપણાનું મિથ્યા
tr
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
જૈન દીક્ષા
કI SI
ભિમાન તેઓમાં છે ! “જૈનશાસનના સ્વાભાવિક અર્થથી સૂઝતી ઉપર કહેલી જોખમદારીઓ જે ૯મે જૈનો નહિ અદા કરે તે શું કાલ્પનિક સ્વર્ગ અને કાલ્પનિક નરકના બાળખેલો કર્યા કરશે ? કલ્પિત પર્યા–પાપને લાંબા હિસાબોથી મનુષ્યનાં મગજે સડાવી દેવાનું કામ કર્યા કરશો ? માની લીધેલા જનપણું અને માની લીધેલા મિથ્યાત્વીપણાના વિતડાવાદ અને તકરારેથી જનતાની રહીસહી શાતિને ય લૂટયા કરશો ? “ઉલમાંથી ચૂલમાં જવારૂપ ગમનાગમનને કોઈ જબરા વિજયનું રૂપ આપી નાટકી ઠાઠમાઠ અને વાજાંગાજા વડે હતવીર્ય જનતાપર રૂઆબ દેખાડવામાં જ કલ્યાણ માન્યા કરશો ? “જૈનશાસન” બનવાને બદલે પદદલિત “જનસમૂહ” રહી જઈ માટીની માફક સારી માનવજાતિના પગ તળે કચરાવાનું ને , ટપલા ખાવાનું પસંદ કરશો ? “ધર્મ ને માત્ર વિતંડાવાદના વિષય તરીકે જ રિઝર્લ્ડ રાખી જીવનને શાઠય તથા સંકલ્પવિકલ્પમાં જ ખર્ચી નાખવામાં હેમરી મહત્તા માનશે? ક્ષત્રિયશિરોમણિઓના ધર્મને વાણિજ્ય બનાવી લૂટાઈ ગયેલી જનતાને લૂટયા કરવાનું જ શું ચાલુ રાખશે ? ટી–પાટનાં તેફાને એક પછી ચાલુ રાખી એકબીજાના માથાં ફેડી કે અને ન્યૂસપેપરોના સાર્વજનિક ટાઈમનો ભોગ લેવાની અને જનતાનાં મગજેને Sensations થી બીમાર બનાવવાની બહાદૂરીમાં જ - શ્રેષ્ઠિ પુત્રપણું મનાવ્યા કરશે ” ..
હું સ્વીકારું છું, મિ શે! કે અમારા સમાજનુ આ બધું વર્તન અને આ પ્રકૃતિ વગરવિલ બે પલટે માંગે છે. જરા વધુ વખત આ પરિસ્થિતિ ચાલુ રહે તે અમારું અસ્તિત્વ જ હિંદી જનતાને ખુચવા લાગે , અને અમે પોતે જ પિતાને વધુ વખત જૈન તરીકે ઓળખાવતા અટકી પડીએ. , અમારામાંના ઘણુઓને આ સ્થિતિની અસહ્યતાનું ભાન થવા
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
---
જૈિન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહને “જડે છે ? ૧૬૭ પામ્યું છે, પણ દયેય? જાણતા ન હોવાથી માર્ગ સૂઝતું નથી. અમારો ધર્મ શું છે એ જ અમારા ભણેલા કે અભણ કોઈને ખબર નથી. અભણ વર્ગ જાણે છે કે જૈનધર્મની, વાતે બીજા જન્મ માટે કામની છે અને બીજા જન્મમાં સે સના કર્મ મુજબ બન્યા કરશે તેમાં આપણે શું કરી શકીએ? આપણે તો દેવદર્શન, સાધુદર્શન અને બહુ તે એકાદ સામાયિક -પ્રતિક્રમણ–ઉપવાસ કે પાંચ–પચીસ રૂપિયા ખર્ચ જીવો છેડાવવા જેટલું કરીને આપણું ઘર પકડી બેસી રહીએ તે બસ સ્વર્ગ મળી જ ચૂક્યું છે. ભણેલે વર્ગ વિચારે છે કે આખે. ધર્મ જ હઅગ છે ત્યહાં ફેગટને આપણે સમય અને શક્તિ અને નાણાંનો વ્યય શા માટે કરી નાખે ? હમ્બગ કરનારા લેકેમાંથી તે તક મળ્યે કાઈ પ્રાપ્તિ કરી લેવી એ બુદ્ધિમત્તા છે! આ બન્ને વર્ગની ખરી વસ્તુસ્થિતિ છે, જો કે ખરું મોઢામોઢ કહેવાની હિમ્મત કઈમાં નથી. ગમે તેમ હો, પણ આ સ્થિતિ એટલું તો ચોક્કસ બતાવે છે કે સમાજ પાસે
જોય જ નથી, જે નામથી હેમનો વ્યાપાર ચાલે છે તે નામનું ખરું સ્વરૂપ જ તેઓના જાણવામાં નથી અને તેથી તે નામ પર આફરીનપણું–અંદરનો ઉમળકે–અંદરની શ્રદ્ધા હાઈ - શકે જ નહિ. અવારનવાર કોઈ સાધુ કે કઈ શ્રાવક કૂદકા મારીને, લાંબા હાથે કરીને, ઘેઘર બેસી જાય એવા બરાડા પાડીને, લેકને સામાજિક સ્થિતિનું ભયંકર ચિત્ર આપી ઉશ્કેરે છે અને “પપકાર” તથા “ધર્મ” એવા શબ્દ માટે પ્રાણ આપવાની પિકળ ઉશ્કેરણુઓ કરે છે તેટલો વખત “હોળીના ઘેરૈયા” માફક લેકે કૂદાકૂદ કરવા લાગી પડે છે અને ઘડી પછી બધુ શાંત થઈ જાય છે–તાજીયા ઠરી જાય છે! વર વગરની જાન એવી જ હોય ને ક્યા અને કેવા ધર્મ માટે કાંઈ કરવાનું છે તે સ્થમજ્યા વગર અંદરની ધખશ હાથી ઉપજે ?
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
જન દીક્ષા
કે
બધા લખનારાઓલનારા–ઉપદેશ કરનારા “પરોપકાર અને “પરલોકના ધર્મનાં સ્ટીરીટાઈ, વાક્યો સિવાય—અને તે પણ એક બીજાથી સંબંધ નહિ ધરાવનારાં અને બહુધા પરસ્પર વિરોધવાળાં વા સિવાય બીજું કાંઈ કહી શક્યા જ નથી, કારણ કે જાણતા જ નથી અને તેથી “સ્વાર્થ અને
આ લોકનું કલ્યાણ” એ બે બાબતે તે અસ્પૃશ્ય જ રહેવા , પામી છે. આપણે વિચારણાને પરિણામે હમણાં ધર્મ, શાસન,
શાસ્ત્ર, સાધુ, શ્રાવક, જેન, તપ, પ્રતિક્રમણ, મોક્ષ, સ્વર્ગ, નરક, પુણ્ય, પાપ આદિ પારિભાષિક શબ્દોનું અંદરનું રહસ્ય શોધી શક્યા અને તે બધાને પરસ્પર સંબધ જોઈ શક્યા તે રહસ્ય અને તે સંબંધ જે આજના કકળી રહેલા અને ‘બળવા’ માટે તૈયાર થઈ રહેલા જૈનસમાજને ઘેરઘેર સ્વમજાવવામાં આવે તો તત્કાલ એમની અંદરની આંખ ઉઘડે, નવું જ પ્રભાત તેઓ જાએ, પ્રભાતની તાજગીથી હેમનામાં નવજીવન પ્રગટે, નવજીવનથી “ધેય” સાંપડે અને ધ્યેય સાંપડતાં માર્ગ આપોઆપ સૂઝે. નવી આંખે જૂનું સત્ય તેઓ ઘણા જ ભવ્ય રૂપમાં જોઈ શકશે અને તેથી નવું જ “જૈન શાસન ? રચાવા પામશે, નવા જ “સાધુ” અને નવા જ “શ્રાવકે પોતાની ઈચ્છા અને ગરજ અને યોગ્યતાથી, થયેલા સાધુશ્રાવકે–ચશે, જેઓ પિતાની દોરેજની ગફલતનું પ્રતિકમણુ પિતાના મનના જ ઉપાશ્રયમાં અને દરરોજ કરી લઈ
હાં જ વિશુદ્ધ થઈ અને સામાયિક નામની માનસિક ક્ષિાથી નવું બળ મેળવી આવતી કાલ માટેના નિશ્ચયે ઘડશે, એ નિશ્ચય વડે તેઓ પોતાને તથા શાસનને પવિત્ર કરનારાં પુણ્ય કાર્યો કરશે અને તે કાર્યો વડે જ નહિ કે પિકી માન્યતાઓ વડે–તેઓ આ લેને સ્વર્ગ બનાવી પિતાના હૃદયમાં જ મેક્ષ પ્રક્ટાવશે. પણ પ્રશ્ન એ છે, મિ. શે!
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
૧૬e
જૈન સાશનનું સ્થાન અને અર્થ અને “જડે છે કે મરેલા જૈનશાસનના ગરૂડ દેહમાંથી નૂતન જિનશાસન પાંખે ફફડાવીને--જ્ઞાન અને ક્રિયાશક્તિની પાંખો ફફડાવીને–આકાશ ભણી ઉઠે તે તે સંજોગમાં દુનિયાની સરકારોની જરૂર રહે કે ન રહે?”
“સરકાર નામની સંસ્થા તો રહેવી જ જોઈએ અને રહેશે,ફક્ત એનું સ્થાન બદલાશે જ્યહાં સુધી માનવપ્રાણું હયાત છે ત્યહાં સુધી આજ્ઞા કરનાર અને આશા ઉઠાવનાર : એવાં બે માનસો રહેવાનાં જ. વ્હાં સુધી મનુષ્યસમાજ બહુધા શારીરિક, માનસિક અને આધ્યાત્મિક નબળાઈઓથી છે ભરપૂર હોય ત્યહાં સુધી એમાંનો ઓછામાં ઓછી નબળાઈ વાળો એક ભાગ સરકાર’ બની આજ્ઞા કરનાર થાય અને બાકીનાઓએ આજ્ઞા ઉઠાવનાર થવું પડે. જેહારે મનુષ્યસમાજનો એક ભાગ “જનશાસન” જેવું એક જીવતું જાગતું આધ્યાત્મિક બળવાળું સંઘટન રચવા જેટલા વિકસિત થાય ત્યહારે આજ્ઞા કરવાનું સ્થાન તે લે અને સરકાર તે આજ્ઞા ઉઠાવનાર બને. તે વખતે પણ સરકાર અને પ્રજા તે રહેવાનાં જ, પણ તે વખતની સરકારોની પ્રવૃત્તિ વ્યાપક આશયને અનુસરતી અને વ્યવસ્થિત હશે અને લેકે હેમાં આજની માફક ન છૂટકે નહિ પણ ઉત્સાહપૂર્વક સહકારી દેશે.”
“હા, વાસ્તવમાં પૂર્વ જનસંધ એવી જ કાંઈ સત્તા ધરાવતા હતા. પરરાજ્યથી લડાઈ છેડવામાં કે સુલેહ કરવામાં તેમજ રાજ્યની અંદરના પ્રશ્નો હલ્લ કરવામાં જન સંધને મુખ્ય હાથ હતા,–જે કે હું કબુલ કરીશ કે આપે હમણું કહ્યું તેટલી વિસ્તૃત હદવાળી જોખમદારીનું કાર્ય જૈન ઈતિહાસના કોઈ પણ ભાગમાં જેને સૂઝયું હોય એમ દેખાતું નથી.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
૧૭૦
પણ તે કાંઈ નામેાશીને વિષય ન જ ગણાય : દરેક ભાવના વિકસિત થવા માટે સમય માંગે છે. જે કાળનું પાલિટિકસ જ આજેના પાલિટિકસથી ઘણું જ સંકુચિત હતું તે કાળનું ધર્માંશાસન છેલ્લી હદની વ્યાપકતાવાળુ હાવાની આશા રાખવી એ બુદ્ધિમત્તા નથી. ”
""
“ અને, મિ. પાતક ! હમે જે કાળમાં જૈન સને પ્રભાવ (influence) રાજા તેમજ પ્રજાપર હાવાનું ' જણાવ્યું તે કાળમાં પણ, તે પ્રભાવ જૈનોની શ્રીમતાઇને આભારી નહિ જ હાય, પણ તેઓની ક્ષાત્રવટ તથા ધર્મભાવના (સમિટ • ભાવના) ને જ આભારી હો,શ્રીમ તાઇ તા એ એ ગુણાના ♦ પડછાયા તરીકે–phenomenon રૂપે—હયાતીમાં આવી હાય. ”” વ્યાપક દૃષ્ટિ (Common-sense) થી આપે કરેલા અવલાકનને ઇતિહાસના હકીકતના ટેકા છે.”
,,"
tr
૩
તિહાસ એટલે જ અમુક અમુક સોગા વચ્ચે અનેલી અમુક ઘટનાઓની નાંધ. એવી જ ઘટના, એવા જ સોગા ફરી એકઠા થતાં, ક્રી બનવા પામેઃ તેથી સંજોગા પરથી ઘટના અને ધટના પરથી સજોગોનું અનુમાન ઠીકઠીક કરી શકાય અને એ રીતે ‘ભૂતકાળમાં તેમજ ભવિષ્યકાળમાં ષ્ટિપાત થઈ શકે અમુક દેશના ઇતિહાસ નહિ વાંચવા પામેલ મનુષ્ય કે અમુક ધર્મનાં શાસ્ત્રો નહિ જોવા પામેલા પુરૂષ જો અનુભવી હાય તા જીંદગી દર્મ્યાનનાં પેાતાનાં અવલેાકના અને અનુભવાના ‘ ઉપયાગ’ થી ચેસ ઈતિહાસ અને ચોક્કસ ધર્મ શાસ્ત્રમાં જે ભાવ હાય તે જ ભાવ કહી શકે.
તા
*
'
“ખરૂં, મિ. નાના ! પહેલાં હું એમ શિખ્યા હતા અને તેથી માનતા હતા કે ચાસ શાસ્રાના મૂળ પાઠ, અર્થ, ટીકા, વિવેચન અને તે પર ખીજું જે કાંઈ સેકડા સાધુએ જાદે જાદે
1
'
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
૪
જેન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહને જડે છે. વખતે લખ્યાં કર્યું હોય તે સર્વ જહાં સુધી ન શિખવામાં આવે હાં સુધી જ્ઞાન થાય જ નહિ. પણ હવે હું આપના કથનનું સત્ય હમજી શકું છું. સાહિત્યને પાર નથી અને એક
એક કલ્પના પર બીજા હજારે નવરા ધૂપ જેવા પંડિતમાએ પિતાની કલ્પનાશક્તિનાં જાળાં નાખી સત્ય, કં૫ના અને કલ્પનાજન્ય કલ્પનાઃ ત્રણ વચ્ચેનો ભેદ દેખાવા જ ન પામે
એવી વસ્તુસ્થિતિ બનાવી મૂકી છે ચારિત્ર કે જે એક તાકાદા . છે ને નીતિવાદનું એક જાળું બનાવી દીધું છે ! એ પ્રતાપ જેમને ઘરબાર કે બધાને કરીથી છૂટકારો મળે છે અને છતાં એ ખાલી સમયને ભરવા જેમની પાસે ઉચ્ચ આશય જે કાઈ પદાર્થ નથી તેઓને છે. કે જેમણે પોતાની પંડિતાઈ બતાવવા માટે અને પૂજાવા માટે ગ્રથોના ગ્રંથ ભર્યા છે એને કેટલાકએ તો એટલેથી ન ધરાતાં શ્રીમંત ભક્તોના પૈસે બ્રાહ્મણ પડિતોને રોકી અભિપ્રાય વેચતા વેચાયલાઓના શબ્દોને પિતાનું સીલ મારી સેકડે ગ્રંથની જૈનાચાર્ય કૃત શાસ્ત્ર તરીકે ભરતી કરી છે. એ બધુ સાહિત્ય વાંચી જવામાટે– . મનનની તે વાતે દૂર રહી—દશ ભાવ પણ પૂરતા ન ગણાય પછી નિર્ણય અને વર્તનના સમયની તે વાતે શું કરવી ? અજ્ઞાનીઓના હાથમાં આવી પડેલે પૈસે અને ભૂખડુનાહીચમાં આવેલી લેખનકલા એ બન્નેથી પ્રગતિને જેટલું ખલેલ થયું છે તેટલું કઈ પરદેશીની તલવારથી પણ નથી થવા પામ્યુ-That's by the way. પણ, મિ. શે! આપણે વિચારી રહ્યા હતા કે જૈનશાસનનાં સઘળાં અંગ તંદુરસ્ત - હોય તો શાસન પ્રવૃત્તિઓ કેવા પ્રકારની હોઈ શકે ? એ પ્રશ્નની વિચારણાનો પ્રારંભ આપે મનુષ્યજાતિની બીમારીઓ અને ગુહાઓની યાદીથી કર્યો હતો.” '
“ઠીક યાદ કરાવ્યું, મિ, પાતક ! હમે “સુને ગાંગડે
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
જિન દીક્ષા
ભૂલે એવા નથી લાગતા ! સબુર, મહને કાંઈક “સૂછે છે ! શાસ્ત્રકારો સુંઠને ગાંગડો ભૂલ્યા નહાતા જ ! શું બન્યું કરી તે • હારી દષ્ટિ સમક્ષ ખડું થાય છે. હું જોઉં છું કે જીવતા આગરૂપ મહાવીરસૂર્યને અસ્ત પામ્યા હજાર વર્ષ થવા આવ્યાં હતાં. લેકિનાં હૃદયે ઠંડાગાર થઈ ગયાં હતાં. એમાં ગરમી લાવવા માટે સુંઠ જેવા ગરમાગરમ પદાર્થને હેમના શરીરમાં ઘૂસાડવાની જરૂર હતી. પણ લાંબા મંદવાડથી કાયર બનેલાં બાલકે સુઠને ગાંગડે ચાવી જવા તૈયાર નહતા. તેથી શાસ્ત્રકાર વેંઘે આણેલો સુંઠનો ગાંગડે તેમણે પોતે જ અને બાળકાના દેખતાં જ ટોલે મૂકી દીધા, અને પછી એકાંતમાં જઈ તે જ સૂંઠના ગાંગડાને વાટી બાળકના ખોરાકમાં ભૂકી ભેળવી દીધી ! એ ભાણું એ જ તે શાસ્ત્રકારે લખેલાં શાસ્ત્રો ! જે તે ભાણું ખાશે હેનામાં અજાણતાં જ ગરમી પેદા થશે અને તે બીછાનું છોડી ક્રિયાક્ષેત્રમાં દેડશે. બ્રાહ્મણના અવધૂત ગીતા નામના એક પુસ્તકમાં પણ એવા જ ઈસાર કરવામાં આવ્યો છે કે તે ગ્રંથના શ્લેકમાં સવાશેર સુવર્ણ મસળી નાખવામાં આવ્યું છે ! તાત્પર્ય કે હમે શબ્દ શબ્દને ઉંચ નીચે કરી તપાસ અને એમાંથી બારીક સુવર્ણ રજ અલગ કરે અને એવી તમામ રજને સમન્વય–સંગ્રહ–કરો તે
મને સવાશેર સુવર્ણ મળી હમારું દારિદ્ર દુર થાય –માનસિક નિર્ધનતા-નિર્માતા પલાયન કરી જાય .હવે હમારા પ્રશ્ન પર આવીએ...તનદુરસ્ત શાસનને કેવી પ્રવૃત્તિઓ સૂઝવા સંભવ છે એ વિચારવા હાલની વસ્તુસ્થિતિ પર નજર નાખવી જોઇશે; કારણ કે વર્તમાનમાંથી જ ભવિષ્ય ઘડાય છે. આજે ઘણાએ માણસો ક્ષય અને પ્રમેહથી રીબાય છે. આજની સરકારોએ ડાકટરો અલબત્ત ઉત્પન્ન કર્યા છે પણ હેમનો લાભ નાણ વગરનાઓ લઈ શકશે નહિ. જેઓ હેમને લાભ લઈ શકશે તેઓ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન સાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહને જડે છે *
૧૭૩
પર પણ પૂરૂં પાન આપવાનું ડાકટરથી બની શકશે નહિ, કારણ કે હેનું ધ્યેય જાદુ જ છે.વળી એકજ રોગની ચિકિત્સા પાછળ આખું જીવન ગુજારવાની સગવડ ડાકટરોને મળે એવી સમાજરચના હજી થઈ નથી, અને તેથી ડાકટરો બહુધા કાર્યસાધક થઇ શકે નહિ. છતાંય માનો કે ક્ષય અને પ્રમેહના બીમારીની મહટી સંખ્યામાથી ચેડાઓને ડાકટરોએ બચાવ્યા. પણ આ રોગો હમેશને માટે તે મટી શકતા જ નથી અને વળી વારસામાં ઉતર્યા વગર પણ રહેતા નથી. આની અટકાયત કઈ સરકારે આજ સુધીમાં કરી નથી, અને તેથી આ રોગોના હજારે ભોગો પ્રતિદિન જાણતા અજાણતાં પિતાને ચેપ બીજાઓને લગડિતા જ રહે છે અને વારસામાં ષણ આપે છે. એમનાં મળમૂત્ર શ્લેષ્માદિથી જનતાનું રક્ષણ કરવા કાંઈ વ્યવસ્થા કરાયેલી જોવામાં આવે છે? એવાઓને , લગ્ન કરતાં અને પ્રજોત્પત્તિ કરતાં અટકાવવાની કઈ યોજના જોવામાં આવે છે કે સમાજની દરેક વ્યક્તિ આખા સમાજથી - સંકળાયેલી છે એવું ભાન–એવું ઉ ભાન–વિચાર માત્ર નહિ ? પણુ લાગણુ (feeling) સરકારમાં ન હોઈ શકે પણ “જૈનશાસનમાં હોય જ, કારણ કે એ શાસનને ઉપરી અમલદાર સમષ્ટિ ભાન ((universal consciousness) વાળો હોય. તેથી એને તે આ વસ્તુસ્થિતિ ખટક્યા વગર ન જ રહે અને એનો અંત લાવ્યા વગર ચેન પણ ન પડે. જમ્હારે એ આ પ્રશ્નને હાથમાં લઈ વિચાર કરવા બેસશે હારે હેને જણાશે કે કાયદાની એકાદ કલમ ઘડાવવાથી કાઈ હેતુ બર . આવે તેમ નથી. એવા રોગીઓનું અલાયદું શહેર—ઘણે દૂરવસાવવા ઉપરાંત હાલ તંદુરસ્ત દેખાતા લેકમાં એ રોગો થવા ન પામે એટલા માટે એ રોગોને ઉત્પન્ન કરનારાં કારણે શોધવા પડશે. શોધતાં શોધતાં જણાશે કે એ કારણો અમુક
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
જેન દીક્ષા સામાજિક સ્થિતિમાં જ અસ્તિત્વ ધરાવતાં હોઈ એ સ્થિ તિમાં જ ફેરફાર ઉપજાવવા જોઈશે. દાખલા તરીકે, ક્ષય રોગ - ક તે પિષક તત્વવાળા ખેરાકની ગેરહાજરીથી, નિરંકુશ વિષય સેવનથી કે સતત ચિંતાથી થવા પામે છે. પહેલા અને ત્રીજા કારણને મુડી–મજુરીના પ્રશ્ન સાથે સંબંધ છે એમ દેખાતાં એ પ્રશ્નને હલ્લ કર્યો જ લ્ટ એવી શ્રદ્ધા થયા વગર નહિ રહે. અને બીજા કારણને અંગે, માનસિક નિર્બળતા ઉપજાવનાર કારણે શોધવાં જોઈએ. સ્ત્રી પુરૂષને ભય
પદાર્થ છે એવી રોગી ભાવના એક કારણ છે અને તે કારણું ! દૂર કરવા સ્ત્રીવર્ગમાં સ્વમાન ખીલવવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈશે, *. કારણ કે જહાં સ્ત્રીમાં સ્વમાને છે હા પુરૂષ તેણીથી મુંગા
પશુ માફક વતી શકતો નથી. વળી જનન ક્રિયાની ગંભીર તાનું જ્ઞાન સર્વત્ર ફેલાવવું જોઈશે. પ્રમેહનું સેતાની 'દરદ, સામાજિક ગેરવ્યવસ્થામાંથી ઉત્પન્ન થતું જણાશે. લગ્નસંસ્થાને આખેય પલટો ન થાય. અને ફરજ્યાત નિર્ધનતા તથા ફરજ્યાત બ્રહ્મચર્ય એ બે સંતાનોને હાંકી કહડવામાં ન આવે લ્હાં સુધી વેશ્યાઓ અને પ્રમેહને ચાંડલચૂડલો અખંડ જ રહેશે. વેશ્યાઓનાં ઘર શહેર બહાર કહાડવાના કાયદાથી કે, વેશ્યાઓને દંડ કરવાથી કંઈ જ સાર્થકતા થવાની નથી, એથી તે ઉલટું વધુ ભયકર પરિણામ યુરોપનાં અમુક શહેરમાં આવવા પામ્યું છે.... હવે એક નૈતિક રોગનો દાખલો . દરેક દેશમાં લાખો ચેરીઓ ચાય છે. કાક અપવાદે બાદ કરતાં હોટે ભાગે ચોરીનું કારણ ભૂખમરે હોય છે, ભૂખમરાનું કારણ મુડીવાદ અને પ્રજાના દરેક અંગને કેમ ' પૂરું પાડવાની સરકારની ફરજ સંબંધમાં સરકારનું અજ્ઞાન, એક છે. હાં હરામચન્ટે કારણભૂત છે ત્યહાં પ્રાયઃ પોલિસ દોષિત હોય છે.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ હ જડે છે
૧મ આ કાંઈ ન વિચારતાં સરકારે શું કરે છે? ઘણીખરી ચારીઓ તે સરકારથી છુપી રહેવા પામે છે અને જે પકડાય છે તે પછી કેટલીક લાંચથી કે પુરાવાના અભાવે કે પુરાવાને
ટા પાડવાની વકીલની કુશળતાને લીધે છટકી જવા પામે છે. જે ડીક ચોરીઓ “પુરવાર થાય છે તે ગુમાવનાર સબ્સના ઉપર હેટા ખર્ચનો, તકલીફને, સમયવ્યયને અને ચિંતાનો બોજો પડયા પછી જ પુરવાર થાય છે અને તેથી . તે મનુષ્ય જે ફરીથી ચોરીનો ભેગા થઈ પડે છે તે ચેરને પકડાવવાની ઇચ્છા જ કરતો નથી! હવે જે ચોર પકડાયો અને પૂરવાર થયો હેને શું કરવામાં આવે છે? હેને સજા કરવામાં આવે છે. સજા કે જેથી ચોરીનો ભોગ થઈ પડેલાનું * કાંઈ હિત થતું નથી તેમજ ચારની સુધારણું પણ થતી નથી. એથી ઉલટું, ચેર “છાપેલ કાટલું, બને છે, નિર્લજનફટ-નિડર બને છે. એકવાર સમાજથી બહિષ્કૃત થયા પછી એનું જીવન તે અસહાપ્ય બની ચૂક્યું પછી એને સમાજની મહેરબાની કે સમાજના ભલા અભિપ્રાય કે ભય કશાની શું . પરવાહ છે? મતલબ કે ભૂખમરાથી કે ભૂલથી એકવાર જે સમાજદ્રોહનું કાર્ય હેનાથી થઈ ગયું હતું તે હવે ઇરાદાપૂર્વક અને બેધડક રીતે આખી જીંદગી સુધી તે કર્યો. કરવાને... એને કરવામાં આવતી સજા એના માનસનું પરિવર્તન કરવા માટે છે એવી સુંદર પણ ઠગારી દલીલ (fallacy) પ્રત્યેક કાળની પ્રત્યેક સરકારના મુખમાંથી નિકળતી રહી છે, પણ વસ્તુતઃ કોઈ કાળે કઈ દેશમાં એવું પરિવર્તન જોવામાં આવતું ન હાઈ એ ખાટારૂ પ્રત્યક્ષ જોઈ શકાય છે. હારે પ્રત્યેક સરકાર સજા કરવાની પ્રકૃતિ કેમ ધરાવે છે? સરકારની સત્તા
હામે ચોરનું કૃત્ય બળવારૂપ છે, તેથી સરકારને વેર , તરીકે સજા સૂઝવી જ જોઈતી હતી, પિતાને તથા દરેકને
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭૬
* જૈન દીક્ષા
-
માનવવૃક્ષના એક અંગ તરીકે નહિ માનનાર દરેક સરકાર અને દરેક પ્રજા એવી જ ભૂલ કરશે અને ભૂલ “અપરાધ' – પરમ્પરાને જન્મ આપશે. એથી ઉલટું, સમષ્ટિભાનના પાયાપર રચાયેલ “જન શાસન સ્વભાવતઃ એમ વિચારશે કે, મહારા હાથે મહારા પગને ઇજા કરી ખરી પણ તે એક ઈજાને ઇલાજ કરવાને બદલે હાથને પણ ઇજા કરી બે ઈજાઓના ભાગ બનવું મહને ન પાલવેઃ એથી તે શરીરવ્યવસ્થા બેવડી જોખમાય. તે વૈરતૃપ્તિને લક્ષ્ય નહિ બનાવતાં પગની ઈજા દૂર ને ચાય હાં સુધી એનું કામ બીજાં અંગોને વહેંચી આપી વ્યવસ્થા જાળવી રાખવા પર ધ્યાન આપશે અને તે જ વખતે, હાથના માનસનો રંગ શોધી તે રોગ દૂર કરવા પ્રયત્નશીલ થશે. (એક અંગની ભૂલ, આખા શરીરનું કામ વધારનાર, આમ જ થાય.) સઘળી ક્રિયાઓનું ઉત્પત્તિ સ્થાન તો માનસ છે; તેથી અનિષ્ટ ક્રિયાઓ અટકાવવા ઇચ્છનારે માનસની ચિકિત્સા કરવી જ પડશે. અનિષ્ટ ક્રિયા-જેને “ગુન્હા” કે “પાપ” કહેવામાં આવે છે તે-જે મનુષ્યોથી થવા પામે તેવા તમામ મનુષ્યોને માનસશાસ્ત્રીઓથી ચાલતી હોસ્પીટલમાં મેકલી હાં હેના માનસની ચિકિત્સા અને તે પર અનેક પ્રકારના અખતરા કરવા જોઈશે, અર્થાત જેલને બદલે હોસ્પીટલે પાછળ બની શકો તમામ ખર્ચ કરે જોઈશ. માનસશાસ્ત્રીઓ જોઈ શકશે કે કેટલાક “ગુન્હા એ માત્ર સ્થાન બદલ (change of place) માંગતા હતા, કેટલાક ભજનપલટો (change of diet) માંગતા હતા, કેટલાક વિચાર પલટો (change of trend of mind)માંગતા હતા, કેટલાકે જેમને જીદગી નિરંતર ત્રાસરૂપ થઈ હોય છે તેવાઓ મરણું બની ગુહામય જીવનમાં ગબડી પડે છે. એવાઓનાં મગજ નિયમિત રીતે વાઘ કે ગીત સાંભળવાથી
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ
હો જડે છે
૧૭૭
તથા એમની દરકાર કરનાર-કઈ છે ખરું એવું જેવા પામવાથી પ્રક્રુલ્લિત (elated) થાય છે અને ગુન્હાનો ખ્યાલ વટીક હેમને થવા પામતું નથી. કેટલાકને હીનેટિક સૂચન દ્વારા અસલ માનસમાં લાવી શકાય. સૂચન, વાદ, ગીત, મમતાળુ વર્તન, પહાડપર કે સમુદ્ર નજીકનું રહેઠાણ,
અમુક ખોરાકે અને પીણાઓ. આ સર્વ માનસ પર જબરી * અસર કરી શકે છે પણ ક્યું તત્વ કયા સંજોગમાં કેવા
પ્રકારની અસર કરે તે શેાધ માટેના અખતરાઓ પાછળ માનસશાસ્ત્રીઓ અને સાયન્ટીસ્ટોને રોક્યા રાખવાનું આજસુધી કેાઈ સરકારને સૂઝયું નથી. આ વધુમાં વધુ અગત્યનું કાર્યક્ષેત્ર સરકારેએ કે ધર્મોએ પણ સ્પર્યું નથી. બધા -પિતાને “સુધરેલા' કહેવડાવે છે પણ સરકારે સુધરી સુધરીને
એટલી જ સુધરી કે “વૈરને “ઈલાજ” માનવા જેટલી, અને ધર્મસંસ્થાઓ એટલી જ સુધરી કે મંદિરે, “અનાથ (?) શાળાઓ તથા પશુશાળાઓને મુક્તિના ઇલાજ માનવા જેટલી !” 2 “આ પ્રવૃત્તિઓ ખરેખર મહાન છે અને પિતા સહિત સારી માનવજાતિને માટે આવશ્યક છે. વિશાળ દષ્ટિવાળાથી જ આવી પ્રવૃત્તિ બની શકે અને વિશાળ દૃષ્ટિ ધર્મશાસન” સિવાય બીજે કહા હેઈ શકે? તેથી જૈન શાસનના સ્વાભાવિક કર્તવ્યની જે રૂપરેખા આપે વિચારી તે ઉચિત જ છે અને જૈનધર્મને અનીશ્વરવાદને પૂરેપૂરી બંધબેસતી છે. દુનિયાના મહેટા ભાગે કર્તા–ભર્તા–નિયતા તરીકે ઈશ્વરની કલ્પના કરી છે, હારે જૈનધર્મી જગતને અનાદિ માન્યું છે. અને ભર્તા તથા નિયંતા તરીકેનું કાર્ય જીવોના હસ્તક હોવાનું જણાવ્યું છે, કે જે જીવોમાં મનુષ્યનું સ્થાન સર્વોપરિ હેવાનું માન્યું છે. તાત્પર્ય કે મનુષ્યને જ ઈશ્વર મનાવ્યું છે
12.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
* જૈન દીક્ષા
માનવવૃક્ષના એક અંગ તરીકે નહિ માનનાર દરેક સરકાર અને દરેક પ્રજા એવી જ “ભૂલ કરશે અને ભૂલ “અપરાધ – પરમ્પરાને જન્મ આપશે. એથી ઉલટું, સમષ્ટિભાનના પાયા પર " રચાયેલું “જન શાસન સ્વભાવતઃ એમ વિચારશે કે, મહારા હાથે મહારા પગને ઇજા કરી ખરી પણ તે એક ઇજાને ઇલાજ કરવાને બદલે હાથને પણ ઇજા કરી બે ઈજાઓના ભાગ બનવું મહને ન પાલવેઃ એથી તો શરીરવ્યવસ્થા બેવડી જોખમાય. તે વૈરતૃપ્તિને લક્ષ્ય નહિ બનાવતાં પગની ઇજા દૂર ન થાય ત્યાં સુધી એનું કામ બીજાં અંગોને વહેંચી આપી વ્યવસ્થા જાળવી રાખવા પર ધ્યાન આપશે અને, તે જ વખતે, હાથના માનસનો રોગ શોધી તે રાગ દૂર કરવા પ્રયત્નશીલ થશે. (એક અંગની ભૂલ, આખા શરીરનું કામ વધારનાર, આમ જ થાય.) સઘળી ક્રિયાઓનું ઉત્પત્તિ સ્થાન તો માનસ છે; તેથી અનિષ્ટ ક્રિયાઓ અટકાવવા ઈચ્છનારે માનસની ચિકિત્સા કરવી જ પડશે. અનિષ્ટ ક્રિયા–જેને “ગુન્હો કે “પાપ” કહેવામાં આવે છે તે-જે મનુષ્યથી થવા પામે તેવા તમામ મનુષ્યોને માનસશાસ્ત્રીઓથી ચાલતી હોસ્પીટલમાં મેકલી હાં હેના માનસની ચિકિત્સા અને તે પર અનેક પ્રકારના અખતરા કરવા જોઈશે, અર્થાત જેલને બદલ હોસ્પીટલ પાછળ બની શકો તમામ ખર્ચ કરવો જોઈશે. માનસશાસ્ત્રીએ જોઈ શકશે કે કેટલાક ગુન્હા એ માત્ર સ્થાન બદલ (change of place) માગતા હતા, કેટલાક ભોજનપલટો (change of diet) માંગતા હતા, કેટલાક વિચાર પલટે (change of trend of mind)માંગતા હતા, કેટલાકે જેમને જીદગી નિરંતર ત્રાસરૂપ થઈ હોય છે તેવાઓ મરણીઆ બની ગુહામય જીવનમાં ગબડી પડે છેઃ એવાઓનાં મગજ નિયમિત રીતે વાઘ કે ગીત સાંભળવાથી
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
જેન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહને જડે' છે
૧૭૭ તથા એમની દરકાર કરનાર કઈ છે ખરું એવું જેવા પામવાથી પ્રફુલ્લિત (elated) થાય છે અને ગુન્હાને ખ્યાલ વટીક હેમને થવા પામતું નથી. કેટલાકે હીનોટિક સૂચન દ્વારા અસલ માનસમાં લાવી શકાય. સૂચન, વાદ્ય, ગીત, મમતાળુ વર્તન, પહાડપર કે સમુદ્ર નજીકનું રહેઠાણું, અમુક રાકે અને પીણુઓ આ સર્વ માનસપર જબરી અસર કરી શકે છે પણ કર્યું તત્ત્વ કયા સંજોગમાં કેવા પ્રકારની અસર કરે તે શોધ માટેના અખતરાઓ પાછળ માનસશાસ્ત્રીઓ અને સાયન્ટીસ્ટોને રોક્યા રાખવાનું આજસુધી કેઈ સરકારને સૂઝયું નથી. આ વધુમાં વધુ અગત્યનું કાર્યક્ષેત્ર સરકારોએ કે ધર્મોએ પણ સ્પર્યું નથી. બધા પિતાને “સુધરેલા' કહેવડાવે છે પણ સરકારે સુધરી સુધરીને એટલી જ સુધરી કે “વૈરને “ઇલાજ” માનવા જેટલી, અને ધર્મસંસ્થાઓ એટલી જ સુધરી કે મંદિર અને (?) શાળાઓ તથા પશુશાળાઓને મુક્તિના ઇલાજ' માનવા જેટલી! ”
, “આ પ્રવૃત્તિઓ ખરેખર મહાન છે અને પિતા સહિત સારી માનવજાતિને માટે આવશ્યક છે. વિશાળ દૃષ્ટિવાળાથી જ આવી પ્રવૃત્તિ બની શકે અને વિશાળ દૃષ્ટિ “ધર્મશાસન સિવાય બીજે કહાં હોઈ શકે ? તેથી જૈન શાસનના સ્વાભાવિક * કર્તવ્યની જે રૂપરેખા આપે વિચારી તે ઉચિત જ છે અને
જૈનધર્મના અનીશ્વરવાદને પૂરેપૂરી બંધબેસતી છે. દુનિયાના મોટા ભાગે કર્તા–ભર્તા–નિયંતા તરીકે ઈશ્વરની કલ્પના કરી છે, હારે જૈનધર્મી જગતને અનાદિ માન્યું છે, અને ભર્તા તથા નિયતા તરીકેનું કાર્ય જીવોના હસ્તક હેવાનું જણાવ્યું છે, કે જે છોમાં મનુષ્યનું સ્થાન સર્વોપરિ હોવાનું માન્યું છે. તાત્પર્ય કે મનુષ્યને જ ઇશ્વર મનાવે છે
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
જૈન દીક્ષા અમે આજના જેનો “ઈશ્વર નથી એવું કહીને અટકી જઈએ - છીએ, પણ “અમે ઈશ્વર છીએ' એમ કહેતાં–એમ શ્રદ્ધતાંહજી શિખ્યા નથી; કારણ કે આધ્યાત્મિક ખુમારીના અભાવ છે અને જોખમદારીને ડર છે. એટલા માટે શાસનના બન્ને પક્ષની દરેક વ્યક્તિમાં આધ્યાત્મિક ખુમારી અને જોખમદારીને શેખ પ્રથમ ઉપજાવવાં જોઈએ અને સતત જાળવી રાખવાં જોઈએ. આશય જેમ ઉંચે તેમ અંદરનું બળ વધુ ખીલેઅને તેથી જ સગ્ગહસ્યને “મહાશય કહેવાની રૂઢિ પડી છે. અને ઊંચે આશય આજના, જૈનમાં ઉત્પન્ન કરવા માટે શાસ્ત્રોને પુનર્જન્મ આપ જ જોઇશે, અર્થાત્ મહાવીર પછી હજાર વર્ષે જેમ તે વખતના દેશકાળને ધ્યાનમાં લઈ અનુભવી પુરૂષોએ શાસ્ત્રો રચ્યાં તેમ, તે પછીનાં ૧૫૦૦ વર્ષો દન બદલાયેલા માનસને ધ્યાનમાં લઈ - માનસવેત્તાઓ, સાયન્ટીસ્ટ તથા યોગીઓ અને વૃદ્ધ જૈન સાધુઓના સહકારપૂર્વક વિદ્યમાન જૈન શાસ્ત્રોમાંથી યોગ, માનસશાસ્ત્ર, સમાજશાસ્ત્ર, સાયન્સ આદિ વિદ્યાઓને -લગતું, જે જ્ઞાન મળી શકે તે તારવી કાઢવુ જોઈએ,
અને તે સમસ્ત દુનિયાના ઉપયોગ માટે ખુલ્લું મૂકવું જોઈએ, કે જેથી કૅઈ બાબતમાં આજના સાયન્સ અને માનસશાસ્ત્રને નવો પ્રકાશ મળવા પામે. અને તે જ વખતે “નૂતન જૈન શાસનના “સાધુ અને શ્રાવકના જીવનનું સ્વરૂપ અને ધ્યેય નક્કી કરવાં જોઈએ. તે માટે વળી ધાર્મિક ક્રિયાઓ પણ હડતા–ઉતરતા ક્રમવાળી, ચોક્કસ પરિણામ ઉપજાવવાના આશયવાળી અને જેમ બને તેમ ટુંકી જવી જોઈએ. અને એટલું-એવા સમર્થ પુરૂષોના સહકારથી–વિદ્યમાન શાસ્ત્રોના લેખકાએ કરેલી કોન્ફરન્સ” જેવી પણ વધુ બહેળા આશયવાળી ન્ફિરન્સ દ્વારા–કર્યા પછી હાલના તમામ જેનશે, જેમ અઢીસો
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન
જૈન શાસન નુ સ્થાન અને અ મ્હને જડે છે
ne
વર્ષોં પરના ત્રેવીસમા તીર્થંકરનાં શાસ્ત્રોને મહાવીરે બાજુએ મૂક્યાં હતાં તેમજ–માનપૂર્વક ‘ભગારા’માં મૂકવાં જોઇએ. આ ક્રામમાં ચારે પીરકાઓએ સામેલ રહેવું જોઇએ, કારણ કે નવું જૈનશાસન ‘અવિભક્ત કુટુંબ' (undivided famıly) અનવું જોઇશે. મૂર્ત્તિ માનવી કે નહિ અને માનનારે આ રીતે પૂજવી કે ખીજી રીતે તે બાબતમાં સૈા પાતપેાતાની સ્વતંત્રતા રાખી શકે, બાકી સિદ્ધાંતા અને વર્તનના નિયમા તથા ધ્યેયે બાબતમાં તેા ઉક્ત કાન્ફરન્સના નિણૅય! જ સને એકસરખી રીતે બંધનકારક હાવાં જોઇએ. તેમજ સામાજિક પ્રશ્નોમાં પણ તે કાન્ફરન્સના નિર્ણયે જ શાસ્ત્રવચન ગણાવા જોઈએ. આવું કાંઈ થાય તા તા જનશાસન હૈના નામની સાકતા કાઈ દૂરના ભવિષ્યમાં કરી શકે અને તે સાથેજ વળી આખી દુનિયામાં પૂજાય. ” ·
23
'
“ સ્વાભાવિક રીતે જ પૂજા પામે,——નહિ કે વરઘેાડા વગેરેના ખાદ્ય આડંબરથી મેળવાતી ક્ષણિક પ્રસિદ્ધિ, કે જે તે જનતાના બાહ્ય ભાનમાં જ એક ક્ષણે પ્રકટી ખીજી ક્ષણે અદશ્ય થાય છે.
33
T
“સાવ પ્રતિમાર્ગમાં સતત ખલેલ કરતા રહ્યો છે તે જોતાં એ સંસ્થા જ નવા શાસનમાંથી દૂર કરવાની આપને જરૂર નથી જણાતી ?”
<< રાન્તિમ્ પાપમ્ ! શાન્તમ્ પાપમ્ ! એ કલ્પનાં જ ઉંડા વિચારને અભાવ ખતાવે છે. હું ખરેખર માનું છું કે સાધુસસ્થા એ વ્યક્તિ તેમજ સમાજ ખન્નેની આનવાર્યતા છે. શાસન ચલાવવાનું કામ એવી જાતનું છે કે જે કાર્ય વાહકના બધા વખત, બધું ચિત્ત અને બધી શક્તિ માંગે, બેચારે વ્યક્તિથી બનેલા કુટુંબને સંભાળવા પોષવા તથા કેળવવા
'
"
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
જૈન દીક્ષા
--
રૂપ ગૃહરાજ્ય પણ હેના વહાની સર્વ શક્તિઓને વ્યય માંગે છે તે શાસન અને જનતાને લગતા, વર્તમાન અને ભવિષ્યની અનેક પ્રશ્નો વિચારવા, ચર્ચવા અને શાસનની વ્યવસ્થા કરવી જેવાં કામે– ગૃસંસારની જોખમદારી અદા કરતા જવા સાથે–બજાવી શકાય જ કેમ? હેમાંય વિચારક પ્રકૃતિના સભ્યોને તો ગૃહ, સ્ત્રી તથા હરકોઈ બાહ્ય પ્રવૃત્તિથી અલગ રહેવું એ અનિવાર્યતા હોય. ગૃહસંસ્થાથી સ્વતંત્ર એવો સાધુઆશ્રમ વિકસિત વ્યકિતની જરૂરીઆત હોવા સાથે જ જનતાની પણ પહેલામાં પહેલી જરૂરીઆત છે. વળી ગૃહસ્થ વગ પર ગૃહસંસ્થાથી સ્વતંત્ર વ્યક્તિની અસર પડવાનાં એકથી વધુ કારણ છે.” ,
“પણ, મિ. શા! વિકસિત અને સંયમી વ્યકિતઓ ગ્રહસ્થાશ્રમથી દૂર રહેવા કરતાં પોતાની સગવડને ભોગ આપીને પણ ગૃહસ્થાશ્રમ સેવે તે એમના સંસર્ગમાં આવતા હજારો સ્ત્રીપુરુષ ઉત્તમ પ્રકારની ગૃહવ્યવસ્થા અને ગૃહસ્થજીવન શિખવા પામે અને એ આજના જૈનોનું અવનત ગૃહસ્થજીવન જોતાં વધારે ઈચ્છવા જોગ થઈ પડે એમ આપને નથી લાગતું શું ?”
“ હમે કહો છો તેવા ગૃહસ્થ ઉપદેશકેની પણ જરૂર છે. જ, પણ તે જરૂર આપોઆપ પૂરાશે –ગૃહજીવને જેમની પ્રકૃતિને અનુકૂળ ન હોય એવાઓને ફરજ પાડવાથી તો એકકે પક્ષનું હિત ન થાય. જે કાયદો મનુષ્યસ્વભાવને અનુકુળ હોય અને elastic (પરિવર્તનશીલ) હોય તે જ કાયદો લાંબો વખત ટકી શકે અને લાભકારક થઈ શકે. સાધુ બનવા યોગ્ય વ્યકિત
ઓની પ્રકૃતિ અનુસાર બ્રહ્મચારી સાધુ અને ગૃહસ્થસાધુ એવા બેિ વર્ગ ગોઠવ્યા સિવાય તે પાખંડ હારે હારે દાખલ થયા વગર ન જ રહે. ગૃહસ્થસાધુનો સુવ્યવસ્થિત ગૃહસંસાર તથા
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
જિન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહને જડે છે
સંયમી જીવન જોઈ શ્રાવક વર્ગ પિતાનું જીવન સુધારી શકશે - અને શ્રાવક્ષ્મણને ગૃહસંસાર ઉન્નત બનશે તો જ “જૈનશાસન વચાનામાં કામ કરી શકશે.” * *
અને સાધુને બ્રહ્મચર્યાશ્રમ કે ગૃહસ્થાશ્રમ વચ્ચે પિતાની પ્રકૃતિ અનુસારની પસંદગી કરવાની મળે તો બન્ને ને આશ્રમ પ્રમાણિક વ્યક્તિઓથી જ ભરાવા પામે અને પરિણામે બન્ને વર્ગ પર લેકે સ્વભાવતી સન્માન ધરાવી શકે, –નહિ કે રૂઢિ ખાતરનુ માન કે જે માન જીગરનું ન હોવાથી એથી કોઈનું કાંઈ કાર્ય સરતું નથી. બ્રહ્મચારી સાધુ કરતાં ગૃહસ્થ સાધુ કાંઈ. આ છે સત્કાર નહિ જ પામે, કારણ કે એને માથે જીવનને લગતી એટલી બધી ઉપયોગી બાબતે શોધવા અને શિખવવાનું આંવી પડશે કે જેને લીધે હેની ખરેખરી, કદર થયા વગર રહે જ નહિ. દાખલા તરીકે, જો કે કહેવત તરીકે તે ઘણું કહેવાય છે કે “અન્નથી પ્રાણ પ્રાણુથી સંયમશક્તિ અને “જેવું અન્ન તેવી મતિ, તથાપિ ભિન્ન ભિન્ન જાતિના અન્ન શાકભાજી અને ફળના ગુણદોષ કઈ જાણતુ નથી અને લગભગ દરેક મનુષ્ય જે મળ્યું તે ખાય છે અગર જે ભાવ્યું તે ખાય છે, પણ શરીરને પૂરતું પોષણ મળવા માટે જે જે તત્તની જેટલા પ્રમાણમાં જરૂર હોય તે તે તત્વ તેટલા પ્રમાણમાં હેને પૂરાં પાડવા માટે કયા ખેરા અવશ્ય લેવા જોઇએ હેને વિચારે કઈ કરતું નથી પરિણામે લગભગ દરેક સ્ત્રી પુરૂષ, બાળકનો બાધ નબળા જ રહેવા પામે છે. અને ચેડા શ્રમ કે સાધારણ અકસ્માત કે હવામાં ઉડતા હરકેાઈ રોગના જંતુના સહેલાઈથી ભોગ થાય છે. આવા લોકોથી પછી પરુષાર્થ પણ કે બને? કેટલાકે અખાદ્યનો ઉપથગ કરવા લાગ્યા છે એવી જે ફર્યાદ એક જૈન સાધુએ હમણાં કરી છે તે બેટી નથી પણું હેનું મુખ્ય કારણ તો એ છે કે એવું
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
my
જૈન દીક્ષા
કરનારાઓની તે ધમ પર શ્રદ્ધા નથી કે જે ધમ લીલી વનસ્પતિ ખાનારને ય પાપી કહી ધિક્કારતાં શિખવે છે અને નિર્દોષ પણ પાષક આહાર બતાવી શકતા નથી. આથી તેઓ જćાં અને જે પાષક પદાર્થ મળ્યા...ાં અને હેના ઉપયેાગ કરવા ખેંચાય છે. અમેરિકામાં ઘણાંએ વનસ્પત્યાહારનાં ખાસ રૅસ્ટારાં ( ભેાજનગૃહા) છે, જ્હાં હજારા અમેરિકને રાજ જમે છે અને હેમને માંસાહાર ગમતે ય નથી; પરન્તુ એ રૅસ્ટારાંના માલેક! સાયન્સની દષ્ટિએ ખારાકની ચીજો પસંદ કરે છે અને સાયન્ટીીક રીતે રસાઇ કરે છે, જેથી શરીરને જોઇતાં સધળાં તત્ત્વ પૂરતા પ્રમાણમાં પૂરાં પાડી શકે છે. એક તરફ રાંધવું, ખાવું વગેરે દરેક ક્રિયામાં પાપ બતાવવું અને ખીજી તરફ એ મૂર્ખાઇભર્યા ઉપદેશને પરિણામે લેાકા શ્રદ્ધા ગુમાવી જે કાંઇ અને જેવા મા મળે તે સ્વીકારે ત્હારે હેમને ગાળા દેવી એ નરી મૂર્ખતા છે અને જેએ આ સાધુના. કથનમાંની હકીકતને ખાટી કહી એના પર ધર્મને ઉતારી પાડવાના આરેાપ મૂકે છે તેઓ તેા વળી દયાપાત્ર જ છે. ખરી હકીકત છૂપાવવામાં ધર્મનું કે લોકેાનું હિત છે જ નહિ, તેમ દેાષનું કારણ શેાધી ઇલાજ કરવાને બદલે કહેવાતા દોષ કરનારાઓને ઝાટકવામાં બહાદૂરી માનવી એ નરી સ્વેચ્છાચાર છે. અખાદ્ય ખાનારાઓ પર પ્રહાર કરનાર, પ્રહાર કરનારને લાકબત્રીસીએ રડાવી ધનિંદક ઠરાવનાર, અને જેના હૈના નચાવ્યા નાચનાર આ સ` એક નહિ ઇચ્છવા જોગ Comedyનાં પાત્રાની ગરજ સારે છે. ખારાક અને રહેણીકહેણી બાબતમાં જો હુછ અમારા નેતાએ સાયન્ટીીક પ્રકાશ પાડવાની તજવીજ નહિ કરે, હજી આરેાગ્યરક્ષક ખારાક અને રહેણીકહેણીના શિક્ષણ પર ઉપેક્ષા જે ચાલુ રાખવામાં આવશે અને હજી જો ધર્માંતે ફક્ત પરલેાક સાથે જ સબંધ ધરાવતી ચીજ તરીકે મનુષ્યાની મરજી વિરૂદ્ધ હૅમના પર ઢાકી બેસા
-
૧૮૨
'
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
જૈન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહને જન્મ ૧૮૩ ડવાને આગ્રહ ચાલુ રહેશે તે, મહને ભય છે કે, હોટે ભાગ , માંસાહારી અને વિદેશી રીત રસમ સેવન કે પરધમ બની - જશે. સારૂ બતાવે અગર લેકેને જે સૂઝે તે લેવા દે એ
એક જે સૂત્ર સ્વાભાવિક સત્ય છેઃ બાકી બધા દંભ છે. ખાવા માટે ને પીવા માટે, વાંદવા માટે ને નહિ વાંદેવા માટે, અભિપ્રાય : * ધરાવવા માટે ને અભિપ્રાય જણાવવા માટે, અમુક માનવા
માટે અને અમુક નહિ માનવા માટે, જહેમાહેનાપર તિરસ્કાર
કરે અને હકાર જગાવ એ જ આજના જૈનેના ' ધર્મની ઈતિ છે, કે જે પ્રકૃતિ મુડદાની બદબોનું ભાન કરાવે
છે. રજનાત્મક એક કાર્ય હેમને સૂઝતું નથી. આ સંજોગમાં . જે ઉંચા સંસ્કારવાળા સુશિક્ષિત તથા સંયમી પુરૂષ “ગૃહસ્થ
સાધુ બનવા પામે તો તેઓ ખેરાક વગેરેને લગતા પ્રશ્નો વિચારે, અખતરા કરે. પરિણામે જાહેર કરે, ખાવાની પદ્ધતિ અને સ્વચ્છતા શિખવે, લગ્નનાં આશય હમજ, ગૃહસંસારની ભાગીદારીની કિમત શિખવે, બાળ ઉછેર શિખવે, સાદાઈ અને કરકસર તથા મને નિગ્રહ શિખવે, સેકેને બેંલતાં-હસતાંથુંકતાં–રતાં-ચાલતાંબેસતાં ય નથી આવડતુ તે પણ શિખવે. અમારા સાધુઓ ગમે તેમ ભલે બકે, પણ અમારા મહાવીર પ્રભુએ તે આ કશી ક્રિયાઓમાં એકાંતે પાપ કહ્યું જ નથી, બલ્ક જીવનની તમામ ક્રિયાઓનું ઉચીકરણ કરવાનું શિક્ષણ આપ્યું છે. શ્રી ગૌતમે એકદા હૈમને પૂછયું કે “કેમ ચાલવું, કેમ ખાવું, કેમ બેસવું, કેમ સૂવું..કે જેથી પાપ ન લાગે? - જીવનશ્રેણિનું પતન ન થાય.” અને લેડ મહાવીરે ઉત્તર આપ્યાઃ “ જયણુંથીચત્નપૂર્વક (વિવેકપૂર્વક) ખાવું..(ઇત્યાદિ) કે જેથી પતન નહિ થાય.” તેમણે વળી કહ્યું કે તત્ત્વજ્ઞાની “પાપ” તેમજ “પુણ્ય બનેથી બચી મધ્યમાં–સમભાવમાં-સ્વભાવમાં–વ, અને જનતાએ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
જૈન દીક્ષા
પાપથી–પતનથી–બચવા માટે યત્નપૂર્વક-વિવેકપૂર્વક જીવન જીિવવાની કાળજી રાખવી ઘટે. આવું સાદું સીધું હિતાવહ ખુલ્લું શિક્ષણ છતાં સુંઠના ગાંગડાથી વૈદ્ય બની બેઠેલા જેમાં તેમાં પાપ અને હિંસા બતાવી લેકને ઉલટા ધર્મથી વિમુખ કરી નાસ્તિક બનાવે છે. જેને નાસ્તિક બને કે પરધર્મમાં જાય એને બધો દોષ જેન સાધુઓની અજ્ઞાનતા, * મિથ્યાભિમાન તથા કલહપ્રેમી પ્રકૃતિ પર જ છે. પણ દોષ આનો ઠરે કે તહેનો, તેથી કાંઇ લેકની ગરજ સારતી નથી, લેકેનું હિત તો ખરો ધર્મ સમજી જીવનને ઉન્નત બનાવવામાં જ રહેલું છે. અને એ કામમાં “ગૃહસ્થ સાધુ સારો ફાળા આપી શકે એ દેખીતું છે.”
ખરું, પણ હું જાણીને તાજુબ થાઉં છું કે હમારા ધર્મગુરૂઓ શું મારા ખાનગી જીવનમાં પણ આટલી હદની ડખલગીરી કરવા સ્વતંત્ર છે ? તો પછી હમને સ્વરાજ્ય માંગવાને ય શું હક્ક છે ? હમારું હમારા ઘરમાં ય સ્વરાજ્ય નથી જણાતું. માત્ર સલાહ આપવાના હક્કને સ્થાને હમારા ધર્મગુરૂઓ તો હમારા dictator બની ગયા જણાય છે, પછી હમારૂં માનસ ગુલામ બને એમાં - આશ્ચર્ય જ શું? ભલા હમારી દરેક ક્રિયામાં તેઓ પાપ બતાવે છે તો હેમને માન આપવામાં હમે વરઘોડા કહાડે છે, જમણો કરે છે, હેમના કહેવાથી કે હેમની ખાતર બીજું ય ઘણું કરતા હશે, હેમને માટે ભોજન આપો છેઃ એ બધામાં પાપ નહિં ? અને, એ પાપના ભાગીદાર તેઓ નહિ ? તેઓ ચાલે છે, બેલે છે, શ્વાસ લે છે હેમાં હેમને પાપ નહિ? તે પછી નિરંતર પાપમાં જીવ્યા કરવા કરતાં તે સમાધિ કરી લેવી જ ઉત્તમ ! વાર, હમે કહી ગયા કે હમારા બધા તીર્થકર ક્ષત્રિય હતા અને અમુક તીર્થકરના ક્ષત્રિય અનુયાયીઓએ મહાભારત યુદી
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
=
જૈિન શાસનનું સ્થાન અને અર્થ મહેને “ડે છે
૧૮૫
પણ કર્યા હતાં, શું આ જૈન યોદ્ધાઓ વનસ્પત્યાહાર પર જ લડી શકયા હશે ?” , .
“આપને આશય હું હમજી શકું છું. પણ ઢાલની બને બાજુ તપાસવી ઘટે. તે વખતના દેશકાળ, અમુક વર્ગના જીવનની જરૂરીઆતો, આસપાસની પરિસ્થિતિઓ વગેરે બધું વિચારવું ઘટે. હું એટલું તો સ્પષ્ટ જોઈ શકું છું કે જે કાળે શાસ્ત્ર લખાયાં તે કાળે તે પ્રદેશમાં મનુષ્યપ્રકૃતિ અસાધારણ નિષ્ફર –ર–બની હશે એમાં તો શક જ નહિ, કારણ કે એ શાસ્ત્રોમાં એક સાધુએ આહાર લેવા જતાં રસ્તામાં જોયેલા દસ્થ વર્ણન આપવામાં આવ્યું છે. એક આરોપીને પકડીને પોલિસ ગેટ પર લઈ જવામાં આવે છે. હાં, હેના માતા-પિતા- ભાઈ-ભોજાઈ–કાકા-કાકી-મામા-મામી––જુઆ-સાળા-બનેવીબહેન વગેરે સર્વને પકડી લાવી દરેકના શરીરમાંથી, માંસ કાપી ભેજી આરોપીના મહેમાં જબરજસ્તીથી મૂકવામાં આવે છે. અલબત્ત ઘણું લેકો આ દશ્ય જુએ છે પણ કંઇજ પેટેસ્ટ થવા પામતો નથી. એથી હમજાય છે કે કે માંસાહારથી તેમજ આવી જાતની ક્રૂરતાથી ટેવાયેલા હોવા જોઈએ. અને આટલી હદની ક્રૂરતાના જમાનામાં એટલી જ હદની અહિંસાની ઢાલ જવી જ પડે. Action (કાર્ય ન પ્રમાણમાં જ Re—action (પ્રતિકાર્ય) થવું ઘટે. આજનું આપણું વર્તન તે વખતના માંસાહારી વળણના આધારે
જવામાં આપણે ભૂલ જ કરીએ, તેમ તે વખતના વળણને રોકવા માટે ઇલાજ તરીકે ઉપદેશાયેલી હદપારની અહિંસાને પણ તે સંજોગો દૂર થયા બાદ વળગી રહેવામાં ય ભૂલ કરીએ. વર્તમાન સંજોગે, માનસશાસ્ત્રના સિદ્ધાન્તો અને વિવેક બુદ્ધિ એ ત્રણના સંયોગપૂર્વક જ આજની નીતિઓ ઘડાવી જોઈએ.”
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
-
-
* “તદન ઠીક કહ્યું, મિ. પાતક ! અને એ જ કારણ છે કે હું એક અજેન છતાં અને હમારા હિસાબે મિથ્યાત્વી” છતાં માત્ર વનસ્પત્યાહાર પર જ જીવવાનું પસંદ કરું છું. અને માનો તે ખુદ - અમારી સરકારે પ્રતિબધ કર્યો છે. આ બને ઘટનાઓ ધર્મ, શાસ્ત્ર કે ધર્મગુરૂને આભારી નથી, પણ હમે કહ્યું તેમ, માનસશાસ્ત્રના સિદ્ધાન્ત, વર્તમાન સંજેગો તથા વિવેક બુદ્ધિને જ આભારી છે. હમારા. લૈર્ડ મહાવીરે કહ્યું તેમ, સઘળું ઉચીકરણ અજયણાને જ . આભારી છે.
- “અને અમારું બધું વર્તન અહારની જયણ–યૂલ જયણપીંછીથી ચીજને લૂછવા પૂરતી જયણાને જ અનુસરે છે, માનસિક જયણ અથવા વિવેકને નહિ. અમારી બધી યિાએ અંતઃકરણમાં થવાને બદલે બહાર અને સ્થલપર જ થાય છે, એટલે કે, જે કે અમે ચેતનવાદી કહેવડાવવાનો દાવો કરીએ છીએ તે પણ વસ્તુતઃ અમે જડવાદી -
જ છીએ.” : ““શે, મિ. પાતક ! જરા થોભે! હને વિચાર કરવા
હમે જડવાદી હેત એમ હું ઇચ્છું છું. એથી . એક દિવસ ચેતનવાદ પર આવી શકત. હમે તો નથી
ચેનનવાદી કે નથી જડવાદી. હમારૂં કશું ધ્યેય જ નથી.
હમે જીવતા નથી, ખેંચાઓ છે. હમે બોલતા નથી, બકે - છે. તમે જમતા નથી, સ્વાદ કે ભૂખને નમે છે. હમે
જડને ય ભેગવતા નથી, જડથી ભેગવાઓ છો. હમે “સારા” - કે “બૂર” કઈ જાતને ધર્મ સ્વતંત્રતાથી સેવતા નથી, હમને
કાઈ હેની મરજી અને હેના લાભને ધર્મ સેવડાવે છે. હમે * ક્રિયાશીલ તે થઈ શકતા નથી પણ અક્રિયતા પણ સેવી
શકતા નથી જેના હેના ઉડાડ્યા ઉડે છે. જીવનનો પવિત્ર
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન શાસનનું સ્થાન અને અર્થે મહને- જડે છે
૧૮૧૭
હકાર તે દૂર રહ્યો પણુ પ્રમાણિક નકાર પણ હમે બેલી શક્તા નથી. ખરેખર હમે ગાઢ-અતિગાઢ-સમાધિમાં છે. હમારા કાનમાં ઢેલ–નગારાં જોરથી વગાડવા ઉપરાંત હમારા શરીર પર જબરા આઘાતની જરૂર રહે છે. હારે જ હમે બગાસું ખાઈ ઉઠવા પામશો. એક વાર કેમે કરી ઉઠયા તો તે પછી મહાવીરનાં સંતાનો છે. મહાવીરનાં કે જેણે એકલે. હાથે સંસારસમુદ્ર તરવાનો પૂલ બાં હતે.”
“પણ, મિ. શે! આપણે ખારે સમુદ્ર તરાવનારી બેટને તો વિસરી જ ગયા ! છ છ કલાકથી મહારા મિત્રની ટીમ લોન્ચ. - આપણું રાહ જોતી ઉભી છે? Shall we start - “ઓહ! છ કલાક ! આ વાતએ તે મહને હયાતીનું ય. વિસ્મરણ કરાવ્યું ”
અને ખરે હયાતીનું વિસ્મરણ જ હયાતીની ચાવી છે, કે જે વિસ્મરણ કાઈ પણ એક ચીજ પરની સંપૂર્ણ અર્પણુતાનું જ સંતાન છે .
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬ ઠું" - વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત.
એક નહાનીસી સ્ટીમર હતી. નવી જ બનેલી » હતી. છેલ્લામાં છેલ્લી શોધખોળની • મશિનરી+ ધરાવતી હતી. સેંકડો વર્ષના નાવિકે અને અજીનિયરાની ભસ્મથી એ ઘડાઈ હતી.
કિનારા પર તે ઉભી હતી. ઉભી ઉભી મંદમંદ ડોલતી હતી, કેમ જાણે કેાઈ સત્વગુણ સાધુ પોતાના જગતારણુ મિશન પરની પોતાની શ્રદ્ધાથી મુશ્કરાઈ રહ્યો હોય નહિ !
પિતાની શક્તિની ખાત્રી અને પિતાના મિશનપરની શ્રદ્ધા - ખરે જ અજબ ખુમારી ધીરે છે. * *
અમે બટની નજદીક પહોંચ્યા એટલે એના આત્મારૂપ કેટને–પિતાના સ્થાનેથી જ–બહાર ડોકીઉં કર્યું અને સહજ સ્મિતથી અમારે સત્કાર કરતાં કહ્યું. “આખરે આવ્યા ખરા?
“મિ પાતક ! ” હે મહારા સાથીના કાનમાં જ કહ્યું : “આ બોટ છછ કલાક અહીં થોભી રહી તો આપણું નિવાસ સુધી કાં ન આવી? ફક્ત એક મિનિટનો જ રસ્તો હતો.'
જે વ્યક્તિ, શાસન, યુથલિગ, સમાજજના, ના “ + મશિનરી=અત.કરણ, સિધ્ધાન્તો, કાનુન
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
જેન સાશનનું સ્થાન અને અર્થ મહને જ છે
૧૮૯ “ “સાધુ” “જનતામાં આવે” કાનમાં જ ઉત્તર મળે. તે સ્ટીમર જમીન પર આવે !”
અને ” મહેં ઉમેર્યું “પસેન્જરે જમીનના છેડા સુધી તથા મુમક્ષ “જનતા’ના છેડા સુધી આવે હારે જ “સકર –
દરિયાઇ સફર-gliding motion-કરી શકે.” ' * “એટલે કે મિ પાતકે સ્પષ્ટ કર્યુ “પેસેન્જરને જમીનને • –અને મુમુક્ષુને જનતાનો તથા જનતાના વ્યવહારનો-કંટાળે થવા પામ્યો હોય તે જ સ્ટીમર કે સાધુ સાંપડે.”
બને હસતાં હસતાં બોટમાં કૂદી પડયા. . - - “કઈ તરફ સાહેબ !” કેપ્ટને પૂછ્યું..
“હમારી પસંદગી એ જ અમારી ઇચ્છા, કચ્છના મોં જવાબ આપો અમને તો માત્ર તાજગી (freshness) જોઈએ છે !” “ બેટ ઉપડી. '
ઉંડે જળની સપાટી પર તે એક, રાજહંસની ગતિએ ચાલતી હતી –જમીનપર પતિની ચાલે છે તેમ જ!
ભારે તોફાન જેવું તો” કાંઈ જ નહોતું,–જે કે પવન જરા જોરમાં હતો અનેં મજા રાક્ષસની લાઇન માફક એક પછી એક ધસ્યાં આવતા હતા. પરંતુ ના તેઓ અમારી . એને પોતાના શિરથી ઉછાળી શકતા કે ના પોતાના પગથી દાબી શકતાં. બેટ એમને ચીરીને રસ્તો કરી હતી અને તે સાથે જ આગળ ધપવારૂપ પ્રગતિ પણ કર્યો જતી હતી. એ , Sી: અ દરની મશિનરીની-એના અંતઃકરણની–બલીહારી * હતી, નહિ કે એનાં નામ-રૂપની!”
* Heaviness of gait and dullness of brain liko .. the sheep or buffalo.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
જૈન દીક્ષા : “કેટન!” હેં પૂછ્યું “કઈ વખતે સખ્ત પવન હોય અને દરિયો છોક્ટો બને હારે શું દશા થતી હશે ?”-
“સાહેબ !” તેણે ઉત્તર આપે “એવા પ્રસંગ અનેક વખત આવે છે. એવે વખતે અમારી પૂરી કસોટી થાય છે. દરિયે જેમ વધુ છાકટે બને તેમ અમે વધુ self-possessed (સંયમી) થઈએ, કહો કે વજના બનીએ-આ આપણું ચાંડલાવાળા શેઠના ઈન્દ્રના વજી જેવા! એ તેફાનેથી ઘડાઈઘડાઈને જ તે અમે હસમુખા–Jolly–બન્યા છીએ. જીદગીને પણ અમે એક રમકડું લેખીએ છીએ –આ બોટ જેવું જ ! ઠંડી, ગરમી, વરસાદ, પવન એ સંર્વથી અમે ટેવાઈ ગયેલા. છીએ અને તેથી જીવનના ટાઢ-તડકા અમને ચમકાવતા નથી.”
અને ધારો કે સ્ટીમર ડૂબવાનો વખત આવે તે –” હે આગળ પૂછયું. ' 4 “તેવે વખતે પેસેન્જરોની ચીચીઆરીએ અને રોકકળાણું દયાજનક થઈ પડે છે, મહેટા વ્યાપારીઓ અને અમલદારે તે વખતે એક બાળક જેટલા દયાપાત્ર બને છે. એમના રૂઆબ અને પાલશ્ક ભાષા તથા નૂર અને નખરાં બધુ અદશ્ય થાય છે. જમીન પરના આ રાજાઓ દરિયામાં મચ્છી માફક તરફડતા હોય. છે! એ વખતે એક જ માણસ “માણસ” બન્યો રહે છે–એક જ ફક્ત કેપ્ટન. તે માણસ બચે રહે છે એટલું જ નહિ પણ તે પ્રસંગ હેને ઓર વધુ હે માણસ બનાવે છે. એનું શરીર આ છેડેથી પેલા છેડા સુધી દોડતુ હોય છે : એકને હુકમ આપે છે, બીજાને હિમત આપે છે, ત્રીજાને જવાબ આપે છે, ચોથાને ઉપાડી બીછાનામાં મૂકે છે અને બધું કરવા છતાંય એનું મગજ એકદમ શાત, સ્થિર સમુદ્રના તળ જેવું જ ગંભીર અને હેની માફક જ
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
વમાન દીક્ષા અને દીક્ષિતા
લા
ન
ઈલાજોરૂપી ઝવેરાતથી ભરપૂર હાય છે. છેલ્લામાં છેલ્લી – હદેના—માણસથી ન બની શકે એટલી હદના કે દેવતાઈ—પ્રયત્ના કરી ચૂકવા છતાંય સ્ટીમરને બચાવી શકાય, એમ નથી જ એવુ જ્હારે હૈતી અનુભવી આંખને દેખાય છે ત્હારે લાઇક્ મેટમા પસેન્જરેશને ઉતારી પાતે પેાતાની કાટડીમાં જઈ પોતાની જ રિવાલ્વરથી પેાતાની જીંદગીને અંત આણે છે. દુષ્ટને જવાબ આપ્યા.
•
r
“ ખરા વીર ! ” મિ. પાતક ખાલી ઉઠ્યા, “ સર્ચ સાપયામે દિ વા વૈદું પાતયામિ ’એ . સૂત્રને સાચા પૂજારી ! ”
""
.
'
“ એ પૂજારી વળી કયું જાનવર ? ” કૅપ્ટને તિરસ્કારયુક્ત હાસ્યથી કહ્યું “ અમે કૅપ્ટને અમે ખલાસીઓ નથી જાણતા સર્ચને અને નથી માનતા દેહને. અમારૂં એવું ન એ કઈ નીતિ કે · ફરજ” ની પૂજા રૂપે નથી હેતુઃ એ તે। અમારી પ્રકૃતિ હૈાય છે. હમારા નીતિવાદીઓ અને ક્રૂરજનાં ભાષા કરનારાએ બહુએ અમારી સ્ટીમરામાં અમે જોયા છે : સ્ટીમર ડૂબવાની હાય ત્યારે પત્ની અને બાળકાને પણ છેાઢીને વહેલા વહેલા લાઈક ખેટમાં કૂદી પડે છે ! પિંડતા ઘણાય જોયા · પેટ ધસીને પણ જીંદગીને વળગી રહેનારા કીડા છે. અમારૂં એ મરવુ નથી ‘પરાષકાર’ ખાતર કૈં નથી ‘સ્વા’ ખાતર · અમે તે અમારી સંભાળ નીચે મૂકાયલા મનુષ્યાને બચાવવાની અમારી અશક્તિ પર જ પ્રાણ હામીએ છીએ,–અને તે પણ બની શકતું તમામ કરી છૂટયા પછી જ. અને અમારૂં એ મરણ કાઈ જોવાય નથી પામતું, ત્યા પછી કર્ત્તવ્યપાલન અને મરદાનગીની તારીફ અને તાલીઓની તે વાતે શું કરવી ? નિષ્ફળ થયેલા માણસ
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
૧૯૨
તરીકે કાઇને મ્હાં બતાવવું એ અમારી પ્રકૃતિને એટલુ તાં અસહ્ય લાગે કે મરવું એના કરતાં લાખ દરજ્જે ઉત્તમ હાય. જીવવું તેા, સાહેબ, જીતનારનું છે !”
અને જો કે આ વખતે અમારી મેટ સમુદ્રની સપાટી પર-સહીસલામત–જ હતી તે પણ મિ. પાતકનાં તા સાએ વહાણ ડૂબતાં દેખાયાં—આશ્ચર્ય અને ખેદના સમુદ્રમાં !
""
c
“મિ. શા !” તે મેલ્યેા હું ઈચ્છું છું કે કૅપ્ટનને શબ્દે શબ્દ સાંભળવા અમારા એકએક સાધુ - અહીં હાજર હોત! ગુપ્ટનના મુખદ્વારા હમણાં લા` મહાવીર ખેાલી રહ્યા છે. હુને Üચ્છા થાય છે કે આજ રાત્રે જ હમણાં ચાલતા ઝગડાના નાયક સાધુઓને મળી હેમને કૅપ્ટનના દરેકે દરેક શબ્દ સંભળાવુ.
""
t
કઇ સાકતા માટે ? ” હે પૂછ્યુ.
એટલા માટે કે એમને કઇક ચાનક લાગે ” મિ જાતકે પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું પેાતાના ટ્રસ્ટમાં સોંપાયલા શ્રાવકસમૂહને ખચાવવાની પેાતાની અશક્તિ પર પ્રાણ અર્પવાને બદલે તેએ પેાતે જ હેમને ડૂબાવી રહ્યા છે એ વાતનું ભાન થવા પામશે તે શરમાશે અને...”
<<
.
rr
rr
મિ. પાતક ! ”
'
જરા ધીરા ! હે કહ્યું “ જરા ધીરા ! ક્રાઇ ઘટના કે કાઇ ચર્ચાથી લાગણીના પ્રવાહમાં ખેંચાઇ જવું એક ‘ જૈન ’ ની પ્રકૃતિમાં ન હેાઇ શકે. ભલી લાગણીથી પણ ખેંચાઈ જવાને બદલે હેના જોરથી પાતામાં દિવ્ય તેજ પ્રકટાવે ખરૂં વસ્તુસ્વરૂપ જુએ. જેને ભલી કે પુરી લાગણી જ મુલ થતી નથી તે ‘ જડ ’ છે—‘ મુડદાલ' છે. જે ભુરી લાગણીમાં ખેચાઈ વર્તન કરે છે ત્હને દુનિયાં ... દુષ્ટ ' કહે છે. જે ભલી
'
.
જૈન' તા હેને દાબી અને તે વડે
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિતો લાગણીમાં ખેંચાઈ. વર્તન કરે છે હેનું જોવું સપાટી પરનું જ, હોય છે અને તેથી હેનું વર્તન પણ એક ક્ષણિક “ધમાલ” રૂપ જ થવા પામે છે. અને ગભીર આશયને સફલ કરવામાં અશક્ત નીવડે છે. ભલા હમે કહે છે કે કેપ્ટનની વાતો સાંભળીને સાધુઓ શરમાશે, તો હું પૂછું છું કે હમને હમારા જૈન ધર્મશાપર શ્રદ્ધા નથી?” . . મિ. પાતક મહારે આશય ન હમજી શક્યો, ' '
કાલે હમે જ હમારાં શાસ્ત્રમાંથી બે મિત્રોની વાત કહી હતી. ભલા એમાં દેવ શરમાયો હતો કે હુક્કર?”
તે હેકી ઉઠે કેમ જાણે એકાએક વિજળી ન પડી હોય ! . . . .
જ અને જાએ, મિ પાતક !” મોં આગળ ચલાવ્યું દોષ બે રીતે જ થઈ શકે છે. એક ઈરાદાપૂવક થતા , - દેપ અને બીજો કમઅક્કલથી થતા દોષ હમે અક્ત આપી શકે, ઈરાદો ફેરવી ન શકે. નાટકના તખ્તાપર મારામારી કે આગનો “સીન’ જેમાં પ્રેક્ષકે માનો કેઈ દયાથી પ્રેરાઈ એ આગ બૂઝાવવા સ્ટેજ પર દોડી ગયા હોય એમ કદાપિ સાંભળ્યું છે ? કેાઈ પ્રેક્ષક ખરે જ એમ કરી બેસે તે ઍકટરે તેમજ " પ્રેક્ષકે બન્ને મળીને હસશે–તે દયામૂર્તિની મૂખોઈ પર ! અને ' તે વખતે મૂળ નાટક કરતાંય જબરૂ નવું નાટક થઈ પડશે ”
એ હું સ્વીકારું છું” તે બોલ્યો “પણ આ આગ હવે તો એટલા મહેટા વિસ્તારમાં ફેલાઈ ગઈ છે કે હવે વધુ વખત પ્રેક્ષક તરીકે માત્ર જયાં કરવું એ મહને તે નૈતિક. ગુન્હો લાગે છે. આ વખતે તો જેનાથી જે બને તે તેણે કરી છૂટવું જોઈએ, ” :
નીતિવાદના એ ભ્રમ છે-માત્ર ભ્રમ છે!” મહેં કહ્યું 18 -
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬;
!
છે .
જેન દીક્ષા પડે છે કેપ્ટન બહાર આવી જુએ છે અને સૂતેલાઓને જગાડી વ્યાખ્યાન'* ફરમાવે છે. દેવતાના વલભો! નિદ્રા છોડે, જાગ્રત થાઓ અને કમર કસો ! આપણા આ ભવ્યા મહેલની દિવાલ તૂટવા લાગી છે. સદ્દભાગ્યે, દેવની કૃપાથી, હજી એક ગાબડું પડી રહી ગઈ છે. દેડે, જલદી કરે અને એ ગાબડું પૂરી એ પર લાસ્ટર કરો. જીર્ણોદ્ધારનું ફળ તીર્થકરગોત્ર છે અને સેકડે પહો કામે લાગી જાય છે,–જહારે હજારે હજી અંદર પિયા જ રહે છે. પેલું હામેથી મેજેસ્ટિક ચાલથી ચાલતુ કોણ આવે છે ? એ જ હમારા લંડ મહાવીર ! એમનાં નેત્રમાની વિજળી એક સેકંડમાત્રમાં કેપ્ટન કેશરીસિંહના ચહેરાને વીધી એમની અંદરની મશિનરીઅંતકરણની શક્તિઓ–તપાસી લે છે. બીજી સેકંડ અને તે સર્ચ લાઇટ મહેલની દિવાલ પર પડે છે અને હેને પાયે જોઈ લે છે.' કેપ્ટનને ઉભો જ રહેવા દઈ તે લેકે તરફ ધસે છે અને સૂર્યના , રૂઆબથી કહે છે: “બસ કરે હમારી આ ધમાલથી ! એકદમ બસ કરો! પંદર મિનિટ વધુ ને હમે બધા અંદર પોઢેલાએ તે સહિત–આ messive (જબરજસ્ત). દિવાલ તળે ચગદાઈ , મરશો. એનો પાયો ભેજ અને ઉધાઈઓથી છેક જ ખવાઈ ગયો છે. વ્યાખ્યાન કરવા-સાંભળવા કે થીગડું દેવા પંદર મિનિટ ભશે તો બુરી રીતે મરશે. સૂતેલાઓને પગ ઘસડી બહાર ફેંકે અને બધા મેદાનમાં ઉભા રહી સહીસલામત છેટેથી મકાનને જમીનદોસ્ત કરે ! દમ ખાવા જેટલો પણ વિલંબ ગુન્હો ગણાશે !”...ઑર્ડ મહાવીરના પ્રતાપ આગળ પ્ટન કેશરીસિંહ અવાક્ થાય છે અને સપાહા અને કારકુને
| વ્યાખ્યાન-ભાષણ, Sermon. રમ અનુભવને પૂલ, રૂપમાં લાવી શ્રેતાના માનસને સ્પશી શકે એટલી હદ સુધી વિસ્તારીને બાલવું તે.
'
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ '
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત અંજાઈ જાય છે. તેઓ બધા નિષ્ક્રિય બની જાય છે. લાર્ડ પિતાની અંદરની ટેલીપથી-વડે પોતાના કેપ્ટન ગૌતમને બોલાવે છે. પચ્ચાસેક સુભટ્ટ સહિત ગૌત્તમ દોડી આવે છે અને ' લાડની આંખના ધસારાને તાબે થઈ દિવાલની નજીકમાં જયણપૂર્વક ખાડે ખેદી એમાં દારૂ ભરી સળગાવે છે. દૂર થીઓ ! બચો!” એવા એક જબરો અવાજ સાથે બધાઓ સહિત તે દૂર હઠે છે., ભમ.ભમ ભમતોપનો અવાજ જેવા અવાજ સાથે જ દિવાલ અને આvખું મકાન જમીનદસ્ત થાય છે. કેપ્ટન કેશરીસિંહ અને હેને સ્ટાફ આurrepairable loss(પુરી શકાય નહિ તેવા નુકસા)માટે કલ્પાંત કરે, છે અને લૈર્ડ પાર્શ્વનાથને વિનવે છે, ભયભીત કેપ્ટનનું પોથાંનું જ્ઞાન ભયથી દબાઈ જવાથી તે ભૂલી જાય છે કે લૈર્ડ પાર્શ્વનાથ સિદ્ધશીલાની ટેકરી પરથી ય બધું જુએ છે—જાણે છે અને માણે છે. હેની પ્રાર્થના ચાલુ છે એટલામાં તો કેપ્ટન ગૌત્તમના સૈનિકો સફાચટ જમીનપર નવા પાયા ચેણવાનું શરૂ કરી ચૂક્યા છે. લૈર્ડ મહાવીર પાસે લેકે દયામણે ચહેરે આવવા લાગ્યા છે અને ઘરબાર વગરની પોતાની . સ્થિતિ માટે કલ્પાંત કરે છે. લૈર્ડ હેમને કહે છેઃ “દુનિયાપર, શાસન કરવા નીકળેલાઓ હમે પોતા માટે પણ ઘર નીપજાવી શક્તા નથી શું? કેપ્ટન મૈત્તમ હમારે માટે મથી રહ્યો છે તે જેવા છતાં ય મને હમારું કર્તવ્ય સૂઝતુ નથી શું ? દયા " યાચવાથી અને કપાત કરવાથી મકાન બની જશે શું ? જાઓ
' # શાસન Cabinet, Inner Government, The, government of the Inner Man, as opposed to that of of the outer man, that guides and controls and feeds and keeps in harmony the four members of age treat embodied in Humanity.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
જૈન દીક્ષા
“એ ઈચ્છામાં અનુભવની સુવાસ નથી, અનુભવ જોઈતા હોય તે પૂછે ઇતિહાસને કે સાયન્સને કે તત્ત્વજ્ઞાનને. તેઓ જ ખરે પ્રકાશ પાડી શકશે ”
“ઈતિહાસ શું બતાવશે મિ. શે!” તેણે પૂછ્યું.
તે હમને લંડનની ભૂત-વર્તમાન તવારીખો દેખાડશે મહેં કહ્યું “ભૂત તવારીખમાં પહેલાં તો હમે ગંદી, વ્યવસ્થા વગરની, રેગોથી ખદબદતી વયોવૃદ્ધ લંડનસુંદરીના એક અંગમાંથી આગની જવાળા નીકળતી જેશે. બધાં અંગોની મિટિંગ જેશે. ફરજ બજાવ ! ફરજ બજાવ ! માતાને બચા” એવા ઠરાની બૂમ સાંભળશે. દેવળમાં ઘંટનાદ અને પ્રાર્થના સાંભળશે કે “એ આકાશી પિતા ! હવે તો દયા કર, દયા કર !” અને તે જ વખતે આગને વધુ વ્યાપક અને મસ્તાન બનતી જેશે –કેમ જાણે પ્રાર્થનાને પડઘો પડતે હેય નહિ કે “આ હારી દયા જ છે કે જહેને હમે મૂખ અને અધે કેપનું નામ આપી રહ્યા છે અને હમારા મિથ્યાભિમાનમાં મહને હમારા ઇશ્વરને પણ દયા કરવાને ઉપદેશ આપવાની ધટતા કરી રહ્યા છે,હમે કે જેઓ દયા માંગી જાણો છે, કરી જાણતા નથી! દયા કરી જ જાણતા હો તે, મહારી પર દયા કરી, હારા આ દયાકાર્ય પર પાણું ફેરવવા રૂપ ડખલગીરી કરતા અટકે ! હું એક જ દિવસમાં હમારા સધળા રોગોને બાળ સફાચટ કરવા મથું છું. હાં હમે ડખલગીરી કરી મહારા કર્યા કરાવ્યાં પર પાણી ફેર છે!”.. હવે હમે આખું શહેર તારાજ થયેલું જોશો, એક વિશાળ સ્મશાન જેવું. વૈરાગ્યના ધામ જેવું..... પાનુ ફેરવો, અને એ જ લંડનની વર્તમાન તવારીખ ૯મારી નજરે પડશે. એ જ સ્મશાન ભૂમિ પર હવે હમે
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
- -
-
'
, ' ૧૯૫
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત છે નૂતન મૂર્તિ જેશેઃ તંદુરસ્ત, યુવાનીના જોશથી છલકાઇ જતી, ક્ષણે ક્ષણે રંગ બદલતી, પુનર્જન્મ પામેલી લંડનસુદરી!—સારી આલમની પટરાણી લંડન–સુંદરી!.. ક્ષણભર આંખો બંધ કરે અને પૂછે હમારી મતિરૂપ લંડનસુંદરીને કે લંડનપર કેપ વર્ષો હતો કે કૃપા ?” *
કપરૂપે પા” વિચારમગ્ન થયેલે મિ. પાતક બોલ્યો.
, “વારૂ, હજી એકવાર ફરીથી ઈતિહાસને પૂછો” હે કહ્યું “આ વખતે હમારા પતીકા ઈતિહાસને—જેને ઈતિહાસને પૂછો. હેમાં હમે ચૌદ માળનેક એક ભવ્ય મહેલ જોશો. એના હેટા સાઈન બોર્ડમાં હમે સુવર્ણાક્ષરે લખાયલા લાડ પાર્શ્વનાથનું ગહર્નમેન્ટ હાઉસ” એવા શબ્દો વાંચશો. આસપાસના પ્રદેશની હવા બગડી જવાથી લૈર્ડ હમણું સિદ્ધશીલા નામક શિતળ ટેકરીની હવા ખાવા પધાર્યા છે. કેપ્ટન કેશરીસિંહ–હમે આજે હમારી ગ્રામ્ય ભાષામાં કેસી ગણધર કહે છે તે જ– અને હેમના અમલદારે શાસન સંભાળી રહ્યા છે. “હાઉસમાં હજાર કારકુનો આ દિવસ દફતરે ફેંદવાની વેઠથી થાકી રાત્રીના ખોળામાં પડ્યા છે. એકાએક એક દિવાલમાં ગાબડું
ૌદમાળ=ાદગુણસ્થાન શક્તિની ચિદ શ્રેણિઓfourteem Stages leading to Perfect Will, “દ રાજલોક.ચદમાળને મહેલ એટલે એવી શિક્ષણ પદ્ધતિ અથવા ધમસસ્થા કે જે વિદ્યાથીને વૈદ પાઠમા દાળ ચડાવી પૂર્ણ શક્તિમાં લાવી મૂકે. - + પાર્શ્વ=બાજુ, side પડખુ નાથ=ઈશ્વર, Lord. પાર્શ્વનાથ એટલે એવી વ્યક્તિ કે જેના પડખામા જ ઇશ્વર છે, જે દેખાય છે ભાણસ પણ સામર્થ્યમાં છે ઇશ્વર, Superman, મહાવીર, પુરૂષોત્તમ..
* કેપિટન ગણધર=ધર્મસેન નાયક
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
*જૈન દીક્ષા
:
સભ્ય.
+
:
મિશનરી-અંતઃકરણની
પડે છે કૅપ્ટન બહાર આવી જુએ છે અને સૂતેલાઓને જગાડી વ્યાખ્યાન' ફરમાવે છેઃ દેવતાના વલ્લભા । નિંદ્રા છેાડા, જાગ્રત થાએ અને કમર કસા ! આપણા આ મહેલની દિવાલ ચૂંટવા લાગી છે. સદ્દભાગ્યે, દેવાની કૃપાથી, હજી એક ગાબડું પડી રહી ગઇ છે. ઈંડા, જલદીકરા અને એ ગામડું પૂરી એ પર પ્લાસ્ટર' કરી. ગૃહારનું ફળ તીર્થંકરગેાત્ર છે.’ અને સેકડા સેપાહા કામે લાગી જાય છે, મ્હારે હજારા હજી અંદર પેાઢયા જ રહે છે... પેલું, સ્હામેથી મજેસ્ટિક ચાલથી ચાલતુ કાણુ આવે છે? એ જ હમારા લૈંડ મહાવીર !, એમનાં નેત્રમાની વિજળો એક સેકંડમાત્રમા ઉપ્ટન કેશરીર્સિંહ-ના ચહેરાને વીધી એમની અંદરની શક્તિઓ તપાસી લે છે! બીજી સેકર્ડ અને તે સલાટ મહેલની દિવાલપર પડે છે અને હુંના પાયા જોધ લે છે.' ફુપ્ટનને ઉભે જ રહેવા દઇ તે લાકા તરફ ધસે છે અને સૂર્યના રૂઆબથી કહે છેઃ ‘બસ કર! હમારી આ ધમાલથી ! એકદમ બસ કરે! પંદર મિનિટ વધુ ને હમે બધા અંદર પેાઢેલાએ સહિત-આ messive (જખરજસ્ત) દિવાલ તળે ચગદાઈ મરશે. એને પાયે ભેજ અને ઉધાઇએથી છેક જ ખવાઇ ગયા છે. વ્યાખ્યાન કરવા–સાંભળવા કે થીગડું દેવા પંદર મિનિટ થાલો તા પુરી રીતે મરશેા. સૂતેલાને પગ ધસડી બહાર ફેંકા અને બધા મેદાનમા ઉભા રહી સહીસલામત છેટેથા મકાનને જમીનદોસ્ત ‘કરા.! દમ ખાવા જેટલા પણ વિલંબ ગુન્હા ગણાશે ! '...લા` મહાવીરના પ્રતાપ આગળ કૅપ્ટન કેશરીસિ’હું અવાક્ થાય છે અને સેપાહા અને કારકુના
.
.
'
૧૯૬
* વ્યાખ્યાન ભાષણ, Sermon, સૂક્ષ્મ ‘અનુભવ’ને સ્થૂલ, રૂપમા લાવી શ્રોતાના માનસને સ્પશી શકે એટલી હદ સુધી વિસ્તારીને એવુ તે.
t
{
J
4
-
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
વમાન દીક્ષા અને દીક્ષિતે
૧૯૭
+
અંજાઇ જાય છેઃ તે બધા નિષ્ક્રિય અની જાય છે, લા પેાતાની અંદરની ટેલીપથી વધુ પેાતાના કૅપ્ટન ગાત્તમને ખેલાવે છે. પુચ્ચાશેક સુભટ્ટ સહિત ગાત્તમ દોડી આવે છે અને લાર્ડની આંખના ધસારાને તાબે થઇ દિવાલની નજીકમાં ‘જયણાપૂર્વક’ ખાડા ખેાદી એમાં દારૂ ભરી સળગાવે છે. દૂર થાએ । ખર્ચા !' એવા એક જબરા અવાજ સાથે ધા સંહિત તે દૂર હડે છે. ભમ્...ભમ...ભમ્...તાપના અવાજ જેવા અવાજ સાથે જ દિવાલ અને આખ્ખું મકાન જમીનદાસ્ત થાય છે. કૅપ્ટન કેશરીસિંહ અને હેને સ્ટાફ irreparable loss(પુરી શકાય નહિ તેવા નુકસાન)માટે કલ્પાંત કરે છે અને લા` પાર્શ્વનાથને વિનવે છે. ભયભીત કૅપ્ટનનું પાચાંનું જ્ઞાનં ભયથી ખાઇ જવાથી તે ભૂલી જાય છે કે લા પાર્શ્વનાથ સિદ્ધશીલાની ટેકરીપરથી ય બધું જુએ છેજાણે છે અને માણે છે. ત્યેની પ્રાર્થના ચાલુ છે એટલામાં તે દુષ્ટત ગાત્તમના સૈનિકા સફાચટ જમીનપર નવા પાયા ચણવાનું શરૂ કરી ચૂકયા છે. લા મહાવીર પાસે લેા યામણું ચહેરે આવવા લાગ્યા છે અને ધરમાર વગરની પેાતાની સ્થિતિ માટે કલ્પાંત કરે છે. લા` હેમને કહે છેઃ ‘દુનિયાપર શાસન કરવા નીકળેલાએ હમે પેાતા માટે પણ ધર નીપજાવી શકતા નથી શું? કૅપ્ટન ગૈાત્તમ હમારે માટે મથી રહ્યો છે તે જોવા છતાં ય હમને હમારૂં કર્ત્તવ્ય સૂઝતું નથી શું? યાયાચવાથી અને કલ્પાંત કરવાથી મકાન ખની જશે શું? જાએ
'
* શાસન Cabinet, Inner "Government, The government of the Inner Man, as opposed to that of of the outer man, that guides and controls and feeds and keeps in harmony the four members of ti ાળ embodied in Humanity.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
* જૈન દીક્ષા અને કેપ્ટનને સહકાર આપે. પ્રજાજનોને પણ સહકારમાં લગાડે –અગર મરણ પર્યત રડતા અને પ્રાર્થના કરતા રહે 1', હજારે કારીગરો હવે કામે લાગી ગયેલા દેખાય છે. નવા દિવસમાં તો એ જ સ્થાને ન ભવ્ય મહેલ ખડો થાય છે. જૂના અને નવા અમલદારો સહિત કુટન ગૌત્તમ એમાં નિવાસ કરે છે. બધું વ્યવસ્થિત થયા પછી લૉર્ડ મહાવીર પણ સિદ્ધશીલાની ટેકરી પર પોતાનાComrades(સહધમીઓ)ની સોબતને આનંદ લૂટવા પધારી જાય છે –પણ જતાં જતાં કેપ્ટન ગેમને કાનમાં કહેતા જાય છે આ ભલા આદમી કેસીને છેડતા નહિ. એ જે કે કાંઈ જ કામનો નથી, તોપણ નિર્દોષ(innocent) તો છે જ. બધા સિદ્ધાન્તવાદીઓ એવા જ હાયઃ બધા “બાહ્મણો–“પંડિત” “વિદ્વાનો” એવા જ હાય, અને એટલા જ માટે તો હે બ્રાહ્મણીની કુક્ષિ છોડીને ક્ષત્રિયાણીની કુક્ષિથી જન્મ લીધો હતો ! “નીતિઓ અને સિદ્ધાન્તોની તાકાદ પર તેઓ કેપ્ટન થવા બહાર પડે અને પિતાના નામ પર “સિંહ”, “વિજયે, મલ આદિ લશ્કરી ટાઈટલે લગાડીને ગાડર જેવી જનતાને મોટી મહટી વાતોની તોપોથી ચકીતે કરે–એથી વિશેષ એમનાથી કંઈ બની શકે જ નહિ. ઊંડું જોવાની કે ઉચું કરવાની એમનામાં શકિત ન હેય. એની હયાતી જ નથી એમ ગણીને ત્યારે આ નવું શાસન ચલાવ્યું જવું.”.લઈના જવા પછી તુરત જ ગેરમને પૂર્ણતા પ્રાપ્ત થાય છે. શાસન કાર્ય ધમધોકાર ચાલે છે. એના એ જ લેકે નૂતન શાસનના ધોરી બળદ બની ઉત્સાહપૂર્વક શાસનને રથ ખેંચે છે. જીર્ણ મંદિર તેડનારને તેઓ હવે ૧૦૦૮ વંદના દરરોજ કરે છે!”
અને, મિ. શે!” મિ. પાતક બોલ્યા “એ તવારીખન છેલ્લા પાના પર હું વાંચું છું કે HISTORY :
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિતે -
૪. ૧૯ * REPEATS ITSELF (ઈતિહાસ પિતાનું ફરીફરીથી પુનરાવર્તન કરે છે.)” ,
“એ વાક્યમાં જ ભવિષ્યનાં બધાં દશ્યોને ઈતિહાસકારે સમાવેશ કરી દીધો છે. હું કહ્યું “માટે આજનું દૃશ્ય હવે * હમે જ દેરી બતાવો.” '
અઢીસો વર્ષની નાની પાર્શ્વનાથની ઇમારત તોડનાર , મહાવીરની ઈમારતને આજે દશ–અઢી વર્ષની છતા. લાગી ચૂકી છે. તેર લાખ ભકત કકળી રહ્યા છે. એમની વતી લઈ મહાવીરને પ્રાર્થના કરનાર કોઈ ગણધરે આજે હયાત નથી અને
અને લંડ મહાવીર લોર્ડ પાર્શ્વનાથ જેટલા જ સર્વજ્ઞ હતા અને છે! ક્યારે અને શું કરવું જોઈએ. તે એમની જાણ બહાર નથી જ. મહેલમાં દિવાનાપણાનો રેગ ફાટી નીકળે હમે જોતા નથી શું? અને દિવાનો મનુષ્ય શું નથી કરતો? પિતાના જ પગ પર કુહાડો મારવાનું અને પિતાના જ નિવાસતે દિવાસળી લગાડવાનું ને શિખવવા શું બહારના માણસની જરૂર પડે છે? આગનો જન્મ શું હમે નથી જોઈ શક્યા? હમે પાછલે ઈતિહાસ જોયો ન હોવાથી આગને કેપ માનતા હતા અને એમજ બીજા’ નીતિવાદીઓ અને દયાળુઓ માનતા હશે જ. કેટલાએ પરગજુઓ પાણી છાંટવામથતા હશે. લૈર્ડ મહાવીર એ પાણીને કેરોસીન બનાવી , શકે છે.”
પણ, મિ. શા! ઑર્ડ મહાવીર પોતાના જ મકાનને તારાજ થતું જેવા ખુશી હેય ખરા?”
“હું પૂછું છું: લૈર્ડ મહાવીરે પેતાની કાયા છેડી હતી કે?
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
* * * , જૈન દીક્ષા , મિ. પાતક વિચારમાં પડી ગયો. *
“જેણે પોતાની કાયાને મેહ નહત કર્યો હે પિતાના મકાનનો મહ સ્પશી શકે કે ? છ કાય, જીર્ણ મકાન, જીર્ણ રાજ્ય, જીર્ણ ધર્મ એ સર્વને એકાએક સમજુ પુરૂષ સ્વેચ્છાપૂર્વક છેડે. એમના ચણેલા પણ જીર્ણ અને રોગગ્રસ્ત બનેલા મકાનને હમે લોકે સ્વેચ્છાપૂર્વક નથી છોડતા તે લૈિર્ડની દયા જ એમકાનને બાળવા પ્રયત્નશીલ થઈ છે. દયા મનુષ્યપર હોય કે મકાનપર ?” “વારૂ, મિ. શા ! સાયન્સ શું જવાબ આપે છે?”
સાયન્સ? સાયન્સ શું હિંદીઓથી અજાણ્યું છે, કે જેઓ-એક રિવાજ તરીકે–સો બાપ કે બેટો કે પત્ની કે ગુરૂં મુઓ કે હેને ઘરમાંથી દૂર કરવાની તાકીદ કરે છે, વસતિની બહાર લઈ જાય છે અને હાં હેને પોતાના ' હાથે જ અગ્નિદાહ દે છે ?- ચેતન ગયું કે તુરત જ કાયાને બહેના અતલગના સગાં જ–નહિ કે શત્રુઓ કે બહારનાઓબાળી નાખે એ શું ઓછી સાયન્ટિફિક હિમ્મત છે ?”,
“અને તત્ત્વજ્ઞાન, શું કહે છે ?” ' ,
“તત્ત્વજ્ઞાનમાં, મિ. પાતક, ધર્મની કુમાશ છે તેમજ સાયન્સની નિષ્ફરતા પણ છે. અને તે કહે છે કે, જે પ્રજાની દરેકે દરેક વ્યકિત વિશ વર્ષની ઉમ્મરે સ્વભાવતઃ ક્રાન્તિવાદી ને બનતી હોય તે પ્રજાનું પતન શરૂ થઈ ચૂક્યું છે એમ હમજવું અને તેવી પ્રજા જલદી ન પડતી હોય તો તેને ધક્કા મારવો એ હેના પર અને એકંદર માનવજાતિપર ઉંચામાં ઉંચી ‘દયા’ છે.” . '
મિ. પાતક્ના હૃદયમાં ભયંકર યુદ્ધ ચાલતું હોય એમ હેના ચહેરા પરથી જોઇ શકાતું હતું.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
+
વમાન દીક્ષા અને દીક્ષિતા
૨૦૧
-
• “ મિ. શા! બુદ્ધિ આ બધુ માની શકે છે, પણ પ્રકૃતિ (instinct) હ દુરાગ્રહ કરે છે. ”
k
“ એનું જ નામ ‘અધ્યાસ’ અથવા ‘ક’! મિ. પાતક ! એની સાથે જ તા ખરાખરીનું યુદ્ધ કરવું પડે. બંધા તત્ત્વજ્ઞાન અને ધર્માંની ચાવી અહીં જ છૂપાયલી છે, અહી` જ, આ ‘અધ્યાસ’ અથવા ‘કમ' પર ન મળે ğાં સુધી લાયા કરવામાં, આ પ્રકૃતિરૂપ-જામી ગયેલી નિર્મળતા પર જ઼ય મેળવવામાં દુનિયાના બધા તત્ત્વવેત્તાઓએ અને મહાત્માઓએ આખી જીંદગી આ જ કામ કર્યાં કર્યું છે. અનેક પ્રકારની ધાર્મિક ક્રિયા અને અલૈક પ્રકારનાં સૂત્રા (aphorisms) આ યુદ્ધ લડવાની ` અને હેમાં ટકી, રહેવાની તાકાદ ઉપજાવવા માટે જ છે. જેને ત્હમે ‘સસારી ક્રિયા' કહેા છે। તે સર્વ, રળવું, ખેંચવું, ઇજ્જત મેળવવી, ઇજ્જત જાળવવી, ઇજ્જત જવા દેવી, 'રાજ્ય' મેળવવું, રાજ્ય હારવું: આ તમામ ક્રિયાએ ચિત્તને વ્યગ્ર કરવાના સ્વભાવવાળી છે, પણ તે ક્રિયા કરવાનું પ્રાપ્ત થયેથી તે બધી - યિાએ કરવા છતાં અગર પેાતાપર કરાવા દેવા છતાં એમનાથી ચિત્તને વ્યગ્રતા ન થવા દેવી ક્રિયાનું વિષ ન ઝુડવા - ન દેવુંઅંતકરણમાંના અહ”ને ખાઈ જવા ન દેવા—એ જ
.
+
મ.
1
જયશાળી યુદ્ધ અથવા Healthy Life ! દરેક ચીજને પાતા તરફ ખેંચવી એ પૃથ્વીના સ્વભાવ છે. હુમે એને બદલી “શકા નહિ, પણ પૃથ્વીની અંદરના અને ઉપરના બધા પદાર્થના ગુણાનું જાણુપણ ત્હમારી બુદ્ધિવડે કરવાથી હમે વિમાન નાવી શકે છે અને તે વડે પૃથ્વીની આકષ ણુ શકિત ામે હૃદ સુધી ફતેહંમદ યુધ્ધ કરી શકેા છે. સાયન્સ જરા આગળ વધે અને આ હદથી આગળ જવાનું વિમાન કરી શકે તા તે પછી “એવું વાતાવરણ આવે છે કે જ્હાં કાંઇ પણ તિજોર કર્યા સિવાય સ્વભાવતઃ જ વિમાન ઉંચે તે વધુ ઉંચે ગતિ કર્યાં કરે, મત
*
;
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
૨૦૨
જૈન દીક્ષા
લખ કે અમુક તબક્કા સુધી યુધ્ધનું જ સામ્રાજ્ય છે, તે પછી શાન્તિ છે. બહારના જગમાં જેમ બને છે તેમજ અંદરના જગતમાં—મનુષ્યના અંતઃકરણમાં–અંદરના મનુષ્યમાં ~~~પણ અને છે. જીગીતા મ્હોટા ભાગ યુધ્ધમાં જ વસ્તુઓ, ઘટનાઓ, વિચારા, સુખ દુખની લાગણીઓ, મનુષ્યા, સમાજે, સરકારી એ સર્વના આધાત–પ્રત્યાધાતથી થતા ડખ સ્ડામે કરાતા યુધ્ધમાં જ–જાય અને પછી ડ ખ પર જય મળતાં અંદરની શાન્તિ પ્રકટે. એટલે કે પછી હરેક સંજોગમાં જીવન બાળકના ખેલ જેવું લાગે,—એટલા તફાવત સાથે કે બાળકમાં બુધ્ધિતત્ત્વ નથી ને પેલામાં તે છે. એ બુધ્ધિ વડે તે ગુરૂત્વાકણુને–માત્ર પૃથ્વીના જ ગુરૂત્વાકષ્ણુને નહિ પણ જનતાના અભિપ્રાયરૂપ ગુરૂત્વાકષ ણુને તેમજ પેાતાની પ્રકૃતિરૂપ ગુરૂત્વાકર્ષણને પણ–વટાવી જવાની ચેાજના કરી શકે છે અને તે સાથે જ એ પ્રયત્ન કરતાં થતા આધાત–પ્રત્યાધાતના ૩ ખથી સ્વતંત્ર હાય છે. અર્થાત તે બાળક તેમજ વિચારક અને ચેાધ્ધા છે. લજજા—શકા—ભય રહિત ખાળકની પ્રકૃતિ, સાયન્ટીસ્ટની વિચારશક્તિ અને યાદ્ધાની યુધ્ધશકિતઃ આ ત્રણ વડેજ આ જીવન જીવી શકાય । ખીજો રસ્તા જ નથી. હ્યુમે ખાનગી જીવન જીવે કે જાહેર જીવન જીવા, વ્યાપારી તરીકેનું જીવન જીવો કે નાકર તરીકેનું જીવન જીવા, રાજા કે રાજદ્વારી તરીકેનુ જીવન જીવે કે ગુલામ પ્રજા તરીકેનું જીવન જીવા, ગૃહસ્થ જીવન જીવા કે ત્યાગી તરીકેનુ જીવન જીવાઃ બધે ક્ષેત્રે 'જીવન'તા એકની એક ચીજ છે, એવી એક ચીજ કે જેનાપર પ્રતિક્ષણ પૃથ્વીનું ગુરૂત્વાકષ ણુ, જનતાના ‘ અભિપ્રાયરૂપ ગુરૂત્વાકર્ષણ અને પેાતાની પ્રકૃતિરૂપ ગુરૂત્વાકષઁણુઃ આ દરેક પેાતાની ક્રિયા કર્યા કરે છે અને ખ મારે છે. આમાંની કાઇ ચીજને હમે નાશ નહિ જ કરી શકેા. એ સઘળી ચીજો વિશ્વયેાજના
'
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત
૨૦૩ ની અનિવાર્યતાઓ છે. હમારે માત્ર એના, ડખથી અસરથી–લડીને જય મેળવવાનો છે, અને એ કર્યા વગર તો. હમને ચાલી જ શકશે નહિ, ભલે પછી હમે આસ્તિક હો વા નાસ્તિક, જડવાદી હો વા ચેતનવાદી.”
“મહને જેવા દે, મિ. શા ! પહેલાં. હું શાસનનું ગમે તે ચાય તેથી બેદરકાર હતો એટલું જ નહિ પણ શાસનના ભેગે પણ મારું તાત્કાલિક હિત સધાય તેમ હોય તો તે ય કરી લેતા. એ વખતે હું “જનતાની પ્રકૃતિ ધરાવતા હતા. એ ગુરૂત્વાર્ષણ હામે યુદ્ધ કરવાની મહારામાં તાકાદ નહતી. આપના સંગથી એ યુદ્ધની તાકાદ મહારામાં પ્રકટી. હવે હું મહારા તાત્કાલિક હિતના ગુરૂત્વાકર્ષણ હામે લડીને પણ સમાજહિતનું કાર્ય કરવા તૈયાર થયો છું. મુઠ્ઠીભર સાધુઓ –જેમની પાસે ગુમાવવાનું કાંઈ જ નથી તેઓ–આખી કેમનો નાશ કરી રહ્યા છે–exploitation કરી રહ્યા છે તે જોયા કરવું. એ હવે મને શરમભર્યું લાગે છે. સાધુઓ, અહીડાય કે ખુદ લેકે પણ અહીડાય હેની દરકાર ન કરતાં મહારે આ બદી હામે યુદ્ધ કરવું જ જોઈએ એવી વૃત્તિ જાગી છે. એ યુદ્ધ જરૂર મહને પણ આઘાત તે ઉપજાવશે જ, પણ તે ડખ - સહી લેવા હું પ્રયત્ન કરીશ. એ મહારે “તપ” થશે. એવા. અનેક તપોથી જ અંતઃકરણનાં ચારે અગ શુદ્ધ અને શક્તિમાન થશે.”
હવે કાંઈક હમજ્યા! હમે જે પ્રવૃત્તિ કરવા માંગે છે તે લેપર પરોપકાર કરવા ખાતર નહિ, પણ પિતાના વિકાસ ખાતર, પિતાના જ અને સાચા સ્વાર્થ ખાતર, આ જીવનના સ્વાર્થ ખાતર. એટલે શ્રદ્ધી ચૂક્યા છે તે ત્યલડવાનો પણ હક્ક છે અને લડાઈથી દૂર રહેવાને પણ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
જન દીક્ષા
છે. મૂળ સત્ય પર કાયમ રહીને પછી જહાં જવું પડે તે દિશામાં ખુશીથી જાઓ.” . '
મહારે સાચો સ્વાર્થ એ મૂળ સત્ય, નગ્ન સત્ય, નિશ્ચય સત્ય, અને એ સ્વાર્થ સાધવા માટે સમાજસેવાનું યુદ્ધ એ એક સાધન, અને તેથી તે મહારૂં “વ્યવહાર સત્ય: એક અસાધ્ય અને બીજુ સાધન. સાધ્યને સદા નજરમાં રાખીને જ—એને ધ્રુવના અચળ તારા માફક દષ્ટિ હામે ઠેરવીને-હારે સાધનને ઉપયોગ કરવો છે અર્થાત સમાજસેવાનું યુદ્ધ કરવું છે.”
, “હા, અને સાધ્ય પર દષ્ટિ કાયમ ન રહી તે મિથ્યાભિમાન, પ્રમાદ, દ્વેષ, કંટાળો, તાત્કાલિક સ્વાર્થમાં પતન,
ભય, શત્રુની પ્રપંચબાજી અગર લાલચના ભોગ બનવું ઇત્યાદિ લાખ રોગો ફૂટી નીકળશે. લડાઈ લડાઈ ખાતર લડવાની ન * હોય, કાંઈક પ્રાપ્તિ માટે લડવાની હોયઃ અંદરના વિકાસ માટે . લડવાની હોય,-એટલું સદા યાદ રહેવું જોઈએ. ધ્યાન ધ્યેયની પ્રાપ્તિ ખાતર જ કરવાનું હોય, અમસ્તુ નહિ જ. સામાયિક નામની ધાર્મિક ક્રિયા ચિત્તની સમતા-equilibrium-ચિત્તરૂપ સમુદ્રનાં મોઝાંના શમવાથી થતી શાન્તિ ઉપજાવવા માટે એ જ કરવાની હોય, લેકેની ખાતર કે સાધુની ખાતર કે ?
પરલોકની ખાતર, નહિ. પ્રતિક્રમણ ભૂલે કે પરાજયના ડંખને ચૂસી લઈતાજા તનદુરસ્ત-નવા હું વડે ફરી જીવન* યુદ્ધમાં ઉતરવા માટે થતું હોય પરલોકના સ્વર્ગની કલ્પના
ખાતર નહિ. આ સર્વ “સાધનો છે, સાથે નહિ. “વ્યવહાર છે, “નિશ્ચય” નહિ. “સાધ્ય” અથવા “નિશ્ચય સત્ય” તો હરેક પ્રક્રિયામાં–સંસારક્રિયામાં તેમજ ધર્મક્રિયામાં–સ્વવિકાસ ” જ છે. સંસારક્રિયા અને ધર્મક્રિયામાં વસ્તુતઃ કાંઈ જ ભેદ ” નથી, સિવાય કે પહેલી ક્રિયા, મારી ઈચ્છા છે ત્યા ન ” હમારે માથે આંવી પડી હોય છે, વ્હારે બીજી ક્રિયા હમે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
વમાન દીક્ષા અને દીક્ષિતે
૨૦૫
''
સ્વેચ્છાપૂર્વક અથવા પેાતાની willના પ્રયત્નથી કરતા હા છે, બન્ને પ્રસગમાં તુમાર ધ્યેય તા સ્વવિકાસ જ ડાવું જોએ. એ એક ધ્યેય-એ એક જ ઈશ્વર—એ એક જ પરમસત્ય-એ - એકજ શાસનનાયક દેવ The only power that guides and controls your inner Government—તે વફાદાર રહ્યા તા સદા સત્ર મુક્તિ જ છેઃ એ ધ્યેય તરફની નિરતર વાદારી એ જ સાચી ‘ભક્તિ’ અને એ જ ઉપયાગ’ ! એ જ હમારા મહાવીરે શિખવેલી જયણા' ! બહારની ક્રિયાશીલતા કે અક્રિયતા, યુદ્ધ કે પ્રેમ, ધ્રક્રિયા કે વ્યવહાર ક્રિયા જે કાંઈ કરવુ પડે તે કરવાં જ, માત્ર મૂળને પકડીને-નિશ્ચય સત્ય તરફ દિષ્ટ ઠેરવીને—અંદરના ખળને વિકસાવવાના ભાનપૂર્વક.”
1
“ ğારે હવે હું લડવાના નિશ્ચયમાં મ્હારા પાતાં તરફ વફાદાર છુ પણ કેવી રીતે લડવુ એ બાબતમાં આપની સલાડ્રુ મ્હને ઉપયાગી થઇ પડશે એમ માની આપની પાસે હાલના ઝગડાનું સ્વરૂપ સંક્ષેપમાં કહી જવા ઈચ્છું છું.” .
2
છે
“ુમારા સામ્પ્રદાયિક ઝગડો બાબતમાં કાંઈ જ સલાહ આપવા હું ખુશી નથી. હું માત્ર જૈન ધર્મોનું સ્વરૂપ જાણવા માગુ છું અને તેથી જૈનેાની સ્થિતિથી વાક્ થવાની મ્હને જરૂર પડે છે, કારણ કે ધર્મ અને ધર્મી જૂદી નથી હુમે જે વસ્તુસ્થિતિની માહેતી આપવા માગેા તે સાંભળવાં હુ ખુશી છું,—એ,મ્હારા અભ્યાસમાં મદદગાર છે માટે, પણ હમારે શું કરવું અને શુ ન કરવું એ તેા મ્હારા ધ્યેયની બહારને પ્રશ્ન છે. હમારા ધ્યેય'થી એ પ્રશ્ન અલબત્ત સબંધ ધરાવે છે અને હમારે હેતે નિર્ણય કરવા જોરશે જ. વારૂ, વસ્તુસ્થિતિનુ બયાન ચાલવા દે.”
+
“ચક્કસ સાધુએ ચેાક્કસ ” શ્રાવકાને સાધુદીક્ષા આપ પેાતાના શિષ્યા બનાવ્યા. ચાસ સાધુ તેમજ શ્રાવકાએ
t
7
"
:
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
મ દીક્ષા
સ્વામે વિરાધ કર્યાં. વિરાધ છતાં વધુ શિષ્યા બનાવવાનું કામ ચાલુ રહ્યું અને વિાધે ઝગડાનું રૂપ લીધું, નિદાત્મક લેખા, પ્રેટેસ્ટ મિટિંગા, મારામારી, કાર્ટોમાં પરસ્પર ફોજદારી કૈસેઃ આવી અનેક ધમાલા જોરશેારથી ચાલી રહી. શ્રાવક્રે વ્યાપારીઓ અને યુવક્રા~એ પક્ષમાં વ્હેચાઈ જઈ એકબીજાની પાયમાલી કરવા લાગ્યા. ભાઈ ભાઈ જેવા સંબંધને સ્થાને શત્રુતા જામી. પાણીની પેઠે પૈસા ખર્ચાવા લાગ્યા. દરેક ધંધા મરવાની આળસે જીવે છે એવે વખતે લેાકા ધંધા તરફ પણ પૂરૂ′ ધ્યાન ન આપી શકે એટલી હદ સુધી ખટપટા ચાલી. ટ્રેનમાં ને ટ્રામમાં, બજારમાં તે કાટમાં જૈનધર્મની હાંસી થવા લાગી. ધરમાં તે દુકાનમાં, મિટિંગમાં ને મજલસમાં, ધર્મ સ્થાનકમાં તે ખુદ વાર્ષિક પ્રતિક્રમણ્’ જેવી પરમ પવિત્ર ક્રિયા વખતે પણ—સત્ર આ ઝગડાને લગતી જ વાતચીત અને ચિત્તની ડામાડાળ દશા !”
આનાં આ સટા લેાકા ક્રાઇ ‘ધ્યેય'ની સિદ્ધિ ખાતર ——સ્વેચ્છાપૂર્વક ખમતા હાય તેા એમનું તેમજ જગતનું કેટલું બધું હિત થાય । સૌંકટ તા દુનિઆમાં આવ્યા ત્યારથી છે છે ને છે જ' એક માણસ ધ્યેય ખાતર સકટ સહી લે છે અને ખીજે ઢંચેય વગર. ફેર એટલે જ છે, અને છતાં તે આકાશ જમીન જેટલા મહાન ફેર છે. વારૂ, તે જાણવા દો કે અન્ને પક્ષના શ્રાવકાનું ધ્યેય શું છે?'
બહુ જ થાડા અપવાદા બાદ કરતાં એકક પક્ષના શ્રાવકામાં ધ્યેય કાંઇ જ નથી. એ સાધુએની ઇચ્છા તે મે શ્રાવક–સમાનું વર્ઝન ખીજું કાંઇ જ નહિ.” અને એ સાધુઓનું ધ્યેય શું છે?”
☆
લેાકાના રાજા બનવાનું. એક આચાર્ય પદના વારસા મેળવી લીધા તા ખીજાએ બની શકે એટલા સાધુ બનાવી
霞
'
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત
* ૨૦૭ પિતાનું સમહબળ કરવા માંડયું. લેકને પોતાની તરફ ખેંચવા માટે એકે હાલન અંગ્રેજી શિક્ષણને ઉત્તેજન આપવાનો માર્ગ લીધે, તે બીજાએ શાસ્ત્રીય આજ્ઞાઓના રક્ષક બનવાનો માર્ગ છે. પહેલામાં પિતામાં જ નથી અંગ્રેજી સાહિત્ય કે સાયન્સ કે સાઇકોલોજીનું જ્ઞાન, બીજામાં નથી શાસ્ત્રીય આજ્ઞાનું પાલન. જે પિતામાં નથી હેના જ પ્રતિનિધિ બની આ યુધ્ધો જગાડયાં છે અને બહારથી બને “શાન્ત મૂર્તિ તથા ધર્મરક્ષક હોવાને દેખાવ કરે છે.”
દેખાવ થાય તેટલેથી કાંઈ ઝગડા ઉપજતા નથી.”
“પણ દેખાવ એવી ચીજ છે કે જેને ટકાવવા ખાતર કાંઈ નહિ ને કાંઈ કરવું જ પડે અને તહાં જ ઝગડા જાગે. દાખલા તરીકે, અગ્રેજી શિક્ષણના હિમાયતીને દેખાવ કરનારે બીજાના દીક્ષા આપવાના કાર્યને જમાના વિરૂદ્ધના કામ તરીકે ધિક્કાર્યું, અને દીક્ષાના હિમાયતીએ પ્રતિપક્ષીના બોર્ડિંગ હાઊસને પાપસંસ્થા તરીકે જાહેર કરી. પછી સ્વાભાવિક રીતે જ શું પરિણામપરમ્પરા થવા પામે તે આપ અટકળી શકે છે. એક તરફથી પ્રાચીનસ રક્ષક વૃત્તિવાળા (orthodox) શ્રાવકે છેડાઈ પડયા, બીજી તરફથી બેડીંગ હાઉસમાં જેએએ નાણું આપ્યાં હતાં તેઓ તથા ભણેલાઓ છેડાઈ પડયાં. શાસ્ત્ર અને સાયન્સ બન્ને બાજુએ રહી ગયાં ને અંગત શત્રુતા એ જે શાસ્ત્ર અને એ જ સાયન્સ થઈ પડયું !”
જોયુ, મિ. પાત! શાસ્ત્ર અને સાયન્સ પતે તે નિર્દોષ છે એનો ઉપયોગ કરનારાઓ એને સારા રૂપમાં કે બેટા રૂપમાં ઉપયોગ કરવાથી જ એને સારાં કે બેટાં બનાવે છે, એ જ શાસ્ત્ર વડે હમણાં હમારે આ સમાજે છેદનભેદન થઈ રહ્યો છે, અને એ જ શાસ્ત્રવડે મહાવીરે આખી દુનિ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
२१०
જૈન દીક્ષા
પ્રગટતું નથી જ અને વાઢકાપથી ડરીને દૂર રહેશો તે જ્ઞાન પ્રગટશે જ નહિ,. વાઢકાપ તે પૂર્ણતાનું–આંતર પ્રકાશનુંસાધન છે. સાધુપણું પોતે શું છે? શ્રાવકપણું પોતે શું છે? ––સિવાય કે પિતાના હાથે પિતાના દિલ પર નિરંતર વાઢકાપકરવાની તાલીમ ? અને જેઓ પોતે પોતા પર વાઢકાપ નથી કરી શકતા તેઓ બીજા પાસે કરાવે છે, અને તે પણ નથી સહી શકતા હેમના પર કુદરત પરાણે વાઢકાપ કરે છે. હિંદ સ્વરાજ્ય માટે પોતે લડે નહિ તે એક દિવસ કુદરત જ એવા સંજોગ ઉત્પન્ન કરે કે જેમાં હિંદીઓને મરતા બચવા માટે ન છૂટકે લડવું પડે. અને તે વખત બહુ દૂર નથીજ. હમારા તાચકર લાદ્યા હતા. હમારા મૂળ સ્થાપકે તો યુદ્ધકળીન અને સાયન્સને જન્મ આપ્યો હતો. વાઢકાપને પાપ મનાવનાર દયામૂર્તાિઓ વાઢકાપના ધંધાવાળા ડાકટરની ખુશામત કરીને ફી આપીને હેના જ્ઞાનને લાભ લે છે. મને ભય છે કે વિદ્યા ખાતર થતી દેડકાની અને મનુષ્યરક્ષા તથા મનુષ્યવિકાસને અંગે થઈ જતી જતુની હિંસાહામે હોહા કરનાર દયામૂર્તિઓના પિતાના અંતઃકરણ પર વાઢકાપ કરવાની લકે એક દિવસ જરૂર જોશે,–એટલા માટે કે એ અંતઃકરણની અંદરના રોગી જંતુઓ દૂર થવા પામે. મહને હસવું આવે છે. આ લોકોની સુફીયાણી વાતો પરઃ દેડકાની વાઢકાપ દ્વારા શિખાતા વૈદકજ્ઞાનને તેઓ પાપ કહે. છે અને એ પાપ-પિતાના હિસાબે ને જોખમે કરીને ડાકટર બનનારનો લાભ તો પાછા પોતે જ લે છે. રળવામાં ને રાંધવામાં પાપ મનાવે છે, અને એ પાપ પોતાના હિસાબે ને, જોખમે કરીને જેઓ તૈયાર- રસાઈ હેમને આપે એમને “પુણ્ય' થયું એમ રહમજાવે છે ! રાજ્ય કરવું અને વ્યાપાર કરવો કે -પરણવું એ બધામાં મહાપાપ મનાવે છે અને રાજા, વ્યાપારી અને પરણેલાની મહેરબાની પર જ તેઓ જીવે છે ! એટલે જ
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
--
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિતે
-
નહિ પણ વગર રાજ્ય રાજસાહ્યબી, વગર વેપારે પિતાની દરેક સગવડે, અને વગર લગ્ન તમામ સેવાઓ ભોગવે છે ! દંભની પરાકાષ્ટા સિવાય આ બીજું શું છે ? હવે હમે મહારા પહેલા દિવસની કથનનું રહસ્ય હમજી શકશે કે આ બીજું કાંઈ નહિ પણ ચગદાયેલા, પગદલિત વર્ગને બળ માત્ર છે. ગરીબાઈમાં દબાઈ રહેલા, માનપાનથી બનશીબ, વિદ્યાના અને આરોગ્યનાં સાધનોથી બનશીબ એવા લેકગણ અથવા જનતા” (Masses)માં સ્વભાવત તમામ “સુખી માણસો પ્રત્યે-શ્રીમતો, સત્તાધારીઓ, વિદ્વાનો પ્રત્યે-સ્વાભાવિક “ઇ” હેય અને ઇર્ષાની તૃપ્તિ માટે બીજું બળ ન હોવાથી તેવીવ્યક્તિઓ “સાધુ બની પિલા બધાને પિતાના પગ પાસે નમાવે. આમાં નથી સાયન્સને દોષ કે નથી ભણનારાઓનો દોષ કે નથી ખુદ વિધ કરનાર સાધુ વ્યકિતને દેષ. સેંકડે વર્ષ સુધી મુડીવાદે જનતાને જ લૂટી એ જ પૈસા વડે જનતા પાસે પિતાની પૂજા કરાવી અને જનતાને હમેશાં ભૂખ–દુઃખ અને અજ્ઞાનમાં બળતી રાખી તેનું જ Reaction છે, પણ છે. મુડીવાદીનું વર્તન જેટલું અસ્વાભાવિક અને તેથી ભયંકરે છે તેટલું જ અસ્વાભાવિક અને ભયંકર આ પગદલિત વર્ગમાંથી બનેલા સાધુઓનું વર્તન હોય અને છે. હમને આજે આ સાધુઓનું વર્તન અસહ્ય લાગે છે પણ હેમને જન્મ આપનાર મુડીવાદીઓ અસહ્ય નથી લાગતા ! એ લેકે તે લાખો લૂટીને ડાક સે કે હજાર હમારા એકાદ બેંડીગ હાઉસને કે મદિરને આપે એટલે બન્ને પક્ષમાં મુરખ તરીકે પૂજાતા રહે. તેઓ ભણેલાઓ ઉપર તેમજ પુરાણપ્રેમી વર્ગ
પર–અને પર–સત્તા ભેગવી જાણે છે. ઘડીમાં સાધુના પક્ષમાં - અને ઘડીમાં ભણેલાઓના પક્ષમાં જઈ પિતાને સ્વાર્થ સાધતા , રહે છે અને હમને બધાને કુતરા બિલાડ માફક લડાવી
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા યાને એકરસ–એકદીલ–કરી હતી. એ જ સાયન્સના નામથી હમારા વર્ગના સુલેહનો નાશ કરવામાં આવે છે, હારે એ જ સાયન્સ વડે આખી દુનિયાની એકતા સાધવા યુરોપમાં અને અમેરિકાના સાયન્ટીસ્ટો અને વિચારકે મથી રહ્યા છે. કેટલીક આંતર રાષ્ટ્રિઢ સાયન્ટીસ્ટોની સંસ્થો નીકળી ચૂકી ' છે. “શાસન” હમે એ સસ્થાને કહેશે કે ધર્મ તથા સાયન્સને નામે ખુદ વેંતભરના ઘરમાં પણ ઝગડા જગાડનારને? આપણું પહેલી મુલાકાત વખતે હમે પ્રશ્ન કરતા હતા કે જેનધમ હિદમાં નથી રહ્યો એવું જ માની લઈએ તે, ધર્મ કદાપિ ન મરે એવી ચીજ હેઈ, અહીંથી તે કયે બીજે સ્થળે ગયો તે શોધવું જોઈશે. ત્વમે હવે જોઈ શકશો કે ઉક્ત આંતર-રાષ્ટ્રિય સુલેહ અને આરોગ્ય તથા વિકાસ માટે મથતી સંસ્થાઓ જેનશાસન’ની ગરજ સારતી હોઈ જેનધર્મ વ્હાં જન્મી ચૂકર્યો છે એમ માનવું જ પડશે. હૃદયના વિકાસ વગર–આશયની વિશાળતા વગર–અને બુદિધની તિવ્રતા વગર. જૈનત્વ કે જૈનધર્મ નથી એ તો હમે સ્વીકારે છે જ. હારે ઉક્ત “ સંસ્થાઓ શું હૃદયના વિકાસ અને બુદ્ધિની તિવ્રતા વગર થઈ શકે એવી ચીજો છે ?, અને હમારા કહેવાતા જેનશાસનમા ધર્મ અને સાયન્સના નામે જે કલહ ચાલી રહ્યા છે તે શું હૃદયેની વિશાળતા કે બુદ્ધિની તિવ્રતાની ગેરહાજરી સાબીત કરતા નથી ? વારૂ, મહને જાણવા દો કે સાયન્સની વિરૂદ્ધ જનતાને ઉશ્કેરનાર સાધુ કેવી યુક્તિ (હેવાભાસfallacy) નો ઉપયોગ કરે છે?” *
પહેલાં તો મને કહી લેવા દે, મિશા કે ઝગડો કાઈ જેનોએ સ્થાપેલી સાયન્સ શિખવનારી સસ્થા માટે નથી.
એવી સંસ્થા સ્થાપવાનું છે જેને કદીય સૂઝયું નથી. ખ્રિ* રસ્તી ધર્મના અનુયાયીઓએ હારે આકાશ; જમીન, જમી
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિતે નનું તળીઉં અને સાગરનુંય તળીઉં ફેંદી નાખ્યું અને સર્વ = પિતાનો જ કરવા જેટલી હદે સાયન્સ ખીલવ્યું હારે અમે જેનો-વિશ્વમાત્ર પર જય મેળવવાનો દાવો કરનારાઓ-હજી તે એક બેડિંગ હાઉસ માત્ર ખોલી શક્યા છીએ કે જેમાં રહે જૈન વિદ્યાર્થીઓ સરકારે સ્થાપેલી સાયન્સ કે મેડીકલ કે કોમર્ક્યુલ કોલેજમાં અભ્યાસ કરી શકે. આ કે કોઈ વિષયનું જ્ઞાન કાંઈ આ સંસ્થામાં અપાતું નથી. એ તો એક રહેવા-ખાવાની સગવડ માત્ર છે. અને એટલી સગવડ આપવાના બદલામાં તો orthodox વર્ગને ખુશ રાખવા માટે એમને ગમતી ધાર્મિક ક્રિયાઓ અને માન્યતાઓ વિદ્યાર્થીઓને માથે ફરજ્યાત નાખવામાં આવી છે. આટલેથી યં સંતોષ ને પકડતાં હવે એમ કહેવામાં આવે છે કે મેડીકલ સાયન્સ (ડાકટરી વિદ્યા ) શિખવા ઇરછનારને એ સંસ્થામાં રાખવામાં આવે છે એ મહાપાપ છે, કારણકે ડોકટરી શિક્ષણના એક ભાગ તરીકે દેડકાં ચીરવામાં આવે છે, કે જે હિંસા જૈનધર્મની વિરૂદ્ધ છે.” * . “પણ, મિ. પાનક! હમે તે કહેતા હતા કે આજના
જૈને રાધવામાં, ખાવામાં, પરણવામાં, પ્રજોત્પત્તિમાં, રળવામાં ક્રિયામાત્રમાં પાપ માને છે અને તે છતાં બધુ ય કરે છે, કદાચ જેઓ પાપ નથી માનતા તેઓ કરતાં વધુ ખરાબ રીતે કરે છે. તે પછી કુદરતનું અને જીવનનું સ્વરૂપ સમજી એ રહસર્જે વડે જીવનને ઉચ્ચતર બનાવવાના પ્રયત્નમાં થઈ જતી દેડકાની હિંસા માટે જ લોકોને આટલું બધુ કેમ લાગી આવે છે? આંજનુ.ડાકટરી સાયન્સ જે તબક્કા–પર છે. તે તબક્કાને ધિક્કારીને કાઈ હે લાભ લઈ શકાશે? 'સંભવ છે કે એક દિવસ સાયન્સ એટલા ઉંચા તબક્કા પર આવ્યું હશે કે
આ હેને વાઢકાપ કર્યા સિવાય જે વસ્તુસ્વરૂપ દેખાઈ પડશે. હમારા પિતાના દિલ પર પણ વાઢકાપ થયા વગર તે જ્ઞાન
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
જૈન દીક્ષા
પ્રગટતું નથી જ અને વાઢકાપથી ડરીને દૂર રહેશે તે જ્ઞાન પ્રગટશે જ નહિ, વાઢકાપ તો પૂર્ણતાનું–આંતર પ્રકાશનું– સાધન છે. સાધુપણું પિતે શું છે ? શ્રાવકપણું પિતે શું છે? –સિવાય કે પિતાના હાથે પિતાના દિલ પર નિરંતર વાઢકાપ કરવાની તાલીમ ? અને જેઓ પોતે પિતા પર વાઢકાપ નથી કરી શકતા તેઓ બીજા પાસે કરાવે છે, અને તે પણ નથી સહી શકતા હેમના પર કુદરત પરાણે વાઢકાપ કરે છે. હિંદ સ્વરાજ્ય માટે પિતે લડે નહિ તે એક દિવસ કુદરત જ એવો સંજોગ ઉત્પન્ન કરે કે જેમાં હિંદીઓને, મરતા બચવા માટે ન છૂટકે લડવું પડે. અને તે વખત બહુ દૂર નથી જ. હમારા તીર્થક લડ્યા હતા. હમારા મૂળ સ્થાપકે તે યુદ્ધકળાને અને સાયન્સને જન્મ આખ્યો હતો. વાઢકાપને પાપ મનાવનાર દયામૂત્તિઓ વાઢકાપના ધંધાવાળા ડોકટરોની ખુશામત કરીને ફી આપીને હેના જ્ઞાનનો લાભ લે છે. હને ભય છે કે વિદ્યા ખાતર થતી દેડકાની અને મનુષ્યરક્ષા તથા મનુષ્યવિકાસને અંગે થઈ જતી જતુની હિંસાહામે હેહા કરનાર દયામૂર્તિઓના પિતાના અંતાકરણ પર વાઢકાપ કરવાની લેકે એક દિવસ જરૂર જોશે,-એટલા માટે કે એ અંતઃકરણની અંદરના રોગી જંતુઓ દૂર થવા પામે. મહને હસવું આવે છે. આ લેકની સુફીયાણી વાતો પર દેડકાની વાઢકાપ દ્વારા શિખાતા વૈદકશાનને તેઓ પાપ કહે છે અને એ પાપ-પિતાના હિસાબે ને જોખમે કરીને ડાકટર બનનારનો લાભ તો પાછા પોતે જ લે છે. રળવામાં ને રાંધવામાં પાપ મનાવે છે, અને એ પાપ પિતાના હિસાબે ને, જોખમે કરીને જેઓ તૈયાર રસાઈ હેમને આપે એમને “પુણ્ય' થયું એમ સમજાવે છે ! રાજ્ય કરવું અને વ્યાપાર કરવો કે પરણવું એ બધામાં મહાપાપ મનાવે છે અને રાજા, વ્યાપારી અને પરણેલાની મહેરબાની પર જ તેઓ જીવે છે ! એટલું જ -
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
--
-
-
-----
-
-
--
૨૧૧
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત - . નહિ પણ વગર રાજ્ય રાજસાહ્યબી, વગર - વેપારે પિતાની ' દરેક સગવડે, અને વગર લગ્ન તમામ સેવાઓ ભોગવે છે! દભની પરાકાષ્ટા સિવાય આ બીજું શું છે ? હવે હમે મહારા પહેલા દિવસના કથનનું રહસ્ય હમજી શકશો કે આ બીજું કાઈ નહિ પણ ચગદાયેલા, પગદલિત વર્ગનો બળ માત્ર છે. ગરીબાઈમાં દબાઈ રહેલા, માનપાનથી બનશીબ, વિદ્યાનાં અને આરોગ્યનાં સાધનોથી બનશીબ એવા લેકગણ અથવા ર્જનતા' ( Masses )માં સ્વભાવતઃ તમામ “સુખી માણસે પ્રત્યે શ્રીમંત, સત્તાધારીઓ, વિદ્વાન પ્રત્યે સ્વાભાવિક “ઇર્ષા હાય અને ઇર્ષાની તૃપ્તિ માટે બીજું બળ ન હોવાથી તેવી વ્યકિતઓ “સાધુ બની પેલા બધાને પોતાના પગ પાસે નમાવે. આમાં નથી સાયન્સને દોષ કે નથી ભણનારાઓને દેષ કે નથી ખુદ વિરોધ કરનાર સાધુ વ્યક્તિને દોષ. સેંકડો વર્ષ સુધી મુડીવાદે જનતાને જ લૂટી એ જ પૈસા વડે જનતા પાસે ' પિતાની પૂજા કરાવી અને જનતાને હમેશાં ભૂખ–દુઃખ અને અજ્ઞાનમાં બળતી રાખી હેનું જ આ Reaction છે, પદ્ય છે. મુડીવાદીનું વર્તન જેટલું અસ્વાભાવિક અને તેથી ભયંકરે છે તેટલું જ અસ્વાભાવિક અને ભયંકર આ પગદલિત વર્ગમાંથી બનેલા સાધુઓનું વર્તન હોય અને છે. હમને આજે આ સાધઓને વર્તન અસહ્ય લાગે છે પણ મને જન્મ આપનાર મુડીવાદીઓ અસહ્ય નથી લાગતા ! એ લેકે તે લાખે લુટીને થોડાક સો કે હજાર હમારા એકાદ બેડીંગ હાઉસને કે મંદિરને આપે એટલે બન્ને પક્ષમાં મુરખ તરીકે પૂજાતા રહે. તેઓ ભણેલાઓ ઉપર તેમજ પુરાણપ્રેમી વર્ગ પરબને પર-સત્તા ભેગવી જાણે છે. ઘડીમાં સાધુના પક્ષમાં અને ઘડીમાં ભણેલાઓના પક્ષમાં જઈ પિતાને સ્વાર્થ સાધતા રહે છે અને હમને બધાને કૂતરા બિલાડા માફક લડાવી
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
-
- -
-
જૈન દીક્ષા
- મારે છે,-હમણું જેમ મજુર સરકાર મારફત વિલાયતી અમીર
ખેલી રહ્યા છે તેમના હમારા પ્રદેશમાં હમે ધારો . તેમ ધર્મનું કે વિદ્યાનું બેમાથી એકકેનું રાજ્ય નથી. રાજ્ય છે માત્ર મુડીનું અને આ બધાં તેફાન એ કુબેરદેવનાં જ – Mammon નાં જ પરાક્રમ છે. એ “મમ્માને હમારે બરાબર ઓળખ જોઈશે. પણ, મિ. પાતક ! હમે કહ્યું કે બેડગ હાઉસને પાપકાર્ય તરીકે જાહેર કરવામાં આવે છે વારૂ, તેમ થવા દો. શા માટે એનો પ્રતિકાર કરવો પડે છે ?”
“ફંડમાં પૈસા આપતાં અટકી જાય છે. જોકે અજ્ઞાને છે. સાધુ એમને જે કામમાં પાપ હમજાવે તે કામમાં પૈસા આપવા તેઓ તૈયાર નથી થતા.” - ૨
શું બોડીંગ હાઉસની આર્થિક સ્થિતિ દયાજનક છે?” “ના, મિ. શે! એમ તો એની પાસે પોતીકું ભવ્ય મકાન છે. હાલ જેટલા વિદ્યાર્થીઓ છે તેટલાને વ્યાજ-ભાડામાંથી નીભાવી શકાય એવી સગવડ છે; પણ વધુ વિદ્યાર્થીઓને માટે વધુ ફંડ જોઈએ જ.”
હમારી જગાએ હું હોઉં તો એવો મેહ ન કરું. હું થોડા વિદ્યાર્થીઓને “તૈયાર કરીને દૂર રહું. એક બાળકને આખી જીંદગીની જરૂરીઆતો મેળવી આપવાની ચિંતા હું ન કરું. જે વિદ્યાર્થીઓ એ સંસ્થામાં ભણી બહાર પડે તેમને પિતાને જ માથે આ સંસ્થા નિભાવવાનું કામ હું તો મુકી દઉં. તેઓ રળતા થાય હારે આવકનો એક ભાગ આ સંસ્થાને આપીને તથા વિદ્યાપ્રેમી સ્નેહીઓ પાસેથી સર અવસરે ભેટ મેળવીને એ સંસ્થાને ટકાવે તો ભલે, નહિ તે એના મતે મરવા દઉં. પરાલંબી પ્રકૃતિને ઉત્તેજન ના ઘટે. એક ચીજને લાભ લેવાથી પોતાનું આખું જીવતર ઉન્નત બને તે છતાં -
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત
૨૧૩
એ ચીજ તરફ આફરીનતા કે આત્મભોગ ન ધરાવતા લેકેને - હું શિક્ષિત વર્ગ” કહેવા તૈયાર ન થાઉં. જે ચીજની સદા
સર્વદા રક્ષા કરવી પડે–ચાલુ રક્ષા વગર જે જીવી શકે જ નહિ–તેવી ચીજ છે કે મરે તે બન્ને મહારે મન એક સરખું જ, નિર્માલ્ય જનતાને “વંશ રાખવાને જે મોહ છે, નિર્માલ્ય ધર્મગુરૂઓને “પાટ ચાલુ રાખવાને જે મેહ છે, તે જ મહ, અજ્ઞાન ટ્રસ્ટીઓને મંદિરફંડ કે કેળવણીફંડ મોટું બનાવી હૈના વ્યાજમાંથી જ હમેશને માટે કામ ચાલુ રાખવાનું છે. આ મોહ જ બીજાં ઉપયોગી-કદાચ વધુ ઉપયોગી-કામે માટે જોઈતાં નાણુને દુકાળ પાડે છે. મરતાં મરતા ય સંતાનને કાંઈકે મૂડી તે મૂકી જ જવી એવી ઘેલછા ફક્ત આ દેશમાં જ છે. યુરોપ-અમેરિકામાં રળવું અને ખર્ચવું એ પ્રકૃતિ છે અને લોકોને હાટ ભાગ આજની આવક પર જ - જીવનારો હોય છે. તેથી જ તે હાંના લેકા ખડતલ, પુરૂષાર્થી અને જીવનને સદા યુદ્ધ આપનારા બન્યા છે. પૈસા -પિતા માટે કે ધર્માદા માટે–એકઠા કરવાની અતિ ચિતાએ જ લેકેને ખુશામતી અને સ્વમાન વગરના બનાવી દીધા છે. બુદ્ધિપૂર્વક, સ્વમાનપૂર્વક અને ખંતપૂર્વક કામ કરવા છતાં પોતાને
છે કે પિતાના હાથ નીચેનું ટ્રસ્ટ ખર્ચ જેટલી આમદની ન કરી શકે તે બંધ થાય, એમાં શરમ શાની અને ભય “ શાને ? દુકાન કે ટ્રસ્ટ તે શું રાજ્યો અને ધર્મસંસ્થાઓ પણ
એક દિવસ હયાતીમાં આવ્યાં હતાં તેમાં એક દિવસ અદશ્ય થવાનાં જ. ફકત હારી દુકાન કેમ બંધ થાય, મહારૂં ટ્રસ્ટ કેમ અટકી પડે એવો મમત્વ જ મહારોગ છે કે જે રોગમાંથી ખુશામત, દંભ, કવચિત લેફને આપવું પડતું મહત્વ ઇત્યાદિ પીડાઓ ઉત્પન્ન થાય છે. ભલા, આજસુધીમાં કેાઈ_
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪ -
જૈન દીક્ષા ' પણ રસ્ટ ફંડને લાભ લેનારાઓ પૈકી ચોથા ભાગની વ્યક્તિઓ પણ એ સંસ્થાને મદદ કરતી રહી છે કે ?”
“હજારે એક
“એથી હું અજાયબ ચાઉં નહિ. સ્વમાન ગુમાવીને મેળવાતાં નાણાંમાંથી ઉછરેલામાં સ્વમાન ભાગ્યે જ હોઈ શકે ખરે સમાજસેવક આખા દેશને કેળવી નાખવાની ઉતાવળમાં ન હોય, અને ખરે સાધુ આખી જનતાને સાધુ બનાવી નાખવાની ઉતાવળમાં ન હોય. પાત્ર એ જોઇને હેને કેળવવું અને એવા થોડા જ પુરૂષ-રે એક જ ખરો પુરૂષ–બનાવી આપવાથી સમાજસેવક અને સાધુનું જીવન સફળ થઈ ચૂકયું. પચાસ નાલાયક કુંવરડા ઉત્પન્ન કરનાર રાજા દેશના દારિદ્યને જનક છે અને સુલેહશાનિતને શત્રુ છે, રહારે એક જ સુયોગ્ય પુત્ર વિધિસરસાયન્ટીફીક રીત–ઉત્પન્ન કરનાર એક ગરીબમાં ગરીબ માણસ પણ દેશના સુલેહ શાન્તિ, બળ, ધન તથા કત્તિને ઘડનાર છે. સાધુસંખ્યા વધારવા મથનારાઓ તેમજ ભણતર ભણેલાની સંખ્યા વધારવા મથનારાઓ બનેમાં એક સરખો જે રોગ છે. તેઓ લેકેની દયા ખાતર તે પ્રવૃત્તિ કરતા નથી, પણ કીર્તિ કે સત્તાના મોહથી પ્રેરાઈને–પ્રેરિત
ગતિનો ભોગ બનીને–ધમપછાડા કરતા હોય છે. જોકે ખાતર ' સાધુ થનાર સાધુ થવા પહેલાં ગાંઠનાં નાણું લોકેને આપી દઈને જ નીકળે. લેકે ખાતર કેળવણી ફંડની પ્રવૃત્તિ કરનાર પિતે “ગૃહસ્થ હોઈ તમામ મિલ્કત તેમાં ન આપી શકે પણ જરૂર કરતાં વધુ જે પિતાની પાસે હોય અને ખર્ચ કરતાં વધુ જે નિયમિત આવક હોય તે તે એમાં આપતો હોવો જ જોઈએ; કમમાં કમ હેને અર્ધ હિસ્સો પણ ન આપતો હોય
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
યત્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિતા
૧૫
તા ખીજાઓને અપીલ કરવામાં તે ‘પ્રમાણિક’ નથી જ. પણ એવુ તા કાંઈ બનતું નથી, ત્યારે પછી લાકા ખાતર દીક્ષાની અને કેળવણીની હીમાયતા થાય, તે પાળ નથી શું? મધે એકની એક વાત આવીને ઉભી રહે છે; પાતા તરફ વાદાર થાએ, તા લેાકા તરની વાદારી શેાધવા જવું જ નહિ પડે. છ
cr
.
..
આપની એકની એક ચાવી બધાં · તાળાંને બંધખેસતી ચાય છે. બધા રાગેાને એ એક જ ઔષધ લાગુ પડે છે. સાધુસંખ્યા વધારવા મથતા અમારા જે સાધુ સ્હામે હમણાં ખળભળાટ ચાલી રહ્યા છે તે સાધુ પણ પાતે પાતા તરફ વાદાર નથી જ અને ખીજાઓને સાધુ બનાવવાના ‘પાપકાર’ અને ધર્મ'ની વાતા કરે છે. કાને સાધુદીક્ષા આપવા મામતમાં જૈન શાસ્ત્રા શું કહે છે એ વાતને આપણે ઘડીભર અભરાઈ પર મૂકીએ તેા પણુ, અને દીક્ષા આપનાર શાસ્ત્રીય- દૃષ્ટિએ દાષિત નથી એમ માની લઇએ તે પણુ, દીક્ષા આપવા માટે જે રસ્તા તે લે છે એ રસ્તા સાધુ માટે તેા શું પણ એક સામાન્ય માણસ માટે પણ લજ્જાસ્પદ છે. એ રસ્તા તરફ અજૈન પબ્લીક ફીટકાર કરે છે અને દેશી રજવાડાઓની તેમજ બ્રિટિશ ક્રાર્યએ પણુ કડવી ટીકા કરી છે. ’’
4
·
“ એ પરથી હું કાંઈ જ અભિપ્રાય ન બાંધી બેસું. ધણીએ વખત આખી પબ્લીક ખાટા ફીટકાર કે ખાટી પ્રશંસાકરતી હાય છે. ઘણીએ વખત સાચા ટ્રીટકાર પણ પબ્લીક પેાતાની મેળે નહિ પણ ાઈની પ્રેરણાથી કાઇના Agitation થીકરતી હેાય છે. પબ્લીક એ કાઇ સ્વતંત્ર સત્તા નથી, ક્ષણૂિંક અસરથી નાચનારી અને ક્ષણે ક્ષણે રૂપ બદલનારી મૂર્ત્તિમાન કમજોરી છે. અને ઇન્સાફની ક્રાર્યની ટીકા પરથી ય હું કાંઈ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
૨૧૬
સત ખાંધી ન શકું. જો કાંઈ ધર્મ કે પીલસુી જાણનારા જ હાતા નથી. સાધુદીક્ષા આપવા જેવી બાબતમાં હું જનતાના કે જનતાના ન્યાયાધીશાના અભિપ્રાયેાથી કારવાઈ જ નિહ. મ્હારે જૈન શાસ્ત્રો જાણવાં જોઇએ. એમના આશયા શેાધવા જોઇએ. એ પછી જ હું કાંઇ પણ અભિપ્રાય પર આવી શકું. કાં એમ પણ ન બનતું હાય કે, હમે કહ્યું- તેમ, આ અમુક સાધુના દીક્ષા કાર્ય સ્વામે જાહેર મિટિંગામાં અને પેપરેશમાં ખળભળાટ થવાથી પબ્લીક અને જોનાં મન prejudiced થષ્ઠ ગયાં હાય અને તેથી જ તેઓ દીક્ષા તેમજ દીક્ષા આપનાર બન્ને તરફ ફીટકાર કરતા હાય. એમ જ હાય તા એમના એ અભિપ્રાય સ્વતંત્ર નહિ પણ પ્રેરિત અભિપ્રાય છે અને તેથી હેની કઈં જ કિમત નથી.
.
..
શાસ્ત્રોના કથન માટે તા, મિ. રશા ! કાઈ તટસ્થ જૈન સાધુની જ મુલાકાત લેવી જોશે. અગર જે વિચારકની હું વાત કરી ગયા વ્હેને મળીએ, કારણ કે તેણે શાસ્ત્રઓ વિચારેલાં છે. Law અથવા કાનુન માટે હું કાંઇ જ ન કહી શકું, હુ તે Practice (કાનુનના અમલ જે રીતે થતા આવ્યા છે તે ચાય છે તે) કહી શકું.
<<
ܕܕ
“ઠીક છે, હુંમે ‘દ્ધિ' કહી બતાવેા. ‘કાનુન' માટે આવતી કાલે જ ક્રાઇ તટસ્થ જૈન સાધુની મુલાકાતની વ્યવસ્થા કરી શકશે ?’
“જી, હા. હું એક એવા સાધુને પિછાનું છું કે જેણે ગૃહસ્થ તરીકે સાધુનિયમેાની પ્રેકટીસ- દશ વર્ષ સુધી કર્યાં બાદ સાધુદીક્ષા લીધી હતી અને તે પણ કાઇ સંપ્રદાય કે સાધુનું વડપણુ સ્વીકાર્યા વગર પેાતાના આત્મા અને મહાવીરવચનની જ - સાક્ષીએ. એણે બધે ભટકીને બની શક્યું તેટલા આચાર્યાં અને
.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત.
૨૧૭ - સાધુઓને જોયા અને મહાવીરવચનના એના અભ્યાસની - નજરે કઈ એને સંતોષ આપનાર ન લાગ્યું તેથી સ્વતંત્ર દીક્ષા લઈ એકલા જ ફરવાનું પસંદ કર્યું. ગૃહવાસ દર્મ્યાન એ સારો મોભ્ભ ધરાવનાર, વિદ્વાન તેમજ પવિત્ર આચરણવાળા હતા અને મૂળ શાસ્ત્રોને અભ્યાસ તેણે કાળજીપૂર્વક કર્યો | હતો. જે શહેરમાં પિતે મેલ્ફીદાર. વતની તરીકે રહેતો હતો, તે જ શહેરમાં ગૃહસ્થ તરીકે ભિક્ષા માંગવા જેટલી હદે લેલાજ પર વિજય મેળવ્યો હતો. પત્નીને તેણે જ્ઞાનમસ્ત અને વિરાગમસ્ત બનાવી હતી અને હેના ભરણપોષણ માટે સ્વતંત્ર બંદોબસ્ત કર્યો હતો. દીક્ષા લઈને માત્ર એક વસ્ત્ર તથા એક પાત્ર તથા શાસ્ત્રના દેહન રૂપે પોતાના હાથે લખેલાં ૧૦ પાનાં સિવાય બીજું કાંઈ પિતાની પાસે રાખ્યું ન હતું. સાધુઓ કે શ્રાવકથી કે કાઈથી કશે સંબંધ રાખતા નથી. કેઈના આમંત્રણને સ્વીકારતા નથી. આહાર માટે, આખું ગામ જમી રહે તે પછી, અને પિતાના સંખ્યાબંધ નિયમેં પૈકીના એકનો પણ ભંગ થવા ન પામે એવી રીતે, પચીસ ઘેર ભટકે હારે એને જોઈ અ૮૫ અને શુષ્ક આહાર મળી શકે. એક ટંકથી વધુ વખત તે કદાપિ જમતો નથી. ગમે તેવી બીમારીમાં પણ આહાર કે શરીર સંબંધી કશી સેવા શ્રાવક કે સાધુ કે અન્યની સ્વીકારતા નથી. પ્લેગ કે અન્ય ભય હોય એવે સ્થાને પહેલે દેડી જાય છે અને શ્રાવકેના ધર્મસ્થાનકમાં ન ઉતરતાં ગમે તે ખંડેરમાં પડયો રહે છે. વ્યાખ્યાન ખાતર વ્યાખ્યાન વાંચવાની રૂઢિથી તે બચત રહે છે અને અધ્યાત્મના અનુભવની જિજ્ઞાસાથી જ કેઈ આવે તો તેટલા પુરતી વાતચીત કરે છે વ્યવહારની કશી વાતચીત કાઈ છે. તે એને ઝાટકી કહાડે છે. સાધુ અને શ્રાવકેના આચારનો પ્રશ્ન નીકળે છે હારે તે આજના તમામ સાધુઓ અને શ્રાવકોને સાધ્વાભાસ અને “કહેવાતાં શ્રાવક-શબ્દથી જ સબ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
--
૨૧૮
જૈન દીક્ષા ધીને વાત કરે છે. રાત્રીના ૩-૪ કલાક બાદ કરતાં બધા વખત તે સ્વાધ્યાયમાં જ ગુજારે છે. ગમે તેવી ભયંકર બીમારી . વચ્ચે પણ શરીર પાસેથી એક પોળેલા કુતરા માફક કામ લે છે, એટલી ખુમારી એનામાં અખંડ વર્તતી હોય છે. સાધુઓએ એને “સાધુને પરમાધામી” અથવા “યમ” એવો ટાઈટલ આપ્યો છે અને લોકોને એનો સંગ ન કરવા તથા એને આહાર ન આપવા તેઓ ઉપદેશ કરતા રહે છે. એક વસ્ત્ર, એક પાત્ર, દશ પાનાં એટલી પણ મિકતની તાબેદારી છોડવા તે મથે છે અને ન છૂટે હાં સુધી પિતાને કમજોર કહી નિદે છે.”
“ એને અવશ્ય મળવા માગું છું, મિ. પાતક! અને જે તે મુલાકાત લેવા દેશે તો હું પિતાને ભાગ્યશાળી માનીશ્ન. લગભગ એવી જ કોઈ વ્યક્તિને મળવાની ઉત્કંઠા મહને અમેરિકાથી અહીં ખેંચી લાવી છે ?
“મુશીબત એ છે, મિ. શો! કે એ કહાં હશે એને પત્તો મેળવવા ત્રણ ચાર જગાએ તારે કરી પૂછાવવું પડશે. બેચાર દિવસથી વધુ વખતસિવાય કે વર્ષાઋતુના ચાર માસ–તે એક જગાએ રહેતું નથી અને એનાં કાંઇ સામૈયાં ન હોય કે પેપરમાં એના સમાચાર ન હોય. ”
ત્યહારે આજે ઘેર જતાં પહેલાં જ હાં યોગ્ય લાગે હાં અરજટ તાર કરી સમાચાર મેળવો અને પત્તો મળતી તુરત જ ઉપડી શકાય એવી ગોઠવણ કરજે. હમણું તો હમારું દીક્ષાનું રૂઢિ પ્રકરણ ચલાવો ”
રૂઢિ, સામાન્ય રીતે કહું તો, ગમે તે સાધુ ગમે તે ઉમ્મરના અને ગમે તેવા મનુષ્યને સાધુદીક્ષા આપી શકે છે. ફક્ત અમારા સંપ્રદાયમાં જ નહિ પણ બીજે પણ એમજ છે. અને સેંકડે વર્ષથી એમ જ છે. જેમ બને તેમ વધુ શિષ્ય ધરાવવા એ પ્રત્યેક
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત
સાધુની કાળજનો વિષય હોય છે. આજે જેઓનાં નામ મહાન પૂર્વાચાર્યો તરીકે પૂજાય છે તેવાઓ પૈકી પણ ઘણુઓને બાલ્યાવસ્થામાં સાધુ બનાવવામાં આવ્યા હતા. અને હમણું . પણ–આજથી ફક્ત ૫-૭ વર્ષની વાતપર-જોધપુર રાજ્ય તમામ ધર્મો માટે બલિદીક્ષા અટકાવનારો કાયદે પસાર કરવાની ! તૈયારી કરી હારે જૂદા જૂદા જૈન ફીરકાઓની ઍલ-ઈડિયા
કોન્ફરન્સોએ એ બીલનો વિરોધ કર્યો હતો અને જણાવ્યું હતું છે કે રાજ્ય બીજા ધર્મો માટે. ગમે તેવો કાયદે ભલે કરે પણ • જૈન ધર્મને એ કાયદે તેણે લાગુ પાડવો નહિ. સ્થાનકવાસી
જેન કૅન્ફરન્સના પ્રમુખ અને બ્રિટિશ કેર્ટના ઓનરરી મેજીસ્ટ્રેટ આઠ વર્ષની છોકરીને જબરજસ્તીથી દીક્ષા આપી દીધી હતી. બન્ને ફિરકાના બહાના હેટા સાધુઓએ બાળકને ભગાડી કે છુપાવી કે એક યા બીજી રીતે ખરીદારી દીક્ષા આપ્યાના દાખલા કાંઈ થડા નથી. પરણેલા પણ મુશીબતે આજીવિકા - કરતારા એવા પણ ઘણાઓ-એમની સ્ત્રી તથા બાળકેને ભૂખે મરતી હાલતમાં છોડી–સાધુ બની લહેર કરે છે, અને એમાંના કેટલાકે પૂર્વજીવનના સબંધીઓની બરદાસ–અલબત શ્રાવકેના પૈસે-કરવા પણ ચૂકતા નથી ! સાધ્વી આશ્રમનાં દ્વાર તો એથીએ વધ ખલાં છે ખાસ કરીને વિધવાઓ માટે. આ બધું બધે ચાલ્યા જ કરે છે અને એ દીક્ષા ઉત્સવો ખુદ શેઠીઆઓ ઉજવે છે, જેમાં વડીલે, ડાકટરે, ગ્રેજ્યુએટ બધાય ભાગ લે છે. આજ સુધી દીક્ષા-ગમે તેવી વ્યકિતને ગમે તે સંર્ગમાં અપાયેલી દીક્ષા–વિરૂદ્ધ ભાષણ કે લખાણો થવા પામ્યાં જ નથી. હું કહી ગયે કે, ગઈ કાલની વાત છે, એક શ્રીમત આગેવાન કે જે ગ્રેજ્યુએટ છે તેણે ત્રણ ત્રણ વખત સાધુઓશ્રમમાંથી નાશી જઈ વ્હોટેલમાં વાસણ માંજનાર છેકરાને ફરી દીક્ષા ધામધૂમથી આપી હતી. એક પ્રસિદ્ધ સાધુનું
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
જૈન દીક્ષા
હોટ શહેરમાં ચાતુર્માસ થાય ત્યહાં કાંઈ નહિ ને કાંઈ ધામધૂમ થવી જ જોઈએ, પછી તેની દીક્ષા નિમિતે થાય કે કોઈના તપ નિમિત્તે થાય. જેમ વધુ સંખ્યામાં લોકોને ખેંચી શકાય તેમ એક સાધુનું પદ હોટું ગણાય. શ્રાવાના જ પૈસે શ્રાવકાપર ધણીપણુ ઠોકી બેસાડવાના એ સુંદર ઈલ્મ છે!”
“શું પરણેલા લગ્ન તોડીને સાધુ બને છે?”
-
“ના, મિ. શે! અમારે ધર્મ તેમજ હિન્દુલા અમારાં લગ્નને જીવનભરનો કોન્ટ્રાક્ટ ઠેરવે છે. અમારામાં લગ્નકોઈ પણ સંજોગોમાં–પુરુષ સ્ત્રી પર જુલમ કરતો હોય તો પણ ટુટ શતાં જ નથી –રે કોન્ટ્રાક્ટની એક પાટ રૂપ પુરૂષ મરી
જાય તેય બીજી પાર્ટી કેંન્ટ્રાકટથી બંધાયેલી રહે છે–પહેલી - પાર્ટીના નામ સાથે.” *
હારે સ્ત્રીને જીવનભરના કોન્ટ્રાકટથી બાંધી પુરુષ ગમે હારે સાધુ બની કોન્ટ્રાકટ તેમજ ધાર્મિક વચન રદ કરી શકે છે એમ જ ને? હમારા લોકોમાં “વચન’ની કાંઈ જ કિમત નથી જણાતી હારે. અને એમ જ છે તે એવા-વચનની કિમત વગરના લેમ સાધુદીક્ષાના નિયમો પાળવાનાં વચન પણ એવા જ પાળતા હશે, યુરોપ-અમેરિકમાં તે વચનન-મેઢાના વચનને પણ-ભંગ કરનાર માણસનું મહીં જવાય કેાઈ ઈચ્છે નહિ. એવા માણસને વિશ્વાસ શે? અને પિતાની જીંદગીની ભાગીએણને–તેણુના દોષ વગર પણ-અને કઈ કઈ દાખલામાં તો હમે કહે છે તેમ ગુજરાનનાં પણ સાધન વગર–અને સેબત તથા દીલાસાનાં મુદ્દલ સાધન વગર–કવચિત બાળકોના ભરણપોષણના પણ બેજા સહિત–એકલી છોડી જનારનું હૃદય કેટલું નિધુર અને જોખમદારીના અંશ વગરનું હોવું જોઈએ ?
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
વમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત , , . . . ૨૨૧ અને આવા કૃત્યમાં ઉત્તેજન તો શું પણ હાજરી પુરતો છે ભાગ લેનારા કેટલા બાલિશ હોવા જોઈએ ? મિ. પાતક! મહને ભય છે કે વચન, જોખમદારીનું ભાન અને શહેરી તરીકેની ફરજ: આ ત્રણે બાબતમાં હમારો દેશ-કમમાં કમ હમારી કેમ–હજી પ્રાથમિક સ્થિતિમાં છે. સંસ્કૃતિથી તદ્દન બેનશીબ કેમમાય વચનની કિમત તે રગેરગ હોય છે.”
પણ અમને તો સંસાર અને સંસારનાં બધા કોન્ટ્રાકટ પાપના હેતુ તથા સંસારત્યાગ ” એ જે ન ધર્મનો હેતુ હોવાનું શિખવ્યું છે. પાપના કૅન્ટ્રાકટ તેડવામાં ઓછું જ પાપ લાગે છે?
હમારા સાધુઓ વાગ્યાતુરી સારી ધરાવતા જણાય છે. ' વારૂ, એ દીક્ષા લેનારાઓની ધર્મપત્નીઓ તથા નાની ઉમ્મરનાં બાળકે માટે કોઈ આશ્રમ જેવી સગવડ દયાળુ જેનશાસને કરી છે કે ? ”
* “જી, ના, ખેડા ઢોરની સંસ્થાઓ છે, બહુ તે એકાદ અનાથાશ્રમ હશે.”
હારે હમે દુનિયાને અનાથ અને ખોડા ઢેર બનેલી , - જેવા માંગે છે, કે જેથી હમે એમની દયા કરી શકે છે , “સહ-ધમની સેવામાં આનંદ લેવાં જેવું કાંઈ હમારી , પ્રકૃતિમાં નથી. મને લાગે છે જેનેતર પલીક હમો લેકે તરફ હસતી હશે.” * *
આપની તરફમા ખ્રિસ્તી ધર્મના રોમન કેથલિક સંપ્રદાય - માં શું એમ નથી ચાલતુ મિ. શે !”
હરગીજ નહિ. જે કે હુંઆ કે પેલા કેઈ પણ ફીરકાને સભ્ય નથી તો પણ ઈન્સાફ ખાતર કહેવું પડે જ કે એ ધર્મના નેતાઓ હમારા કરતાં ઘણાજ વ્યવહારકુશળ છે.રામન લિક ધર્મમાં સાધુદીક્ષા લેનાર દીક્ષા લેતી વખતે
Sાક
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
----
-
૨૨૨
જૈન દીક્ષા અવિવાહિત . હે જ જોઈએ એટલું જ નહિ પણ તેણે ૨૫ વર્ષની વય પહેલાં ઓછામાં ઓછાં ૭-૮ વર્ષ સાધુઓથી ચાલતી કોલેજમાં અભ્યાસ કરી પરીક્ષામાં પસાર થવું જોઈએ. પસાર થનાર પૈકી પણ બધાને પ્રિસ્ટ તરીકે લેવામાં નથી આવતા. દીક્ષા લીધા પછી પણ મરણ પર્યત બ્રહ્મચર્ય ફરજ્યા હોય છે. આવા તમામ પ્રિસ્ટ એક જ સત્તા તળે હોય છે અને એમને અમુક ગામ મુકરર કરી આપવામાં આવે.
હી રહી લેકે માં નીતિ; એકસંપી, ભ્રાતૃકાર્ય તથા સ્વમાન શિખવવાનું તથા સંકટમાં આવેલા સહધર્મને બીજાઓની મદદ મેળવી આપવાનું કામ સંપાયેલું હોય છે. તેઓ ધર્મને જીવન સાથે સંબંધ વધારે ને વધારે સ્પષ્ટ કરવા માટે હમેશ અનેક વિષયોનાં ‘ પુસ્તકે વાંચતા રહે છે. એમને ઉપદેશ પણ પદ્ધતિસરનો –Logicને અનુસર –અને શાંત હોય છે. દેવળમાં વ્યાખ્યાન કે પ્રાર્થના વખતે એક ટાંણી પડે હે પણ અવાજ સંભળાયા વગર ન રહે એટલી શાન્તિ જાળવી શકે છે. સ્વચ્છતા અને Discipline.ની બાબતમાં એમની સરખામણી કરવા લાયક હમારે હાં કાઈજ નથી. એ પ્રિસ્ટોને ગુજરાન પુરતા પગાર મળે છે, જેથી લોકોની દયા કે શરમ કે ભયપર રહેવું પડતું નથી. આ પ્રિસ્ટો કરતાંય વધુ ઉતમ વર્ગ Monk (મક)નો છે, જે હમારા યોગી જે છે અને જે ઘણે ભાગે કોઈ પહાડપર એકાંતમાં જીવન ગુજેરે છે અને સંસાર કે સંસારીની કશી બાબતમાં કશે ભાગ લેતા નથી. પ્રિસ્ટોમાં હારે નૈતિક સડે થયે હારે છેટેસ્ટંટ ફીરકે સ્થપાયો અને હેના સાધુ માટે બ્રહ્મચર્ય ફરજ્યતિ નહિ પણ મરજ્યાત રખાયું. પણ પ્રિસ્ટ બન્યા પહેલાં તો તે પણ પરણેલે ન હોવો જોઈએ –પ્રિસ્ટ બન્યા પછી જે એને અંદગીના સાથી વગર ન ચાલે તે પિતાના મિશનમાં પિતાને મદદગાર થઈ શકે એવી સ્ત્રીથી લગ્ન કરી શકે.”
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
- -
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત
૨૨
"એ યોજના તે ઘણું વ્યવહારકુશળ લાગે છે. પણ હાં ય કઈ ‘કાળાં મેંઢાં તે આવી જતાં હશે ?”
“દરેક નિયમને અપવાદ હોય છે. પણ હમારા અને અને મારા સંજોગોમાં બહુ ફેર છે. અમારા લોકોમાં–પબ્લીકમાં સ્વમાન, સ્વહકક અને જોખમદારીનું ભાન એટલું જાગતું હોય *
છે કે પ્રિસ્ટ એક ગેરવાજબી શબ્દ વટીક બોલે તો તુરત સં. - • યુકત અવાજથી પેટેસ્ટ થયા વગર ન જ રહે. વળી અમારા પ્રિસ્ટને ચેલે મુંડવાને હક્ક જ નહિ. આ બે કારણથી તેમજ ફરજ્યોત અને મરજ્યાત બ્રહ્મચર્યના નિયમવાળા બે માર્ગ, ખુલ્લા હોવાથી અહીં ઓછામાં ઓછા અધૂરો સંભવ રહે. - આ વાતની તે દરેક માનસશાસ્ત્રી સાક્ષી પુરશે કે આખી છે.” દગી સુધીનું અપવાદરહિત ફરક્યાત બ્રહ્મચર્ય એઅસંભવિત , વાત છે. બ્રહ્મચર્ય એ અંદરના બળને પરિણામ છે, ફરજ પડવાથી કે દેખાદેખીથી- ગમે તે પાળી શકે એવી ચીજ નથી. અશકને અંગીકાર કરેલું જીવનપર્યતનું કરજ્યાત બ્રહ્મચર્ય વ્યભિચારમાં નહિ તો કમમાં કામ કૃદરત વિરૂદ્ધના ગુન્હામાં તે પરિણમ્યા સિવાય ભાગ્યે જ રહી શકે, અને એ પરિણામ ધર્મ, નીતિ, સમાજશાસ્ત્ર સર્વ દૃષ્ટિએ વધુમાં વધુ ભયંકર ગણાય.”
એ જ અમારા લેકેની પ્રકૃતિની મોટી ખામી છેઃ અમે આદર્શને-ચાંદન-પૂજવા જતાં જે, જમીનપર ઉભા છીએ તે જમીનને હમેશ ભૂલતા જ રહ્યા છીએ. “નિશ્ચય ( આદર્શ) પર દૃષ્ટિ રાખીને વ્યવહાર (જીવન) જીવવું, ધ્યેયમાંથી બળ મેળવીને ધીમે ધીમે જમીનથી ઉંચે હડવું, એવું સૂત્ર” અમે હમેશ દલીલ ખાતર બોલીએ છીએ, પણ વર્તન વખતે અમે હમેશ એક યા બીજે છેડે જ કૂદતા હોઈએ છીએ. ગૃહસ્થ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
જૈન દીક્ષા
અદા કરે
.
ૐ
ગમે તેટલી બૈરીએ પરણે, શ્રીમ'ત વળી ઉપરથી રખાત પણ રાખે, અને ગરીબ તેમજ શ્રીમત લગ્નના હક્ક નિર કુશપણે. આ શ્વાનજીવન નહિ. તા ખીજું શું? ખીજી તરફ સાધુએ ફરજ્યાત જીવનપર્યંતનું બ્રહ્મ સેવવુ એ બીજા extremeનું વર્ઝન. અન્નેનાં નુકસાન અમે પ્રત્યક્ષ જોઈએ છીએ છતાં ય ‘ લગ્નના હકક ' અને ‘ સાધુપણાની પવિત્રતા ' એ શબ્દ અમારા મ્હાંમાંથી સૂકાતા નથી,-એટલે સુધી કે વ્હારે સાધુવમાં આ ક્રાત નિયમનું re-action જોરથી ફાટી નીકળ્યું. અને તેથી Semi-Sadhuhood જેવા યતિ વર્ષાં સ્થાપવાની જરૂર પડી હારે પણજો કેનાણાં રાખવાની એને છૂટ આપી પણ—લગ્નની તેા મના જ રાખી. પરિણામે એ વ માં સૌથી વધુ ભ્રષ્ટતા પ્રકટી નીકળી, એક માણસ પર બહારથી નિયમ લાધી શકાય, પણ ચમ ન લાધી શકાય, તે તેા તે પાતે જ પાતામાં ઉત્પન્ન કરી શકે. એ માટે તા જ્ઞાનબળ જોઇએ, સંસારની દરેક ઘટના અને ચીનનું પૃથક્કરણ કરવાની અને પૃથક્કરણ દ્વારા ચીજ કે ઘટનાની મેાહકતાને અદૃશ્ય કરવાનું ખળ જોઈએ, એક સ્ત્રી દશ તાલા સુવર્ણ લઈને એક સેાની પાસે ગઇ અને કહ્યું કે વધારેમાં વધારે મજુરી લઇને પણ સુંદરમાં સુંદર હાર કરી આપ. તેણે તેમ કર્યુ અને સા રૂપિયા મજુરી લીધી. સ્ત્રી તે હારપર માફીન થઇ. હેને તે ઘડી પણ છેડતી નહિ. એક દિવસ એવા આભ્યા કે ન્દ્વારે નાણાંભીડને લીધે હાર વેચવા શાહુકારના ઘેર જવું પડયું. શાહુકારે દ્વારને કાંટામાં મૂકી જોખી સુત્રણ્ની કિમત આપી. શાહુકારની દૃષ્ટિએ તે હાર નહિ પણ સુવણ માત્ર હતુ. એવી રીતે તમામ ચીજો, ઘટનાએ, ક્રિયા, વિચાર અને શબ્દોના અસરકારક બાહ્ય --ભાગને છેડી મૂળ વસ્તુની જ કિંમત આંકવાની ટેવ બુદ્ધિને પડી જાય–અર્થાત્ જ્ઞાન અને યમ બન્નેનેા સચેાગ થાયત્હારે
-
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત
૨૨૫ - જ બ્રહ્મચર્ય પળી શકે. બ્રહ્મચર્ય એટલે જ બ્રહ્મ–આત્મા-મૂળ વસ્તુમાં મનની ગતિ થવી તે, “મૂળ વસ્તુ’ થી મિશ્રણ અને આકાર તથા રંગ આદિને જૂદા પાડવાની શક્તિ એ જ “બાચર્ય.” એ ઋાં છે હાં લક્ષ્મી પણ કિમત વગરની છે, કીર્તિ કિંમત વગરની છે, તમામ માત્ર Phenominon તરીકે જ દેખાતી ચીજો છે, વસ્તુતઃ હયાતી ધરાવતી ચીજ નહિ. એ એક ગુણમાં તો બધાં વ્રત અને મહાવતો સમાયેલાં જ પડ્યાં છે , “હમારી વાત સત્ય છે. સાધુના બે વર્ગ જોઈએ એક બ્રહ્મચારી અને એક લગ્નની છૂટવાળો. બ્રહ્મચર્ય જેને સ્વાભાવિક થઈ પડયું હેય ને પહેલા વર્ગમાં જવાની છૂટ; એમ ન હોય તે બીજા વર્ગમાં જઈ શકે અને હાં મરજી પડે
હાં સુધી બ્રહ્મચારી રહે અને તેમ ન રહી શકે હારે લગ્ન - કરી શકે. એને પવિત્રતાના ઢગ કરવાની ફરજ નહિ પડે. પહેલા વર્ગમાથી બીજામાં અને બીજામાંથી પહેલામાં–ગ્યતા પ્રમાણે–જવા આવવાની સગવડ જોઈએ. પહેલો વર્ગ સ્વાભાવિક બ્રહ્મચર્યવાળો હોઈ એને સમષ્ટિ પર સંપૂર્ણ વિશ્વાસ હાય જ અને તેથી એને માટે ઉદરનિર્વાહનો સવાલ જ નહેય; પણ બીજામાં તે શક્તિ ન હાઈ સમષ્ટિના સ્થૂલ શરીર રૂપ જનતા અથવા “સંઘ” તરફથી કરાયેલા સંયુક્ત ફંડમાંથી સાદા જીવનના નિર્વાહ પુરતે દરમા જ જોઈએ, કે જેથી જનતા પાસેથી - ઉદરનિર્વાહને બહાને લૂટ કરવાનો સંભવ ખડે ' થવા પામે નહિ. સાધુને વાજબી કે ગેરવાજબી રીતે લોકે પૂજતા હોય તે એટલા જ માટે કે લેકે પૈસા અને સ્ત્રીના - આકર્ષણને જીતી શકતા નથી, હારે સાધુઓએ બે આકર્ષણને જીતવાનો નિયમ લીધો છે. એમની બાદશાહી બધી આ નિયમ પર જ છે, તેથી નિયમ પળાતે હોય યા ન પળાતો હોય તોપણ પળાય છે એવો દેખાવ કર્યા વગર તે બાદશાહી ટકતી 15
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
-
જૈન દીક્ષા
નથી. તેથી પછી તેણે નિયમનો ભંગ નથી થતો એવું દેખાડવા બુદ્ધિની ચાલાકીઓ કરવી જ પડે. અને એ ચાલાકીઓમાં ભલભલા અંજાઈ જાય અને કેઈકાઈ તો એ ચાલાકીઓનો ભોગ જ માત્ર નહિ પણ ગાફેલ સાધન પણ બને. આ સ્થિતિ ધર્મનું સદંતર નિકંદન કરનારી થઈ પડયા વગર રહે જ નહિ. અને તેથી જ કહું છું કે, દંભ કે પાખંડની જરૂર જ ન પડે એવી યોજના કરવી જોઈએ, અને એવી ચેજના છતાં જે લીધેલા નિયમે અથવા જોખમદારીઓનું યથાર્થ રીતે પાલન ન કરતા દેખાય હેને કશા પણું વિલંબ વગર અને હોહા વગર ચૂપચાપ કાંડું પકડીને દૂર કરવો ઘટે. જે કૂવામાંથી આખા ગામના
લકે પીવાનું જળ મેળવતા હોય તે કૂવામાં ગંદવાડ કે વિષ * કઈ રીતે અને ક્ષણભર પણ ચલાવી ન શકાય, પછી કૂવો * ચાહે પત્થરનો હે, ઈટાને હ વા માટીને હે.....ભલા. જ્ઞાનની બાબતમાં દીક્ષાના ઉમેદવારની સ્થિતિ શું હોય છે ?”
ઉમેદવાર જેવી ચીજ ભાગ્યે જ હોય છે, ઉમેદવારે બનાવવામાં આવે છે–પછી હાં જ્ઞાનની વાત શું પૂછવી ?
વ્યવહારનું જ્ઞાન, તર્કશાસ્ત્ર, માનસશાસ, સમાજશાસ્ત્ર કે સાયન્સ * ભણેલો એક પણ ઉમેદવાર ભાગ્યે જ જેશે. મૂળ સૂત્રો બધાં - તે બાજુએ રહ્યાં પણ બેત્રણે શિખીને દીક્ષા લેવા આવેલા '. બહુ જ થોડા–એકાદ ટકે--જોશો. હા, એમને સાધુ બનાવવા
ઈચછનાર કવચિત્ કવચિત સંસ્કૃત વ્યાકરણ કે ન્યાય અને એકાદ સૂત્ર શિખવે છે, પણ તે અભણ લોકો વચ્ચે વિદ્વત્તાના પ્રદર્શન પૂરતુ.” “ “ હારે પછી ઢાં વિરાગ-વ્યક્તિગત જીવનના સંકુચિતપણું તરફ કંટાળે–તો કહાંથી જ હોઈ શકે ? વિશ્વની વ્યાપક્તા જેણે જીવન જીવવાથી અનુભવી હોય અગર મનનથી વ્યાપતા જેનામાં પ્રકટી હાય હેને જ “વિરાગ” હેય—અને મનન
બીને દીક્ષા લે
થનાર કી અકીદ કે-
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત
૨૨૭ હમેશ શ્રવણ-વાચનથી મળેલા ખોરાકમાંથી જ પ્રકટે છે. વિરાગ કાંઈ દુનિયાના તિરસ્કારનું નામ નથી; પણું આટલી વિશાળ દુનિયામાં વ્યક્તિ માટે-વ્યકિતની હાની નહાની ભૂખ માટે , જીવવાનું ચાલુ રાખવાના ખ્યાલ (મેહ) પર અણગમો થવા પામે તે જ વિરાગ છે. It is aversion to living in petty needs of individual life. It is cising beyond what may be termed herd life. It is a state of mind which gives higher sense to life and refuses to be pleased with the petty things that make-up the easily pleased life of the masses."
વિરાગનો ખરો અર્થ હું આજે જ જાણું છું, મિ. શા! અને હવે હિને યાદ આવે છે કે એ “વૃત્તિને “ઉદાસિન ભાવ” પણ કહેવામાં આવે છે કે જે શબ્દ ૩ high, above તથા સત to seat એ ધાતુ પરથી બનેલ છે. નમાલી ચીજો અને બાબતને મહત્વ આપનારાઓથી ઉંચે-દૂર-શાનનું વસવું તે. હવે ભાન નમાલી બાબતોમાં રસ લેતું કયારે વિરમે છે તે જોઈએ. બાળક અવસ્થામાં રમકંડામાં રસ પડશે જ, પછી એ તુચ્છ લાગશે અને પુસ્તકમાં રસ પડવા લાગશે. તે પછી પુસ્તકમાં ય રસ ન પડતાં ગૃહ, વ્યાપાર, પાલીટીક્સ આદિ ક્રિયાશીલતા (activities)માં રસ પડશે. એનો અનુભવ થયેથી એ પણ પિકળ લાગશે. આ મહટામાં મોટી ચીજ પિકળ કહારે લાગી કે હારે જીવનવિસ્તાર કરવામાં આવ્યો
હારે. બાળકને સુખે ગેખાવવું કે ગૃહ, વ્યાપાર, પોલીટીકસ એ સર્વ મિથ્યા છેઃ 'એ માત્ર હાસ્યાસ્પદ છે અને જીવનની વિકૃતિ કરાવવા સમાન છે આઠ વર્ષની છે કરીને માતા બનાવવાના ગુન્હા સમાન છે.”
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમ દીક્ષા
-
-
-
-
- - -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
પણ અમને નથી તે ખટકતું કે નથી આ ખટતું. અમારાં લગ્ન તેમજ વિરાગ “લગની ? વગરનાં હોય છે,બ. ઉંચા શાખ” વગરનાં હાથ છે, એટલું જ નહિ પણ “પ્રેરિત ગતિ’ રૂપ હોય છે. અમારે એયુકત કુટુંબ પણ પ્રેરિત’–ફરયાત સહકારાય છે. અમારા જીવનની એ ક્રિયા તનદુરસ્તીમાંથી સ્વભાવતઃ ફટતી ક્રિયા નથી, આમ હાઈ અમને આવી દીક્ષાઓ અને આવાં સાધુપણું ભયંકર લાગતાં નથી. લાગવું માત્ર અપેક્ષિત છે. આપણને વિષ્ટા જેવી પણ અસત્ય લાગે છે, શ્વાનને તે ભજિન લાગે છે, જો કે ત્રીજ એની એ જ છે. ભિક્ષુકને સે રૂપિયાની નોટ માટી ચીજ લાગે, લખપતિને તે નજીવી ચીજ લાગે, રાજાને લખપતિ ન લાગે, અને તત્ત્વવેત્તાને શળ ન લાગે, કે જે શણગારે, વિધિઓ(ceremonials) અને ધમાલની જરૂરીઆત (meeds) ને ગુલામ છે.
“ “લગની” અને “જોખમદારીના ભાન” વગરનું જીવન તર એ જીવતર નથી-એ તે ગાયનું કસાઈખાના તરફ ઘસડાવું છે. એ જ masses-જનતા–ની પ્રકૃતિ ! અને હાં પર સ્પરના વિશ્વાસ જેવું કાંઈ હોઈ શકે જ નહિ, એક-બીજા તરફ અવિશ્વાસ અને ઘુરકીઓ અને છૂપા દાવપેચ સિવાય બીજું કાંઈ હોઈ શકે જ નહિ. એ જ નારક જીવન.”
હારે અમારા શારઅકારાની કલા જીવનસત્યનો ખ્યાલ આપવામાં જરા ય બેટી નથી, એમ મને હવે ખાત્રી થાય છે. બીજા ધર્મો કરતાં અમારા ધર્મમાં નરકનો ખ્યાલ જુદી જ જાનને આપેલો છે. બીજામાં યમની કલ્પના કરી છે, અમારામાં પરમાધામીની કલ્પના કરી છે. અધમ મનુષ્યલકા માનસવાળાઓ-
આ પ એ ભૂમિમાં જાય છે અને આપસમાં મારામારી કરે છે, અને એ પછીના જે
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિતા
૨૨૯
વધુ અધમ-પરમાધમ હાય છે, તે વળી વિશેષ કાપકૂટ કરે છે. ચેાવીશે કલાક 。ાં અંધકાર અને અવ્યવસ્થા અને આક્રંદ તરફડાટ હાય છે. નારક જે ક્ષણે કપાયે તે જ ક્ષણે રહેના પુદ્દગળા એકઠા થઇ તે જીવતા થાય છે અને ફરી ત્રાસ સહે છે, એમ અખંડ ચાલ્યા જ કરે છે, હજારા અને લાખા વર્ષ સુધી. હવે એક સાધારણુ માનસશાસ્ત્રી પણ કહી શકશે કે આ વર્ણન આ પૃથ્વીપરના masses ના માનસનું છે, કે જે માનસ પ્રતિક્ષણ બીજા માનસાતે રંજાડે છે અને ખીજાએથી ર્જ પામ્યા કરે છે અને તરફયા કરે છે. એ ચીજ એક મનજ છે કે જે એક ક્ષણમાં મરણુ જેવી સ્થિતિમાં આવી બીજી જ ક્ષણે વતું થાય છે અને વેદના વેદ્યા કરે છે. તિવ્ર વેદનાની એક સેક૩ સેા વર્ષ જેટલી મ્હોટી લાગે છે એ તા દરેકના અનુભવ છે. એટલે લાખા ક્રોડા વર્ષના નારક જીવનને ૫૦~૧૦૦ વર્ષના પતિત જીવન તરીકે સ્હમજી લેવામાં જરાય મુશ્કેલી પડે તેમ નથી. નારકામાંના કેટલાંકા રાજાઓ, પ્રધાના, શ્રીમ તા, ગરીમા, ભણેલા, સાધુએ પણ હાવાનું જણાવવામાં આવ્યું છે; અર્થાત્ સમાજના આ બધા વર્ગોમાં low mentality ( પતિત માનસ ) હાઈ શકે અને એવાં માનસેાની પરસ્પર ક્રિયાપ્રતિક્રિયા એ જ નારક ભૂમિનારક વાતાવરણ–ચે છે. ”
"
'
• મિ પાતક ! હું નરકને આ દેશમાં તેમજ અમારા દે શમાં–પ્રત્યક્ષ જોઈ શકું છું અને હુમારા શાસ્ત્રારાના વન સ અધી અનુભવપર્—એમના માનસશાસ્ત્ર સંબધી જ્ઞાનપર આફરીન થાઉ છું. ભલા સાથે સાથે એમના વણુ વેલા ‘સ્વર્ગના પણ કાંઇક ખ્યાલ આપે! તે ઠીક.”
cr
સ્થૂલ જીવનમાં જેએ નિર્માલ્ય ચીજો અને અભિપ્રાચેાની ગુલામી છેાડી શક્યા હતા એવા સ્વર્ગમાં ઉત્પન્ન
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
જૈન દીક્ષા થાય છેઃ પુષ્પની શયામાં નવયુવાન તરીકે જે જન્મે છે. મને તલબ કે એમનું ભાન-માનસ–પુષ્પોની મહેક અને નવયુવાનીને. જ અનુભવ કરે છે; દુર્ગચ્છા, કંટાળે, થાક, કલહ, ભૂખ એ સર્વને એ સ્થિતિ અથવા માનસમાં અભાવ હોય છે. અપ્સરાઓને નાચ ચાલ્યા જ કરતે હોય છે અને મધુરમાં મધુર સરદા નીકળતા જ હોય છે. (
૪ ૬ શબ્દ મg=પાણું અથવા હવા અને ૨ સરવું, લપસવું પરથી થયો છે) અપ્સરા એટલે પાણી કે હવા પર ચાલે છે તે. પાણપર sliding motion " સરકવારૂપ ગતિ હોય છે અને હવામાં નૃત્યરૂપ ગતિ હોય છે.
અર્થાત ચિત્તનું હલકાપણુ અને વૃત્તિનો નાચ, એ જ અપ્સરાનું ગાન. આ દેવોમાંના કેટલાકમાં સ્ત્રીસંગ છે, કેટલાક સંકલ્પ માત્રથી તૃપ્તિ અનુભવે છે.”
“આ વર્ગના કેટલાએ માણસ મહે નજરે જોયા છે. રાજ્યનાં રાજ્ય ગુમાવવા જેવાં અને પિતાની જીંદગી ક્ષણમાં નાશ પામે એવી જાતનાં કામે પણ તેઓ હસ્તે મુખે અને આનંદ, વૃત્તિ સાથે કરતા હોય છે અને માર તથા પરાજય પણું–જાણે આકાશમાંથી એક તરખલુ હેમના પર પડયું હોય એવી જ અસર હેમના પર કરે છે. ગમે તેવી ક્રિયાપ્રતિક્રિયા પરથી એક સેકંડ માત્રમાં હેમનું ભાન બીજા વિચાર પર સરકી જાય છે કે ઉડી જાય છે. જીવન એમને મન, જીવનના સઘળા ત્રાસ વચ્ચે પણ, એક તહેવારના દિવસ (holiday) જેવું લાગે છે;
એટલી બધી એમનામાં vitality છે; પ્રાણ છે. દેવોને હમારા શાસ્ત્રોમાં ઘણુજ સમૃદ્ધિવાન વર્ણવ્યા છે તે પણ ખરૂ છે એ સમૃદ્ધિ નાણુના રૂપમાં નથી પણ aristrocratic instincts ભરપૂરતાવાળું ભાન અથવા mind full of means હોય છે. બધે રાવલ Vitality પ્રાણા અને દૃષ્ટિવિકાસને છે. Aristrocratic instinct એ ઉન્નત ચીજ છે, ઉન્નત
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
I
વમાન દીક્ષા અને દીક્ષિતા
૨૩૧
.
-
પ્રકૃતિ છે, અને પૈસાદાર વર્ગ” એ એનું ‘ખાખુ’’ છે એક આત્મા છે, ખીજું શરીર છે. થર્માએ શરીરને અવગણી આત્માને મહત્વ આપ્યું છે એના અર્થ એ છે કેaristrocratic instincts, - ઉત્તમ માની છે અને aristrocratic cláss ‘હલકા માન્યા છે. તેવી જ રીતે philosophic instincts ઉત્તમ છે અને પડિત વર્ગ એ હલકી ચીજ છે. એક આત્મા છે, એક એના પડછાયા છે—‘ નક્ક્સ ’ છે. મહાવીર આત્મા છે, ગાગાલક ‘ નક્ક્સ' અથવા પડછાયા છે, કે જે હંમેશ એની પાછળ જાય છે અને મહત્તાના દંભ કરે છે. વસ્તુતઃ તે મૂર્તિમાન જડતા છે, જો કે મહાવીર પાસેથી સાંભળીને ધણુંએ તે શિખ્યા તા હશે જ, મહત્તા એ નીતિ વિષય નથી, તાલીમના વિષય છે. અને તે પણ અંદરની તાલીમને અને બહારનાં સટાના. મ્હને લાગે છે, મિ. પાતક ! કે હમારા ધર્મને નવા ખીબામાં—નવા ‘નામરૂપ ’ અથવા શરીરમાં—મૂકનારે માન્યતાએ માત્રને બાજુએ રાખી Discipline (તાલીમ )ની પદ્ધતિપર જ બંધુ ધ્યાન આપવું પડશે,માટીમાંથી દેવ અને સિદ્ધ અને એવી - તાલીમ પર.
こ
' '
22
re
પણું, મિશા ! આપને ખાત્રી છે કે એવી કાઈ પણ તાલીમ શાધી શકાય કે જે દરેક વ્યક્તિને દેવ કે સિદ્ધ અનાવી શકે ?
,,
“ નહિજ. કેટલાકની પ્રકૃતિ જ એવી હોય છે કે જેને તાલીમની આગ કાંઇ જ અસર કરી શકે નહિ. ગમે તેટલું ભણાવે તેઓ લાફર બદ્દમાશ જ રહેવાના, ગમે તેટલાં સાધુવ્રત આપેા તે કાળા નાગ જ રહેવાના. ગમે તેટલા શ્રીમંત અનાવા, ભીખારચાટ પ્રકૃતિ જ કાયમ રહેવાની. બાકીના તાલીમથી જીવનના હરેક સંજોગમાં ગુલાબના પુષ્પ જેવા થાય.”
k
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
કુદરતના અવલાકનથી હમે જે કહી શકા છે. 'તેજ અમારા શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે, મિ. શા! હમે જે પ્રકૃતિની વાત કરી હેને અમે કારડા' મઠની ઉપમા આપીએ છીએ અને શાસ્ત્રીય ભાષામાં એ વર્ગના જીવાને અભવ્ય’· શબ્દથી ઓળખાવ્યા છે. સંસ્કૃત કાષ જોશે! તેા જણાશે કે ભવ્યના અ છે having a future, likely to become', fit, worthy, auspicious. - અભવ્ય એટલે જેનામાંથી હમે કાંઇ બનાવી શંકા નિહ તેવા, નાલાયક, જેનું કાંઇ ભવિષ્ય જ નથી એવા. ”
C
૨૩૨,
rr
અને, મિ. પાતક ! હમે કહે છે કે મારાં શાસ્ત્રામાં “હમને અહા છે? ”
tr
"
'
જી, હા. પહેલાં કરતાં ય આપના સંગ પછી વિશેષ.
'
---
:
અને હમે માના જીગરથી માને છે કે કેટલાક જીવા અભવ્ય છે અર્થાત જેનામાંથી હેમે કાંઇ જ બનાવી
',
શંકા નહિ, જેનું કાંઇ ભવિષ્ય જ નથી ? ”
ઃઃ
સંપૂર્ણ રીતે. ”
""
tr
આખી
અને તે છતાં હમે સાધુઓને 'કૅપ્ટનની વાત કહેવા અને સુધારવા જવા પૃચ્છતા હતા સાધુએ કે જે દુનિયાને સુધારવાના દાવા કરે છે, સુધારવાની તાલીમ ધરાવવાના દાવા કરે છે, વર્ષો સુધી તાલીમમાં જ જીવન ગુજારતા હાવાના દાવે કરે છે અને તે છતાં ટી–પાટનાં તાાન અને ગંદી રમતીમાં જ રસ લઇ શકે છે?”
મિ. પાતક અવાક્ થયેા.
rr
મે હુને મહાવીર અને ગેાશાળાની ઘેાડીક વાત કહી. હતી. તે શાસ્ત્રીય ગેાશાળાની વધુ પીછાન કરાવશે કે જેથી ગાશાળા ટાઈપના મનુષ્યના કાંઇ ખ્યાલ આવી શકે ? ”
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત
મહાવીરને આહાર આપનારને ઘેર દેએ સુવર્ણનો વર્ષા વચ્ચે. તે જોઈ ગાશાળા કે જે નક્લ કરનારે ભિક્ષક * હતું અને ગોશાળામાં પડયે રહેતે હતો હેને મહાવીરના શિષ્ય થવાની ઈચ્છા થઈ. હાં હાં મહાવીર જતા હાં
હાં તે અનુસરતો, સાધુને પિશાક પહેરતા, વ્રત–પ-જય પણ કરતો છતાં ય હાં હા અડપલાં કરતાં એક વખત મહાવીરે એક જીર્ણ ખડેરમાં ધ્યાન ધર્યું વ્હાં તે ગામનો પાટવી કુમાર દાસી સાથે આવી વિષયસેવન કરી મકાનની બહાર નીકળતો હતો તેવામાં ગોશાળાએ દાસીનો હાથ પકડયો
અને માર ખાધો. એક વખત તેઓ બલદેવના મંદિરમાં ગયા. - જહાં મહાવીરે ધ્યાન ધર્યું અને ગોશાળાએ પુરૂષચિન્હ મૂર્તિના મુખમાં મૂકીને લેકેનો કેપ વહોરી લીધે. એક વખત ખુદ મહાવીર પાસેથી જ મેળવેલી તેજે લેસ્યા ખુદ મહાવીર પર જ ફેકીને લેહીની ઉલટીઓ કરાવી. પછી તો પિતાને તીર્થકર કહેવડાવવા લાગે અને ઈદ્રજાળથી લાખો લેકમાં પૂજાવા લાગે. મહાવીરના પુરૂષાર્થ સંબધી ઉપદેશને ખેટ કહી તે લેકેને પ્રારબ્ધ માનવાનું હમજાવતો. મહેટ હેટા શ્રીમે તો એના ભક્ત બન્યા હતા. તે હાં જતો ત્યાં મહાવીરને આહાર કે ઉપકરણ નહિ આપવાને ઉપદેશ કરતો.' - “જડવાદીનું આબાદ ચિત્ર હમારાં શાએ દોર્યું છે, મિ. પાતક ! સાધુપણું, વિદ્યા, ધર્મ, તત્વજ્ઞાન આદિ પ્રત્યેક ઉચી ચીજ જડવાદીને એટલા માટે ગમી જાય છે કે એના ઉપર સુવર્ણને વર્ષાદ થાય છે,–પિસા કે માનપાન વગરમાગ્યે ઉચ્ચ કોટિના મનુષ્ય વર્ષાવે છે. એટલા ખાતર જ જડવાદી પેલા સાધુ કે જ્ઞાનીની પાછળ જાય છે અથવા હેની ના કરે છે તે મૂળે નિધન હતો એ તે પહેલાં જ કહેવાઈ ગયું છે. નકલ દેરવાને એને ધધ-પ્રકૃતિ–હોવાનું પણ કહેવામાં
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
જન દીક્ષા આવ્યું છે. ઈન્દ્રિઓની શાળામાં–જડવાદમાં-કંગાલ્યતભર્યું જીવન (life of low taste)જીવતે એ પણ કહેવામાં આવ્યું છે. • નકલ તે આબાદ કરી શકતો અને વિાક જ માત્ર નહિ પણ સાધુના વ્રત–તપ–જપ પણ સેવત, જેથી સૌ કોઈ એને
મહાપુરૂષ” માને. જીર્ણ ખંડેરમાં—ચિત્તમાં–મહાવીરે ધ્યાન ધર્યું–એટલે સ્વભાવ સાથે ખેલવા માંડયું–હારે એણે રાજકુમારની રખાત સાથે–વિભાવ સાથે–ખેલવાનો ચાળો કર્યો. બલદેવના મંદિરમાં શક્તિનાં મૂર્ત સ્વરૂપે મહાવીરની અને તેની સંમુખ થયાં વ્હારે સ્વસંતુષ્ટ મહાવીરે હેમને ઉપયોગ કરવાને તો દૂર રહ્યો પણ હામે જોવાનું ય પસંદ કર્યું નહિ, હારે ગશાળાઓ તહેન એટલે શક્તિનાં મૂર્ત સ્વરૂપને–દુરૂપયોગ કર્યો. લેકેએ કરેલા સત્કાર વડે જ લોકોનું અપમાન કર્યું. ખુદ મહાવીર પાસેથી મળેલી અમુક psychic power નો ઉપયોગ મહાવીરને જ રંજાડવામાં કર્યો. આખરે પિતાને તીર્થંકર અને મહાવીરને નકલી તીર્થકર મનાવવા પણ ચૂક્યો નહિ. ડાઘણું નહિ પણ લા લેક–ખાસ કરીને શ્રીમંતો—એની જાળમાં ફસાયા અને એમને સદા પિતાની ગુલામીમાં જાળવી રાખવા માટે જ તેણે હેમને પુરૂષાર્થ વિરૂદ્ધનું શિક્ષણ આપ્યું. જડવાદી પાસે વિદ્યા, અમલદારી, સાધુપણું જવા દેવાનું પરિણામ જોયું? ઉંચી ચીજની વિકૃતિ થવા પામે અને લેકે લૂટાય. બન્ને નુકસાન અક્ષમ્ય. હવે આ બધા શાસ્ત્રના વર્ણન પરથી જ હમે હમારા સાધુનું સ્વરૂપ બારીકાઈથી વિચારી જુઓ. ભલા મહાવીરે ગોશાળાને સુધારવા ઉપદેશ નહિ કર્યો હોય ?” “ના.” કારણકે એ માનસશાસ્ત્રી ગોશાળાને માનસને બરાબર
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિતા
રૂપ
પીછાનતા હતા, તેમજ જનતા'ની herdinstinctsને પણ પીછાનતા હતા. એને કાંઇ આખી દુનિયાને તારવાના અને · વિજય ’નું પ્રદર્શન ભરવાના મેાહ કે દી'ય કે તુચ્છ શાખ નહાતા લાકા પેાતાની મેળે કૂવામાં પડે હેને શકે કાણુ ? અને તે સ્વસ્વભાવમાં રમવું હતું અને જેએ પાતાની મેળે એ સૂર્યના પ્રકાશની હદમાં આવે એને ખીલવવા હતા. '
tr
એ ખરેખર સ્વાભાવિક વર્તન હતું. પણ આજે જે લાખા માણસા સાધુઓની હેાળીમાં ખળી રહ્યા છે હેમને અચાવવા માટે તા હેમની પાસે જઇ પાણી છાંટયા વગર ખીજો રસ્તા ને સૂઝતા નથી. ”
અમુક વ્યક્તિએ અમુક પ્રસંગમાં કેમ વર્તવું અને કેમ હિ એ કહેવાનું કામ મ્હારૂં નથી. સભવ છે કે એ કાયડા ાડવામાં હમને હમારા એકલવિહારી સાધુ કે પહેલાં · કહેલા વિચારક ગૃહસ્થ ઉપયોગી થઇ પડે. ”
'
r
"L
ઠીક યાદ કરાવ્યું, મિ. શા ! ઉપાય અતાવનાર ધરમાં જ હાવા છતાં, આજ સુધી હું બે હાથના મ્હારા શરીર બહાર નજર કરવાની જં દરકાર ધરાવતા ન હેાઇ, એમની સલાહના લાભ લેવાનું મ્હને સૂઝચુ જ નહેાતુ. હવે થાડા જ વખતમાં આપણે એમને મળવાના છીએ તે વખતે આપની વાતચીત પૂરી થયા. બાદ મ્હારા પ્રશ્ન પણ રજુ કરીશ. ’’
<
“વાર્ ત્હારે, હવે ચલાવે! મ્હારૂં કામ : મ્યુને જોઇતી માહેતી આપવાનું કામ દુનિયામાં કાઇ સ્થળે મુડીવાળાનું રાજ્ય હાય છે, કાઈ સ્થળે જમીનવાળાનું રાજ્ય હેાય છે, કાય સ્થળે પાલીટીશ્યનોનુ અથવા બુદ્ધિવાળાઓનુ રાજ્ય હાય છે, કાઇ સ્થળે તલવારવાળાનું રાજ્ય હાય હાય છે, આ બધાં વાળાનાં રાજ્યા હાય છે અર્થાત પેાતા
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
૨૩૬
જિન દીક્ષા
પાસે કંઈ નહિ ને કંઈક છે હેના બળથી તેઓ રાજ્ય મેળવે છે અને એ બળથી જ રાજ્યને કબ જાળવી શકે છે. હમારા ઘણાખરા સાધુઓ એવા કેાઈ પણ બળથી “ “રાજ્ય’ પામ્યા નથી પણ હુમારી નિર્બળતા કે અજ્ઞાનતા એ જ એમનું બળ બની એમને હમારા પર રાજ્ય કરનાર તરીકે સ્થાપી આપનાર થઈ પડી હતી. જેઓ કાંઈ પણ “ધરાવવાને લીધે રાજ્ય પામ્યા હોય છે તેઓ ગમે તેટલા સ્વાથી કે દૂર હોય તે પણ એમની એ પ્રકૃતિને અમુક હદ સુધીમાં દાબી રાખવાની હેમને ગરજ હોય છે, કારણ કે હદ ઓળંગતાં બળવો થાય અને જે કાંઈ તેઓ ધરાવતા હતા તે પણ ગુમાવી બેસવાનો વખત આવે. હમારા સાધુઓને ગુમાવવાનું જ કાંઈ ન હોઈ તેઓને હદ ઓળંગવાને ભય ન જ હૈય: હારે તેઓ હદપારની ક્રૂરતા કે શાતા કરે એ સંજોગમાં એમના પર અંકુશ કોનો ? ”
આપની ચિકિત્સામાં જ કહેવાઈ ગયું, મિ. શા છે કે અમારી નિર્બળતા એ જ એમનું બળ છે અને અમને નિબળ કાયમ રાખવા એમનો સતત પ્રયાસ છે. કાબુ તરીકે શા
એ “ચતુર્વિધ સંઘ ” સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા–કવો છે, જે પૈકીને સાધુ તે સાધુને કાંઈ કહી શકે નહિ. કારણ કે એક એકને 'પિછાનતા હોય અને પિોતપોતાની કઠીને કાદવ બહાર ન આવે એવી દરકાર હોય જ. અને શ્રાવકવર્ગ પિકીનો માટે ભાગ સાધુનો ગુલામ હોય અને શ્રીમંત વર્ગ પ્રાયઃ એનો શાગીર્દ હોય. ધારાસભાનું બંધારણ ઘણુંય સુંદર દેખાય પણ કામ ચાલે એવી રીતે કે પ્રજામત ગમે તેટલે પ્રમાણિક અને સંયુક્ત હોય તે પણ એનું કાર્ય ચાલે જ નહિ. કાયદા કેવા છે એ પ્રશ્ન બહુ અગત્ય નથી, કાયદા કેવા માણસના હાથમાં છે એ જ ખરે મુદ્દો છે. પ્રેકટીલી સાધુના વર્તન પર અંકુશ જેવું કાંઈ જ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
==
=
વર્તમાન દીક્ષા અને દીક્ષિત
*
૨૩૭ નથી, અને સત્તા–બચાવી પડેલી સત્તા-અમર્યાદ છે. બથાવી “ પડેલી સત્તા એટલા માટે કહું છું કે શાસ્ત્ર પ્રમાણે તે અમારી સાધુસંસ્થા હમારી Monk (મક) સંસ્થા જેવી છે કે જેમને લેકેના કેઈપણ વ્યવહારમાં કે જન્મલગ્નાદિ ક્રિયામાં કે ધાર્મિક ફંડ આદિની વ્યવસ્થામાં કે બીજી કોઈ પણ પ્રવૃત્તિમાં હાથ નાખવાની સત્તા જ નથી. તેઓને બધા વખત સ્વાધ્યાયમાં અને કવચિત્ કઈ હેમની પાસે કાંઇ શિખવા જાય તો તહેને શિખવવામાં કુહાડવાનો છે. ફતવા કોઢવા, કોઈને ભ્રષ્ટ ને કેાઇને ઉત્તમ તરીકેનાં સટીફીકેટો આપવા, કેઈન બહિષ્કાર કરવો-કરાવે, એ સર્વશી તેણે બચવું જેઈએ. પણ શાસ્ત્રોની વાતો ઓછી સાધુઓ માટે છે ? એ તો શ્રાવકને જ બંધનકર્તા છે. એક પડિત શ્રાવની કઈ ભતોએ પૂજા કરી; સાધુઓને હક્ક લૂટાઈ ગયો અને બાર માસ સુધી ગામેગામ એને સંઘબહાર કર્યાની ધમાલ કરી મૂકી: સાધુ તે ફરજ્યાત પૂજા કરાવરાવે, માનપાનના ઢોંગ કરાવરાવે ને બને તે મૂર્તિ ય પિતાની પૂજાવરાવે એમને વાકે, વાળ કેઈથી થાય નહિ! ભયકરમાં ભયકર ગુ થાય લ્હારે એક ખુણે જરા હેહ થાય અને વ્હારે પણ શ્રાવકે બે પક્ષમાં વહેચાઈ જાય. ‘Dvide And Rule” એ યુક્તિ રાજદ્વારીઓ એકલા જ જાણતા નથી. કોઈ જબરા શ્રીમંતને સાધનું વર્તન નડયું હોય ત્યારે કાંઈક થવા પામે, અને તે પણ એ પ્રાયશ્ચિત જેટલું !—કે જેનો અર્થ કાંઈજ નહિ! સાધુસત્તા તો કાયમ જ રહે”
6 ઉંડા વિચારમા નિમગ્ન થયો અત્યાર સુધીમાં મળેલી તમામ માહિતી એકઠી મળી એક શરીર તરીકે હારા મગજમાં ગોઠવાઈ ગઈ. તે જ વખતે મગજની બહાર-સમુદ્રમાં– એક કહેવાઈ ગયેલું બદશીલ બનેલું મુડદુ નજરે પડયું.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
૨૩૮
જન દીક્ષા, * મહું મિ. પાતકને આંગળીથી તે બતાવ્યું. તેણે પિતાનું નાક દાખ્યું. “કમનશીબ માણસ –કે અકસ્માતને ભોગ થયો હશે”
કે કોઈ હિતશત્રુએ દગો દીધે હશે! ” “ આત્મઘાત પણ કહ્યાં ચિકાઓ કરે છે ?”
પણ મુદાને જળ સંઘરતું નથી, મિ. શા ! કિનારે ફરકી દેશે. * “ અને ત્યાં ?”
કાગડા, કુતરા, ગીધ સફાચટ કરશે.” મુડદાના દૃશ્યથી મારી આંખ અને નાકને જે આઘાત પહોંશે હેનાથી મુક્ત થવા મહું જળની સપાટીને છેડી અંદર ને વધુ અંદર મહારી વૃત્તિને ઘકેલી, સંસાર સમુદ્રમાં પણ એમ જ જીવી શકાય છે, - તળીએ તે કીમતી ઝવેરાત હેાય છે. . અડધા કલાકના મૌન પછી અમે પાછા કિનારે આવી પહેઓ એક દુનિયાથી બીજી દુનિયામાં સ્વમ સૃષ્ટિમાંથી જાગ્રત સૃષ્ટિમાં એક “લોક માંથી બીજો “ક”માં. અને એવાં તે થોડાં ને ઘણાં ચોદ “ રાજક” છે.
Shaw.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपसंहार. હૈ, “તળીએ તો કિમતી ઝવેરાત જ હોય છે...! !
મિ. શૈએ સમુદ્રને ઉદેશીને કહેલા એ શબ્દો તદને સાચા છે. ' ' . . અને ધર્મ, પ્રકૃતિ ( Nature ). તથા મનુષ્યનું અંતઃકરણ એમની બાબતમાં પણ એ શબદ એટલા જ સાચા છે. -
* અને મિ. શાના જીગરની બાબતમાં પણ એમ કાં ન હોય? - “ડાયરી'ના અંતે એમણે લખ્યું છે કે તેઓ એક “લેક”માં ,
થી બીજા “લેકમાં ગયા અને એવા તો થોડા ને ઘણા વૈદ રાજક” છે! કોણ જાણે કેવા ય “લેકમાં તેઓ ગયા હશે અને ત્યહાં કેવા ય અનુભવ મેળવ્યો હશે! શું ચૌદ રાજલક ચૌદ પ્રકરણ માંગતાં હશે ?
* પિતાની ડાયરી મહને સુપરત કરીને મિ. શા પેલા એકલડિકલ જેન સાધુની શોધમા નિકળી પડ્યા છે. હાથી પાછા ફર્યા પછી પણ તુરતમાં તેઓની મુલાકાત મહને મળે તેમ નથી, કારણકે તેઓ જેન વિચારકને મળવા જવાના છે.
હા સુધીમાં એમની અધૂરી ડાયરી જેમની તેમ પ્રસિદ્ધ કરીને હુ પિતાને કૃતકૃત્ય માનીશ. પેલા એકલવિહારી સ્વતંત્ર દિલના
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દીક્ષા
૨૪૦
સાધુ પાસેથી હેમને સાધુદીક્ષા મામતમાં જૈન શાસ્ત્રાના અભિપ્રાય કેવા મળશે વ્હેની આગાહી કરવાની ધૃષ્ટતા મ્હારાથી દૂર હૈ!! જૈન વિચારક પાસેથી વળી તે કેવુંક ઝવેરાત ખેંચી આણશે તે પણ હું કેમ કહી શકું? હું જે કહી શકું તે માત્ર એટલુ જ કે લગભગ એક પંખવાડીઆમાં મિ. શાની તે મુલાકાતાની નોંધ મ્હને મળવાની છે અને એમ થયેથી બીજા લગભગ એટલા જ સમયમાં હું હેને પબ્લિક સમક્ષ મૂકી શકીશ.
1
ધરાવતા
અને આ પણ હું કહી શકું–અને મ્હારે કહેવુ જ જોઇએ—— કૅ, મિ. શાની ડાયરી હેમની માફ્ક ‘ શ્રવણકલા મનુષ્યા માટે જ છે. કાનાની પાછળના કાનથી જે સાંભળવા માંગતા હૈાય અને આંખાની પાછળની આંખથી જેઓ વાંચવા માગતા હાય તેવાઓ માટે જ આ ડાયરી લખાય છે. વાંચનારે જોવું જોઇએ કે કેટલી જાગૃતિથી મિ. પ્રશ્ન કરેછે, કેવી ખુબીથી ઉત્તરા કહડાવે છે અને કેટલી વ્યાપકતા પર જઈ પહેાંચે છે. ધાર્મિક સિદ્ધાન્તા અને મનુષ્ય જીવન તથા કુદરત એ ત્રણે પર દિષ્ટ ફેરવીને જ આદરેલ અમેરિકન એક ધર્મના અભ્યાસ કરે છે અને જો કે એને માહતી આપનાર એક સામાન્ય વ્યક્તિ છે તેા પણ એનાથી મળતી માહેતીના તળીએ પહાચીને અને ત્ફાંની જમીનનુંય તળી વીધીને કેન્દ્રને સ્પર્શી લે છે. આવી રીતે સાંભળી કે વાંચી શકે હેને જ માટે કાઇની ડાયરી કે .ભાષણ કામનાં છે. ખીજાઓને માટે બધુ ચેાથા ’રૂપ છેં. અને શાસ્ત્રો પણ ' શેાધકા 'તી ડાયરી નિહ તે! ખીજું શું છે ?
<
સ્મરે કે આ ડાયરી કા અમુક
-
અને રખે કાઇ એક ધર્મની કે અમુક
એક કામની છે. મહાવીરના વખતમા હિન્દુ ધર્મનું તેમજ બોદ્ધ ધર્મનું જોર હતું અને વિદ્યમાન જૈન
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસ’હાર
શાસ્ત્રો લખાયાં ત્યારે તે જૈનધર્મ. ધણા કેમોર બની ચૂકયા હતા અને હિન્દુ ધર્મ વધારે જોરદાર બન્યા હતા, તેથી હિંંદુ માન્યતા અને રૂઢિએ જૈનશાસ્ત્ર તેમજ જૈન જીવનપર મ્હાટી અસર કર્યો વગર રહી શકે જ નહિ. હિંદુ ધર્મ જૈનધર્મ અને જૈનસમાજની વર્તમાન સ્થિતિમાં કારણભૂત છે જ વળી હિંદુ ધર્મ આજે જૈનધર્મથી અને હિંદુ સમાજ઼ જૈન સમાજથી વધુ સારી સ્થિતિમાં નથી. લાંબા વષઁતના સહવાસ અને સંબંધેાથી બન્નેના વ્યવહાર, એકસરખા અન્યેા છે. કાઈ એક બીજાની હાંશી કરી શકે એમ છે જ નહિ. સાચે હિંદુ અને સાચા જૈન તે ધડીલર ‘પાતાને ખીજા ધર્મના માણસ કે નાસ્તિક માણસ કલ્પી પેાતાના ધર્મ અને સમાજની માહ્ય સ્થિતિનું અવલોકન મિ શાની માફક કરે અને તે પુછીએ ધર્મના અંદરના સ્વરૂપને શેાધવા માટે પ્રાણાને રૂંધે. કારણ કે ચિત્તના ભેાયરામા ઉતર્યાં સિવાય ધર્મનું અદરનું સ્વરૂપ - જોઈ શકાતું જ નથી. બાહ્ય ભાનથી ધર્મની જે કાંઈ વિચારણા થાય તે બધી ક્ષુલ્લક જ હેાય, વ્યાપક નહિ. વ્યાપક દૃષ્ટિ ઉપજાવીને વિચારાય તે ધમ નામની કોઈ સ્વતંત્ર ચીજ - જીવન અને જગતથી જાતી પડેલી ચીજ-દેખાવા જ ન પામે, જીવન જગતથી સ્વતંત્ર નથી અને ધમ જીવનથી સ્વતંત્ર નથી. વ્યાપાર રાજ્ય, સાયન્સ એમના વગર જે જીવન અશકય છે, તે ધર્મ વગર પણુ જીવન અશક્ય છે, અને જો ધ વગર જીવન અશક્ય હાય તે વ્યાપાર, રાજ્ય, સાયન્સ વગર પણ તે અશકય છે જ, ધર્મને અતિ મહત્વ આપનારાઓએ જ ખીજાએતે વ્યાપાર, રાજ્ય, સાયન્સ તરફ ધકેલ્યા છે, જ્હાં તે જડવાદી બની ગયા છે; અને વ્યાપાર, રાજ્ય, સાયન્સને અતિ મહત્વ આપનારાએએ જ બીજાને ધર્મસંસ્થાઓ તરફ ધકેલ્યા છે, જ્હાં તે વહેમી અને અંધશ્રહાળુ ખની ગયા છે. આ પક્ષાધાત વધુ વખત ચાલુ રહેશે તે દુનિયા
16
..
*
૨૪૨ ૩
'
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨ '
• જૈન દીક્ષા કાં તે જડવાદના વધતા જતા બળથી નાશ પામશે અગર - તો અવશ્રદ્ધાના વધતા જતા સડાથી નાશ પામશે. કાં તો વ્યાપાર-રાજ્ય-સાયન્સે જરા શાણપણ વાપરી ધર્મને અપનાવવો જોઈએ છે, અગર તો ધર્મ વધુ વ્યાપક બની વ્યાપારરાજ્ય–સાયન્સને પિતાના અંગ તરીકે બનાવવાં જોઈએ છે. કો” તે પહાડે મહમ્મદ પાસે જવું જોઈએ, અગર તે મહમ્મદે પહાડ પાસે જવું જોઈએ. ધર્મની દરકાર નહિ કરનારા વ્યાપારીઓ ભૂલે છે. હિંદની ગુલામી એમને જે આભારી છે. ધર્મ જેના હૃદયમાં નથી તેવા રાજ્યદ્વારીમાં progressive ' mind અને વ્યાપક દૃષિ નથી સંભવતી. મહટામાં મહટા કવિઓ અને તત્ત્વવેત્તાઓ–નિશે જેવાઓ પણ—કેટલીએ પેઢીના ધાર્મિક વાતાવરણમાંથી જ જન્મ્યા હતા. ધર્મ એકએવી શબધ વહેતી નદી છે કે જે હેમાં તરનારને પિતાની હદપાર કરે છે, સમુદ્રમાં મૂકી આપે છે. તત્ત્વજ્ઞાનના મહાસાગરમાં. વ્યાપાર,પાલીટીસ આદિ સર્વ પ્રવૃત્તિઓ ધીમે વહેતી નદીઓ કે બધ સરાવર છે, જેમાં તરનારને સમુદ્રની વ્યાપક દષ્ટિ સંભવતી નથી,
હાં Imagination - નથી. આજે આખી દુનિયાને સ્ફોટામાં હેટીજરૂર એ વાતની છે કે વ્યાપાર, પોલીટીકસ અને સાયન્સની - સર્વ પ્રવૃત્તિઓ ધર્મથી પ્રેરિત થવા પામે એવું સ્વરૂપ ધર્મને
અપાય. એ નથી થયું હાં સુધી ધર્મગુરૂઓ અને ધર્માનુયાયીએએ કાંઈ જ કર્યું નથી અને ફેકટ જીવ્યાં છે એમ કહેવામાં આંચકે ખાવાનું કહ્યું કારણ નથી. અને એમ નથી થયું એ તે પ્રત્યક્ષ દેખાય છે.–તેથી જ આજે ખરા અર્થમાં ધર્મની વધુમાં વધુ જરૂર છે, દીક્ષિતેની વધુમાં વધુ જરૂર છે,–અગાઉ કોઈ કાળે નહોતી તેટલી કારણ કે, અગાઉ પોલીટીકસ અને વ્યાપાર કે સાયન્સ આજના જેટલાં વ્યાપક અને જોરદાર નહેતાં અને તેથી તેમની અસર પણ વ્યાપક અને જોરદાર
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસહાર
૨૪૩
નહાતા. હેમની જડવાદી અસરે અટકાવવા માટે હેમનાથી ય વધુ વ્યાપક અને વધુ જોરદાર . ધર્મની જરૂર પડશે જ, કે જે ‘ધર્મ' જડવાદના ધરમાં ઘૂસીને ત્યાં પ્રકાશ પ્રકટાવી શકે. મિ. રા કહે છે તેમ, જ્યાં સુધી ધર્મ મુડીવાદીઓના હૃદયને આપણને હેમના શરીર કે નાણાંથી દ્વેષ નથી-હૃદયને તાડે નહિ, ðાં પેાતાનાં કિરણા ઘૂસાડે નહિ ત્યાં સુધી, ધર્માંગુરૂ અને શાસ્ત્રા બધું નિરર્થક જ છે અને ત્યાં સુધી જનતાની દૂરતા તથા તજ્જન્ય માનસિક અને શારીરિક વિકાશ દૂર થઇ શકવાના જ નથી. પણ તે કેમ બને? મુડીવાદીના હૃદયપત્થરને સારનાર ગજવેલની સાયડી ધગુરૂના હૃદયમાં હાવી જોઇશે. આજે તા તે બિચારા મુડીવાદીઓની કૃપા પર જીવનારા છે! તેથી, મુડીવાદીઓનાં સાધના છે, તે બિચારા સધાડાને છેડી પાતાના જ ફીરકાનાપણુ ભિન્ન સંધાડા સુધી ય નજર લખાવી શકતા નથી, તે સઘળા ફીરકા અને પ્રીરકા બહારની વિશાળ માનવષ્ટિમાં ‘રસ’ લેવાની તા એમને માટે આશા ય શું કરવી ? એમના ભકતે પણ એથી વધુ સારા કમ્હાથી હાઇ શકે ? શ્વેતામ્બર મૂર્તિ પૂજક ફીરકાના કલહની ચર્ચા પેપરામાં આવી ત્યારે સ્થાનકવાશી જૈન કા
ન્સના સેક્રેટરીએ જાહેર કર્યુ કે તેના વર્ગ તા- જૂદા જ હતા ! સ્થાનકવાશી માંહામાંહે લડી મરે કે એમના પર કાઇ બહારનુ આક્રમણ કરે તે -ખીજા ત્રણ ફીરકાઓને સ્નાનસૂતકે નહિ—એક તમાસા જોવાના મળે અને એમ જ . દિગમ્બરેશને કાઇ કાપી નાખે તે બીજાને જોવાના તમાસા અને પેપરામાં Sensation વાંચવાની મજા પડે ! આવા લેક હિંદુએ, મુસલમાન, ખ્રિસ્તી, આર્યસમા આદિનાં સંકટામા તેા લાગણી ( Sympathy ) અંતે સહાયક વૃત્તિ ધરાવી જ કય્યાંથી શકે? અને એવી જ રીતે
L
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
જૈન દીક્ષા “ આજે હિંદુ કામે જનામાં ચાલતી હોળીઓ તમારા તરીકે
જોયાં કરે છે. બધાઓ “ધર્મ ને આવો જ અર્થ શિખ્યા - છે અને આ જ એમની પ્રકૃતિ બની ગઈ છે. આવા
ધર્મોની હવે દુનિયાને જરૂર છે એમ કયો પ્રમાણિક માણસ કહી શકશે ? આ લખનારને એક એવો હૃદયદાહક અનુભવ થયો હતો કે જેમાં એક જૈન સાધુ, જૈન મિટિગમાં એક મિનિટ હાજરી આપી નવકારમંત્રના ઉચ્ચારથી ધાર્મિક વાતાવરણ જગાડી ચાલ્યા જવાની નિર્દોષ વિનંતિને ફક્ત એટલા જ કારણથી સ્વીકારી શક્યો નહોતો કે, એ મિટિંગમાં તેફાન કરવા ઈચ્છતા બે ચાર શ્રીમતે હેની એન્ડખલગીરી- - થી ગુસ્સે થશે ! આ હદયશન્યતા ! આ તાબેદારી ! આ જડતા ! અને તે તો હજી પિતા જ ફીરકાની બાબતમાં, ત્યહાં પછી જગતની સુલેહ અને જાનના જોખમે પણ સાધવાની સુલેહ એ તે એમની કલ્પનામાં ય કહાંથી આવે ? જેઓ સુલેહ માટે નવકાર મંત્ર બોલવા કે હાજરી આપવામાંથી ય જાય એવા સાધુઓને પાળીને લેકે શું સાર્થક્તા ઈચછે છે? સિવાય કે શ્રીમતોના હથીઆર તરીકે હેમની સત્તા વધુ ને વધુ મજબુત કરવાની ? અને આવા સાધુઓ અને નેતાઓથી ધર્મને છવાડ છે અને ધર્મને બધા પાસે મનાવવા છે.. - પાલીટીકસક વ્યાપાર અને સાયન્સનાં ફળ ખાવાનું બધા ,
# રા. જમનાદાસ મહેતાને એક જૈન મિટિંગમાં લાવી અમુક શબ્દ બોલાવવામાં આવ્યા, એ શું પાલીટીકસ અને વ્યાપારનાં ફળ ખાવાનું કામ નહોતું? જૈન સાધુઓને એમના કામ પૂરતું પોલીટીક્સ ખેલતાં તો બરાબર આવડે છે. ગુજરાતના ઇતિહાસમાં પણ તેઓએ કહા એ કામ નહેાતું કર્યું–જો કે ધર્મશાસ્ત્ર સઘળી વ્યવહાર પ્રવૃત્તિની મન કરે છે તે પણ રોમન કેથલિક ધર્મના Monks (સાધુએ) પણ વ્હારથી ધર્મસ્થાનકને રાજપ્રકરણના અખાડા બનાવવા લાગ્યા
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસ હાર
૨૪૫
ધર્મગુરૂઓને પાલવે છે, પણ તેના ‘આત્મા' બની રહેમતે દિવ્ય મનાવવાની તેમાં તાકાદ નથી, અને તેથી જ તે હેમાં ‘પાપ' ખતાવે છે ! દ્રાક્ષને પહોંચી શકાતુ નથી તેથી તે ઃ ખાટી ' છે ! ....
¢
જૈન ધર્મ`ગુરૂએ કે હિંદુ- ધર્મગુરૂઓને, ઉપર કહેવા ગયું તેમ, ધર્મને વધુ વ્યાપક બનાવી વ્યાપાર, પાલીટીકસ અને સાયન્સને અપનાવવાનું સ્વમ પણ થાય તે પહેલાં તે સાયન્સે પેાતાની કલ્પનાશક્તિરૂપી હાથ લંબાવીને ધર્મના વાદળને સ્પર્શીવાની બહાદૂરીભરી શરૂઆત ક્યારની ય કરી દીધી છે., મહાન હિંદી સાયન્ટીસ્ટ સર જગદીશ મેઝે વનસ્પતિ માત્રમાં જીવ હાવાનું સાબીત કરી આપ્યું છે અને હેમને થતી લાગણીએ દેખાડી આપી છે. ઈંગ્લેડના મ્હોટામા મ્હોટા સાયન્ટીસ્ટ સર એલીવર લાજે સાયન્સ દ્વારા, મૃત્યુ પછીની હયાતીની જાંખી કરી છે. જર્મન સાયન્ટીસ્ટ આઈન્સ્ટીને હમણાં જ વધુમાં વધુ મહાન- શેાધ ગણિત વિદ્યાદ્વારા કરી છે, જે એ છે કે આખુ વિશ્વ એક જ તત્ત્વનુ—પ્રશ્ન અથવા આત્માનુ—પાય છે. એને આ શેાધ, સ્લમજાવવા ગણિતની ખાસ ભાષા રચવી પડી છે, અને તે એના ભાવને ઝીલવાની શક્તિવાળા ...માજની દુનિયામાં ૫-૭ માણુસા પણ ભાગ્યે જ હશે એમ વિદ્વાને કહે છે. હિંદના જૈન અને હિંદુ ધર્મગુરૂઓની તા ખલા જાણે કે આવી મહાનમાં મહાન આધ્યાત્મિક શોધ થવા પામી છે અને તે પણ ધર્માત્માથી નહિ પણ સાયન્ટીસ્ટથી અને તે
- 7
1
èહારથીજ એમની કારકીર્દીના અંત શરૂ થયા. આનું નામજ જડવાદ. રાજપ્રકરણના અગ બનવું એ જડવાદ છેઅને રાજપ્રકરણના આત્મા ખનવું એ ચેતનવાદ છે. વ્યાંપારીના શાગી બનવું કે એમના લાભેાની ગજ કરવી એ જડવાદ છે, વ્યાપારીના આત્મા બની એમની વ્યાપાર
-
• પ્રવૃત્તિને દ્દિગ્ધતા અને વિશાળતા આપવી એ ચેતનવાદ છે.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬ -
જૈન દીક્ષા પણ જે પ્રજાને તેઓ સ્વેચ૭માંસાહારી–મિથ્યાત્વી કહે છે તેવી પ્રજાની એક વ્યક્તિથી ! જહાં સુધી રેલ કે વિજળીની * શોધની વાતો થતી હાં સુધી તો આ ધર્માત્માઓ કહેતા કે એ તે બધાં મિથ્યાત્વનાં સંતાન છે–જડવાદ છે; હવે એ જ સાયન્સે ચેતનવાદીઓને નીચું જોવડાવ્યું છે. હવે પ્રશ્ન એ છે કે : મિથ્યાત્વી કાણું. જેમણે ત્રણ કે મિની શોધ કરી તે આઈન્સ્ટીનકે લાખો લોકોના આત્માને જડ બનાવનારા જૈન અને હિંદુ ધર્મગુરૂઓ ? અને હજી ય શું તેઓ પોતાની સમકિત” અને “મિથ્યાત્વે ની વ્યાખ્યાઓ અને વ્યાખ્યાનો બદલવા તૈયાર છે ? અને તેઓ તૈયાર ન હોય તે અનુયાયીઓ. પિકી જેઓ જીવવા માંગતા હશે– જયવતુ જીવન જીવવા માંગતા હશે તેવા –કમમાં કમ તેવાઓ-કહેવાતા ધર્મ અને કહેવાતા ધર્મગુરૂ અને કહેવાતાં શાસનોને છોડી પિતાને વિકાસ કરી શકે એવા ધર્મ, ધર્મગુરૂ અને શાસનને શાસ્ત્રોમાંથી હુઢવા પિતાની ગરજે તૈયાર થવાના જ. એમને કોઈ પાખંડીઓ અટકાવી નહિ જ શક્વાના અને તેઓ પણ તેમ કરવા તૈયાર નહિ હોય તો હિંદના કે હિંદ બહારના જે લેકે જૈનત્વ ધરાવતા હશે તેઓ પોતાની ગરજે હિંદની જમીન પરનાં મુડદાંઓને ફેકી દેશે, કે જેથી એમને આમની બદબ અને સડે અસર કરવા પામે નહિ. અને જો એમની હયાતી નાબુદ થવાનો જ સંજોગ લખાવેલે હશે–આપણે ઈચ્છીએ કે એમ કદાપિ ન થાઓ ...તો દુનિયાને અસ તે નહિ જ થાય, કારણ કે હેમની હયાતીથી દુનિયા કે એક દેશના ય વિકાસ કે રક્ષણમાં કાઈજ ફાળો મળતા નથી –કાંઈ મળતુ હોય તો તે પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ લાભ વગરનાં સામાયિક-પ્રતિક્રમણનાં ખાઓ, એવાં જ, પૂજન, એવાં જ વ્યાખ્યાને, એવી જ સાધુદીક્ષાએ અને એવા જ તપની ધમાલ! અને એ ધમાલથી ચોથા આરે” અથવા “સત્યયુગ” વર્તાઈ રહ્યાનાં મનમનામણાં! આ “મનમનામણું”—આ કેફ
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
પસ હાર - 1
*
૨૪૭
આ opium-ની ગેરહાજરીમાં દુનિયા કુદરતી, તંદુરસ્તી પર વધુ જલદી આવવા પામશે.
એક વાત એર પણ કહી લઉં. મિ. શાની આ ડાયરી જેનો તેમજ અજેનોને આસ્તિક તેમજ નાસ્તિકને—જૂના વિચારના તેમજ નવા વિચારનાઓને—બે ચીજ તે અવશ્ય આપશે : વિચારશક્તિ અને જીવનક્લા અને તેથી વાંચનાર આમાંના કોઈ ભાગથી પ્રસન્ન થાય કે કોઈ ભાગથી કેપિત થાય, ગમે તેમ થાય તે પણ, હેને ખબર ન પડે એવી રીતે એનામાં અમુક ઉડાણ અને અમુક વ્યાકપતા તે આવી જ ગયાં હશે, કે જેને હેની તોકાદ નથી કે તે અટકાવી શકે કે દૂર કરી, શકે ! મને વિશ્વાસ છે, એટલા જ માટે, કે દરેક વાચક હારી સાથે સહમત થઈ એટલું તે કહેશે જ કે, ભલે આવ્યો અમેરિકન મિ. શા અને ભલે દૃષ્ટિપાત તેણે જૈનધર્મ અને જેન કેમપર! શાસનનાયક દેવે (સમષ્ટિએ) જ મિ. ને મોકલ્યો હોય તો યે કેને ખબર છે, એટલા માટે કે મિસામે જે હિંદી આત્માને જોવાની પોતાની અશક્તિને લીધે હિંદી શરીરના રોગોની જાહેરાત કરનાર થઈ પડી હતી તે હિંદી આત્માને એનો જ એક દેશભાઈ પોતાના અનુભવપૂર્વક. દુનિઓ સમક્ષ રજુ કરી શકે ! હવે એ પણ વિશ્વાસ છે કે મહારી માફક દરેક વાચક મિ શેની ડાયરીને બીજો ભાગ– એકલવિહારી જૈન સાધુ તથા જેન વિચારકની મુલાકાત વગેને એનો રિપોર્ટ—વાંચવાની તક્તી આતુરતાથી રાહ જોતો હશે અને એ તક મળતાં સુધીમાં વાચનકલા અથવા શ્રવણકલાની તાલીમ–આ પુસ્તક વાંચવાને પરિણામે–પામી ચૂક્યો હશે એટલે કે દરેક વાચક “શ્રાધક' બની ચૂકયો હશે! - અને..... હું ફક્ત “શ્રાવકે’ સાથે જ વાત કરી શકું છું.'
- વા. મ. શાહ, * પુસ્તક ત્રણવાર વાચવાથી યોગ, સાંપડશે.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
- - -
- - -
-
-
-
- -
નવયુગનું જાગી ઉઠેલું હિંદ
III
4
અને
II: જાગી ઉઠેલા ને વા. મેં શાહના લેખો માંગે છે. - - -' પરન્તુ, છૂટાછવાયાં પેપરે, માસિકે આદિમાં ૧૯૨૮ સુધીનાં ૩૦ વર્ષમાં છપાયેલા લેખોની અને પુસ્તકાની એક પ્રત પણ મળતી નથી.
તેથી, . :' સેંકડો જિજ્ઞાસુઓની સૂચના અનુસાર ત્રીસ ત્રીસ વર્ષના લેખો એકઠા કરી, વિષયવાર ગોઠવી, - આજના અનુભવથી ફરી લખી • - પાંચ સુંદર દળદાર પુસ્તકના એક સેટ રૂપે -
બહાર પાડવાની યોજના કરવામાં આવી છે. • પાંચે ભાગે ટકાઉ ઍન્ટીક પેપર, સુદર છાપ તથા મનહર ડીઝાઈનવાળા પુઠા–અને સુંદર ચિત્ર-થી આકર્ષક બનશે.
ગુજરાતી આવૃત્તિ તેમજ હિંદી આવૃત્તિ છપાશે. ગ્રાહકે બે પિકીની કઈ આવૃત્તિ પિતાને જોઈશે તે અવશ્ય લખવું.
‘આ કાર્ય ઘણું ખર્ચાળ હોવાથી અગાઉથી ગ્રાહક થઈ નામ નોંધાવનાર પુરતી જ .
નકલ છપાવવાને ઠરાવ કર્યો છે કે
તા. ૧ ડિસેમ્બર ૧૯ર૮ સુધીમાં નામ નોંધાવનારને અગાઉથી થયેલા ગ્રાહક” તરીકે એક સેંટ રૂા. ૧૦ નીકિંમતમાં મળશે..(પિસ્ટેજ ) -
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૯
“વા, મેં શાસેના ગ્રાહક તરીકે નામ નોંધાવવા ઈચ્છમારે આ સાથેનું કાર્ડ ભરી મોકલવા વખતે ' , ડીપોઝીટ તરીકે એક સેટની રૂ. ૨) પ્રમાણે રકર
મનીઓર્ડરથી મોકલવી જોઈશે. એકેક ભાગ તૈયાર થતો જ - તેમ તેમ કિંમત રૂ. ૨) તથા પિસ્ટેજની રકમ જેટલું વી.પી
કરીને મોકલવામાં આવશે. ડીપંઝીટની રકમ પાંચમા ભાગના વી. પી. વખતે મજરે આપવામાં આવશે..
- અગત્યની સૂચનાઓ : - ૧ વામેશા સેટમાં ૧૦૯ માં છપાતાં પુસ્તકેને સમાવેશ થતો નથી. માટે હીલનાં નવાં પુસ્તકે તે હમણાં ને ખરીદી લેવાં એ સલાહભર્યું છે. - ૨ વામેશા સેટ. તથા વા. મ. શાહનાં નવાં પુસ્તક સંબંધી સઘળું કામકાજ, ખ્યાવર દૂર પડતું હોવાથી, ફક્ત મુંબઈ ખાતે જ રાખ્યું છે. ગ્રાહકેાએ નામ નોંધાવવા માટે - તેમજ-ડિપોઝીટ મેલવા માટે સેલ એજન્ટ તરીકે નીચે
જણાવેલ એક જ ઠેકાણે પત્રવ્યવહાર કરવો અને નાણું મેકલવાં. - ૬
પિનિઅર મીલસ્ટાર્સ ટ્રેડિંગ કંપની વા. શાહ સિરિઝના સેલ એજન્ટ્સ.
- નાગદેવી સ્ટ્રીટ, મુંબઈ • * * ૩ સબ-એજ ટો કે બુકસેલરને ત્યાં ડીપોઝીટ રકમ કેઈએ ભરવી નહિ. ફક્ત સોલ–એજન્ટને મુંબઈમાં ભરેલું ડીગ્રાઝીટ જ જમા થશે.
- - - - ૪ મોટાં શહેરના ગ્રાહકને પિષ્ટ ખર્ચ વેઠવું ન પડે એટલા માટે જ સબ-એજટે રાખ્યા છે, જેઓ પર અગાઉથી “ધાયલા ગ્રાહકો પુરતી નકલ મોકલી આપવામાં આવશે અને જેઓ પુસ્તક આપતી વખતે જ ફક્તક મૂલ્ય જેટલી રકમ લઈ શકશે.
કઈ
જ જમા થી ગ્રાહકોને પણ
પર અગાઉથી
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
- - ૨૫૦ ૫ નામ નોંધાવવા ઈચ્છા હોય તે આ સાથેનાં કાર્ડને હમણાં જ ઉપયોગ કરશે. પાછળથી મંગાવનારને, નકલ શીલીકમાં હશે તે .
રૂા. ૧૫ માં સેટ મળશે. ' આ વખતસર ચેતી હમણું જ લખે. . . “વામાશા' એ નામના ગ્રંથના પાંચ ભાગોમાં
શું શું વાંચશે? –“નગ્ન સત્ય, કે જે લેખ માટે સર્વોત્તમ સાહિત્યકાર
તરીકેનું રૂા. ૧૦૦૦ નું ઇનામ અપાયું હતું. આ –પ્રગતિનું સ્વરૂપ અને હેનાં પાદચિહે; કે જે લેખ માટે સમર્થ વિદ્વાનો, વેદાન્તીઓ, આચાર્યો અને યોગીઓએ આફરીનતા પિકારી હતી. –મુંઝાઈ પડેલી દુનિયા, કે જે લેખ છાપનાર દૈનિક પત્રના ગ્રાહકેમા એકદમ ભરતી થવા પામી હતી, અને જે અધુરો રહેલે લેખ આ પુસ્તકમાં પુરે થવાનો છે. –“મહાવીર કહેતા હવા જેની ર૫૦૦૦થી વધુ પ્રતો ખપી હતી. –મહાવીર સંબધી વિવિધ લેખ –આધ્યાત્મિક, સામાજિક
તથા સાયન્ટીફીક દષ્ટિએ. –ાન-ક્રિયાથી મુક્તિ' એ સૂત્રનું ઊંડું રહસ્ય. - - - દસેવિકાલિક સૂત્ર પરથી શિખાતી જીવન જીવવાની કળા.
–દાન, શીલ, તપ, ભાવનાઃ એમનું રહસ્ય, એમનો સદુપયોગ તથા દુરૂપયોગ, અને જીવન સાથે તેમને સંબંધ, –સામાન્ય મનુષ્ય તથા વિશેષ મનુષ્ય (જેન)નાં લક્ષણો, –ધાર્મિક ક્રિયાઓ તથા માન્યતાઓનો ઉપયોગ”.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
આરાગ્ય, શક્તિ, અને નવજવાનીનું શિક્ષણુ,
---લગ્નાદિ ‘રૂઢિએ’પર જૈનત્વનેા પ્રકાશ.
—સુધારા અને સુધારકા, શ્રદ્ધા અને પુરાણુ પ્રેમીઃ એમના પર. જૈનત્વના પ્રકાશ:
આ અધા પ્રતાપ વ્યાપારના !’–અનેક પેપરાએ જે લેખને ઉતારા કર્યાં હતા.
—અસહકાર'નું શાસ્ત્ર,જેના અનેક પેપરાએ ઉતારા કર્યાં હતા. ---‘મવિલાસ’નું માખણ.
L
—‘અમૃતલાલનું. એઠવાડીયુ’—એમાંથી કેટલાક મેધ. —‘ભક્તિ”નું સાચું સ્વરૂપ અને ઉપયેાગ.
સેવાધર્મ.
—કચાગના મંત્રા
—જૂદા જૂદા અવધૂતાની ‘મસ્તી’ અથવા આધ્યાત્મિક ધૂન, —સ્વીકારેલી ગુલામી અને લાદવામાં આવેલી ગુલામી. —સ્વતત્ર કાણુ ?
ભ્રમર ભગવાન અને આજને ભ્રમર ભારત—એક ભ્રમરનું રમુજી ભાષણું..
આજની ઇન્સાફ પદ્ધતિપર જૈનત્વને પ્રકાશ, વા. મા. શા નાં કેટલાંક અડીટારીઅસ. ——સમષ્ટ ભાવથી વા, મેા, શા. નું આત્મચરિત્ર ...... “જ્ઞાન અને નવચેતન આપનારી અનેક કથાઓ: અને બીજી ઘણુંય અમૂલ્ય ર્સાહિત્ય.
.
1
( પાંચ ભાગ–૧૬૦૦ પૃષ્ટ-માં સમાવવામાં આવશે.) હવે પૂછેા ત્હમારા અંતકરણને—
આ જ્ઞાન વગર ચલાવી લેવું હમને પાલવવું જોઇએ કે?
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
OM
સંયુક્ત જૈન વિદ્યાથીગૃહ, .. ( The. United Jain Studonts' Home, BOMBAY.) મુંબઈની કોઈપણ કોલેજમાં અભ્યાસ કરવા ઈચ્છતા
• મુંબઈ બહારના હરકે જેન ફિરકાના કે હરકે જૈનેતર કોમના વિદ્યાર્થીઓ માટે વિદ્યાર્થીઓની પિતાની વ્યવસ્થાથી ચાલતું બેગ હાઉસ,
' કેઈનાં ડોનેશન્સ લેવામાં આવતાં નથી.. . દાખલ થવા ઈચ્છનારે નીચેને ઠેકાણેથી અરજીનું ફોર્મ મગાવવું
વા. મ. શાહ મેનેજીંગ ટ્રસ્ટી, સંયુક્ત જૈવિદ્યાથી ગૃહ,
. પિષ્ટ બૅક્ષ ન. ૬૬૧ મુંબઈ IwCmeroinemaswamigrumangum nemongmanangamulungumamumeme
* . જરૂર પડશે પૂછાવ– ' ', HTHINFFFFFABFFFEB મિલ અને જીનને લગતા તમામ સ્ટાર - વાજબી દામ. *
જર્મન વામેશા જીનના છૂટા ભાગે, EFFી કાળજી # અને
* સીલમાં રાખીએ છીએ.
. પ્રમાણિક સતામાં
જર્મનીમા બનતો કોઈ પણ મા, # મળવાની
મગાવી આપીશું. ગેરન્ટી
‘અહીંને માલ જર્મનીમા વેચી આપીશું.
પurintinuition - * લ –S.M. Shah, માલેક, પાનિયર મિલ-સ્ટોર્સ ટ્રેડિગ કુ. “વા. એ. શાહ સિરિઝના સેલ એજન્ટ, નાગદેવી સ્ટ્રીટ,
- ' પિષ્ટ બાસન. ૬૬૧, મુંબઈ
કાફH
“ - -
-
આ
સાથી
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
. પૃષ્ઠ. લીટી
૧૨ ૮.
૩૧ ૨૦
૪૫ ૧૫
૪૭ ૨૧
७०
૭૧
*૮
૧૧
7
૧૬૧ ૨૩
-
- ૧૬૬ ૧૮
શુદ્ધિપત્ર. અશુદ્ધ---. “સહદયતાનાં
બુદ્ધિની મૂર્ત્તિ
પૂર્વા
: ૯૪
૬
હ.
૯૯ ફૂટનેટ maditative
૯
૧૪૫ ૨૨
૧૯૬ ૧૭
optišm
મિ. શા!
લેકાનું.
ઘેાડા જ વખત પર પર
સહૃદયતાના “ મુદ્દનો મૃત્તિ
ધૂ
messive
optimism મિ. પાતક!
લેકાનું
ઘેાડા જ વખત પર
'
દૂધ
meditative
ચૂકેલું પાછું ભાન
ચૂકેલ ભાત પાછુ -
જીવનું
જીવતુ
તાકાના એક` પછી ચાલુ - તાકાનો એક પછી
એક ચાલુ
massive
Printed at the Surya Prakash Printing PressTM (Pankoro - Naka, Ahmedabad )by Mulchandbhai Trikamlal Patel.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંયુક્ત જૈન વિદ્યાર્થીગૃહ.
.( The United Jain Students' Home, BOMBAY.) મુંબઈની કોઈપણ કૅલેજમાં અભ્યાસ કરવા ઈચ્છતા
- મુંબઈ બહારના હરકોઈ જૈન રિકાના કે હરકોઈ જૈનેતર કોમના વિદ્યાર્થીઓ માટે * વિદ્યાર્થીઓની પોતાની વ્યવસ્થાથી ચાલતું બડગ હાઉસ
* ઑઈનાં ડોનેશન્સ લેવામાં આવતા નથી. દાખલ થવા ઈચ્છનારે નીચેને ઠેકાણેથી અરજીનું ફૅર્મ મંગાવવું
વા. મ. શાહ ? મેનેજીંગ ટ્રસ્ટી, સંયુક્ત જૈન વિદ્યાથી ગૃહ.
પિષ્ટ બૅક્ષ નં. ૬૬૧ મુંબઈ " INTEmcame m ememe memmie mament , , , જરૂર પડયે પૂછાવજે—', '.
- - - - ...
FFFFFFFFFFFષ્ઠ મિલ અને તેને લગતો તમાર
વાજબી દામ કી જર્મન વામેશા જનના ટા ભાગે BHક કાળજી પણ
' ' . શીલમાં રાખીએ છીએ. છે અને એ પ્રમાણિક
તાથી ૪ ૧ સંતોષ B . . જર્મનીમાં બનતો કોઈ પણ માલ * - મળવાની .
- * મગાવી આપીશું. ગેરન્ટી કે
: B અહીંના માલ જર્મનીમાં વેચી આર્વીશું. છે. BREFFFFF . winnnnnnn * * * લખા –S.M. Shah, માલેક, પાયોનિયર મિલ-સ્ટેર્સ ટ્રેડિગ કે. વા. એ. શાહ સિરિઝના સેલ એજન્ટ, નાગદેવી સ્ટ્રીટ,
પિષ્ટ બાકસન. ૬૬, મુબઈ.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
' ,
શુંદ્ધિપત્રપૃષ્ઠ. લીટી - અંશુ- " , શુદ્ધિ : ૧૨ ૮. સહદયતાને સહદધતાના , ૩૧ ૨૦ બુદ્ધિની મૂર્તિ - બુદ્ધની મૂર્તિ
૫ ૧૫ ધૂર્તા Yu -29 - optism
optimism ૭૦ ૯ મિ. શે!
મિ. પાતક - ૭૧ ૩ - લેકાનું
કાનું - ૮૬ ૧૧ થેડા જ વખત પર પર થોડા જ વખત પર ૯૪ • ૬ દૂહ - & caiz maditative meditative,
૧૪૫ ૨૨ ચૂકેલું પાછું ભાન ચુકેલું ભાન પાછું * ૧૬૧ ૨૩ જીવનું
જીવતું * ૧૬૬ ૧૮ તફાને એક પછી ચાલુ તોફાનો એક પછી
એક ચાલુ ૧૯૬ ૧૭ messive : : massive
Printed at the Surya Prakash Printing Press
(Pankore · Naka, Ahmedabad ) by Mulohandbhai Trikamlal Patel.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાંચનારની નોંધ –
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાંચનારની નેંધ –
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
વાંચનારની
–
ત
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
_