Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-pravezikA lekhaka va sampAdaka : bra. yazapAla jaina ema.e., jayapura paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura e-4, bApUnagara, jayapura (rAjasthAna) 302015 phona : (0141) 2705581, 2707458, phaiksa : 2704127, E-mail : ptstjaipur@yahoo.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prathama cAra saMskaraNa saMzodhita saMvardhita pA~cavA saMskaraNa ( 26 janavarI, 2013) mUlya: 10 rupaye TAipa saiTiMga : trimUrti kampyUTarsa e-4, bApUnagara, jayapura mudraka : prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura prakAzakIya * manogata pahalA adhyAya : anukramaNikA : dUsarA adhyAya - pravezikA kyoM? * guNasthAna-pra punaH * ToDaramala jaina mukta vidyApITha * zAstrAbhyAsa se lAbha tIsarA adhyAya samyagjJAnacaMdrikA pIThikA mahattvapUrNa praznottara * guNasthAna bhUmikA * mithyAtva * sAsAdana * samyagmithyAtva * aviratasamyaktva * dezavirata * pramattavirata * apramattavirata 4,000 2,000 * apUrvakaraNa * anivRttikaraNa 6,000 * sUkSmasAmparAya * upazAntamoha * kSINamoha * sayogakevalI * ayogakevalI * guNasthAnAtIta siddha bhagavAna guNasthAnoM se gamanAgamana zAstrAbhyAsa se lAbha 30 58 60 62 64 65 68 71 73 76 78 80 82 84 86 88 89 90 91 prakAzakIya 'guNasthAna- pravezikA' kA pA~cavA~ saMskaraNa prakAzita karate hue hameM atyanta prasannatA kA anubhava ho rahA hai| TrasTa kI ora se prativarSa jayapura meM Ayojita honevAle paMdraha divasIya AdhyAtmika zikSaNa zivira ke avasara para karaNAnuyoga saMbaMdhI prArambhika jJAna karAne hetu gommaTasAra ke guNasthAna prakaraNa kI kakSA bra. yazapAlajI jaina dvArA lI jAtI thii| usa samaya kakSA meM baiThanevAle bhAiyoM ko isa viSaya ko samajhane meM jo bAdhAe~ AtI thIM, ve mukhyataH karaNAnuyoga kI pAribhASika zabdAvalI se saMbaMdhita rahatI thiiN| ataH bra. yazapAlajI ne guNasthAna prakaraNa ko samajhane ke lie Avazyaka zabdoM kI paribhASAoM ko vibhinna graMthoM se praznottaroM ke rUpa meM saMkalita kara isa pustaka ko saMpAdita kiyA hai| isa pustaka meM cAroM anuyogoM ke tulanAtmaka adhyayana ke sAtha karaNAnuyoga ke adhyayana kI preraNA pradAna karane hetu AcAryakalpa paNDita-pravara ToDaramalajI dvArA likhita gommaTasAra kI pIThikA 'samyagjJAna candrikA' kA viziSTa aMza prAraMbha meM diyA gayA hai| aMta meM caudaha guNasthAnoM kA kramaza: svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| guNasthAnoM ke svarUpa ke sAtha pratyeka guNasthAna saMbaMdhI anya aura Avazyaka jAnakArI aneka graMthoM se saMkalita kI gayI hai| - bra. yazapAlajI cAroM anuyogoM ke saMtulita adhyetA evaM vairAgya-rasa se bhIge hRdayavAle AtmArthI vidvAn haiN| ToDaramala smAraka bhavana meM saMcAlita hone vAlI pratyeka gatividhi meM ApakA sakriya yogadAna rahatA hai| TrasTa ke anurodha se Apa bArambAra pravacanArtha bhI jAte rahate haiN| Apane gommaTasAra jIvakANDa kI ToDaramalajI racita (samyagjJAna- candrikA) TIkA kA sampAdana kA kArya atyanta zrama evaM ekAgratApUrvaka kiyA hai tathA isa saMpAdana kArya se prApta anubhava kA bharapUra upayoga karate hue prastuta kRti kA saMkalana evaM sampAdana kiyA hai; ataH TrasTa ApakA hArdika AbhArI hai| isa pustaka kI prakAzana vyavasthA meM sAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga ke prabhArI zrI akhila baMsala kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai evaM isa pustaka kA kaMpojiMga kA kArya zrI kailAzacandajI zarmA ne kiyA hai, ataH ve donoM badhAI ke pAtra haiN| pustaka Apa sabhI AtmArthiyoM ko kalyANakArI ho hra isI bhAvanA ke saath| hna DaoN. hukamacanda bhArilla mahAmaMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ manogata paNDita ToDaramala smAraka TrasTa kI ora se prativarSa Ayojita paMdraha divasIya AdhyAtmika zikSaNa zivira ke avasara para 'guNasthAna' viSaya para kakSA lene kA saubhAgya mujhe milatA rahA hai| sAtha hI indaura, pir3AvA, bhopAla, sAgara, devalAlI, selU Adi aneka sthAnoM para bhI isa viSaya kI kakSAe~ maiMne lI haiN| ina kakSAoM meM abhyAsiyoM ke sAmane isa kliSTa viSaya ko samajhane ke lie jo kaThinAiyA~ AtI thIM, unheM dUra karane ke lie hI isa kRti ko taiyAra karane kA mAnasa bnaa| guNasthAna-pravezikA meM tIna adhyAya haiN| pahale adhyAya meM paNDita ToDaramajI dvArA likhita gommaTasAra kI TIkA 'samyagjJAna-candrikA' kI pIThikA hai| dUsare adhyAya meM guNasthAna prakaraNa aura karaNAnuyoga ko samajhane meM upayogI mahattvapUrNa praznottara haiM aura tIsare adhyAya meM caudaha guNasthAnoM kA saMkSipta kintu spaSTa vivecana hai| pIThikA hra isa pravezikA kA mUla uddezya guNasthAnoM kA paricaya karAnA hI hai; kintu guNasthAnoM ke adhyayana kI preraNA pradAna karane ke lie yaha pIThikA prAraMbha meM hI dI gayI hai| maiMne pahale socA thA ki svAdhyAyapremI bandhuoM ko cAroM anuyogoM ke tulanAtmaka adhyayana kI dRSTi pradAna karane ke lie kucha likhU aura puSTi meM paNDita ToDaramalajI ko prastuta kruuN| isake lie thor3A-bahuta likhane kA prayAsa bhI kiyA, lekina saMtoSa nahIM huaa| anta meM paNDita ToDaramalajI kI pIThikA kA yaha viziSTa aMza samagra rUpa meM denA hI ucita pratIta huA; kyoMki paNDitajI aneka sadiyoM se samasta digaMbara jaina samAja ke vizeSa zraddhA pAtra haiN| yaha pIThikA cAroM anuyogoM ke adhyayana kI yathArtha dRSTi pradAna karane kA mahAna pavitra kArya karatI hai| mahattvapUrNa praznottarahU pIThikA ko paDhane ke pazcAt karaNAnuyoga ke adhyayana kI preraNA prApta honA svAbhAvika hai| anya tIna anuyogoM ke lie baddhi ke zrama kI khAsa AvazyakatA nahIM hai; lekina karaNAnuyoga ke adhyayayana hetu vizeSa buddhi aura zrama bhI Avazyaka hai| isIlie paNDitajI ne pIThikA meM karaNAnuyoga ke pakSapAtI kA nirAkaraNa nahIM kiyA hai; kyoMki isa anuyoga ke pakSapAtI milanA prAya: durlabha haiN| guNasthAna ke adhyayana meM suvidhA hetu karaNAnuyoga ke kucha viziSTa pAribhASika zabdoM kA jJAna honA Avazyaka hai| ata: inakA yahA~ praznottaroM ke mAdhyama se jJAna karAyA gayA hai| jo unakA adhyayana kara inheM yAda rakheMge, ve hI guNasthAna prakaraNa ko saralatA se samajha sakeMge aura unheM kevalI bhagavAna, unakA kevalajJAna tathA unakI vANI - jinavANI kI mahimA Aye binA nahIM rhegii| 'gommaTasAra karmakANDa' mUla grantha tathA usakA hindI anuvAda, 'tattvArtha-sUtra', paNDita gopAladAsajI baraiyA kRta 'jainasiddhAnta-pravezikA', paNDita kailAzacandajI zAstrI banArasa dvArA likhita 'karaNAnuyoga pravezikA' Adi granthoM se ye mahattvapUrNa praznottara saMkalita kiye gaye haiM, usameM apane mana se kucha bhI nahIM likhA hai| guNasthAna prakaraNa ha praznottaroM kA acchI taraha se adhyayana karane ke pazcAt guNasthAna kA prakaraNa nizcita hI saralatA se samajha meM aayegaa| phira bhI yadi kisI kI zikAyata banI rahatI hai, to mahattvapUrNa praznottara ke adhyayana kA anurodha hai, praznottara ke adhyayana se nizcita hI unakI zikAyata dUra ho jaayegii| pratyeka guNasthAna ke samagra vizeSa jJAna hetu paribhASA, zabdArtha, samyaktva, cAritra, kAla, gamanAgamana, vizeSatA hU ina binduoM ke dvArA pratyeka guNasthAna kA saMkSipta tathApi sampUrNa vivecana kiyA gayA hai| gamanAgamana, kAla ityAdi viSayaka kathana AjJA-pradhAna, tarka-agocara haiM: kyoMki karaNAnuyoga ko ahetuvAda Agama kahA hai| ataH isa saMbaMdha meM koI zaMkA ho, to pAThakoM se mUlagranthoM ke kramazaH adhyayana kA anurodha hai| isa prakaraNa ke saMkalana meM gommaTasAra jIvakANDa kA upayoga to kiyA hI hai. kyoMki usI ko par3hAne kA mUla uddezya rahA hai| sAtha hI guNasthAna darpaNa, dhavalA pustakoM kA bhI upayoga kiyA gayA hai| AzA hai ki yaha saMvardhita-saMzodhita guNasthAna-pravezikA pAThakoM ko upayogI siddha hogii| yadi jijJAsuoM ko karaNAnuyoga meM praveza hetu yaha saMkalana sahAyaka siddha huA to maiM apanA zrama sArthaka smjhNgaa| hra bra. yazapAla jaina ema.e.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-pravezikA punaH kyoM? zrI ToDaramala smAraka meM prativarSa agasta evaM akTUbara mAha meM laganevAle ziviroM ke zivirArthiyoM ko yaha bhalIbhA~ti jAnakArI meM hai ki ziviroM meM dopahara ko guNasthAnapravezikA kI kakSA lagatI hai| guNasthAna-pravezikA cAra saMskaraNa ke rUpa meM abhI taka bAraha hajAra 500 kI saMkhyA meM samAja meM paha~ca cukI haiN| tadanantara gaNasthAna-pravezikA kA thor3A vistAra huA aura vaha guNasthAna-vivecana meM parivartita ho gyii| jaba gaNasthAnavivecana bhI 7 saMskaraNoM ke rUpa meM abhI taka 17 hajAra kI saMkhyA meM chapa cukI hai| taba phira se guNasthAna-pravezikA kyoM chapa rahI hai ? aisA prazna mana meM utpanna honA svAbhAvika hai| guNasthAna-vivecana zrI ToDaramala di. jaina siddhAnta mahAvidyAlaya ke zAstrI prathama varSa ke korsa meM aneka varSoM se varSa bhara paDhAyA jAtA hai| zAstrI bananevAloM ke lie yaha viSaya anivArya ho gayA hai; yaha ucita bhI hai| ToDaramala smAraka TrasTa dvArA 2007 meM mukta vidyApITha kA kArya prArambha huaa| isakI mukhyarUpa se jimmedArI zrI pIyUSajI zAstrI dekhate haiN| isa mukta vidyApITha kA zAstrI kA korsa tIna varSa kA hai| zAstrI prathama varSa meM guNasthAna kA adhyayana karAne kA nirNaya huaa| mukta vidyApITha ke zAstrI prathama varSa ke korsa meM gaNasthAna-vivecana kA viSaya kaThina pratIta huaa| isalie mukta vidyApITha ke vidyArthiyoM ke adhyayana meM anukUlatA rahe hna isI bhAvanA se guNasthAna-pravezikA kI AvazyakatA lagI / isalie hI phira se guNasthAna-pravezikA kA prakAzana ho rahA hai| mukta vidyApITha kA paricaya svataMtrarUpa se diyA jA rahA hai| aba cauthI bAra prakAzita guNasthAna-pravezikA ko hI saMzodhita-saMvardhita karake puna: pA~cavIM bAra prakAzita hote hue jAnakara hameM hArdika AnaMda ho rahA hai| isa saMskaraNa meM cauthe saMskaraNa kI apekSA mahattvapUrNa praznottara vibhAga meM kucha praznottara baDhA die haiN| sAtha hI sAtha guNasthAna adhyAya meM bhI guNasthAna-vivecana se mahattvapUrNa vibhAga jor3A hai evaM jo viSaya adhika mahattvapUrNa nahIM thA, use haTA diyA gayA hai| hameM vizvAsa hai ki mumukSu samAja evaM mukta vidyApITha ke vidyArthI bhI isa kRti kA lAbha lete hue apane jJAna meM nirmalatA lA sakeMge tathA mokSamArga kI prApti meM bhI yaha kRti anukUla siddha hogI hra aisI AzA hai| hra bra. yazapAla jaina ema.e. zrI vItarAga-vijJAna vidyApITha parIkSA borDa dvArA saMcAlita zrI ToDaramala jaina makta vidyApITha __paricaya vyaktitva vikAsa meM AdhyAtmika zikSA kI bhUmikA mahatvapUrNa hotI hai| zrI ToDaramala digambara jaina siddhAnta mahAvidyAlaya AdhyAtmika zikSA ko samarpita eka anUThA saMsthAna hai| samAja ke vibhinna vargoM ke sadasya isa mahAvidyAlaya meM saMcAlita zikSA kA lAbha lenA cAhate haiM; kintu ve aneka vivazatAoM ke kAraNa niyamita chAtra ke rUpa meM adhyayana nahIM kara pAte hai| ataH kSetra va kAla kI bAdhA ko dUra kara jaina tattvajJAna ko AdhikArika rUpa se jana-jana taka pahu~cAne ke lie mukta vizvavidyAlayoM kI tarja para zrI ToDaramala jaina mukta vidyApITha kI sthApanA kI gaI hai| vizvavidyAlayoM meM nirdhArita jainadarzana viSaya sahita zAstrI kI zikSA prApta karane hetu laukika zikSA ke antargata saMskRta aura kalA saMkAya ke pAraMparika viSayoM kA adhyayana karanA bhI anivArya hotA hai, ataH jijJAsa hone para bhI khAsakara mahilA varga vyavasthA ke abhAva meM isaprakAra ke adhyayana se vaMcita raha jAtA hai| yaha mukta vidyApITha isI AvazyakatA kI pUrti ke lie samarpita hai| yaha mukta vidyApITha saMsthA saMskRta Adi kI anivAryatA ke binA kisI bhI jAti, umra, varga ke lie jainatattva vidyA ke pracAraprasAra hetu kaTibaddha hai| isa vidyApITha dvArA jainadharma ke sampUrNa adhyayana ko dhyAna meM rakhate hue dvivarSIya vizArada evaM usake pazcAt trivarSIya siddhAnta vizArada isaprakAra 2 pAThyakramoM kA saMcAlana kiyA jA rahA hai| 2007 se prAraMbha isa mukta vidyApITha meM abhI deza-videza ke kula 1625 vidyArthI nAmAMkita ho cuke haiM, jinameM se 370 chAtroM ne dvivarSIya vizArada parIkSA uttIrNa kara lI hai evaM 259 chAtra adhyayanarata haiN| trivarSIya siddhAnta vizArada ke abhI taka kula 42 vidyArthI uttIrNa ho cuke haiM evaM 383 chAtra adhyayanarata haiN| isaprakAra aba Apa ghara baiThe hI mukta vidyApITha ke aMtargata jainadharma kA vyavasthita adhyayana kara sakate haiN| mukta vidyApITha kI vistRta jAnakArI aura praveza phArma ma~gAne hetu saMparka kareMhna zrI ToDaramala jaina mukta vidyApITha zrI ToDaramala smAraka bhavana e-4, bApUnagara, jayapura-15
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya pahalA samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA ___ (dohA) zAstrAbhyAsa se lAbha 1. jJAna se hI samyagdarzana utpanna hotA hai| 2. jJAna se hI kaSAyoM kA abhAva ho jAtA hai| 3. jJAnAbhyAsa se mAyA, mithyAtva, nidAna hU ina tIna zalyoM kA nAza hotA hai| 4. jJAna ke abhyAsa se hI mana sthira hotA hai| 5. jJAna se hI aneka prakAra ke duHkhadAyaka vikalpa naSTa ho jAte haiN| 6. jJAnAbhyAsa se hI dharmadhyAna va zukladhyAna meM acala hokara baiThA jAtA hai| 7. jJAnAbhyAsa se hI jIva vrata-saMyama se calAyamAna nahIM hote| 8. jJAna se hI jinendra kA zAsana pravartatA hai| azubha karmoM kA nAza hotA hai| 9. jJAna se hI jinadharma kI prabhAvanA hotI hai| 10, jJAna ke abhyAsa se hI logoM ke hRdaya meM pUrva kA saMcita kara rakhA huA pAparUpa karma kA RNa naSTa ho jAtA hai| 11. ajJAnI jisa karma ko ghora tapa karake koTi parva varSoM meM khipAtA hai. usa karma ko jJAnI aMtarmuhUrta meM hI khipA detA hai| 12. jJAna ke prabhAva se hI jIva samasta viSayoM kI vAJchA se rahita hokara saMtoSa dhAraNa karate haiN| 13. jJAnAbhyAsa/zAstrAbhyAsa se hI uttama kSamAdi guNa pragaTa hote haiN| 14. jJAna se hI bhakSya-abhakSya kA, yogya-ayogya kA, tyAgane-grahaNa karane yogya kA vicAra hotA hai| 15. jJAna se hI paramArtha aura vyavahAra donoM vyakta hote haiN| 16. jJAna ke samAna koI dhana nahIM hai aura jJAnadAna samAna koI anya dAna nahIM hai| 17. jJAna hI duHkhita jIva ko sadA zaraNa arthAt AdhAra hai| 18. jJAna hI svadeza meM evaM paradeza meM sadA Adara karAne vAlA parama dhana hai| 19. jJAna dhana ko koI cora curA nahIM sakatA, lUTane vAlA lUTa nahIM sakatA, khoMsanevAlA khoMsa nahIM sktaa| 20. jJAna kisI ko dene se ghaTatA nahIM hai, jo jJAna-dAna detA hai| usakA jJAna nirantara bar3hatA hI jAtA hai| 22. jJAna se hI mokSa pragaTa hotA hai| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra : abhIkSNa jJAnopayoga bhAvanA) vandauM jJAnAnanda-kara, nemicanda gunnkNd| mAdhava-vandita vimala pada, puNya payonidhi nNd||1|| doSa dahana guna gahana ghana, ari kari hari arhNt| svAnubhUti-ramanI-ramana, jaga-nAyaka jayavaMta ||2|| siddha zuddha sAdhita sahaja, svarasa sudhArasa dhAra| samayasAra ziva sarvagata, namata hoU sukhakAra ||3|| jainI bAnI vividha vidhi, varanata vizva prmaan| syAtpada mudrita ahitahara, karahu sakala kalyAna ||4|| maiM namo nagana jaina jana, jJAna-dhyAna dhana lIna | maina mAna bina dAna dhana, ena hIna tana chIna ||5|| iha vidhi maMgala karana teM, saba vidhi maMgala hot| hota udaMgala dUri saba, tama jyoM bhAnu udyota ||6|| aba maMgalAcaraNa karake zrImad gommaTasAra, jisakA apara nAma paMcasaMgraha grantha, usakI dezabhASAmaya TIkA karane kA udyama karatA huuN| yaha granthasamudra to aisA hai, jisameM sAtizaya buddhi-bala yukta jIvoM kA bhI praveza honA durlabha hai aura maiM maMdabuddhi (isa grantha kA) artha prakAzanerUpa isakI TIkA karane kA vicAra kara rahA huuN|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA guNasthAna-pravezikA yaha vicAra to aisA huA, jaise koI apane mukha se jinendradeva ke sarva guNoM kA varNana karanA cAhe, kintu vaha kaise bane ? 1. prazna : nahIM banatA hai to udyama kyoM kara rahe ho ? uttara : jaise jinendradeva ke sarva guNoM kA varNana karane kI sAmarthya nahIM hai; phira bhI bhakta puruSa bhakti ke vaza hokara apanI buddhi ke anusAra guNavarNana karatA hai; usIprakAra isa grantha ke sampUrNa artha kA prakAzana karane kI sAmarthya na hone para bhI anurAga ke vaza maiM apanI buddhi-anusAra (guNa) artha kA prakAzana kruuNgaa| 2. prazna : yadi anurAga hai, to apanI buddhi anusAra granthAbhyAsa karo; kintu maMdabuddhivAloM ko to TIkA karane kA adhikArI honA ucita nahIM hai? uttara : jaise kisI pAThazAlA meM bahuta bAlaka par3hate haiM, unameM koI bAlaka vizeSa jJAna rahita hai; phira bhI anya bAlakoM se adhika par3hA hai, to vaha apane se alpa par3hanevAle bAlakoM ko apane samAna jJAna hone ke liye kucha likha dene Adi ke kArya kA adhikArI hotA hai| usIprakAra mujhe vizeSa jJAna nahIM hai; phira bhI kAladoSa se mujha se bhI maMda buddhivAle haiM aura hoMge hI, unhIM ke liye mujha samAna isa grantha kA jJAna hone ke liye TIkA karane kA adhikArI huA huuN| 3. prazna : yaha kArya karanA hai tU aisA to Apane vicAra kiyA; kintu jisaprakAra choTA manuSya bar3A kArya karane kA vicAra kare, to vahA~ para usa kArya meM galatI hotI hI hai aura vahA~ vaha hAsya kA sthAna bana jAtA hai| usIprakAra Apa bhI maMdabuddhivAle hokara isa grantha kI TIkA karane kA vicAra kara rahe haiM, to galatI hogI hI aura vahA~ hAsya kA sthAna bana jaayeNge| uttara : yaha bAta satya hai ki maiM maMdabuddhi hone para bhI aise mahAn grantha kI TIkA karane kA vicAra kara rahA huuN| vahA~ bhUla to ho sakatI hai; kintu sajjana hAsya nahIM kreNge| jisaprakAra dUsare bAlakoM se adhika par3hA huA bAlaka kahIM bhUla kare, taba bar3e jana aisA vicAra karate haiM ki bAlaka hai bhUla kare hI kare; kintu anya bAlakoM se bhalA hai, isaprakAra vicAra kara ve hAsya nahIM kreNge| ___ usIprakAra maiM yahA~ kahIM bhUla jAU~ to vahA~ sajjana puruSa aisA vicAra kareMge ki vaha maMdabuddhi thA, so bhUle hI bhUle; kintu kitane hI atimaMdabuddhivAloM se to bhalA hI hai ha aisA vicAra kara hAsya nahIM kreNge| 4. prazna : sajjana to hAsya nahIM kareMge; kintu durjana to kareMge hI ? uttara : duSTa to aise hI hote haiM, jinake hRdaya meM dUsaroM ke nirdoSa/bhale guNa bhI viparItarUpa hI bhAsate haiM; kintu unake bhaya se jisameM apanA hita ho, aise kArya ko kauna nahIM karegA ? 5. prazna : pUrva grantha to haiM hI, unhIM kA abhyAsa karane-karAne se hI hita hotA hai; maMdabuddhi se grantha kI TIkA karane kI mahaMtatA kyoM pragaTa karate ho? uttara : grantha kA abhyAsa karane se grantha kI TIkA racanA karane meM upayoga vizeSa laga jAtA hai, artha bhI vizeSa pratibhAsa meM AtA hai| anya jIvoM ko granthAbhyAsa karAne kA saMyoga honA durlabha hai aura saMyoga hone para bhI kisI jIva ko hI abhyAsa hotA hai| grantha kI TIkA banane se to paramparAgata aneka jIvoM ko artha kA jJAna hogaa| isaliye apanA aura anya jIvoM kA vizeSa hita hone ke liye TIkA karate haiM; mahaMtatA kA to kucha prayojana hI nahIM hai| 6. prazna : yaha satya hai ki isa kArya meM vizeSa hita hotA hai; kintu buddhi kI maMdatA se kahIM bhUla se anyathA artha likhA jAya, to vahA~ mahApApa kI utpatti hone se ahita bhI hogA ? uttara : yathArtha sarva padArthoM ke jJAtA to kevalI bhagavAna haiM, dUsaroM ko jJAnAvaraNa ke kSayopazama ke anusAra jJAna hai, unako koI artha anyathA bhI pratibhAse; kintu jinadeva kA aisA upadeza hai hra "kudeva, kuguru, kuzAstroM ke vacana kI pratIti se va haTha se va krodha,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 guNasthAna-pravezikA mAna, mAyA, lobha se va hAsya-bhayAdika se yadi anyathA zraddhA kare va upadeza de, to vaha mahApApI hai tathA vizeSa jJAnavAna garu ke nimitta binA va apane vizeSa kSayopazama binA koI sUkSma artha anyathA pratibhAsita ho aura vaha aisA jAne ki jinadeva kA upadeza aisA hI hai ha aisA jAnakara koI sUkSma artha kI zraddhA kare va upadeza de, to usako mahat pApa nahIM hotaa| vahI isa gommaTasAra jIvakANDa grantha meM bhI AcAryazrI nemicandra ne kahA hai hra sammAiTThI jIvo, uvai8 pavayaNaM tu saddahadi / saddahadi asabbhAvaM, ajANamANo guruNiyogA / / 27 / / 7. prazna : Apane vizeSa jJAnI se grantha kA yathArtha sarva artha kA nirNaya karake TIkA karane kA prArambha kyoM nahIM kiyA ? uttara : kAladoSa se kevalI-zrutakevalI kA to yahA~ abhAva hI hai aura vizeSa jJAnI bhI virale hI milate haiN| jo koI haiM, ve to dUra kSetra meM haiM, unakA saMyoga durlabha hai aura Ayu, buddhi, bala, parAkrama Adi tuccha raha gaye haiN| isaliye jitanA ho sakA, utane artha kA nirNaya kiyA; avazeSa jaise haiM, taise pramANa haiN| 8. prazna : Apane kahA vaha satya hai; kintu isa grantha meM jo bhUla hogI, usake zuddha hone kA kyA kucha upAya bhI hai ? uttara : eka upAya yaha karate haiM hna jJAnI puruSoM kA pratyakSa to saMyoga nahIM hai; isaliye unako parokSa hI aisI vinatI karatA hU~ ki "maiM mandabuddhi hU~, vizeSa jJAna rahita hU~, avivekI hU~; zabda, nyAya, gaNita, dhArmika Adi granthoM kA vizeSa abhyAsa mujhe nahIM hai; ata: maiM zaktihIna hU~; phira bhI dharmAnurAga ke vaza hokara TIkA karane kA vicAra kiyA hai; usameM jahA~kahIM bhUla ho jAya, anyathA artha ho jAya, vahA~ mere Upara kSamA karake usa anyathA artha ko dUra karake yathArtha artha likhnaa| isaprakAra vinatI karake jo bhUla hogI, usake zuddha hone kA upAya kiyA hai| 9. prazna : Apane TIkA karane kA vicAra kiyA, yaha to acchA samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA kiyA hai; kintu aise mahAn grantha kI TIkA saMskRta meM hI cAhiye, bhASA meM to usakI gambhIratA bhAsita nahIM hogii| ___uttara : isa grantha kI 'jIvatattvapradIpikA' nAmaka saMskRta TIkA to pUrva meM hai hI; kintu vahA~ saMskRta, gaNita, AmnAya Adi ke jJAna rahita jo mandabuddhi haiM, unakA praveza nahIM hotA hai| yahA~ kAla-doSa se buddhi Adi ke tuccha hone se saMskRtAdi ke jJAnarahita jIva bahuta haiM, unhIM ko isa grantha ke artha kA jJAna karAne ke liye bhASA TIkA karatA huuN| ata: jo jIva saMskRtAdi sahita vizeSa jJAnavAna haiM, ve mUla grantha va saMskRta TIkA se artha dhAraNa kreN| jo jIva saMskRtAdi vizeSa jJAnarahita haiM, ve bhASA TIkA se artha grahaNa kareM aura jo jIva saMskRtAdi jJAnasahita haiM; parantu gaNitaAmnAyAdika ke jJAna ke abhAva se mUla grantha va saMskRta TIkA meM praveza nahIM pA sakate haiM, ve isa bhASA TIkA se artha ko dhAraNa karake mUla grantha va saMskRta TIkA meM praveza kareM tathA jo bhASA TIkA se mUla grantha va saMskRta TIkA se adhika artha ho sake, usako jAnane kA anya upAya bane vaha kreN| 10. prazna : saMskRta jJAnavAloM ko bhASA abhyAsa meM adhikAra nahIM hai| uttara : saMskRta jJAnavAloM ko bhASA bAMcane se to koI doSa Ate nahIM haiM, apanA prayojana jaise siddha ho vaise hI krnaa| pUrva meM ardhamAgadhI Adi bhASAmaya mahAgrantha the| jaba jIvoM kI buddhi kI mandatA huI taba saMskRtAdi bhASAmaya grantha bne| aba jIvoM kI buddhi kI vizeSa mandatA huI, usase dezabhASAmaya grantha karane kA vicAra huaa| saMskRtAdi grantha kA artha bhI bhASA dvArA hI jIvoM ko samajhAte haiN| yahA~ bhASA dvArA hI artha likhane meM AyA to kucha doSa nahIM hai| ___ isaprakAra vicAra kara zrImad gommaTasAra dvitIya nAma paMcasaMgraha grantha kI jIvatattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkA ke anusAra 'samyagjJAnacandrikA' nAmaka yaha dezabhASAmayI TIkA karane kA nizcaya kiyA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA guNasthAna-pravezikA zrI arahantadeva, jinavANI, nirgrantha guruoM ke prasAda se tathA mUlagranthakartA zrI nemicandra Adi AcAryoM ke prasAda se yaha kArya siddha ho| aba isa zAstra ke abhyAsa meM jIvoM ko sanmukha karate haiM hra he bhavya jIva! tuma apane hita kI vAMchA karate ho, to tumako jisaprakAra hita bane usaprakAra hI isa zAstra kA abhyAsa krnaa| AtmA kA hita mokSa hai| mokSa binA anya jo hai, vaha parasaMyogajanita hai, vinAzIka hai, duHkhamaya hai aura mokSa hI nijasvabhAva hai,avinAzI hai, anaMta sukhamaya hai| isalie tumheM mokSapada kI prApti kA upAya karanA caahie| mokSa ke upAya samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra haiN| inakI prApti jIvAdika kA svarUpa jAnane se hI hotI hai; use kahatA hU~ hra jIvAdi tattvoM kA zraddhAna samyagdarzana hai| binA jAne zraddhAna kA honA AkAza ke phUla ke samAna hai| prathama jAne, phira vaisI hI pratIti karane se zraddhAna ko prApta hotA hai| isaliye jIvAdika kA jAnanA, zraddhAna hone se pUrva hI hotA hai, vahI unake zraddhAnarUpa samyagdarzana kA kAraNarUpa jaannaa| zraddhAna hone para jo jIvAdika kA jAnanA hotA hai, usIkA nAma samyagjJAna hai| zraddhAnapUrvaka jIvAdi ko jAnate hI jIva svayameva udAsIna hokara heya kA tyAga, upAdeya kA grahaNa karatA hai, taba samyakcAritra hotA hai; ajJAnapUrvaka kriyAkANDa se samyakcAritra nahIM hotA hai| isaprakAra jIvAdika ko jAnane se hI samyagdarzanAdi mokSa ke upAya kI prApti hotI hai hra aisA nizcaya karanA caahie| isa zAstra ke abhyAsa se jIvAdi kA jAnanA yathArtha hotA hai| jo saMsAra hai, vaha jIva aura karma kA sambandharUpa hai tathA vizeSa jAnane se inake sambandha kA abhAva hotA hai, vahI mokSa hai| isaliye isa zAstra meM jIva aura karma kA hI vizeSa nirUpaNa hai| athavA jIvAdika SaT dravya, sapta tattvAdika kA bhI isameM yathArtha nirUpaNa hai, ata: isa zAstra kA abhyAsa avazya karanA / aba yahA~ aneka jIva isa zAstra ke abhyAsa meM aruci hone ke kAraNa viparIta vicAra pragaTa karate haiN| unako samajhAte haiM hra aneka jIva kevala prathamAnuyoga, caraNAnuyoga, dravyAnuyoga kA hI pakSa karake isa karaNAnuyogarUpa zAstra ke abhyAsa kA niSedha karate haiN| 11. prazna : unameM se prathamAnuyoga kA pakSapAtI kahatA hai ki vartamAna meM jIvoM kI buddhi bahuta maMda hai, unako aise sUkSma vyAkhyAnarUpa zAstra meM kucha bhI samajha meM nahIM AtA; isaliye tIrthaMkarAdika kI kathA kA upadeza diyA jAya to ThIka se samajha leM aura samajhakara pApa se Darakara dharmAnurAgarUpa hoM; isaliye prathamAnuyoga kA upadeza kAryakArI hai| uttara : abhI sarva jIva to eka se nahIM haiM, hInAdhika buddhi dikha rahI hai; ata: jaisA jIva ho, vaisA upadeza denaa| athavA maMdabuddhi jIva bhI sikhAne se, abhyAsa karane se buddhimAna hote dikhAI de rahe haiN| isalie jo buddhimAna haiM, unako to yaha grantha kAryakArI hai hI aura jo mandabuddhi haiM, ve vizeSabuddhivAloM dvArA sAmAnya-vizeSarUpa guNasthAnAdika kA svarUpa sIkhakara isa zAstra ke abhyAsa meM pravartana kreN| 12. prazna : yahA~ maMdabuddhivAlA kahatA hai ki yaha gommaTasAra zAstra to gaNita samasyA kA varNana karanevAlA aneka apUrva kathana sahita hone se bahuta kaThina hai, aisA sunate Aye haiN| hama usameM kisa prakAra praveza kara sakate haiM ? uttara : bhaya na kro| isa bhASA TIkA meM gaNita Adi kA artha sugamarUpa banAkara kahA hai; ataH praveza pAnA kaThina nahIM rhaa| isa zAstra meM kathana kahIM to sAmAnya hai, kahIM vizeSa hai, kahIM sugama hai; kahIM kaThina hai| vahA~ yadi sarva abhyAsa bana sake, to acchA hI hai aura yadi na bana sake to apanI buddhi ke anusAra jitanA ho sake, utanA hI abhyAsa karo, apane upAya meM Alasya nahIM krnaa| tUne kahA hra jIva prathamAnuyoga sambandhI kathAdika sunane se pApa se Darakara dharmAnurAgarUpa hotA hai| vahA~ donoM kArya hra pApa se DaranA aura dharmAnurAgarUpa honA zithilatA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 guNasthAna- pravezikA liye hote haiN| yahA~ puNya-pApa ke kAraNa-kAryAdika vizeSa jAnane se ve donoM kArya dRr3hatA liye hote haiN| ataH isakA abhyAsa krnaa| isaprakAra prathamAnuyoga ke pakSapAtI ko isa zAstra ke abhyAsa meM sanmukha kiyaa| 13. prazna : aba caraNAnuyoga kA pakSapAtI kahatA hai ki jo isa zAstra meM kathita jIva-karma kA svarUpa hai, vaha jaisA hai, vaisA hI hai, usako jAnane se kyA siddhI hotI hai ? yadi hiMsAdika kA tyAga karake vratoM kA pAlana kiyA jAya, upavAsAdika tapa kiye jAyeM, arahantAdika kI pUjA, nAmasmaraNa Adi bhakti kI jAya, dAna diyA jAyeM, viSaya-kaSAyAdika se udAsIna honA ityAdika jo zubha kArya kiye jAyeM, to Atmahita ho; isaliye unakA prarUpaka caraNAnuyoga kA upadeza karanA cAhie / uttara : usako kahate haiM ki hna he sthUlabuddhi ! tUne vratAdi zubha kArya kahe, ve karaneyogya hI haiM; kintu ve sarva samyaktva binA aise haiM jaise aMka binA biMdI / jIvAdika kA svarUpa jAne binA samyaktva kA honA aisA hai jaise bA~jha kA putra / ataH jIvAdika kA svarUpa jAnane ke liye isa zAstra kA abhyAsa avazya karanA caahie| tathA tUne jisaprakAra vratAdika zubha kArya kahe aura unase puNyabaMdha hotA hai; aisA kahA vaha to ThIka hai, usIprakAra jIvAdika kA svarUpa jAnanerUpa jJAnAbhyAsa hai, vaha bhI sabase bar3A pradhAna zubha kArya hai| isI se sAtizaya puNyabandha hotA hai aura una vratAdika meM bhI jJAnAbhyAsa kI hI mukhyatA hai, use hI kahate haiM hra jo jIva prathama, jIvasamAsAdi vizeSa jAnakara pazcAt yathArthajJAna karake hiMsAdika kA tyAgI banakara vrata dhAraNa kare, vahI vratI hai| jIvAdika vizeSoM ko jAne binA kucha hiMsAdika ke tyAga se apane ko vratI mAne to vaha vratI nahIM hai| isaliye vrata pAlana meM bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai| tapa do prakAra kA hai hra bahiraMga tapa aura antaraMga tapa / jisase zarIra kA damana ho, vaha bahiraMga tapa hai aura jisase mana kA damana ho, vaha antaraMga tapa hai; inameM bahiraMga tapa se antaraMga tapa utkRSTa hai| upavAsAdika to bahiraMga tapa haiM, jJAnAbhyAsa antaraMga tapa hai| siddhAnta meM bhI chaha prakAra ke antaraMga tapoM meM samyagjJAnacaMdrikA pIThikA cauthA svAdhyAya nAma kA tapa kahA hai, usase utkRSTa vyutsarga aura dhyAna hI hai; isaliye tapa karane meM bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai| jIvAdi ke vizeSarUpa guNasthAnAdika kA svarUpa jAnane se hI arahaMta Adi kA svarUpa bhale prakAra pahicAnA jAtA hai tathA apanI avasthA pahicAnI jAtI hai; aisI pahicAna hone para jo antaraMga meM tIvra bhakti pragaTa hotI hai, vahI bahuta kAryakArI hai aura jo kula kramAdika se bhakti hotI hai, vaha kiMcit mAtra hI phala detI hai| isalie bhakti meM bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai| dAna cAra prakAra kA hai| unameM AhAradAna, auSadhidAna, abhayadAna to tAtkAlika kSudhA ke duHkha ko yA roga ke duHkha ko yA maraNAdika bhaya ke duHkha ko hI dUra karate haiM; kintu jo jJAnadAna hai, vaha ananta bhava se cale A rahe duHkha ko dUra karane meM kAraNa hai| tIrthaMkara kevalI, AcAryAdika ke bhI jJAnadAna kI pravRtti mukhya hai| ataH jJAnadAna utkRSTa hai / isaliye jisake jJAnAbhyAsa ho to vaha apanA bhalA kara letA hai aura anya jIvoM ko bhI jJAnadAna detA hai| jJAnAbhyAsa ke binA jJAnadAna denA kaise ho sakatA hai ? isaliye dAna meM bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai| jaise janma se hI koI puruSa ThagoM ke ghara pahu~ca jAya, vahA~ vaha ThagoM ko apanA mAnatA hai| kadAcit koI puruSa kisI nimitta se apane kula kA aura ThagoM kA yathArtha jJAna karane se ThagoM se antaraMga meM udAsIna ho jAtA hai| unako para jAnakara sambandha chur3AnA cAhatA hai| bAhara meM jaisA nimitta hai vaisA pravartana karatA hai aura koI puruSa una ThagoM ko apanA hI jAnatA hai; kisI kAraNa se ThagoM se anurAga karatA hai aura koI ThagoM se lar3akara udAsIna hotA hai, AhArAdika kA tyAga kara detA hai| vaise hI anAdi se saba jIva saMsAra ko prApta haiM, vahA~ karmoM ko apanA mAnate haiN| unameM se koI jIva kisI nimitta se jIva aura karma kA yathArtha jJAna karake karmoM se udAsIna hokara unako para jAnane lagA, unase sambandha chur3AnA cAhatA hai| bAhara meM jaisA nimitta hai, vaisI pravRtti karatA hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-pravezikA isaprakAra jo jJAnAbhyAsa ke dvArA udAsInatA hotI hai, vahI kAryakArI hai| koI jIva una karmoM ko apanA jAnatA hai aura kisI kAraNa se koI zubha karmoM se anurAgarUpa pravRtti karatA hai, koI azubha karma ko duHkha kA kAraNa jAnakara udAsIna hokara viSayAdika kA tyAgI hotA hai| isaprakAra jJAna ke binA jo udAsInatA hotI hai, vaha puNya-phala kI dAtA hai, mokSakArya ko nahIM sAdhatI hai| isaliye udAsInatA meM bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai| isIprakAra anya bhI zubha kAryoM meM jJAnAbhyAsa ko hI pradhAna jAnanA / dekho ! mahAmuniyoM ke bhI dhyAna aura adhyayana hra do hI kArya mukhya haiN| isaliye isa zAstra ke adhyayana dvArA jIva tathA karma kA svarUpa jAnakara svarUpa kA dhyAna krnaa| 14. prazna : yahA~ koI tarka kare ki koI jIva zAstra kA adhyayana to bahuta karatA hai aura viSayAdika kA tyAgI nahIM hotA, to usake zAstra kA adhyayana kAryakArI hai yA nahIM ? yadi hai, to mahanta puruSa kyoM viSayAdika tajeM ? aura yadi nahIM tajeM to jJAnAbhyAsa kI mahimA kahA~ rahI ? uttara : zAstrAbhyAsI do prakAra ke haiM, eka lobhArthI aura eka dhrmaarthii| vahA~ jo jIva antaraMga anurAga ke binA khyAti, pUjA, lAbhAdika ke prayojana se zAstrAbhyAsa kare, vaha lobhArthI hai; vaha viSayAdika kA tyAga nahIM krtaa| athavA khyAti, pUjA, lAbhAdika ke artha viSayAdika kA tyAga bhI karatA hai; phira bhI usakA zAstrAbhyAsa kAryakArI nahIM hai| jo jIva antaraMga anurAga se Atmahita ke artha zAstrAbhyAsa karatA hai, vaha dharmArthI hai| prathama to jainazAstra hI aise haiM ki jo unakA dharmArthI hokara abhyAsa karatA hai, vaha viSayAdika kA tyAga karatA hI karatA hai; usakA to jJAnAbhyAsa kAryakArI hai hii| kadAcit pUrva karmodaya kI prabalatA se nyAyarUpa viSayAdika kA tyAga na ho sake, to bhI usake samyagdarzana-jJAna hone ke kAraNa jJAnAbhyAsa samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA kAryakArI hotA hai; jisaprakAra asaMyata guNasthAna meM viSayAdika ke tyAga binA bhI mokSamArgapanA hotA hai| 15. prazna : jo dharmArthI hokara jainazAstroM kA abhyAsa karatA hai, usake viSayAdika kA tyAga na ho sake, aisA to nahIM banatA; kyoMki viSayAdika kA sevana pariNAmoM se hotA hai aura pariNAma svAdhIna hote haiN| ___uttara : pariNAma do prakAra ke haiM hra eka buddhipUrvaka, eka abuddhipuurvk| vahA~ jo pariNAma apane abhiprAya ke anusAra hoM, ve buddhipUrvaka aura jo pariNAma daiva (karma) nimitta se apane abhiprAya se anyathA (viruddha) hoM, ve abuddhipuurvk| jisaprakAra sAmAyika karate samaya dharmAtmA kA abhiprAya to aisA hotA hai ki maiM apane pariNAma zubharUpa rakhU, vahA~ jo zubha pariNAma hI hoM, ve to buddhipUrvaka haiM aura yadi karmodaya se svayameva azubha pariNAma hoM, ve abuddhipUrvaka jaannaa| usIprakAra dharmArthI hokara jo jainazAstroM kA abhyAsa karatA hai, usakA abhiprAya to viSayAdika ke tyAgarUpa vItarAgabhAva kI prApti kA hI hotA hai| vahA~ para vItarAgabhAva hotA hai, vaha buddhipUrvaka hai aura cAritramoha ke udaya se (udaya ke vaza hone para) sarAgabhAva hotA hai, vaha abuddhipUrvaka hai| ataH svavaza binA (paravaza) jo sarAgabhAva hote haiM, unase usakI viSayAdika kI pravRtti dikha rahI hai; kyoMki bAhyapravRtti kA kAraNa pariNAma hai| 16. prazna : yadi isIprakAra hai, to hama bhI viSayAdika kA sevana kareMge aura kaheMge ha hamAre udayAdhIna kArya hote haiN| uttara : re mUrkha ! kahane se to kucha hotA nahIM, siddhi to abhiprAya ke anusAra hotI hai| isalie jainazAstroM ke abhyAsa ke dvArA apane abhiprAya ko samyakpa krnaa| antaraMga meM viSayAdika sevana kA abhiprAya ho, to dharmArthI nAma nahIM paataa| isaprakAra caraNAnuyoga ke pakSapAtI ko isa zAstra ke abhyAsa meM sanmukha kiyaa|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna- pravezikA 17. prazna : aba dravyAnuyoga kA pakSapAtI kahatA hai ki isa zAstra meM jIva ke guNasthAnAdirUpa vizeSa aura karmoM ke vizeSa (bheda) kA varNana kiyA hai; kintu unako jAnane se to aneka vikalpa-taraMga utpanna hote haiM aura kucha siddhi nahIM hai| isalie apane zuddhasvarUpa ko anubhavanA athavA sva-para kA bhedavijJAna karanA, itanA hI kAryakArI hai| athavA inake upadezaka jo adhyAtma zAstra haiM, unhIM kA abhyAsa karanA yogya hai| uttara : he sUkSmAbhAsa buddhi ! tUne kahA vaha satya hai; kintu apanI avasthA dekhanA / yadi svarUpAnubhava meM tathA bhedavijJAna meM upayoga nirantara rahatA hai, to anya vikalpa kyoM karanA ? vahA~ hI svarUpAnanda sudhArasa kA svAdI hokara santuSTa honA; kintu nicalI avasthA meM vahA~ nirantara upayoga rahatA hI nahIM, upayoga aneka avalambanoM ko cAhatA hai| ataH jisa kAla vahA~ upayoga na lage, taba guNasthAnAdi vizeSa jAnane kA abhyAsa karanA / tathA tUne kahA ki adhyAtma zAstroM kA hI abhyAsa karanA, so yogya hI hai; kintu vahA~ bhedavijJAna karane ke lie sva-para kA sAmAnyapane svarUpa nirUpaNa hai aura vizeSa jJAna binA sAmAnya jAnanA spaSTa nahIM hotaa| isalie jIva aura karmoM ke vizeSa acchI taraha jAnane se hI sva-para kA jAnanA spaSTa hotA hai| usa vizeSa jAnane ke liye isa zAstra kA abhyAsa karanA; kyoMki sAmAnyazAstra se vizeSazAstra nizcaya se balavAna hotA hai, vahI kahA hai hna sAmAnya zAstrato nUnaM vizeSo balavAna bhavet / 18. prazna : adhyAtmazAstroM meM to guNasthAnAdi vizeSoM se rahita zuddhasvarUpa kA anubhava karanA upAdeya kahA hai aura yahA~ guNasthAnAdi sahita jIva kA varNana hai; isalie adhyAtmazAstra aura isa zAstra meM to viruddhatA bhAsita hotI hai, vaha kaise hai ? uttara : naya do prakAra ke haiM hna nizcayanaya aura vyavahAranaya / 20 nizcayanaya se jIva kA svarUpa guNasthAnAdi vizeSa rahita, abhedavastu mAtra hI hai aura vyavahAranaya se guNasthAnAdi vizeSa sahita aneka prakAra haiN| vahA~ jo jIva sarvotkRSTa, abheda, eka svabhAva ko anubhavate haiM, samyagjJAnacaMdrikA pIThikA 21 unako to vahA~ zuddha upadezarUpa jo zuddhanizcayanaya hai, vahI kAryakArI hai| jo svAnubhavadazA ko prApta nahIM hue haiM tathA jo svAnubhavadazA se chUTakara savikalpadazA ko prApta hue haiM hra aisA anutkRSTa jo azuddhasvabhAva, usameM sthita jIvoM ko vyavahAranaya prayojanavAna hai| vahI adhyAtmazAstra samayasAra gAthA - 12 meM kahA hai hra suddho suddhAdeso, NAdavvo paramabhAvadarasIhiM / vavahAradesidA puNa, je du aparame TThidA bhAve / / isa gAthA kI vyAkhyA ke artha ko vicAra kara dekhanA / suno ! tumhAre pariNAma svarUpAnubhava dazA meM to vartate nahIM aura vikalpa jAnakara guNasthAnAdi bhedoM kA vicAra nahIM karoge to tuma ito bhraSTa : tato bhraSTaH, hokara azubhopayoga meM hI pravartana karoge, vahA~ terA burA hI hogA / aura suno ! sAmAnyapane se to vedAnta Adi zAstrAbhAsoM meM bhI jIva kA svarUpa zuddha kahate haiM, vahA~ vizeSa ko jAne binA yathArtha - ayathArtha kA nizcaya kaise ho ? isaliye guNasthAnAdi vizeSa jAnane se jIva kI zuddha, azuddha evaM mizra avasthA kA jJAna hotA hai, taba nirNaya karake yathArtha ko aMgIkAra krnaa| aura suno ! jIva kA guNa jJAna hai, so vizeSa jAnane se AtmaguNa pragaTa hotA hai, apanA zraddhAna bhI dRr3ha hotA hai| jaise samyaktva hai, vaha kevalajJAna prApta hone para paramAvagAr3ha nAma ko prApta hotA hai, isaliye vizeSoM ko jAnanA / 19. prazna: Apane kahA vaha satya; kintu karaNAnuyoga dvArA vizeSa jAnane se bhI dravyaliMgI muni adhyAtma zraddhAna binA saMsArI hI rahate haiM aura adhyAtma kA anusaraNa karanevAle tiryaMcAdika ko alpa jJAna hone para bhI yathArtha zraddhAna se samyaktva prApta ho jAtA hai tathA tuSamASabhinna: itanA hI zraddhAna karane se zivabhUti nAmaka muni mukta hue haiN| ata: hamArI buddhi se to vizeSa vikalpoM kA sAdhana nahIM hotA / prayojanamAtra adhyAtma kA abhyAsa kreNge| uttara : dravyaliMgI jisaprakAra karaNAnuyoga dvArA vizeSa ko jAnatA hai,
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna- pravezikA usIprakAra adhyAtmazAstroM kA jJAna bhI usako hotA hai; kintu mithyAtva ke udaya se (mithyAtva vaza) ayathArtha sAdhana karatA hai, to zAstra kyA kareM? zAstroM meM to paraspara virodha hai nahIM, kaise ? use kahate haiM hra karaNAnuyoga ke zAstroM meM tathA adhyAtmazAstroM meM bhI rAgAdika bhAva, AtmA ke karma nimitta se utpanna kahe haiM; dravyaliMgI unakA svayaM kartA hokara pravartatA hai aura zarIrAzrita sarva zubhAzubha kriyA pudgalamayI kahI hai; kintu dravyaliMgI use apanI jAnakara usameM grahaNa-tyAga kI buddhi karatA hai / sarvahI zubhAzubha bhAva, Asrava-baMdha ke kAraNa kahe haiM; kintu dravyaliMgI zubhabhAvoM ko saMvara, nirjarA aura mokSa kA kAraNa mAnatA hai| zuddhabhAva ko saMvara - nirjarA aura mokSa kA kAraNa kahA hai; kintu dravyaliMgI use pahicAnatA hI nahIM aura (pragaTa) zuddhAtmasvarUpa ko mokSa kahA hai, usakA dravyaliMgI ko yathArtha jJAna hI nahIM hai| isaprakAra anyathA sAdhana kare, to usameM zAstroM kA kyA doSa hai ? 22 tUne kahA ki tiryaMcAdika ko sAmAnya zraddhAna se kAryasiddhi ho jAtI hai / tiryaMcAdika ko bhI apane kSayopazama ke anusAra vizeSa jAnanA hotA hI hai| athavA pUrva paryAyoM meM (pUrvabhava meM) vizeSa kA abhyAsa kiyA thA, usI saMskAra ke bala se (vizeSa kA jAnanA) siddha hotA hai| jisaprakAra kisI ne kahIM para gar3A huA dhana pAyA, to hama bhI usI prakAra pAveMge; aisA mAnakara sabhI ko vyApArAdika kA tyAga karanA yogya nhiiN| usIprakAra kisI ko alpa zraddhAna dvArA hI kAryasiddhi huI hai, to hama bhI isaprakAra hI kArya kI siddhI kareMge, aisA mAnakara saba hI ko vizeSa abhyAsa kA tyAga karanA ucita nahIM; kyoMki yaha rAjamArga nahIM hai| rAjamArga to yahI hai hra nAnAprakAra ke vizeSa (bheda) jAnakara tattvoM kA nirNaya hote hI kAryasiddhi hotI hai / tUne jo kahA ki merI buddhi se vikalpa sAdhana nahIM hotA; to jitanA ho sake, utanA hI abhyAsa kr| tU pApa kArya meM to pravINa hai aura isa abh meM kahatA hai 'merI buddhi nahIM hai', so yaha to pApI kA lakSaNa hai| isaprakAra dravyAnuyoga ke pakSapAtI ko isa zAstra ke abhyAsa meM sanmukha kiyaa| samyagjJAnacaMdrikA pIThikA aba anya viparIta vicAravAloM ko samajhAte haiM hna 20. prazna : zabdazAstrAdika kA pakSapAtI kahatA hai ki vyAkaraNa, nyAya, koza, chaMda, alaMkAra, kAvyAdika granthoM kA abhyAsa kiyA jAya to aneka granthoM kA svayameva jJAna hotA hai va paNDitapanA bhI pragaTa hotA hai / isa zAstra ke abhyAsa se to eka isI kA jJAna hotA hai va paNDitapanA vizeSa pragaTa nahIM hotA; ataH zabda-zAstrAdika kA abhyAsa karanA / uttara : yadi tuma, loka meM hI paNDita kahalAnA cAhate ho, to tuma una hI kA abhyAsa kiyA karo aura yadi apanA (hitarUpa) kArya karane kI cAha hai, to aise jaina granthoM kA hI abhyAsa karane yogya hai| tathA jainI to jIvAdika tattvoM ke nirUpaNa karanevAle jo jaina grantha haiM, unhIM kA abhyAsa hone para paNDita maaneNge| 21. prazna: vaha kahatA hai ki maiM jaina granthoM ke vizeSa jJAna hone ke liye vyAkaraNAdika kA abhyAsa karatA huuN| uttara : aisA hai, to bhalA hI hai; kintu itanA hai ki jisaprakAra catura kisAna apanI zakti anusAra halAdika dvArA kheta ko alpa-bahuta samhAlakara samaya para bIja bove, to use phala kI prApti hotI hai| usIprakAra tuma bhI yadi apanI zakti anusAra vyAkaraNAdika ke abhyAsa se buddhi ko alpa bahuta samhAlakara jitane kAla taka manuSya paryAya tathA indriyoM kI prabalatA ityAdika haiM, utane samaya meM tattvajJAna ke kAraNa jo zAstra haiM, unakA abhyAsa karoge, to tumheM samyaktva Adi kI prApti ho jaayegii| jisaprakAra ajJAnI kisAna halAdika se kheta ko saMvAratA-saMvAratA hI samaya khove aura samaya para bIja na bove to usako phala prApti honevAlI nahIM, vRthA hI khedakhinna hogaa| usIprakAra tU bhI yadi vyAkaraNAdika dvArA buddhi ko saMvAratA-saMvAratA hI samaya khoyegA, to samyaktvAdika kI prApti honevAlI nahIM, vRthA hI khedakhinna hogaa|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna- pravezikA isa kAla meM Ayu, buddhi Adi alpa haiM, isalie prayojanamAtra abhyA karanA; zAstroM kA to pAra hai nahIM aura suna ! kucha jIva vyAkaraNAdi ke jJAna binA bhI tattvopadezarUpa bhASA zAstroM ke dvArA va upadeza sunakara tathA sIkhane se bhI tattvajJAnI hote dekhe jAte haiN| kaI jIva kevala vyAkaraNAdika ke hI abhyAsa meM janma gaMvAte haiM aura tattvajJAnI nahIM hote haiM hra aisA bhI dekhA jAtA hai| aura suno ! vyAkaraNAdika kA abhyAsa karane se puNya utpanna nahIM hotA; kintu dharmArthI hokara unakA abhyAsa kare to kiMcit puNya hotA hai| tattvopadezaka zAstroM ke abhyAsa se sAtizaya mahAna puNya utpanna hotA hai, isalie bhalA to yaha hai ki aise tattvopadezaka zAstroM kA abhyAsa karanA caahie| isaprakAra zabda-zAstrAdika ke pakSapAtI ko isa zAstra ke sanmukha kiyaa| 24 22. prazna : artha / dhana kA pakSapAtI kahatA hai ki isa zAstra kA abhyAsa karane se kyA hotA hai ? sarva kArya dhana se banate haiN| dhana se hI prabhAvanA Adi dharma hotA hai; dhanavAna ke nikaTa aneka paNDita Akara rahate haiN| anya bhI sarva kAryoM kI siddhi hotI hai| ataH dhana paidA karane kA udyama karanA / uttara : re pApI ! dhana kucha apanA utpanna kiyA to hotA nahIM, bhAgya se hotA hai| isa granthAbhyAsa Adi dharmasAdhana se jo puNya kI utpatti hotI hai, usI kA nAma bhAgya hai| yadi dhana honA hai to zAstrAbhyAsa karane se kaise nahIM hogA? yadi nahIM honA hai to zAstrAbhyAsa nahIM karane se kaise hogA ? dhana kA honA na honA to udayAdhIna hai, zAstrAbhyAsa meM kyoM zithila hotA hai ? aura suno! dhana hai vaha to vinAzIka hai, bhaya-saMyukta hai, pApa se utpanna hotA hai va narakAdi kA kAraNa hai| jo yaha zAstrAbhyAsarUpa jJAnadhana hai, vaha avinAzI hai, bhayarahita hai, dharmarUpa hai, svarga-mokSa kA kAraNa hai| ataH mahaMta puruSa to dhanAdika ko chor3akara zAstrAbhyAsa meM hI lagate haiM aura tU pApI zAstrAbhyAsa ko chor3akara dhana paidA karane kI bar3hAI karatA hai, tU to anaMta saMsArI hai| samyagjJAnacaMdrikA pIThikA 25 tUne kahA ki prabhAvanAdika dharma bhI dhana se hote haiM; kintu vaha prabhAvanAdi dharma to kiMcit sAvadya kriyA saMyukta hai; isalie samasta sAvadya pApa rahita zAstrAbhyAsarUpa dharma hai, vaha pradhAna hai| yadi aisA na ho to gRhastha avasthA meM prabhAvanAdi dharma sAdhate the, unako chor3akara saMyamI hokara zAstrAbhyAsa meM kisalie lagate haiM ? zAstrAbhyAsa karane se prabhAvanAdi bhI vizeSa hotI hai| tUne kahA ki dhanavAna ke nikaTa paMDita bhI Akara rahate haiN| so lobhI paMDita ho aura avivekI dhanavAna ho, vahA~ to aisA hI hotA hai| zAstrAbhyAsavAloM kI to indrAdika bhI sevA karate haiM / yahA~ bhI bar3e-bar3e mahaMta puruSa dAsa hote dekhe jAte haiM; isalie zAstrAbhyAsavAloM se dhanavAnoM ko mahaMta na jAno / tUne kahA ki dhana se sarva kAryoM kI siddhi hotI hai (kintu aisA nahIM hai|) usa dhana se to isa loka saMbaMdhI kucha viSayAdika kArya isaprakAra se siddha hote haiM, jisase bahuta kAla taka narakAdika ke duHkha sahane par3ate haiM aura zAstrAbhyAsa se aise kArya siddha hote haiM ki jisase isa loka-paraloka meM aneka sukhoM kI paramparA prApta hotI hai| isalie dhana paidA karane ke vikalpa ko chor3akara zAstrAbhyAsa karanA aura aisA sarvathA na bane to saMtoSa pUrvaka dhana paidA karane kA sAdhana karake zAstrAbhyAsa meM tatpara rhnaa| isaprakAra dhana paidA karane ke pakSapAtI ko zAstrAbhyAsa sanmukha kiyaa| 23. prazna: kAma-bhogAdika kA pakSapAtI kahatA hai ki zAstrAbhyAsa karane meM sukha nahIM hai, bar3appana nahIM hai; isalie jinake dvArA yahA~ hI sukha ho, aise jo strIsevana, khAnA, pahinanA ityAdika viSaya, unakA sevana kiyA jAya athavA jisake dvArA yahA~ hI bar3appana ho, aise vivAhAdika kArya kiye jaayeN| uttara : viSayajanita jo sukha hai, vaha duHkha hI hai; kyoMki viSaya-sukha to para-nimitta se hotA hai| pahale, pIche aura tatkAla hI AkulatA sahita
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-pravezikA 27 hai aura jisake nAza hone ke aneka kAraNa milate hI haiN| AgAmI kAla meM narakAdi durgati ko prApta karAnevAlA hai| aisA hone para bhI vaha terI cAha anusAra milatA hI nahIM, pUrva puNya se hotA hai, isalie viSama hai| jaise hna khAja se pIr3ita puruSa apane aMga ko kaThora vastu se khujAte haiM; vaise hI indriyoM se pIr3ita jIva, unakI pIr3A sahI na jAya, taba kiMcit mAtra jinameM pIr3A kA pratikAra-sA bhAse, aise jo viSaya sukha, unameM jhaMpApAta karate haiM, vaha paramArtharUpa sukha hai hI nhiiN| zAstrAbhyAsa karane se jo samyagjJAna haA, usase utpanna Ananda, vaha saccA sukha hai| vaha sukha svAdhIna hai, AkulatA rahita hai, kisI ke dvArA naSTa nahIM hotA, mokSa kA kAraNa hai, isalie viSama nahIM hai| jisaprakAra yadi khAja kI pIr3A nahIM ho to sahaja hI sukhI hotA hai; usIprakAra jaba vahA~ indriyA~ pIr3A dene ke lie samartha nahIM hotI haiM, taba sahaja hI sukha ko prApta hotA hai| isalie viSaya sukha ko chor3akara zAstrAbhyAsa karanA / yadi sarvathA viSaya na chUTe to jitanA ho sake utanA chor3akara, zAstrAbhyAsa meM tatpara rhnaa| tUne vivAhAdika kArya meM bar3hAI honA kahI, vaha bar3hAI kitane dina rahegI? jisake lie mahApApAraMbha kara narakAdi meM bahuta kAla taka du:kha bhoganA hogaa| una kAryoM meM tujhase bhI adhika dhana lagAnevAle bahuta haiM; ata: vizeSa bar3hAI bhI honevAlI nahIM hai| zAstrAbhyAsa meM to aisI bar3hAI hotI hai ki jisakI sarvajana mahimA karate haiM, indrAdika bhI prazaMsA karate haiM aura paramparA se svarga-mokSa kA kAraNa hai| isalie vivAhAdika kAryoM kA vikalpa chor3akara zAstrAbhyAsa kA udyama rakhanA / sarvathA na chUTe to bahuta vikalpa nahIM karanA / isaprakAra kAma-bhogAdika ke pakSapAtI ko zAstrAbhyAsa ke sanmukha kiyaa| isaprakAra anya jIva bhI jo viparIta vicAra se isa grantha ke abhyAsa meM aruci pragaTa karate haiM, unako yathArtha vicAra karake isa zAstra ke abhyAsa meM sanmukha honA yogya hai| samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA 24. prazna : yahA~ anyamatI kahate haiM ki tumane apane hI zAstra ke abhyAsa karane ko dRr3ha kiyaa| hamAre mata meM nAnA yukti Adi sahita zAstra haiM; unakA bhI abhyAsa kyoM na karAyA jAya ? uttara : tumhAre mata ke zAstroM meM Atmahita kA upadeza nahIM hai| kahIM zrRMgAra kA, kahIM yuddha kA, kahIM kAma-sevana Adi kA, kahIM hiMsAdika ke kathana haiN| ye to binA hI upadeza sahaja meM hI ho rahe haiM; ata: inako tajane se hita hotA hai| anyamata to ulaTA unakA hI poSaNa karatA hai: isalie usase hita kaise hogA ? 25. prazna : vahA~ kahate haiM ki Izvara ne aisI lIlA kI hai, usako gAte haiM, to usase bhalA hotA hai| uttara : vahA~ kahate haiM ki yadi Izvara ko sahaja sukha nahIM hogA, taba saMsArIvat lIlA se sukhI huaa| yadi vaha sahaja sukhI hotA, to kisalie viSayAdi sevana yA yuddhAdi karatA ? kyoMki maMdabuddhi bhI binA prayojana kiMcit mAtra bhI kArya nahIM karate; isase jAnA jAtA hai ki vaha Izvara hama jaisA hI hai| usakA yaza gAne se kyA siddhi hogI ? 26. prazna : vaha phira kahatA hai ki hamAre zAstroM meM tyAga, vairAgya, ahiMsAdika kA bhI to upadeza hai| ____ uttara : vaha saba upadeza pUrvApara virodha sahita hai, kahIM viSaya poSate haiM, kahIM niSedha karate haiM; kahIM pahale vairAgya dikhAkara, pazcAt hiMsAdika kA karanA puSTa kiyA hai| vaha vAtulavacanavat pramANa kaise ho ? 27. prazna : vaha kahatA hai ki vedAnta Adi zAstroM meM to tattva kA nirUpaNa hai| uttara : unako kahate haiM hna nahIM, vaha nirUpaNa pramANa se bAdhita hai, ayathArtha hai, usakA nirAkaraNa jainadarzana ke nyAyazAstroM meM kiyA hai, vahA~ se jAnanA; isalie anyamata ke zAstroM kA abhyAsa na krnaa| isaprakAra jIvoM ko isa zAstra ke adhyayana meM sanmukha kiyaa| unako kahate haiM ......
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA guNasthAna-pravezikA "he bhavya jIvo ! zAstrAbhyAsa ke aneka aMga haiN| zabda yA artha kA bAMcanA yA sIkhanA, sikhAnA, upadeza denA, vicAranA, sunanA, prazna karanA, samAdhAna jAnanA, bArambAra carcA karanA ityAdi aneka aMga haiM, vahA~ jaise bane taise abhyAsa karanA / yadi sarva zAstroM kA abhyAsa na bane to isa zAstra meM sugama va durgama, aneka arthoM kA nirUpaNa hai: vahA~ jisakA bane usakA hI abhyAsa karanA; paraMtu abhyAsa meM AlasI nahIM honaa| dekho ! zAstrAbhyAsa kI mahimA ! jisake hone para jIva paramparA se AtmAnubhava dazA ko prApta hotA hai, jisase mokSarUpa phala prApta hotA hai| yaha to dUra hI raho, zAstrAbhyAsa se tatkAla hI itane guNa pragaTa hote haiM 1. krodhAdi kaSAyoM kI to maMdatA hotI hai| 2. paMcendriyoM ke viSayoM meM honevAlI pravRtti rukatI hai| 3. ati caMcala mana bhI ekAgra hotA hai| 4. hiMsAdi pA~ca pApa nahIM hote| 5. stoka (alpa) jJAna hone para bhI triloka ke tIna kAla saMbaMdhI carAcara padArthoM kA jAnanA hotA hai| 6. heya-upAdeya kI pahacAna hotI hai| 7. AtmajJAna sanmukha hotA hai| (jJAna Atmasanmukha hotA hai|) 8. adhika-adhika jJAna hone para Ananda utpanna hotA hai| 9. loka meM mahimA/yaza vizeSa hotA hai| 10. sAtizaya puNya kA baMdha hotA hai| itane guNa to zAstrAbhyAsa karane se tatkAla hI pragaTa hote haiM, isalie zAstrAbhyAsa avazya krnaa| 28. prazna : he bhavya ! zAstrAbhyAsa karane ke samaya kI prApti mahAdurlabha dravya apekSA se to loka meM manuSya jIva bahuta thor3e haiM, tuccha saMkhyAtamAtra hI haiM aura anya jIvoM meM nigodiyA ananta haiM, dUsare jIva asaMkhyAta haiN| kSetra apekSA se manuSyoM kA kSetra bahuta stoka (thor3A hI) ar3hAI dvIpa mAtra hai aura anya jIvoM meM ekendriyoM kA kSetra sarva loka hai; dUsaroM kA kitane hI rAjU pramANa hai| kAla apekSA se manuSya paryAya meM utkRSTa rahane kA kAla stoka hai, karmabhUmi apekSA pRthaktva koTipUrva mAtra hai aura anya paryAya meM utkRSTa rahane kA kAla hra ekendriyoM meM to asaMkhyAta pudgalaparAvartanamAtra aura anyoM meM saMkhyAta palyamAtra hai| bhAva apekSA se tIvra zubhAzubhapanese rahita aise manuSya paryAya ke kAraNarUpa pariNAma honA atidurlabha haiN| anya paryAya ke kAraNa azubharUpa vA zubharUpa pariNAma honA sulabha haiN| isaprakAra zAstrAbhyAsa kA kAraNa jo paryApta karmabhUmiyA manuSya paryAya, usakA durlabhapanA jaannaa| vahA~ uttama nivAsa, uccakula, pUrNa Ayu, indriyoM kI sAmarthya, nirogapanA, susaMgati, dharmarUpa abhiprAya, buddhi kI prabalatA ityAdi kI prApti honA uttarottara mahAdurlabha hai| yaha pratyakSa dikha rahA hai aura itanI sAmagrI mile binA granthAbhyAsa banatA nahIM hai| so tumane bhAgya se yaha avasara pAyA hai; isaliye tumako haTha se bhI tumhAre hita ke liye preraNA karate haiN| jaise ho sake vaise isa zAstra kA abhyAsa karo, anya jIvoM ko jaise bane vaise zAstrAbhyAsa karAo aura jo jIva zAstrAbhyAsa karate haiM, unakI anumodanA kro| pustaka likhavAnA vA par3hane-par3hAnevAloM kI sthiratA karanA, ityAdi zAstrAbhyAsa ke bAhyakAraNa, unakA sAdhana karanA; kyoMki unake dvArA bhI paramparA kAryasiddhi hotI hai va mahAna puNya utpanna hotA hai| isaprakAra isa zAstra ke abhyAsAdi meM jIvoM ko rucivAna kiyaa| P uttara : ekendriyAdi asaMjJI paryanta jIvoM ko to mana hI nahIM hai; nArakI vedanA se pIr3ita, tiryaMca viveka rahita, deva viSayAsakta; isalie manuSyoM ko aneka sAmagrI milane para hI zAstrAbhyAsa hotA hai| isa manuSya paryAya kI prApti hI dravya-kSetra-kAla-bhAva se mahAdurlabha hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya dUsarA mahattvapUrNa praznottara 1. prazna : karma kise kahate haiM ? uttara : jIva ke moha-rAga-dveSarUpa pariNAmoM ke nimitta se svayaM pariNamita kAryANavargaNArUpa pudgala kI viziSTa avasthA ko karma kahate haiN| 2. prazna: kArmANavargaNA kise kahate haiM ? uttara : karmarUpa pariNamita hone yogya vargaNAoM ko kArmANa vargaNA kahate haiM / 3. prazna: karma ke mUla bheda kitane haiM ? uttara : karma ke mUla bheda ATha haiM hra jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura aMtarAya / inameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya ye cAra ghAtikarma haiM tathA vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ye cAra aghAtikarma haiN| 4. prazna: jJAnAvaraNa karma kise kahate haiM ? uttara : jo karma, AtmA ke jJAnaguNa ko ghAtatA hai; use jJAnAvaraNa karma kahate haiN| isake bheda 5 haiM / 5. prazna: darzanAvaraNakarma kise kahate haiM ? uttara : jo karma, AtmA ke darzanaguNa ko ghAtatA hai; use darzanAvaraNakarma kahate haiN| isake nau bheda haiM hna cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevalIdarzanAvaraNa, nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnagRddhikarma / 6. prazna : vedanIyakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke phala meM jIva ko bAhya sukha - duHkha kI vedanA hotI hai arthAt jo karma nimittarUpa se AtmA ke avyAbAdhaguNa ko mahattvapUrNa praznottara ghAtatA hai, use vedanIyakarma kahate haiN| isake do bheda haiM hra sAtAvedanIya aura asAtAvedanIyakarma / 31 7. prazna : mohanIyakarma kise kahate haiM ? uttara : jo karma, AtmA ke samyaktva aura cAritraguNa ko ghAtatA hai; use mohanIyakarma kahate haiN| isake 28 bheda haiN| 8. prazna : Ayukarma kise kahate haiM ? uttara : jo karma, AtmA ko naraka, tiryaJca, manuSya aura deva ke zarIra meM rokakara rakhatA hai; use Ayukarma kahate haiM arthAt Ayukarma AtmA ke avagAhanaguNa ko ghAtatA hai| isake cAra bheda haiM hra narakAyu, tiryaJcAyu, manuSyAyu aura devAyu / 9. prazna : nAmakarma kise kahate haiM ? uttara : jo karma, jIva ko gati Adi aneka prakAra se pariNamAtA hai athavA zarIrAdika banAtA hai; use nAmakarma kahate haiM arthAt nAmakarma AtmA ke sUkSmatvaguNa ko ghAtatA hai| isake 93 bheda haiN| 10. prazna: gotrakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma ke udaya se ucca, nIca gotra yA kula kA vyavahAra hotA hai; use gotrakarma kahate haiN| isake 2 bheda haiN| 11. prazna: antarAyakarma kise kahate haiM ? uttara : jisa karma, ke udaya se dAna Adi meM vighna hotA hai; use antarAyakarma kahate haiN| isake 5 bheda haiN| 12. prazna : ghAtikarma kise kahate haiM ? uttara : jIva ke jJAnAdi anujIvI guNoM ke ghAta meM arthAt jJAnAdi guNoM kI paryAyoM ke vyakta na hone meM nimitta honevAle karma ko ghAtikarma kahate haiN| * yahA~ ghAti karmoM kA pariNamana do prakAra se hai hra sarvaghAti va dezaghAti / 13. prazna: sarvaghAti karma kise kahate haiM ?
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 guNasthAna- pravezikA uttara : jIva ke jJAnAdi guNoM ke arthAt paryAyoM ke pUrNata: ghAta meM nimitta honevAle karma ko sarvaghAti karma kahate haiN| 14. prazna: sarvaghAti prakRtiyA~ kauna-kaunasI aura kitanI haiM ? uttara : 1. kevalajJAnAvaraNa, 2. kevaladarzanAvaraNa, 3. nidrA, 4. nidrA-nidrA, 5. pracalA, 6. pracalApracalA, 7. styAnagRddhi, 8-11. anaMtAnubaMdhI catuSka, 12-15. apratyAkhyAnAvaraNa catuSka, 16-19. pratyAkhyAnAvaraNa catuSka, 20. mithyAtvadarzanamohanIya, 21. samyagmithyAtvadarzanamohanIya hna ye 21 prakRtiyA~ sarvaghAti haiN| 15. prazna : dezaghAti karma kise kahate haiM ? uttara : jIva ke jJAnAdi guNoM ke ekadeza arthAt aMzataH ghAta meM nimitta honevAle karma ko dezaghAti karma kahate haiN| 16. prazna : dezaghAti prakRtiyA~ kauna-kaunasI aura kitanI haiM ? uttara : 1. matijJAnAvaraNa, 2. zrutajJAnAvaraNa, 3. avadhijJAnAvaraNa, 4. mana:paryaya-jJAnAvaraNa, 5. cakSudarzanAvaraNa, 6. acakSudarzanAvaraNa, 7. avadhi-darzanAvaraNa, 8. samyaktva - prakRti, 9 - 12. saMjvalana catuSka, 13-21. hAsyAdi nau nokaSAya, 22. dAnAntarAya, 23. lAbhAntarAya, 24. bhogAntarAya, 25. upabhogAntarAya aura 26. vIryAntarAya hna ye 26 prakRtiyA~ dezaghAti haiM / 17. prazna : aghAtikarma kise kahate haiM ? uttara : jo karma, jIva ke jJAna Adi anujIvI guNoM ko nahIM ghAtate, use aghAtikarma kahate haiN| 18. prazna : moha kise kahate haiM ? uttara : paradravyoM meM jIva ko ahaMkAra-mamakArarUpa pariNAma kA honA, vaha moha hai| dravya, guNa, paryAya saMbaMdhI mUr3hatArUpa pariNAma, vaha moha hai| mahattvapUrNa praznottara * deva, guru, dharma, Apta, Agama aura padArthoM ke saMbaMdha meM ajJAnabhAva, vaha moha hai| viparIta mAnyatA, tattvoM kA azraddhAna, viparIta abhiprAya, parapadArthoM meM ekatva - mamatva-kartRtva-bhoktRtva evaM sukhabuddhi arthAt zarIra ko apanA svarUpa mAnanA, paMcendriya-viSayoM meM sukha mAnanA, anukUla-pratikUla saMyogoM meM iSTa-aniSTa buddhi rakhanA, svayaM ko para kA athavA para ko apanA kartA-dhartA hartA mAnanA ityAdi mithyAtvabhAva darzanamohanIya karma ke udaya ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle jIva ke zraddhA guNa ke vikArI pariNAmoM ko moha kahate haiN| 19. prazna: rAga kise kahate haiM ? uttara : kisI padArtha ko iSTa jAnakara usameM jIva ke prItirUpa pariNAma kA honA, vaha rAga hai| mAyA, lobha, hAsya, rati, tIna vedarUpa pariNAma aura parapadArthoM ke prati AkarSaNa, sneha, prema, mamatvabuddhi, bhoktRtvabuddhi, Asakti ityAdi cAritramohanIya karmodaya ke samaya meMarthAt nimitta se honevAle jIva ke cAritra guNa ke kaSAyarUpa pariNamana arthAt pariNAmoM ko rAga kahate haiN| 20. prazna: dveSa kise kahate haiM ? uttara : kisI padArtha ko aniSTa jAnakara usameM jIva ke aprItirUpa pariNAma kA honA, vaha dveSa hai| krodha, mAna, arati, zoka, bhaya, jugupsA aura parapadArthoM ke prati ghRNA, IrSyA, dveSa, jalana, droha, asUyA ityAdi cAritramohanIya karmodaya ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle jIva ke cAritra guNa ke kaSAyarUpa pariNamana arthAt pariNAmoM ko dveSa kahate haiM / 21. prazna: karmoM kI kitanI avasthAe~ hotI haiM ? uttara : karmoM kI dasa avasthAe~ hotI haiM hra 1) baMdha 2 ) sattA 3 ) udaya 4) udIraNA 5) utkarSaNa 6) apakarSaNa 7) saMkramaNa 8) upazAMta (9) nidhatti 10 ) nikAcita /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahattvapUrNa praznottara guNasthAna-pravezikA 22. prazna : baMdha kise kahate haiM ? uttara : jIva ke moha-rAga-dveSarUpa pariNAmoM kA nimitta pAkara kArmANa vargaNAoM kA AtmapradezoM ke sAtha honevAle viziSTa paraspara ekakSetrAvagAharUpa saMbaMdha ko baMdha kahate haiN| 23. prazna : baMdha ke kitane bheda hote haiM ? uttara : baMdha ke cAra bheda hote haiM hra 1) prakRti baMdha 2) pradeza baMdha 3) sthiti baMdha 4) anubhAga bNdh| 24. prazna : prakRti baMdha kise kahate haiM ? uttara : prakRti arthAt svabhAva jaise hra nIma kA svabhAva kaDuA, gur3a kA svabhAva mIThA hotA hai, usIprakAra karmoM ke apane-apane svabhAva ko prakRti baMdha kahate haiN| karmarUpa pariNamita honeyogya pudgaloM kA jJAnAvaraNAdimUla prakRtirUpa tathA usake bheda-uttaraprakRtirUpa pariNamana hone kA nAma prakRti baMdha hai| 25. prazna : pradeza baMdha kise kahate haiM ? uttara : jIva ke sAtha prati samaya jitane pudgala paramANu karmarUpa pariNamana karate haiM, unake pramANa arthAt saMkhyA ko pradeza baMdha kahate haiN| 26. prazna : sthiti baMdha kise kahate haiM ? uttara : jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamita pudgala skaMdhoM kA AtmA ke sAtha ekakSetrAvagAhasthitirUpa kAlAvadhi ke baMdhana ko sthiti baMdha kahate haiN| 27. prazna : anubhAga baMdha kise kahate haiM ? uttara : jJAnAvaraNAdi karmoM ke rasa vizeSa ko athavA phala pradAna karane kI zakti vizeSa ko anubhAga baMdha kahate haiN| 28. prazna : sattva athavA sattA kise kahate haiM ? uttara : aneka samayoM meM baMdhe hue karmoM kA vivakSita kAla taka jIva ke pradezoM ke sAtha astitva hone kA nAma sattva athavA sattA hai| 29. prazna : udaya kise kahate haiM ? uttara : karma kI sthiti pUrI hote hI karma ke phala dene ko udaya kahate haiN| 30. prazna : udIraNA kise kahate haiM ? uttara : jIva ke pariNAmoM ke nimitta se karma kI sthiti pUrI hue binA hI karma ke udaya meM Akara phala dene ko udIraNA kahate haiN| . jIva ke pariNAmoM ke nimitta se karma ke udayAvalI ke bAhara ke niSekoM kA udayAvalI ke niSekoM meM A milanA udIraNA hai| * jisa karma kA udayakAla nahIM thA, usa karma ke udayakAla meM Ane ko udIraNA kahate haiN| * akAlapAka ko udIraNA kahate haiN| 31. prazna : utkarSaNa kise kahate haiM ? uttara : jIva ke pariNAmoM kA nimitta pAkara karma ke sthiti-anubhAga ke bar3hane ko utkarSaNa kahate haiN| 32. prazna : apakarSaNa kise kahate haiM ? uttara : jIva ke pariNAmoM kA nimitta pAkara karma ke sthiti-anubhAga ke ghaTane ko apakarSaNa kahate haiN| 33. prazna : saMkramaNa kise kahate haiM ? uttara : vivakSita karma prakRtiyoM ke paramANuoM kA sajAtIya anya prakRtirUpa pariNamana hone ko saMkramaNa kahate haiN| jaise hra vizuddha pariNAmoM ke nimitta se pUrvabaddha asAtA vedanIya prakRti ke paramANuoM kA sAtA vedanIyarUpa tathA saMkleza pariNAmoM se sAtA vedanIya ke paramANuoM kA asAtA vedanIyarUpa pariNamana honaa| . isameM bhI itanI vizeSatA hai ki 1. mUla prakRtiyoM meM paraspara saMkramaNa nahIM hotaa| 2. cAroM AyuoM meM Apasa meM saMkramaNa nahIM hotaa| 3. mohanIya kA uttarabheda-darzanamohanIya kA cAritramohanIya meM saMkramaNa nahIM hotaa| 4. darzanamohanIya ke bhedoM meM evaM cAritramohanIyakarma ke bhedoM meM paraspara saMkramaNa hotA hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 guNasthAna- pravezikA 34. prazna : upazAMta kise kahate haiM ? uttara : jo karma udaya meM nahIM A sake, sattA meM rahe, vaha upazAMta kahalAtA hai| * sattAviSai tiSThatA apanI-apanI sthiti ko dharai haiM jJAnAvaraNAdika karma kA dravya jA viSai, jAkI jAvat kAla udIraNA na hoya tAvat kAla upazAMta karaNa kahie / * upazAMta karaNa AThoM karmoM meM hotA hai| upazAMta avasthA ko prApta karma kA utkarSaNa, apakarSaNa aura saMkramaNa ho sakatA hai; kintu usakI udIraNA nahIM hotI / karmoM kI dasa avasthAoM meM upazAMtakaraNa hai| 35. prazna : upazama kise kahate haiM ? uttara : AtmA meM karma kI nijazakti kA kAraNavaza pragaTa na honA, upazama hai| jaise hra kataka Adi dravya ke saMbaMdha se jala meM kIcar3a kA upazama ho jAtA hai| * pariNAmoM kI vizuddhatA se karmoM kI zakti kA anudbhUta rahanA arthAt pragaTa na honA upazama hai| * upazama mAtra darzanamohanIya evaM cAritramohanIya meM hotA hai, anya kisI bhI karmoM meM nahIM / * karmoM kI dasa avasthAoM meM upazama karaNa nahIM hai| * prazasta aprazasta bheda upazAMta ke nahIM hai| 36. prazna : prazasta upazama kise kahate haiM ? uttara : (a) adhaHkaraNAdi dvArA upazama vidhAna se ( anaMtAnubaMdhI catuSka binA) mohanIya karma kI jo upazamanA hotI hai, use prazasta upazama kahate haiN| ise aMtarakaraNarUpa upazama bhI kahate haiN| (ba) AgAmI kAla meM udaya Aneyogya karma paramANuoM ko jIvakRta pariNAma vizeSa ke dvArA Age-pIche udaya meM Aneyogya hone ko aMtara mahattvapUrNa praznottara 37 karaNarUpa upazama kahate haiN| aupazamika samyaktva meM darzanamohanIya kA prazasta upazama hI hotA hai| (ka) udaya, udIraNA, utkarSaNa, apakarSaNa, paraprakRtisaMkramaNa, sthitikANDakaghAta, anubhAgakANDakaghAta ke binA karmoM ke sattA meM rahane ko prazasta upazama kahate haiN| 37. prazna: aprazasta upazama kise kahate haiM ? uttara : aprazasta upazama kA dUsarA nAma sadavasthArUpa upazama bhI hai| * vartamAna samaya chor3akara AgAmI kAla meM udaya AnevAle karmoM kA sattA meM par3e rahane ko sadavasthArUpa upazama yA aprazasta upazama kahate haiN| * udaya kA abhAva hI aprazasta upazama hai / * anaMtAnubaMdhI kA aprazasta upazama hI hotA hai| jaise hra sarvaghAtI prakRtiyoM kA kSayopazama dazA meM honevAlA sadavasthArUpa upazama / * jo karma tIna karaNoM ke binA hI sattA meM svayaM dabA huA rahe, use aprazasta upazama kahate haiN| * samyagdarzana ke samaya jo tIna karaNa hote haiM, ve darzanamohanIya karma ke upazama ke lie hote haiM, anaMtAnubaMdhI kaSAya ko dabAne ke lie nahIM; parantu anantAnubandhI kA sadavasthArUpa / aprazasta upazama apane Apa hotA hai| 38. prazna : nidhatti kise kahate haiM ? uttara : saMkramaNa aura udIraNA ke ayogya prakRtiyoM ko nidhatti kahate haiN| 39. prazna : nikAcita kise kahate haiM ? uttara : saMkramaNa, udIraNA, utkarSaNa aura apakarSaNa ke ayogya prakRtiyoM ko nikAcita kahate haiN| ye tInoM (upazAMta dravyakarma, nidhatti evaM nikAcita karma ) prakAra ke karaNa dravya apUrvakaraNaguNasthAna paryaMta hI pAye jAte haiM; kyoMki anivRttikaraNa guNasthAna meM praveza karane ke prathama samaya meM hI sabhI karmoM tInoM karaNa yugapat vyucchinna arthAt naSTa ho jAte haiN| (karmakANDa gAthA : 450 evaM jayadhavalA pustaka 13, pRSTha 231, 676 )
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahattvapUrNa praznottara guNasthAna-pravezikA 40. prazna : udayAvalI kise kahate haiM ? uttara : vartamAna samaya se lekara eka AvalI paryaMta kAla meM udaya Aneyogya niSekoM ko udayAvalI kahate haiN| 41. prazna : niSeka kise kahate haiM ? uttara : eka samaya meM udaya AnevAle karmaparamANuoM ke samUha ko niSeka kahate haiN| 42. prazna : kSaya kise kahate haiM ? / uttara : karmoM kA AtmA se sarvathA dUra hone ko kSaya kahate haiN| * karmoM kA karmarUpa se nAza hone ko arthAt akarmarUpa dazA hone ko kSaya kahate haiN| 43. prazna : zreNI kise kahate haiM ? uttara : cAritramohanIya kI anaMtAnubaMdhI catuSka binA zeSa 21 prakRtiyoM ke upazama vA kSaya meM nimitta honevAle jIva ke zuddha bhAvoM arthAt vRddhiMgata vItarAga pariNAmoM ko zreNI kahate haiN| 44. prazna : zreNI ke kitane bheda haiM ? uttara : upazamazreNI va kSapakazreNI, isaprakAra do bheda haiN| 45. prazna : zreNI car3hane se kyA abhiprAya hai ? uttara : sAtaveM guNasthAna se Age munirAja krama se zuddha bhAvoM ko arthAt vItarAgatA ko bar3hAte hI jAte haiM; isI ko zreNI car3hanA kahate haiN| . sAtaveM guNasthAna se Age vRddhiMgata vItarAga pariNAmoM kI do zreNiyA~ haiM hra 1. upazamazreNI va 2. kSapakazreNI hai| pratyeka zreNI ke cAra-cAra guNasthAna hote haiN| 46. prazna : upazamazreNI kise kahate haiM ? usake kauna-kauna se guNasthAna haiM? uttara : jisameM cAritra mohanIya kI 21 prakRtiyoM ke upazama ke sAtha vItarAgatA bar3hatI jAtI hai, use upazamazreNI kahate haiN| AThavA~, nauvA~, dasavA~ aura gyArahavA~ ye cAra guNasthAna upazamazreNI ke haiN| 47. prazna : kSapakazreNI kise kahate haiM ? usake kauna-kauna se guNasthAna haiM ? uttara : jisameM cAritramohanIya kI 21 prakRtiyoM ke kSaya ke sAtha vItarAgatA bar3hatI jAtI hai, use kSapakazreNI kahate haiN| AThavA~, nauvA~, dasavA~ aura bArahavA~ ye cAra guNasthAna kSapakazreNI ke haiN| 48. prazna : zreNI car3hane kA pAtra kauna hotA hai ? uttara : sAtizaya apramattavirata nAmaka saptama guNasthAnavartI munirAja zreNI car3hane ke pAtra hote haiN| .kSAyika samyagdRSTi apramatta munirAja, upazama athavA kSapakazreNI car3ha sakate haiM; parantu dvitIyopazama samyagdRSTi mAtra upazama zreNI car3ha sakate haiN| 49. prazna : mohanIya karma kise kahate haiM ? usake kitane aura kaunakauna se bheda haiM ? ___uttara : jIva ke moha-rAga-dveSa Adi vikArI pariNAmoM ke hone meM jo karma, nimitta hotA hai; use mohanIya karma kahate haiN| usake do bheda haiM hra darzanamohanIya karma aura cAritramohanIya krm|| 50. prazna : darzanamohanIya karma ke kitane aura kauna-kauna se bheda haiM? uttara : baMdha kI apekSA darzanamohanIya karma eka hI prakAra kA hai; kintu sattva arthAt sattA aura udaya kI apekSA se usake tIna bheda haiM hra (1) mithyAtva (2) samyagmithyAtva (3) samyakprakRti / jaise hra cakkI meM dale huye kodoM ke cAvala, kaNa aura bhUsI, isaprakAra tIna bheda hote haiM; usIprakAra prathamopazama samyaktvarUpI cakkI meM dale gaye darzanamohanIya karma ke tIna bheda hote haiN| 51. prazna : mithyAtva darzanamohanIya karma kise kahate haiM ? uttara : sarvajJa praNIta mArga se vimukha hokara tattvArthazraddhAna meM nirutsuka, hitAhita vicAra karane meM asamartha, mithyAtva arthAt viparIta mAnyatArUpa
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 guNasthAna-pravezikA pariNAma meM nimitta honevAle karma ko mithyAtva darzanamohanIya karma kahate haiN| 52. prazna : samyagmithyAtva darzanamohanIya karma kise kahate haiM ? uttara : prakSAlita kSINAkSINa madazaktivAle kodoM ke samAna mizra zraddhAna meM nimitta honevAle karma ko samyagmithyAtva arthAt mizra darzanamohanIya karma kahate haiN| 53. prazna : samyakprakRti darzanamohanIya karma kise kahate haiM ? uttara : kSAyopazamika samyaktva meM cala, mala, agAr3ha doSoM ke utpanna hone meM nimitta honevAle karma ko samyakprakRti darzanamohanIya karma kahate haiN| 54. prazna : cAritramohanIya karma kise kahate haiM ? uttara : samyagdarzana-jJAnapUrvaka rAga-dveSa kI nivRttimaya AtmasthiratArUpa cAritra kI apragaTatA meM nimitta honevAle karma ko cAritramohanIya karma kahate haiN| 55. prazna : cAritramohanIya karma ke kitane bheda haiM ? uttara : do bheda haiM hna kaSAya aura nokaSAya / kaSAya ke solaha bheda haiM hra anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha; apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha; pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha; saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha / nokaSAya ke nau bheda haiM hra hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda / (ye 9 nokaSAyeM anaMtAnubaMdhI Adi cAra bhedarUpa bhI hotI haiM arthAt inakA udaya una krodhAdi ke sAtha yathAsambhava hotA hai / khulAsA ke lie bhAvadIpikA pRSTha 49 se 70 kaSAyabhAva aMtarAdhikAra pddh'eN|) 56. prazna : kaSAya karma kise kahate haiM ? uttara : amaryAda/vistRta saMsArarUpI karmakSetra ko jotakara AtmasvabhAva se viparIta, laukika sukha aura duHkha Adi aneka prakAra ke dhAnya ke utpAdaka, jIva ke vikArI pariNAmoM ko kaSAya kahate haiN| * AtmA ko du:khI karanevAle, Akulita karanevAle, kasanevAle mahattvapUrNa praznottara __41 pariNAmoM ko kaSAya kahate haiN| ina hI pariNAmoM ke samaya pUrvabaddha karmoM kA jo udaya nimitta hotA hai; use hI kaSAya karma kahate haiN| . ina kaSAya pariNAmoM ke samaya svayaM karmarUpa pariNamita navIna kArmANavargaNAoM ko kaSAya karma kahate haiN| 57. prazna : nokaSAya karma kise kahate haiM ? uttara : no = ISat, kiMcit, alpa / kiMcit kaSAya karma ko nokaSAya karma kahate haiN| 58. prazna : anaMtAnubaMdhI kaSAya karma kise kahate haiM ? uttara : jo karma, AtmA ke svarUpAcaraNacAritra pariNAma ko ghAtate haiM; unheM anantAnubaMdhI kaSAya karma kahate haiN| AtmA anaMta + anubaMdhI = anNtaanubNdhii| anaMta = saMsAra arthAt mithyAtva pariNAma / anu = sAtha-sAtha / baMdhI = bNdhnevaalii| * mithyAtva pariNAma ke sAtha-sAtha baMdhanevAlI kaSAya ko anaMtAnubaMdhI kaSAya karma kahate haiN| jo kaSAya anaMta dravya, kSetra, kAla evaM bhAvoM se anubaMdha kare sambandha jor3e, use anantAnubandhI kaSAya kahate haiN| jaise hra anyAya, anIti va avivekapUrvaka rAjyaviruddha, lokaviruddha va dharmaviruddha amaryAditarUpa se honevAle jIva ke kaSAya bhaav| * yaha kaSAya samyaktva aura cAritra donoM ke ghAta meM nimitta hotI hai| 59. prazna : apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma kise kahate haiM ? uttara : apratyAkhyAna + AvaraNa = aprtyaakhyaanaavrnn| a = kiMcit, ISat / pratyAkhyAna - tyAga arthAt kiMcit tyAga arthAt dezacAritra, saMyamAsaMyama / dravyavrata arthAt buddhipUrvaka zubhopayogarUpa bAhya vratoM kA grahaNa / bhAvavrata/cAritra arthAt do kaSAya caukar3I ke abhAva se vyakta honevAlI vItarAgatA / jaise hnanyAya, nIti va vivekapUrvaka rAjyAdi ke aviruddha maryAdApUrvaka honevAle jIva ke akaSAyabhAva /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-pravezikA 43 AvaraNa = ddhknevaalaa| * jIva ke dezasaMyamarUpa cAritra pariNAmoM ko AvRtta karane arthAt Dhakane meM nimitta honevAle karma ko apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma kahate haiN| 60. prazna : pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma kise kahate haiM ? uttara : pratyAkhyAna + AvaraNa = prtyaakhyaanaavrnn| pratyAkhyAna = tyAga, mahAvrata, sakalasaMyama, sakalacAritra, sNym| dravyavrata arthAt buddhipUrvaka zubhopayogarUpa bAhya mahAvratoM kA grahaNa / bhAvavrata/cAritra arthAt tIna kaSAya caukar3I ke abhAva se vyakta honevAlI viitraagtaa| * jIva ke sakalasaMyamarUpa cAritra pariNAmoM ko AvRtta karane meM arthAt r3hakane meM nimitta honevAle karma ko pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma kahate haiN| 61. prazna : saMjvalana kaSAya karma kise kahate haiM ? uttara : sam + jvalana = saMjvalana, sam = acchI rIti se / jvalana = prakAzita honA / jIva ke sakalasaMyama pariNAmoM ke sAtha jo acchI taraha se prakAzita hotI hai, raha sakatI hai| (naSTa hotI hai, jalatI hai) * jo saMkalasaMyama pariNAmoM ke ghAta meM nimitta nahIM hotI hai; lekina sakalasaMyama ke sAtha rahatI hai, use saMjvalana kaSAya kahate haiN| * jIva ke yathAkhyAtacAritra pariNAmoM arthAt pUrNa vItarAga bhAva ke ghAta meM nimitta honevAle karma ko saMjvalana kaSAya karma kahate haiN| 62. prazna : kSayopazama kise kahate haiM ? uttara : vartamAnakAlIna sarvaghAti spardhakoM kA udayAbhAvIkSaya, bhaviSya meM udaya meM Aneyogya sarvaghAti spardhakoM kA sadavasthArUpa upazama aura vartamAnakAlIna dezaghAti spardhakoM kA udaya, ina tInarUpa karma kI avasthA ko kSayopazama kahate haiN| 63. prazna : udayAbhAvIkSaya kise kahate haiM ? uttara : jaba sarvaghAti spardhakoM kA udaya hotA hai, taba AtmA ke guNa mahattvapUrNa praznottara kI tanika bhI abhivyakti nahIM hotI; isalie usa udaya ke abhAva ko udayAbhAvIkSaya kahate haiN| * AtmaguNoM (paryAyoM) kI kiMcit bhI abhivyakti na hone meM nimitta honevAle sarvaghAti-spardhakoM ke udaya ke abhAva ko udayAbhAvIkSaya kahate haiN| .sarvaghAti spardhaka anaMta guNe hIna ho-hokara arthAt udaya ke eka samaya pUrva dezaghAti spardhakoM meM pariNata hokara udaya meM Ate haiN| una sarvaghAti spardhakoM kA anaMtaguNahInatva hI kSaya kahalAtA hai| ise hI stibuka saMkramaNa kahate haiN| 64. prazna : sadavasthArUpa upazama kise kahate haiM ? uttara : vartamAna samaya ko chor3akara AgAmI kAla meM udaya AnevAle karmoM ke sattA meM rahane ko sadavasthArUpa upazama kahate haiN| * udaya kA abhAva hI aprazasta upazama hai| anaMtAnubaMdhI kA aprazasta upazama hI hotA hai| 65. prazna : avibhAgI-praticcheda kise kahate haiM ? uttara : zakti ke avibhAgI aMza ko avibhAgI-praticcheda kahate haiN| a = nahIM, vibhAga = aMza arthAt jisakA dUsarA aMza na ho sake, vaha avibhAgI hai| praticcheda = zakti kA aNsh| * dravya meM sabase choTA paramANu evaM kAlANu, kSetra kI apekSA AkAza kA eka pradeza, kAla kI dRSTi se sabase choTA samaya aura bhAva arthAt zakti kI apekSA saba se choTA aMza avibhAgI praticcheda hai| 66. prazna : varga kise kahate haiM ? uttara : samAna avibhAgI-praticchedoM ke samUha ko varga kahate haiN| cU~ki pratyeka paramANu meM anaMta avibhAga-praticcheda hote haiM, isalie pratyeka paramANu eka varga hai| 67. prazna : vargaNA kise kahate haiM ? uttara : samAna avibhAgI-praticchedoM se yukta vargoM ke samUha ko vargaNA kahate haiN|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 guNasthAna- pravezikA 68. prazna : spardhaka kise kahate haiM ? uttara : eka-eka avibhAgI praticcheda se adhika vargoM ke samUharUpa vargaNAe~ jahA~ taka upalabdha hoM, una vargaNAoM ke samUha ko spardhaka kahate haiN| * aneka prakAra kI anubhAgazakti se yukta kArmANavargaNAoM ko arthAt karmasamUha ko spardhaka kahate haiN| sarvaghAti prakRti meM saMpUrNa spardhaka sarvaghAti hI hote haiM, usameM dezaghAti spardhaka niyama se nahIM hote| isa kAraNa se sarvaghAti prakRti meM karma kA kSayopazama ghaTita nahIM hotaa| udAharaNArtha hna kevalajJAnAvaraNa karma / dezaghAti prakRti meM spardhaka, sarvaghAti tathA dezaghAti donoM prakAra ke hote haiN| isa kAraNa se dezaghAti karmoM ke udaya kAla meM karma kA kSayopazama ghaTita hotA hai aura jIva ke jJAnAdi anujIvI guNa kI paryAya pragaTa hotI hai| udAharaNArtha hna matijJAnAvaraNAdi dezaghAti karma / * 69. prazna : pUrvaspardhaka kise kahate haiM ? uttara : anivRttikaraNa nAmaka nauveM guNasthAna ke pUrva pAye jAnevAle spardhakoM ko pUrvaspardhaka kahate haiN| 70. prazna : apUrvaspardhaka kise kahate haiM ? uttara : anivRttikaraNa guNasthAna ke pariNAmoM ke nimitta se anubhAga kSINa spardhakoM ko apUrvaspardhaka kahate haiN| 71. prazna : kRSTi (anukRSTi) kise kahate haiM ? uttara : karmoM ke anubhAga kA krama se hIna-hIna hone ko kRSTi athavA anukRSTi kahate haiM / arthAt anubhAga kA kRSa honA - ghaTanA, so kRSTi hai / yaha kRSTi anivRttikaraNa guNasthAna ke pariNAmoM ke nimitta se hotI hai| 72. prazna: bAdarakRSTi kise kahate haiM ? uttara : apUrvaspardhaka se bhI vizeSa anubhAga kSINa spardhakoM ko bAdarakRSTi kahate haiN| arthAt saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha kA anubhAga ghaTanA sthUla khaMDa honA, so bAdarakRSTi hai| mahattvapUrNa praznottara 73. prazna : sUkSmakRSTi kise kahate haiM ? uttara : bAdarakRSTi se bhI vizeSa anubhAga kSINa spardhakoM ko sUkSmakRSTi kahate haiN| 74. prazna: anukRSTiracanA kise kahate haiM ? uttara : Upara-nIce ke pariNAmoM meM anukarSaNa arthAt krama se hInahIna hone ko dikhAnevAlI racanA vizeSa ko anukRSTi racanA kahate haiN| 75. prazna : mArgaNA kise kahate haiM aura usake kitane bheda haiM? uttara : kinhIM viziSTa paryAyoM arthAt bhAvoM ke AdhAra para jIvoM ke anveSaNa arthAt khoja ko mArgaNA kahate haiN| usake caudaha bheda haiM hra gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJI aura AhAra / * mArgaNA prakaraNa meM vivakSita bhAva kA sadbhAva - asadbhAva donoM apekSita hote haiN| 76. prazna : samyaktvamArgaNA kise kahate haiM ? usake kitane bheda haiM? uttara : samyagdarzana / zraddhAguNa kI mukhyatA se jIvoM ke anveSaNa ko samyaktva - mArgaNA kahate haiN| usake chaha bheda haiN| mithyAtva, sAsAdana, mizra, aupazamikasamyaktva, kSAyopazamikasamyaktva aura kssaayiksmyktv| (prathama tIna bhedoM kA svarUpa tatsaMbaMdhI guNasthAnarUpa hI hai; ataH guNasthAna adhyAya meM dekhiye / ) " samyaktva ke to bheda tIna hI haiN| tathA samyaktva ke abhAvarUpa mithyAtva hai| donoM kA mizrabhAva so mizra haiN| samyaktva kA ghAtaka bhAva so sAsAdana hai| isaprakAra samyaktvamArgaNA se jIva kA vicAra karane para chaha bheda kahe haiN|" hna mokSamArgaprakAzaka, pRSTha : 337 77. prazna: aupazamikasamyaktva kise kahate haiM ? uttara : nija zuddhAtma sanmukha puruSArthI jIva ke pAMca, chaha yA sAta prakRtiyoM (darzanamohanIya tIna, anaMtAnubaMdhI catuSka) ke upazama ke samaya meM
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 guNasthAna- pravezikA arthAt nimitta se honevAle zraddhAguNa ke samyak pariNamana ko aupazamika samyaktva kahate haiN| * anAdi mithyAdRSTi ke 5 prakRtiyoM kA aura sAdi mithyAdRSTi ke 7, 6 yA 5 prakRtiyoM kA upazama hotA hai| * anAdi mithyAdRSTi jIva ko sarvaprathama aupazamika samyagdarzana hI pragaTa hotA hai| 78. prazna: kSAyopazamikasamyaktva kise kahate haiM ? uttara : nija zuddhAtmasanmukha puruSArthI jIva ke pUrvokta sAta prakRtiyoM ke kSayopazama ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle zraddhAguNa ke samyak pariNamana ko kSAyopazamikasamyaktva kahate haiN| * kSayopazamahna anaMtAnubaMdhI 4 va mithyAtva tathA samyagmithyAtva ina 6 sarvaghAti prakRtiyoM ke udayAbhAvI kSaya aura sadavasthArUpa upazama tathA dezaghAti samyak prakRti darzanamohanIya kA udaya / 79. prazna : kSAyikasamyaktva kise kahate haiM ? uttara : nija zuddhAtmasanmukha puruSArthI jIva ke pUrvokta sAta prakRtiyoM ke sarvathA kSaya ke samaya meM honevAle tathA bhaviSya meM ananta kAlaparyanta rahanevAle zraddhAguNa ke samyak pariNamana ko kSAyikasamyaktva kahate haiN| kSAyika samyagdarzana hamezA kSAyopazamika samyaktvapUrvaka hI hotA hai aura bhaviSya kAla meM ananta kAlaparyanta kSAyikarUpa hI rahatA hai| 80. prazna: aupazamikasamyaktva ke kitane bheda haiM ? uttara : do bheda haiM, prathamopazamasamyaktva aura dvitIyopazamasamyaktva / 81. prazna: prathamopazamasamyaktva kise kahate haiM ? uttara: 'prathama' zabda kA artha pahalI bAra nhiiN| anAdi athavA sAdi mithyAdRSTi jIva ko jaba bhI aupazamika samyagdarzana pragaTa hotA hai, usako prathamopazama-samyaktva hI kahate haiM / 82. prazna: dvitIyopazamasamyaktva kise kahate haiM ? mahattvapUrNa praznottara uttara : kSAyopazamikasamyaktva ke anaMtara zreNI car3hane ke lie jo aupazamika samyaktva hotA hai, use dvitIyopazamasamyaktva kahate haiN| 47 * zreNI car3hane ke sanmukha sAtizaya saptama guNasthAnavartI kSAyopazami samyagdRSTi munirAja ke (anaMtAnubaMdhIcatuSka ke visaMyojana tathA ) darzanamohanIya trika ke upazama ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle zraddhAguNa ke samyak pariNamana ko dvitIyopazama-samyaktva kahate haiN| 83. prazna : visaMyojana kise kahate haiM ? uttara : anaMtAnubaMdhI catuSka ke apratyAkhyAnAvaraNa Adi bAraha kaSAya aura hAsyAdi nau nokaSAyakarmarUpa pariNamita hone ko visaMyojana kahate haiN| * yaha visaMyojanA kA kArya caturtha se saptama guNasthAna paryanta kisI bhI eka guNasthAna meM hotA hai| 84. prazna: jIva ke asAdhAraNa bhAva kise kahate haiM aura ve kitane prakAra ke haiM ? uttara : jIva ke atirikta anya dravyoM meM na pAye jAnevAle arthAt mAtra jIva meM hI pAye jAnevAle bhAvoM ko jIva ke asAdhAraNabhAva kahate haiN| ye aupazamika Adi pAMca prakAra ke haiM hra 1. aupazamika bhAva : nijazuddhAtmasanmukha puruSArthI jIva ke mohanIya karma ke aMtarakaraNarUpa upazama ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle zuddhabhAvoM ko aupazamikabhAva kahate haiN| aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra hna ye do aupazamikabhAva haiN| 2. kSAyikabhAva: nijazuddhAtmasanmukha puruSArthI jIva ke karmakSaya ke samaya meM honevAle evaM bhaviSya meM anaMta kAla paryaMta rahanevAle zuddhabhAvoM ko kSAyikabhAva kahate haiN| kSAyika samyaktva, kSAyika cAritra, kSAyika darzana, kSAyika jJAna, kSAyika dAna, kSAyika lAbha, kSAyika bhoga, kSAyika upabhoga, * kSAyika vIrya hraye nau bheda kSAyikabhAva ke haiN| 3. kSAyopazamikabhAva : karma ke kSayopazama ke samaya meM arthAt
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna- pravezikA nimitta se honevAle jIva ke bhAvoM ko kSAyopazamikabhAva kahate haiM / kSAyopazamika ke aThAraha bheda haiM - kSAyopazamika samyaktva, kSAyopazamikacAritra (sakalasaMyama), dezasaMyama (saMyamAsaMyama), cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna, kumatijJAna, kuzrutajJAna, kuavadhijJAna, kSAyopazamikadAna, kSAyopazamikalAbha, kSAyopazamikabhoga, kSAyopazamika-upabhoga aura kSAyopazamikavIrya / 48 4. audayikabhAva: karmodaya ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle jIva ke bhAvoM ko audayikabhAva kahate haiN| audayikabhAva ke ikkIsa bheda haiM - cAra gati, cAra kaSAya, tIna liGga, mithyAdarzana, ajJAna, asaMyama, asiddhatva aura chaha lezyA - kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla / 5. pAriNAmikabhAva : pUrNataH karmanirapekSa arthAt karma ke upazama, kSaya, kSayopazama aura udaya se nirapekSa jIva ke pariNAmoM ko pAriNAmikabhAva kahate haiM / pAriNAmikabhAva ke tIna bheda haiM- jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva / 85. prazna: nimittakAraNa kise kahate haiM ? uttara : jo padArtha svayaM vivakSita kAryarUpa to na pariName; parantu kArya kI utpatti meM anukUla hone kA jisa para Aropa A sake, usa padArtha ko nimitta kAraNa kahate haiN| jaise hra ghaTa kI utpatti meM kuMbhakAra, daNDa, cakra Adi / 86. prazna: nimittanaimittika saMbaMdha kise kahate haiM ? uttara : jaba upAdAna svataH kAryarUpa pariNamatA hai, taba bhAvarUpa yA abhAvarUpa kisa ucita (yogya) nimitta kAraNa kA usake sAtha sambandha hai| hna yaha batAne ke lie usa kArya ko naimittika kahate haiN| isa taraha se bhinna padArthoM ke isa svatantra sambandha ko nimitta - naimittika sambandha kahate haiM / nimittanaimittika sambandha paratantratA kA sUcaka nahIM hai, kintu mahattvapUrNa praznottara naimittika ke sAtha kauna nimittarUpa padArtha hai; usakA jJAna karAtA hai| jisa kArya ko nimitta kI apekSA naimittika kahA hai, usI ko upAdAna kI apekSA upAdeya bhI kahate haiN| 87. prazna: AvalI kise kahate haiM ? uttara : jaghanya yukta asaMkhyAta samaya-samUha ko AvalI kahate haiN| 88. prazna: samaya kise kahate haiM ? uttara : eka AkAza ke pradeza se nikaTavartI anya AkAza ke pradeza paryaMta maMdagati se gamana karate hue paramANu ke gamana kAla ko samaya kahate haiN| yaha vyavahAra kAla kA sabase choTA aMza hai| 89. prazna : pradeza kise kahate haiM ? uttara : eka paramANu se vyApta AkAzakSetra ko pradeza kahate haiN| * eka pradeza meM anaMta paramANuoM ko avagAhana dene kI zakti hai / 90. prazna : aMtarmuhUrta kise kahate haiM ? uttara : muhUrta meM se eka samaya kama zeSa kAla pramANa ko bhinna muhUrta kahate haiN| usa bhinna muhUrta meM se bhI eka samaya kama zeSa kAla pramANa ko aMtarmuhUrta kahate haiM; yaha utkRSTa aMtarmuhUrta hai / * jo muhUrta ke samIpa ho, use aMtarmuhUrta kahate haiM / * AvalI se adhika aura muhUrta se kama kAla ko aMtarmuhUrta kahate haiN| * eka muhUrta meM 3773 zvAsocchavAsa hote haiN| eka zvAsocchavAsa meM asaMkhyAta AvalI hotI haiN| eka AvalI + eka samaya yaha jaghanya aMtarmuhUrta hai / utkRSTa aMtarmuhUrta se eka samaya kama aura jaghanya se eka samaya adhika aise madhyama aMtarmuhUrta aMsakhyAta hote haiN| 91. prazna : muhUrta kise kahate haiM ? uttara : (do ghar3I) ar3atAlIsa miniTa ko muhUrta kahate haiM / 92. prazna : pUrva kise kahate haiM ? uttara : 70 lAkha 56 hajAra karor3a varSa kAla ko pUrva kahate haiN|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 guNasthAna- pravezikA * 93. prazna : sAgara kise kahate haiM ? uttara : dasa kor3Akor3I addhApalyopama kAla ko sAgara kahate haiN| 94. prazna : asaMkhyAta kise kahate haiM ? uttara : saMkhyAtIta kalpita rAzi meM se eka-eka saMkhyA ghaTAte jAne para jo rAzi samApta ho jAtI hai, usa rAzi ko asaMkhyAta kahate haiM / * jo saMkhyA pA~coM indriyoM kA arthAt mati zrutajJAna kA viSaya hai, use saMkhyAta kahate haiM / avadhijJAna aura mana:paryayajJAnagamya saMkhyA ko asaMkhyAta kahate haiN| jisakI ginatI na ho sake, use asaMkhyAta kahate haiM / saMkhyAtIta rAzi ko asaMkhyAta kahate haiN| * 95. prazna: anaMta kise kahate haiM ? uttara : asaMkhyAta ke Upara kevalajJAnagamya saMkhyA ko anaMta kahate haiN| * navIna vRddhi na hone para bhI saMkhyAta yA asaMkhyAtarUpa se kitanA bhI ghaTAte jAne para jisa saMkhyA kA aMta na Ave, use akSaya anaMta kahate haiM / (* jisa saMkhyA kA anta A jAye, use sakSaya anaMta kahate haiM / ) 96. prazna : samudghAta kise kahate haiM ? uttara : mUla zarIra ko na chor3akara taijasa-kArmANarUpa uttara deha ke sAtha jIva- pradezoM ke zarIra se bAhara nikalane ko samudghAta kahate haiN| 97. prazna: samudghAta kitane aura kauna-kauna se haiM ? uttara : samudghAta sAta prakAra kA hotA hai hra vedanA, kaSAya, vikriyA, mAraNAntika, taijasa, AhAraka aura kevalI samudghAta / 98. prazna: kevalI samudghAta kise kahate haiM ? uttara : apane mUla parama audArika zarIra ko chor3e binA Atma-pradezoM ke daNDAdirUpa hokara zarIra se bAhara phailane ko kevalI samudghAta kahate haiN| 99. prazna : kevalI bhagavAna ke samudghAta kyoM hotA hai ? uttara : Ayukarma kI sthiti alpa ho aura zeSa tIna aghAtiyA mahattvapUrNa praznottara karmoM kI sthiti Ayu kI apekSA adhika hone para, anya tIna karmoM kI sthiti Ayukarma ke samAna aMtarmuhUrta karane ke lie kevalI bhagavAna ke samudghAta hotA hai| 100. prazna : mAraNAntika samudghAta kise kahate haiM ? uttara : maraNa ke aMtarmuhUrta pUrva navIna paryAya dhAraNa karane ke kSetra ko sparza karane ke lie AtmapradezoM ke bAhara nikalane ko mAraNAntika samudghAta kahate haiN| jinhoMne parabhava kI Ayu bAMdha lI hai, aise jIvoM ke hI mAraNAntika samudghAta hotA hai| 101. prazna: anAdi mithyAdRSTi jIva kise kahate haiM ? uttara : anAdikAla se Aja paryaMta jisa jIva ne mithyAtva kA nAza nahIM kiyA arthAt samyaktva kI prApti nahIM kI aise jIva ko anAdi mithyAdRSTi jIva kahate haiM / 102. prazna : sAdi mithyAdRSTi jIva kise kahate haiM ? uttara : eka bAra samyagdarzana pragaTa ho jAne para bhI punaH puruSArthahInatA se mithyAtvI ho jAnevAle jIva ko sAdi mithyAdRSTi jIva kahate haiN| 103. prazna: guNasthAna parijJAna kyoM Avazyaka hai ? uttara : saMvara ke svarUpa kA vizeSa parijJAna karane ke lie aura nirjarA ke lie caudaha guNasthAnoM kA parijJAna karanA Avazyaka hai| 104. prazna: karaNAnuyoga ke adhyayana kA prayojana kyA hai ? uttara : karaNAnuyoga meM jIvoM ke va karmoM ke vizeSa tathA trilokAdika kI racanA nirUpita karake jIvoM ko dharma meM lagAyA hai| 105. prazna: karaNAnuyoga adhyayana se prayojana kI siddhi kisa prakAra hotI hai ? uttara : jo jIva dharma meM upayoga lagAnA cAhate haiM, ve jIvoM ke guNasthAna-mArgaNA Adi vizeSa tathA karmoM ke kAraNa avasthA-phala kisa-kisake kaise-kaise pAye jAte haiM ityAdi vizeSa tathA triloka meM
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna- pravezikA naraka - svargAdika ke ThikAne pahicAna kara pApa se vimukha hokara dharma meM lagate haiN| tathA aise vicAra meM upayoga rama jAye taba pApa pravRtti chUTakara svayameva tatkAla dharma utpanna hotA hai; usa abhyAsa se tattvajJAna kI bhI prApti zIghra hotI hai| tathA aisA sUkSma yathArtha kathana jinamata meM hI hai, anyatra nahIM hai; isaprakAra mahimA jAnakara jinamata kA zraddhAnI hotA hai| 106. prazna : tattvajJAnI jIvoM ko karaNAnuyoga ke abhyAsa se kyA prayojana hai ? 52 uttara : jo jIva tattvajJAnI hokara isa karaNAnuyoga kA abhyAsa karate haiM, unheM yaha usake vizeSaNarUpa bhAsita hotA hai| isa abhyAsa se tatvajJAna nirmala hotA hai| 107. prazna: saMvara kise kahate haiM ? uttara : nija svarUpa ke zraddhAna-jJAna- sthiratA ke dvArA moha-rAgadveSa pariNAmoM ke nirodhapUrvaka zubhAzubha karmoM ke nirodha ko saMvara kahate haiN| zuddhi / vItarAgatA kI utpatti ko saMvara kahate haiM / 108. prazna: nirjarA kise kahate haiM ? uttara : saMvarapUrvaka viziSTa svarUpasthiratA se karmoM ke kSaraNa ( khirane ) ko nirjarA kahate haiN| zuddhi / vItarAgatA kI vRddhi ko nirjarA kahate haiM / 109. prazna : yoga kise kahate haiM ? uttara : karmoM ke grahaNa meM nimittarUpa jIva ke pradezoM kI parispandanarUpa paryAya ko yoga kahate haiN| 110. prazna : yoga ke kitane bheda haiM ? uttara : yoga ke do bheda haiM hna 1. bhAvayoga, 2. dravyayoga / 111. prazna : bhAvayoga kise kahate haiM ? uttara : karma-nokarma ke yogya pudgalamaya kArmaNa vargaNAoM ko grahaNa karane meM nimittarUpa AtmA kI zaktivizeSa ko bhAvayoga kahate haiN| 112. prazna : dravyayoga kise kahate haiM ? mahattvapUrNa praznottara uttara : bhAvayoga ke kAraNa se AtmA ke pradezoM kA jo sakampa honA, so dravyayoga hai| 113. prazna: anya apekSA yoga ke kauna-kaunase aura kitane bheda haiM ? uttara : kaSAyayoga aura akaSAyayoga hna ye do bheda haiN| * Alambana kI apekSA se manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga aise tIna bheda hote haiN| * manoyoga ke 4, vacanayoga ke 4 aura kAyayoga ke 7 aise nimitta kI apekSA se 15 bheda bhI hote haiN| * vAstavikarUpa se dekhA jAya to yoga eka hI prakAra kA hai| 114. prazna: gamanAgamana kA kyA artha hai ? uttara : gamana kA artha jAnA, Agamana kA artha hai AnA / * jIva ke eka guNasthAna se dUsare guNasthAna meM jAne-Ane ke artha meM gamanAgamana zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| (go.ka. kA. gAthA 556 se 559) 115. prazna : zubhopayoga kise kahate haiM ? uttara : jo upayoga arthAt jJAna darzana, parama bhaTTAraka devAdhideva paramezvara aise arahaMta, siddha tathA sAdhu kI zraddhA karane meM va samasta jIva samUha kI anukaMpA kA AcaraNa karane meM pravRtta hai, vaha zubhopayoga hai| (pravacanasAra gAthA - 157) 116. prazna : azubhopayoga kise kahate haiM ? uttara : jo upayoga arthAt jJAna-darzana parama bhaTTAraka devAdhideva paramezvara aise arahaMta, siddha tathA sAdhu ke atirikta anya unmArga kI zraddhA karane meM tathA viSaya, kaSAya, kuzravaNa, kuvicAra, kusaMga aura ugratA kA AcaraNa karane meM pravRtta hai, vaha azubhopayoga hai| (pravacanasAra gAthA - 15 kI TIkA ) 117. prazna : zuddhopayoga kise kahate haiM ? uttara : 1. jo upayoga arthAt jJAna-darzana paradravya meM madhyastha hotA huA paradravyAnusAra pariNati ke AdhIna na hone se zubha tathA azubharUpa
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 guNasthAna- pravezikA azuddhopayoga se mukta hokara mAtra svadravyAnusAra pariNati ko grahaNa karatA hai; vaha zuddhopayoga hai| (pravacanasAra gAthA 159 kI TIkA) 2. iSTa-aniSTa buddhi ke abhAva jJAna hI meM upayoga lAgai; tAko zuddhopayoga kahie / sohI cAritra hai| (jayacaMdajI chAbar3A mokSapAhuDa 72 gAthA) 3. cittanirodha, zuddhopayoga, sAmya, svAsthya, samAdhi aura yoga ye sarva zabda eka hI artha ke vAcaka haiN| (padmanaMdi paMcaviMzatikA, gAthA-64 ) 4. upayogarUpa (jJAna-darzana) vItarAgatA ko zuddhopayoga kahate haiM / zuddhopayoga ke saMbaMdha meM atyaMta saMtulita aura spaSTa bhAva paNDita ToDaramalajI ne mokSamArgaprakAzaka zAstra ke pRSTha 286 para diyA hai hra "karaNAnuyoga meM to rAgAdi rahita zuddhopayoga yathAkhyAta cAritra hone para hotA hai, vaha moha ke nAza se svayameva hogA; nicalI avasthAvAlA (bArahaveM kSINamoha aura gyArahaveM upazAMta moha guNasthAna se nIce ke guNasthAnavAle) zuddhopayoga kA sAdhana kaise kare ? tathA dravyAnuyoga meM zuddhopayoga karane kA hI mukhya upadeza hai| isalie vahA~ chadmastha jisa kAla meM buddhigocara bhakti Adi va hiMsA Adi kAryarUpa pariNAmoM ko chor3akara (zrAvaka cauthe-pA~caveM guNasthAnavartI sAdhaka) AtmAnubhavanAdi kAryoM meM pravarte, usa kAla use zuddhopayogI kahate haiN| yadyapi yahA~ kevalajJAnagocara sUkSma rAgAdika haiM; tathApi usakI vivakSA yahA~ nahIM kI; apanI buddhigocara rAgAdika chor3atA hai, isa apekSA se use cauthe, paMcamAdi guNasthAnoM meM zuddhopayogI kahA hai|" mokSamArgaprakAzaka pRSTha kramAMka 285 para kahA hai..." dharmAnurAgarUpa pariNAma vaha zubhopayoga, pApAnurAgarUpa va dveSarUpa pariNAma vaha azubhopayoga aura rAga-dveSarahita pariNAma vaha zuddhopayoga / " 118. prazna : zuddha pariNati kise kahate haiM ? uttara : zuddha zabda kA artha moha, rAga, dveSa Adi vikArI bhAvoM se rahita aisA vItarAgarUpa pariNAma | mahattvapUrNa praznottara * AtmA ke cAritra guNa kI zuddha paryAya ko zuddhapariNati kahate haiN| buddhipUrvaka zubhAzubha upayoga ke kAla meM upayoga rahita cAritra guNa kI vItarAga avasthA ko zuddha pariNati kahate haiM / * 119. prazna: adhaHkaraNAdi tIna karaNa kitane sthAna para hote haiM ? uttara : aupazamika evaM kSAyika samyaktva ke lie, anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka kI visaMyojanA ke lie aura cAritramohanIya ke 21 prakRtiyoM kI upazamanA tathA kSapaNA karane ke lie adhaHkaraNAdi tInoM karaNa hote haiN| 120. prazna : kyA karmoM ke upazama, kSaya, kSayopazama ke nimitta se zuddha bhAva hote haiM athavA AtmA ke zuddha bhAvoM se karmoM ke kSayAdi hote haiM ? uttara : donoM kathana apanI-apanI apekSA se sahI haiN| pahalA kathana karma kI ora se nimitta kI mukhyatA se kiyA gayA hai tathA dUsarA kathana jIva ke bhAvoM kI ora se upAdAna kI mukhyatA se kiyA gayA hai| * karma ke upazamAdi kArya aura jIva ke aupazamikAdika bhAva eka hI samaya meM hote haiM; isalie donoM kathanoM kA bhAva eka hI hai| * vAstavika dekhA jAya to pudgala karmoM meM utpAda-vyaya pudgala ke upAdAna se hotA hai aura Atma-pariNAmoM meM utpAda-vyaya AtmarUpa upAdAna se hotA hai| donoM kathana apanI-apanI apekSA se sahI haiN| * aparAdha mAtra jIva kA hai, pudgala arthAt karma kA nahIM / aparAdha abhAva bhI jIva hI karatA hai| isalie jIva ko hI upadeza diyA jAtA hai| 121. prazna : vigrahagati meM AtmA kauna-kauna se guNasthAnoM meM hotA hai ? kina guNasthAnoM ke pariNAmoM ke sAtha jIva parabhava meM jAtA hai ? uttara: prathama, dvitIya evaM caturtha guNasthAna ke pariNAmoM ke sAtha jIva parabhava meM jAtA hai| arthAt vigraha gati meM ye tIna hI guNasthAna hote haiN| 122. prazna : kauna se guNasthAna meM jIva kI mRtyu nahIM hotI ? uttara : tIsare, bArahaveM evaM terahaveM guNasthAna meM jIva kI mRtyu nahIM hotii| kahA bhI hai hra mizra, kSINa, sajoga tIna meM marana na pAvai /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahattvapUrNa praznottara sAtaveM guNasthAnavartI rahate haiM athavA ye mahApuruSa AThaveM guNasthAna se uparima guNasthAna meM bhI virAjate haiN| isalie guNasthAna ke jJAna se hI sacce sAdhu kA spaSTa jJAna hotA hai| 126. prazna : guNasthAna ke jJAna se kyA mAtra deva, zAstra, guru kA hI yathArtha nirNaya hotA hai athavA hameM vyaktigata bhI kucha lAbha hotA hai ? uttara : kyoM nahIM ? deva-zAstra-guru ke sambandha meM bhI jo saccA niHzaMka nirNaya evaM yathArtha pratIti hotI hai, yaha bhI to hameM hI vyaktigata lAbha hotA hai, deva-zAstra-guru ko nhiiN| deva tathA guru ke guNasthAna kI jAnakArI ke sAtha hameM apanA svayaM kA guNasthAna kaunasA hai ? virAdhaka guNasthAna se sAdhaka guNasthAnoM kI prApti arthAt mokSamArga kI prApti kaise hogI? tathA hameM kyA karanA Avazyaka hai ? hra ina sabakA jJAna hotA hai| P guNasthAna-pravezikA * kSapaka zreNI ke kisI bhI guNasthAna meM maraNa nahIM hotaa| * upazama zreNI ke AThaveM guNasthAna ke prathama bhAga meM bhI maraNa nahIM hotaa| * pA~caveM guNasthAna se gyArahaveM guNasthAna paryaMta ke sarva guNasthAnoM meM jIva kA maraNa to ho sakatA hai; lekina pA~caveM se gyArahaveM guNasthAna paryaMta ke guNasthAnoM ke pariNAmoM ko sAtha lekara vigraha-gati meM nahIM jAtA / maraNa hote hI vigrahagati ke prathama samaya meM cauthA guNasthAna ho jAtA hai| 123. prazna : saMsAra meM kina-kina guNasthAnoM kA viraha nahIM hotA? uttara : pahalA, cauthA, pA~cavA~, chaThavA~, sAtavA~ aura terahavA~ ina guNasthAnoM kA saMsAra meM kabhI bhI viraha nahIM hotA arthAt ina guNasthAnoM meM jIva sadA vidyamAna rahate hI haiN| 124. prazna : apratipAti guNasthAna kauna-kauna se haiN| uttara : bArahavA~, terahavA~, caudahavA~ evaM kSapakazreNI kA AThavA~, nauvA~ aura dasavA~ ye guNasthAna apratipAti haiN| arthAt ina guNasthAnoM se jIva nIce na jAkara Upara hI Upara car3hate haiN| girane kA nAma pratipAta aura nahIM girane kA nAma apratipAta kahalAtA hai| 125. prazna : guNasthAna ke jJAna se kyA lAbha hai ? uttara : 1) 13 veM va 14 veM guNasthAnavartI hI arahaMta bhagavAna hote haiM / guNasthAnAtIta zuddha AtmA hI siddha paramAtmA kahalAte haiN| isataraha guNasthAna ke jJAna se hI sacce arthAt vItarAga evaM sarvajJa bhagavAna kA pakkA nirNaya hotA hai| 2) terahaveM guNasthAnavartI arahaMta bhagavAna ke parama audArika zarIra ke sarvAMga se divyadhvani khiratI hai| divyadhvani se hI yathArtha tattva spaSTa hotA hai| divyadhvani kA viSaya hI sacce zAstra meM lipibaddha rahatA hai| ataH guNasthAna ke jJAna se hI sacce zAstra/tattva kI jAnakArI prApta hotI hai| 3) tIna kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vyakta vItarAgatA pragaTa karake pracura svasaMvedana ke AnaMda ke bhogI hI sacce guru hote haiN| aise guru chaThaveM prazna : vastu ke dravyasvabhAva meM azuddhatA nahIM hai to paryAya meM azuddhatA kahA~ se AtI hai? uttara : vastu 'dravya' aura 'paryAya' aise do svabhAva vAlI hai| unameM se dravyasvabhAva meM azuddhatA nahIM hai, kintu paryAya kA svabhAva 'zuddha' aura 'azuddha' aise do prakAra kA hai - arthAt paryAya kI azuddhatA dravya svabhAva meM se AI nahIM hai; vaha to tatsamaya kI paryAya kA hI bhAva hai, dvitIya samaya meM usa paryAya kA vyaya hone para vaha azuddhatA bhI miTa jAtI hai| paryAya kI zuddhatA aura azuddhatA ke sambandha meM niyama yaha hai ki jaba paryAya dravyAzrava se pariNamana karatI hai, taba zuddha aura jaba parAzraya se pariNamana karatI hai taba azuddha hotI hai; parantu vaha azuddhatA na to para meM se hI AI hai aura na dravyasvabhAva meM se hI AI hai| - jJAnagoSThI, pRSTha-160
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya tIsarA guNasthAna guNasthAna : bhUmikA hameM/mujhe to paryAya meM siddha hI bananA hai / guNasthAnAtIta jIva kI avasthA ko siddha kahate haiN| sAdhyarUpa siddha avasthA kA yathArtha jJAna ke binA siddha parameSThI kA parama satya nirNaya nahIM ho sakatA / terahaveM evaM caudahaveM guNasthAnavartI kevalI hI arahaMta parameSThI hai| arahaMta parameSThI ko jAnanA ho to terahaveM evaM caudahaveM guNasthAna kA jJAna karanA ati Avazyaka hai| divyadhvani se prasArita tattva-prarUNA ko hI zAstra kahate haiN| divyadhvani sayogakevalI kI hI hotI hai| ataH samyak zAstra ke nirNaya ke lie bhI terahaveM evaM caudahaveM guNasthAna ko jAnanA jarUrI hai| ___ sacce guru chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle hote haiN| yadi hameM sacce guru ko sahI rIti se jAnanA ho to chaThaveM-sAtaveM guNasthAna ke svarUpa kA jAnanA aparihArya hai| itanA hI nahIM mokSamArga ko pragaTa karanA ho to bhI guNasthAna kI jAnakArI hameM karanA hI caahie| aisA hI bhAva paNDita banArasIdAsajI ne nATaka samayasAra meM spaSTa kiyA hai - iha vicAri saMkSepa sauM, guNathAnaka rasa coja / ___ varanana kare banArasI, kArana zivapatha khoja / / arthAta - yaha socakara paNDita banArasIdAsajI zivamArga khojane meM kAraNabhUta guNasthAnoM kA saMkSipta varNana karate haiN| isalie hama guNasthAna kA jJAna karane kA prayAsa karate haiN| AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra gAthA 3 va 8 meM guNasthAna kI paribhASA zAstrAnusAra Age dI hai hna guNasthAna bhUmikA saMkheo oghotti ya, guNasaNNA sA ca mohajogabhavA / jehiM du lakhkhijjante, udayAdisu saMbhavehiM bhaavhiN| jIvA te guNasaNNA, NidiTThA savvadarasIhiM / / moha aura yoga ke nimitta se jIva ke zraddhA aura cAritra guNa kI honevAlI hInAdhika avasthA ko guNasthAna kahate haiN| guNasthAna ke caudaha bheda nimna prakAra haiM hra 1. mithyAtva, 2. sAsAdanasamyaktva, 3. samyagmithyAtva/mizra, 4. aviratasamyaktva, 5. dezavirata, 6. pramattavirata, 7. apramattavirata, 8. apUrvakaraNa, 9, anivRttikaraNa, 10. sUkSmasAMparAya, 11. upazAMtamoha, 12. kSINamoha, 13. sayogakevalI, 14. ayogkevlii| caudaha guNasthAnoM ke nAma AcAryazrI nemicaMdra racita gommaTasAra jIvakANDa kI 9 va 10 gAthAoM meM haiM hra miccho sAsaNa misso, aviradasammo ya desavirado y| viradA pamatta idaro, apuvva aNiyaTTi suhamo y|| uvasaMta khINamoho sajogakevalijiNo ajogI y| caudasa jIva samAsA kameNa siddhA ya NAdavvA / / moha aura yoga kI mukhyatA se guNasthAnoM kA vibhAjana hra 1. pahale guNasthAna se cauthe guNasthAna paryaMta cAra guNasthAna darzanamohanIya karma ke udaya-anudaya kI mukhyatA se haiN| 2. pA~caveM se bArahaveM guNasthAna paryaMta ATha guNasthAna cAritra mohanIya karma ke udaya-anudaya kI mukhyatA se haiN| 3. terahavA~ guNasthAna kevalajJAna aura yoga - ina donoM kI sadbhAva kI mukhyatA se hai| 4. caudahavA~ guNasthAna kevalajJAna kA sadbhAva aura yoga kA asadbhAva kI mukhyatA se hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtva guNasthAna mithyAtva guNasthAna AcArya zrI nemicandra svAmI ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 15 meM mithyAtva guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai hra micchodayeNa micchattamasaddahaNaM tu tacca-atthANaM / eyaMta vivarIyaM, viNayaM sNsyidmnnnnaannN|| darzanamohanIya mithyAtva karma ke udaya ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle jIva ke atattvazraddhAnarUpa bhAva ko mithyAtva guNasthAna kahate haiN| bheda -1 ekAnta, viparIta, vinaya, saMzaya, ajJAna - ye mithyAtva ke pA~ca bheda haiN| 2. agRhIta mithyAtva aura gRhIta mithyAtva ye bhI 2 bheda haiN| anAdikAlIna viparIta mAnyatA ko agRhIta mithyAtva kahate haiN| anAdikAlIna agRhIta mithyAtva kI poSaka navIna gRhIta viparIta mAnyatAoM ko gRhIta mithyAtva kahate haiN| 3. kriyAvAdI, akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vainayikavAdI - ye 4 bheda bhI haiN| inake hI uttara bheda 363 haiN| zabdArtha - mithyAtva zabda kA artha vipriittaa| zraddhA, jJAna aura cAritra guNa ke viparIta pariNamana ko hI yahA~ "mithyAtva" kahA hai| viparIta = ulttaa| samyaktva - (mArgaNA kI apekSA se) - mithyAtva smyktv| cAritra - mithyAcAritra / yahA~ zraddhA viparIta hone se cAritra bhI mithyA hI rahatA hai| kAla - jaghanya-antarmuhUrta / utkRSTa - anAdi ananta / abhavya kI apekSA se mithyAtva kA kAla anAdi ananta hai| bhavya (eka jIva) kI apekSA anAdi sAMta kAla tathA bhavya (nAnA jIvoM) kI apekSA anAdi-ananta kAla hotA hai| sAdi mithyAdRSTi kI apekSA kiMcit nyUna ardhpudgl-praavrtn| dUrAnudUra bhavya kI apekSA anAdi-ananta hai| paryAya kI apekSA sAdi-sAnta kAla hai| gamanAgamana - yahA~ se Upara cauthe, pA~caveM yA sAtaveM guNasthAna meM gamana hotA hai| tathA samyagmithyAtva (mizra) mohanIya karma kI sattA sahita sAdi mithyAdRSTi jIva kA tIsare guNasthAna meM bhI gamana hotA hai| chaThaveM, pA~caveM, cauthe yA tIsare, dUsare guNasthAna se mithyAtva guNasthAna meM Agamana ho sakatA hai| sAsAdanavAle kA Agamana mithyAtva meM hI hotA hai| vizeSatAe~ -1. ekendriya se asaMjJI paMcendriya paryaMta tathA labdhyaparyApta, (saMmUrcchana manuSya Adi) jIva mithyAtvI hI hote haiN| 2. isa guNasthAnavartI sabhI jIva bahirAtmA hI haiN| 3. kudeva, kuguru, kuzAstra ke sabhI upAsaka mithyAdRSTi hI hote haiN| 4. mithyAdRSTi manuSya garbha se ATha varSa paryaMta mithyAtva naSTa karane meM asamartha hotA hai| saMjJIpaMcendriya paryAptaka tathA saMmUrcchana tiryaMca aMtarmuhUrtakAla paryaMta mithyAtva naSTa karane meM asamartha rahate haiN| deva, nArakI aMtarmuhUrta paryaMta asamartha rahate haiN| prazna : mithyAtva guNasthAnavartI sAdhaka kisa sAdhanA dvArA avirata samyaktva Adi uparima guNasthAnoM ko prApta karate haiM ? uttara : mithyAdRSTi jIva sva-para bhedajJAnapUrvaka apane trikAlI nija zuddhAtmA ke AzrayarUpa mahAna apUrva puruSArtha se darzanamohAdi karma kA bhI abhAva hone se samyagdarzanAdi prApta kara lete haiN| isaprakAra mithyAtva guNasthAnavartI sAdhaka uparima guNasthAnoM ko prApta karate haiN|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAsAdana samyaktva guNasthAna AcArya zrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 19 meM sAsAdanasamyaktva guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai hra AdimasammattaddhA samayAdo chAvali tti vA sese| aNaaNNadarudayAdo NAsiyasammo tti sAsaNakkho so // prathamopazama samyaktva ke aMtarmuhUrta kAla meM se jaba jaghanya eka samaya yA utkRSTa chaha AvalI pramANa kAla zeSa rahe, utane kAla meM anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha meM se kisI eka kaSAya ke udaya meM Ane se samyaktva kI virAdhanA hone para zraddhA kI jo avyakta atattvazraddhAnarUpa pariNati hotI hai, usako sAsana yA sAsAdana guNasthAna kahate haiN| zabdArtha sa + AsAdana = saasaadn| sa sahita AsAdana = virAdhanA, vinAza, ghaat| isaprakAra sAsAdana zabda kA artha samyaktva kA nAza karanevAlA hotA hai| isakA hI apara nAma sAsana bhI hai| sa + Asana = saasn| sa = sahita, asana = samyaktva kI virAdhanA / samyaktva virAdhaka pariNAma hI sAsana hai / samyaktva virAdhaka jIva kI samyaktvarUpI ratna parvata-zikhara se patita mithyAtvarUpa bhUmi ke sanmukha dazA ko sAsAdana kahate haiN| samyaktva = (mArgaNA kI apekSA) sAsAdana samyaktva / cAritra - mithyAcAritra, kyoMki yahA~ samyagdarzana kA nAza ho gayA hai| kAla - jaghanya kAla eka samaya, utkRSTa kAla chaha AvalI / (eka samaya se chaha AvalI paryanta madhya ke sabhI vikalpa | ) gamanAgamana - yahA~ se mithyAtva guNasthAna meM hI gamana hotA hai, anya kisI bhI Upara ke guNasthAnoM meM nahIM / sAsAdana samyaktva guNasthAna sAsAdana meM - chaThaveM, pA~caveM, cauthe guNasthAna se Agamana hotA hai| vizeSatA - ( 1 ) isa guNasthAna meM maraNa kara naraka nahIM jAtA hai| (2) tIrthaMkara, AhArakadvika prakRti kI sattA sahita jIva isa guNasthAna ko prApta nahIM hotA / (3) dvitIya guNasthAnavartI jIva ke sAsAdanasamyaktvarUpa bhAva / pariNAma ko pAriNAmika bhAva bhI kahate haiM; kyoMki jIva kA jo pariNAma karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama kI apekSA se rahita hotA hai, use pAriNAmika bhAva kahate haiN| isa paribhASA ke anusAra sAsAdana samyaktvarUpa pariNAma darzanamohanIya karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama kI apekSA ke binA hI hotA hai| ataH darzanamohanIyakarma kI apekSA isa dUsare guNasthAna ke bhAva ko pAriNAmika bhAva bhI kahate haiN| mithyAtva guNasthAna se lekara cauthe guNasthAna paryaMta ke cAra guNasthAna darzanamohanIya karma kI apekSA se haiN| dUsare guNasthAna meM darzanamohanIya ke udayAdi kI apekSA nahIM haiM, ataH darzanamohanIya karma kI apekSA yahA~ pAriNAmikapanA ghaTita hotA hai| jahA~ jisa apekSA se kathana kiyA ho, vahA~ usa apekSA se samajha lenA caahie| prazna : sAsAdana guNasthAnavartI jIva viparIta abhiprAya se dUSita hai; isalie use sAsAdanasamyaktva nahIM kahanA caahie| uttara : yahA~ samyaktva kahane kA kAraNa mAtra yaha hai ki vaha pahale samyaktvI thA; isalie bhUtanaigamanaya kI apekSA use samyaktva kI saMjJA bana jAtI hai| vaha kAla bhI abhI samyaktva kA cala rahA hai evaM darzanamohanIya kA yahA~ upazama hI hai| jaise parIkSArthI ko pepara dene kA samaya tIna ghaMTe kA hai aura koI vidyArthI do ghaMTe meM pepara likhakara ghara calA jA to bhI zeSa eka ghaNTA kAla pepara kA kAla hI kahA jaayegaa| P
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagmithyAtva (mizra) guNasthAna AcArya zrI nemicandrasvAmI ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 21 meM samyagmithyAtva guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai hra sammAmicchudayeNa ya, jattaMtarasavvaghAdikajjeNa / Na ya samma micchaM piya, sammisso hodi prinnaamo|| samyagmithyAtva nAmaka darzanamohanIya karma ke udaya ke samaya meM arthAt nimitta se gur3a mizrita dahI ke svAda ke samAna honevAle jAtyantara pariNAmoM ko samyagmithyAtva guNasthAna kahate haiN| samyaktva = (mArgaNA kI apekSA) samyagmithyAtva / cAritra - mithyAcAritra; kyoMki isa guNasthAna meM samyaktva nahIM hai| kAla - aMtarmuhUrta (jaghanya-choTA madhyama aMtarmuhUrta, utkRSTa-bar3A madhyama aNtrmuhuurt| gamanAgamana - yahA~ se Upara gamana cauthe meM tathA nIce kI ora gamana mithyAtva meM hotA hai| pahale, cauthe, pA~caveM aura chaThaveM guNasthAna se hI yahA~ samyagmithyAtva meM Agamana hotA hai| vizeSatA - 1. yahA~ jIva maraNa nahIM krtaa| 2. yahA~ jIva kA mAraNAntika samudghAta bhI nahIM hotaa| 3. yahA~ jIva nayA Ayukarma kA baMdha bhI nahIM krtaa| 4. yadi tIsare guNasthAna meM Ane ke pahale mithyAtva ke sAtha AyubaMdha kiyA ho, to mithyAtva guNasthAna meM jAkara aura samyaktva ke sAtha AyubaMdha kiyA ho, to aviratasamyaktva guNasthAna meM jAkara maraNa karatA hai| 5. yahA~ saMyama va saMyamAsaMyama grahaNa karane ke pariNAma nahIM hote| 6. tIrthaMkara prakRti kI sattAvAlA jIva isa guNasthAna meM nahIM aataa| aviratasamyaktva guNasthAna AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 26 evaM 29 meM aviratasamyaktva guNasthAna kI paribhASAe~ nimnAnusAra dI hai hra sattaNhaM uvasamado, uvasamasammo khayAdu khaiyo y| bidiyakasAyudayAdo, asaMjado hodi sammo ya|| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma ke udaya se asaMyata hone para bhI pA~ca, chaha yA sAta (anantAnubandhI kI cAra aura darzanamohanIya kI tIna) prakRtiyoM ke upazama, kSaya, kSayopazama kI dazA meM honevAle jIva ke aupazamika, kSAyika tathA kSAyopazamika bhAvoM ko aviratasamyaktva guNasthAna kahate haiN| No iMdiyesu virado, No jIve thAvare tase vaapi| jo saddahadi jiNuttaM, sammAiTThI avirado so|| jo pariNAma, samyagdarzana se sahita ho; parantu indriya-viSayoM se aura trasa-sthAvara kI hiMsA se avirata ho arthAt ekadeza yA sarvadeza kisI bhI prakAra ke saMyama se rahita ho, usa pariNAma ko aviratasamyaktva guNasthAna kahate haiN| avirati kA spaSTIkaraNa - __ paMcendriya aura mana ke viSayoM meM pravRtti aura SaTkAya jIvoM kI hiMsA meM pravRtti - ye avirati ke bAraha bheda haiN| uparyukta bAraha prakAra kI avirati kA kiMcita bhI tyAga ina jIvoM ko nahIM hotA; parantu avirati meM pravRtti heyabuddhi se rahatI hai tathA AgamAnusAra sadAcAra to avazya hotA hI hai| samyaktva - aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika samyaktva meM se ek|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ avirata samyaktva guNasthAna 66 guNasthAna-pravezikA cAritra - samyaktvAcaraNa cAritra kA ghAtaka anantAnubaMdhI-catuSka cAritra mohanIya kaSAya-karma kA abhAva hone se AMzika vItarAgatAmaya samyaktvAcaraNa cAritra (kahIM-kahIM isI ko svarUpAcaraNa-cAritra bhI kahA hai) vaha hotA hI hai| tathApi dezacAritra AdirUpa vItarAgatA nahIM hone ke kAraNa avirati kahate haiN| phira bhI yahA~ sAmAnya gRhastha yogya sadAcArI pravRtti hotI hI hai| kAla - aupazamika samyaktva kA kAla antarmuhUrta hI hai| (jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai, lekina jaghanya kAla se utkRSTa kAla saMkhyAta guNA hai| ___kSAyopazamika samyaktva kA jaghanya kAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla 66 sAgara hai| tathA 66 sAgara ke bAda eka antarmuhUrta ke lie mizra guNasthAna meM Akara punaH kSAyopazamika ke sAtha 66 sAgara raha sakatA hai| kSAyika samyaktva kA kAla sAdi annt| gamanAgamana - yahA~ se Upara pA~caveM aura sAtaveM meM tathA nIce tInoM guNasthAnoM (pahale, dUsare, tIsare) meM gamana hotA hai| pahale, tIsare, pA~caveM tathA chaThaveM guNasthAna se yahA~ Agamana hotA hai| upazama zreNI kI apekSA upazama zreNI ke cAroM guNasthAnoM meM maraNa ho jAya to sIdhe cauthe meM AtA hai arthAt maraNa ke anta samaya paryaMta to zreNI kA vahI guNasthAna rahatA hai, kintu vigrahagati meM prathama samaya se hI cauthA guNasthAna ho jAtA hai| vizeSatA - 1. isa guNasthAna se hI viziSTa prazasta-rAga ke kAraNa tIrthaMkara prakRti kA baMdha prAraMbha ho sakatA hai| 2. isa guNasthAna se hI pAramArthika-sukha pragaTa hotA hai| 3. yahA~ se jIva ko samyaktva ke kAraNa antarAtmA saMjJA prApta hotI hai| 4. yahA~ avirata zabda anta-dIpaka hai, ataH yahA~ taka sabhI guNasthAna aviratarUpa hI haiN| jaise - avirata mithyAtva, avirata sAsAdana samyaktva, avirata mizra; kyoMki mithyAtva se lekara cauthe guNasthAna paryanta ke saba jIva sAmAnyatayA avirata hI hai; tathApi pratyeka kI avirata meM mahAna antara hai| 5. mithyAtva ke abhAva se avirata samyagdRSTi ko dRSTi-mukta (zraddhA kI apekSA) kahate haiN| 6. bhavyatva zakti kI abhivyakti isI guNasthAna meM hotI hai| prazna : samyagdarzana kI prApti ke lie zuddhAtmA ke dhyAna ko chor3akara kyA anya koI upAya bhI ho sakatA hai ? yA eka mAtra upAya zuddhAtmA kA dhyAna hI hai ? spaSTa khulAsA kiijie| uttara : jisaprakAra samyakcAritra kI utpatti aura usakI pUrNatA kA upAya eka nija zuddhAtmA kA dhyAna hI hai; usIprakAra samyagdarzana kI utpatti kA upAya bhI eka nija zuddhAtmA kA dhyAna hI hai, anya koI upAya nahIM hai| samyagdarzana aura samyakcAritra ye donoM bhAva AtmAzrita vItarAgasvarUpa hI haiM aura ina donoM kA nimittarUpa se bAdhaka karma bhI eka mohanIyadarzanamohanIya va cAritramohanIya hI hai| isalie inakI prApti kA upAya bhI eka AtmAzritapanA hI hai| isakAraNa samyagdarzana kI prApti kA upAya bhI eka nija zuddhAtmA kA dhyAna hI hai; anya nhiiN| vrata-tapa aura samyaktva ke saMbaMdha meM mokSamArgaprakAzaka pRSTha 261 kA aMza mahattvapUrNa hai| "kisI ko devAdika kI pratIti aura samyaktva yugapat hote haiM tathA vrata-tapa, samyaktva ke sAtha bhI hote haiM aura pahalepIche bhI hote haiN| devAdika kI pratIti kA to niyama hai, usake binA samyaktva nahIM hotA; vratAdika kA niyama nahIM hai| bahuta jIva to pahale samyaktva; pazcAt hI vratAdika ko dhAraNa karate haiM, kinhIM ko yugapat bhI ho jAte haiN|"
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 dezavirata guNasthAna AcArya zrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 30 meM dezavirata guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai hna paccakravANudayAdo, saMjamabhAvo Na hodi NavariM tu / thovavado hodi tado, desavado hodi paMcamao || pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma ke udaya kAla meM arthAt nimitta se pUrNa saMyamabhAva pragaTa nahIM hone para bhI samyagdarzanapUrvaka, aNuvratAdi sahita do kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vyakta honevAlI vItarAga dazA ko dezavirata guNasthAna kahate haiN| ukta paribhASA meM "pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya kAla meM" aisA vAkya hai tathA Age kahA hai ki "pUrNa saMyamabhAva pragaTa nahIM hone para bhI / " ina kathanoM kA artha yaha huA ki pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udayakAla meM AMzika vItarAgatA rUpa dezasaMyama hotA hai| aNuvratAdi zrAvaka ke zubhayogarUpa vratoM ke pAlana kA bhAva pratyAkhyAnAvaraNa karma ke udaya kA kArya hai| jo kArya karma ke udaya kA ho vaha puNya pariNAmarUpa hai, dharmarUpa nahIM ho sktaa| anya nAma - viratAvirata, saMyamAsaMyama, dezasaMyama, dezacAritra, aNuvrata ityAdi / bheda gyAraha - pratimAoM kI apekSA se dezavirati ke gyAraha bheda haiN| ve isaprakAra - darzana, vrata, sAmAyika, proSadha, sacittatyAga, divAmaithunatyAga (rAtribhojana tyAga), brahmacarya, AraMbhatyAga, parigraha tyAga, anumatityAga aura uddiSTa AhAratyAga pratimA / uddiSTa AhAra tyAga pratimA ke bhI eka vastradhArI zrAvaka aura do dezavirata guNasthAna 69 vastradhArI zrAvaka aise do bheda haiN| ailaka eka vastradhArI zrAvaka haiM tathA kSullaka do vastradhArI zrAvaka haiN| isI pratimA ke dhAraka mahilA ko ArjikA kahate haiN| samyaktva - aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika meM se koI eka / cAritra - paMcama guNasthAna meM saMyamAsaMyama cAritra hotA hai / yahA~ apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM ke vartamAnakAlIna sarvaghAti spardhakoM kA udayAbhAvI kSaya, unake hI bhaviSya meM udaya hone yogya sarvaghAti spardhakoM kA sadavasthArUpa upazama tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya rahatA hai, ataH karma kA kSAyopazamikapanA banatA hai| kAla- jaghanyakAla antarmuhUrta / utkRSTakAla manuSya kI apekSA ATha varSa eka aMtarmuhUrta kama eka pUrva koTivarSa hai tathA sammUrcchana tiryaMca kI apekSA eka aMtarmuhUrta kama eka pUrvakoTivarSa hai| gamanAgamana - Upara sAtaveM guNasthAna meM tathA nIce cauthe, tIsare, dUsare va pahale guNasthAna meM gamana hotA hai| pahale, cauthe aura chaThaveM guNasthAna se isameM Agamana hotA hai| vizeSatA - 1. sarvArthasiddhi Adi eka bhavAvatArI devoM ke samyaktva, bAlabrahmacaryatva, dvAdazAMgajJAnatvAdi kI upasthiti meM tathA unake janasAmAnya paMca pApa tathA sthUla viSaya kaSAya, asi-masi Adi hiMsAjanya SaT karma dikhAI nahIM dene para bhI aMtaraMga meM eka kaSAya caukar3I ke abhAva meM utpanna vItarAgatA hone se dezasaMyama nahIM hai; parantu asaMyama hI hai| aura manuSya -tiryaMcoM ke uparyukta pravRtti dikhAI dene para bhI antaraMga meM samyagdarzana sahita do kaSAya caukar3I ke abhAva meM utpanna vItarAgatA vidyamAna hone se dezasaMyama hai| 2. svayaMbhUramaNa samudra meM pratikUla vAtAvaraNa meM bhI zuddhAtmAnubhava
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-pravezikA hone se asaMkhyAta tiryaMca atIndriya sukha kA upabhoga karate hue paMcama guNasthAnavartI haiN| kahIM bhI sukha kA sIdhA saMbaMdha vyakta vItarAgatA se hai; bAhA pravRtti ke anusAra tyAga-grahaNa se nahIM hai| dharma (vItarAgatA) vyakta karane ke lie, dharma kI vRddhi karane ke lie athavA dharma kI paripUrNatA ke lie bAhya anukUlatA yA pratikUlatA akiMcitkara hai, yaha viSaya yahA~ spaSTa samajha meM A jAtA hai| bAhA pratikUla parikara dharma pragaTa karane ke kArya meM kucha bAdhaka hotA ho to naraka meM kisI bhI jIva ko samyaktva kI prApti nahIM honI cAhie; lekina asaMkhyAta nArakI samyaktva kI prApti karate haiN| nava graiveyaka paryaMta ke svarga ke saba devoM ko bAhA anukUlatA ke kAraNa samyagdarzana honA hI cAhie, aisA niyama nahIM bana sakatA; kyoMki aneka deva mithyAdRSTi pAye jAte haiN| ___upasarga yA pariSaha meM jakar3e hue sAdhu kI sAdhutA naSTa honI cAhie aura unako upasarga tathA pariSahajayI banakara kevalI hone kA avasara bhI nahIM milanA cAhie; tathApi aneka munirAja upasarga tathA pariSahajayI hokara aMtaronmukha puruSArtha karate hue kevalI hote haiM aura apanI atIndriya anantasukharUpa paryAya ko prati samaya pragaTa kara hI rahe haiN| dharma kI kriyA to AtmA kI apanI svAdhIna aura svataMtra kriyA hai, usakA bAhya anya dravyoM kI kriyA se kucha bhI saMbaMdha nahIM hai| 3. yahA~ saMyama zabda Adi-dIpaka hai| yahA~ se lekara uparima sabhI guNasthAnoM meM saMyama pAyA jAtA hai| 4. asaMyama zabda ko aMta dIpaka samajhanA cAhie; kyoMki paMcama guNasthAna se lekara Age ke guNasthAnoM meM asaMyama hotA hI nhiiN| ise samajhane ke lie prathama cAra guNasthAnoM ke sAtha asaMyama zabda jor3akara samajhanA upayogI ho jAtA hai| jaisehna mithyAtva asaMyama, sAsAdanasamyaktva asaMyama, mizra asaMyama Adi / pramattavirata guNasthAna AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 32 meM pramattavirata guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai hra saMjalaNa-NokasAyANudayAdo saMjamo have jmhaa| malajaNaNapamAdo vi ya, tamhA hu pamattavirado so|| jo (tIna kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka) vItarAga pariNAma, samyaktva aura sakala vratoM se sahita ho; kiMtu saMjvalana kaSAya aura nau nokaSAya ke tIvra udaya nimitta, pramAda sahita ho; use pramattavirata guNasthAna kahate haiN| nAma apekSA vicAra hra pramattasaMyata, virata, saMyama, sakalasaMyama, sakala cAritra ityAdi aneka nAma haiN| mokSasAdhaka munijIvana meM yaha pramattasaMyata guNasthAna niyama se hotA hI hai| chaThaveM guNasthAna kI prApti ke binA koI jIva mokSa prApta nahIM kara sktaa| pramattasaMyata kA spaSTIkaraNa - pramatta+saMyata = pramattasaMyata / pra = prakRSTa / matta = madayukta-asAvadhAna / saMyata = sNym| sakala saMyamarUpa vItarAgatA pragaTa ho jAne se saMyata ho jAne para bhI saMjvalana kaSAyoM ke udaya meM vikathA Adi paMdraha pramAdoM meM pravRtti hone se svarUpa meM asAvadhAna vRtti ho jAne ke kAraNa pramatta saMyata hai| samyaktva - aupazamika Adi tInoM samyaktva meM se koI bhI eka samyaktva rahatA hai| cAritra - pramatta guNasthAna meM kSAyopazamika cAritra hotA hai, vaha isa prakAra hai - yahA~ pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke vartamAnakAlIna sarvaghAti spardhakoM kA udayAbhAvI kSaya, unakA hI bhaviSya meM udaya Ane yogya spardhakoM kA sadavasthArUpa upazama aura saMjvalana kaSAya aura nokaSAyoM kA bhUmikA ke anusAra tIvra udaya hotA hai| isa prakAra cAritra mohanIya karma kA kSayopazama ghaTita hotA hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna- pravezikA kAla - maraNa kI apekSA jaghanya kAla eka samaya, utkRSTa kAla antrmuhuurt| jaba chaThaveM guNasthAna se nIce ke guNasthAnoM meM patana hotA hai, taba hI utkRSTakAla ghaTita hotA hai| gamanAgamana - yahA~ se Upara kI ora gamana mAtra sAtaveM meM tathA nIce kI ora gamana nIce ke pA~coM guNasthAnoM meM ho sakatA hai| sAtaveM guNasthAna se hI isameM Agamana hotA hai| 72 vizeSatA - 1. guNasthAna zuddha pariNati yukta zubhopayogarUpa haiM / yadyapi yaha dazA munijIvana meM avazyaMbhAvI hai, tathApi baMdhakAraka hai| nATaka samayasAra meM ise jagapaMtha kahA hai; kyoMki yahA~ zubhopayoga rahatA hai| 2. AcAryakRta sabhI sAhitya lekhana, upadeza, dIkSA- zikSA Adi prazasta kArya isI guNasthAna meM hote haiN| 3. AhAraka Adi RddhiyoM kA upayoga isI guNasthAna meM hotA hai| 4. yahA~ prayukta pramatta zabda anta dIpaka hai, ataH yahA~ paryanta ke sabhI guNasthAna pramatta hI haiN| 5. aTThAIsa mUlaguNoM kA akhaMDa pAlana karanA hI saccA gurupanA hai| 'mUlaguNa' yaha zabda hI hameM batAtA hai ki gurupane ke mUlaguNa haiM arthAt inake binA gurupanA saMbhava hI nahIM hai, jaise jar3a ke binA vRkSa nahIM hotA / isataraha aTThAIsa mUlaguNoM kI anivAryatA Agama, tarka tathA yukti se bhI yathArtha siddha hotI hai / 6. jo koI aTThAIsa mUlaguNoM kA AgamAnusAra nirdoSa pAlana karate haiM, ve sacce guru haiM; aisI paribhASA caraNAnuyoga ke zAstroM kI se mukhyatA karanA ucita hI hai| sacce munipane ke viSaya ko anya apekSAoM se bhI hameM samajhanA Avazyaka hai| ataH kucha spaSTIkaraNa karate haiN| 7. anaMtAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I ke anudaya ke kAla dhyAna rahita tathA zuddha pariNati sahita avasthA ke samaya munirAja jisaprakAra ke bAhya AcaraNa meM pravRtta hote haiM; usa AcaraNa ko aTThAIsa mUlaguNa kahate haiN| P 7 apramattavirata guNasthAna AcArya zrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 45 meM apramattasaMyata guNasthAna kI karmodaya sApekSa paribhASA nimnAnusAra dI haihra saMjalaNaNokasAyANudao, maMdo jadA tadA hodi / apamattaguNo teNa ya, apamatto saMjado hodi / saMjvalana kaSAya tathA nau nokaSAyoM ke maMda udaya ke samaya meM arthAt nimitta se pramAdarahita honevAlI vItarAgadazA ko apramattasaMyata guNasthAna kahate hai| AcAryazrI nemicandra ne hI gommaTasAra jIvakANDa gAthA 46 meM svasthAna apramatta guNasthAna kI dhyAna kI mukhyatA se bhedasahita paribhASA nimnAnusAra bhI dI hai, jo vizeSa mahattvapUrNa hai hra NadvAse sapramAdo vayaguNasIlolimaMDio NANI / aNuvasao akhavao jhANaNilINo hu apamatto // jinake vyakta aura avyakta sabhI prakAra ke pramAda naSTa ho gaye haiM; jo vrata, guNa aura zIloM se maMDita haiM, jo niraMtara AtmA aura zarIra ke bhedavijJAna se yukta haiM, jo upazama aura kSapaka zreNI para ArUDha nahIM hue haiM aura jo dhyAna meM lavalIna haiM; unheM apramattasaMyata kahate haiN| bheda - paribhASA - isake do bheda haiM- svasthAna apramatta, saatishyaprmtt| sarvapramAda nAzaka, vrata-guNa zIla se sahita anupazamaka, akSapaka, dhyAna meM lIna muni dazA apramatta saMyata hai| isI kA apara nAma niratizaya- apramatta bhI hai| cAritra mohanIya kI 21 prakRtiyoM ke upazama tathA kSaya meM nimitta adhaHpravRttakaraNAdi tIna karaNoM meM se prathama adhaH pravRttakaraNa dazA sAtizaya apramatta saMyata guNasthAna hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna- pravezikA apramatta kA spaSTIkaraNa - pUrvokta 15 pramAdoM kI abhAvarUpa dazA apramatta dazA hai| apramatta kaho athavA dhyAnAvasthA kaho donoM kA eka hI artha hai / 74 samyaktva - svasthAna apramatta avasthA meM aupazamikAdi tInoM samyaktva meM koI eka samyaktva rahatA hai| sAtizaya apramatta guNasthAna meM dvitIyopazama aura kSAyika samyaktva meM se koI bhI eka samyaktva rahatA hai| kSAyopazamika samyaktva ke sAtha zreNI para ArohaNa karane kA kArya nahIM hotA; kyoMki cala, mala, agAr3ha doSa bAdhaka banate haiN| cAritra - kSAyopazamika cAritra / saMjvalana kaSAya caukar3I ke tIvra udaya ke sthAna para maMda udaya itanA mAtra parivartana kara dene para pUrvokta (chaThaveM guNasthAna ke) kSayopazamavat yahA~ bhI ghaTita hotA hai| kAla - maraNa kI apekSA jaghanya kAla eka samaya / utkRSTa kAla - aMtarmuhUrta / gamanAgamana apramatta kA Upara kI ora gamana AThaveM meM hI tathA nIce kI ora gamana chaThaveM meM hI hotA hai| pahale, cauthe, pA~caveM, chaThaveM tathA zreNI se girate samaya AThaveM se bhI yahA~ Agamana hotA hai| sAtaveM meM se maraNa ke samaya cauthe meM hI gamana hotA hai| vizeSatA - sAtizaya apramatta meM cAra Avazyaka hote haiM - 1. samaya-samaya prati anaMtaguNI - vizuddhi / 2. sthiti-baMdhApasaraNa arthAt navIna karma kA bandha kramazaH kamakama sthiti sahita baMdhatA hai| 3. prazasta prakRtiyoM kA anubhAga samaya-samaya anaMtaguNA bar3hatA hai| 4. aprazasta prakRtiyoM kA anubhAga samaya-samaya anaMtaguNA ghaTatA hai| 5. yahA~ apramatta zabda Adi dIpaka hai, ataH yahA~ se lekara Upara ke guNasthAna apramatta hI haiN| sabhI apramatavista guNasthAna 75 6. uparima samayavartI jIvoM ke pariNAmoM se nimna samayavartI jIvoM ke pariNAmoM kI sadRza-visadRza sthiti ko adhaHpravRttakaraNa kahate haiN| 7. cAritra mohanIya ke upazama tathA kSaya ke prasaMga meM apUrvakaraNa sanmukha zuddhopayoga pariNAmoM ko adhaH pravRttakaraNa kahate haiN| 8. sAtaveM meM maraNa kara vigraha-gati meM cauthA guNasthAna ho jAtA hai| athavA maraNa ke pahale sAtaveM se 6,5,4 guNasthAnoM meM A kara maraNa ho sakatA hai; parantu yaha niyama nahIM hai ki sAtaveM guNasthAnavAlA cauthe meM hI A kara maraNa kre| kyoMki sAtaveM guNasthAna meM bhI maraNa ho sakatA hai| yahA~ apramattasaMyata guNasthAna meM to prati samaya anaMtaguNI vItarAgatA bar3hatI hI jAtI hai| yadi sAtizaya apramattasaMyata munirAja ke yathAyogya mAtra eka aMtarmuhUrta kAla ke asaMkhyAta samayoM meM samaya-samaya prati anaMtaguNI vItarAgatA bar3hatI jAtI hai to vaha vItarAgatA Age kitanI bar3ha sakatI hai, isakA sAmAnya bodha hameM Agama pramANa se ho jAtA hai| anaMta kA pratyakSa jJAna to mAtra sarvajJa bhagavAna ko hI hotA hai| vItarAgatA ke anaMtaguNI vRddhi kA evaM kaSAya ke uttarottara hAnI / hIna hIna hone kA yaha krama jIva jaba jaka pUrNa vItarAgatArUpa nahIM pariNamatA hai taba taka arthAt 11 veM yA 12 veM guNasthAna paryaMta lagAtAra calatA hI rahatA hai| isake phalasvarUpa svabhAva meM vizeSa magnatA aura pracura atIndriya Ananda kA bhoga munipravara karate rahate haiN| prazna : bArahaveM guNasthAna se Age vItarAgatA meM anaMtaguNI vRddhi kyoM nahIM hotI ? uttara : bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM hI vItarAgatA paripUrNa pragaTa ho gayI hai to aba Age bar3hane ke lie kucha avakAza bacA hI nahIM hai| ataH pUrNa vItarAga hone para anaMtaguNI vizuddhirUpa pUrNa vItarAgatA satata akhaMDa aura avicalarUpa se ananta kAla paryaMta banI hI rahatI hai| P
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ apUrvakaraNa guNasthAna AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 50 meM apUrvakaraNa guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai hra aMtomuhatta kAlaM, gamiUNa adhApavattakaraNaM tN| paDisamayaM sujjhaMto, apuvvakaraNaM smmilliyi|| adhaHpravRttakaraNa saMbaMdhI aMtarmuhUrta kAla pUrNa kara prati samaya anaMtaguNI zuddhi ko prApta hue pariNAmoM ko apUrvakaraNa guNasthAna kahate haiN| isameM anukRSTi racanA nahIM hotii| isa guNasthAna kA pUrNa nAma apUrvakaraNa praviSTa zuddhisaMyata guNasthAna hai| bheda - pUrvokta cAritra mohanIya kI 21 prakRtiyoM ke (4 apratyAkhyAnAvaraNa, 4 pratyAkhyAnAvaraNa, 4 saMjvalana, 9 nokaSAya) upazama tathA kSaya kI apekSA se isa guNasthAna ke bhI upazamaka aura kSapaka - do bheda hote haiN| apUrvakaraNa-praviSTa zuddhisaMyata saMbaMdhI spaSTIkaraNa - zabdArtha - apUrvakaraNa - a = nahIM, pUrva = pahale, apUrva = atyanta navIna, karaNa = pariNAma arthAt pUrva meM kabhI bhI pragaTa nahIM hue aise atyanta navIna zuddha prinnaam|| praviSTa = praveza prApta, zuddhi = zuddhopayoga, saMyata = svarUpa meM samyaktyA lIna, cAritramohanIya kI 21 prakRtiyoM ke upazama aura kSaya meM nimitta hone vAle, pUrva meM aprApta, viziSTa vRddhiMgata, zuddhopayoga pariNAma yukta jIva apUrvakaraNa praviSTa zuddhisaMyata hai| samyaktva - dvitIyopazama tathA kSAyika-samyaktva meM se koI eka / apUrvakaraNa guNasthAna 77 cAritra - cAritra mohanIya kA pUrvavata (tIvra sthAna para maMdatara mAtra parivartana karake chaThaveM guNasthAnavat) kSayopazama hone ke kAraNa yahA~ kSAyopazamika cAritra hai| tathA upazama va kSapaka zreNI kA Arohaka hone se yahA~ kramazaH upacAra se aupazamika athavA kSAyika cAritra bhI kahA jAtA hai| kAla - aMtarmuhUrta aura maraNa kI apekSA jaghanya kAla eka samaya / gamanAgamana - yahA~ se Upara kI ora gamana nauveM guNasthAna meM, nIce kI ora gamana zreNI se girate samaya sAtaveM meM gamana hotA hai| maraNa ke bAda vigraha gati meM caturtha guNasthAna meM bhI gamana hotA hai| vizeSatA - 1. pratisamaya jIva kI paryAya meM anaMtaguNI-vizuddhi hotI hai| (yahA~ vizuddhi kA artha vItarAgatA evaM puNya pariNAma bhI lenA) 2. pUrvabaddha karmoM kA asaMkhyAta guNA sthitikAMDaghAta hotA hai| 3. navIna sthitibaMdha kama sthiti-anubhAgavAlA hotA hai| 4. vRddhiMgata vItarAga pariNAma evaM kaSAya kI maMdatA se pUrvabaddha karmoM kA pratisamaya asaMkhyAtaguNA anubhAga-kAMDakaghAta hotA hai| 5. pratisamaya pUrvabaddha karmoM kI guNazreNI nirjarA hotI hai| 6. guNa saMkramaNa arthAt aneka azubha prakRtiyA~ zubha meM badala jAtI haiN| yaha kArya dasaveM guNasthAna paryaMta calatA hai| 7. bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma asamAna (bhinna-bhinna) hI hote haiN| guNasthAna ke nAma ke anusAra pratisamaya pariNAma apUrva-apUrva hI hote haiN| 8. eka arthAt samAna samayavartI jIvoM ke pariNAma samAna tathA asamAna-donoM prakAra ke hote haiN| 9. yahA~ upazama zreNIvAle kA car3hate samaya pahale bhAga meM maraNa nahIM hotA, anya bhAgoM meM maraNa ho sakatA hai| upazama zreNI se girate samaya sabhI bhAgoM meM maraNa saMbhava hai| kSapaka zreNIvAloM kA maraNa nahIM, parantu caudahaveM guNasthAna ke aMta meM nirvANa hI hotA hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ anivRttikaraNa guNasthAna AcArya zrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 57 meM anivRttikaraNa guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai hra hoti aNiyaTTiNo te, paDisamayaM jessimekkprinnaamaa| vimalayarajhANahuyavahasihAhiM giddddddhkmmvnnaa|| atyaMta nirmala dhyAnarUpI agni zikhAoM ke dvArA, karma-vana ko dagdha karane meM samartha, pratyeka samaya ke eka-eka sunizcita vRddhiMgata vItarAga pariNAmoM ko anivRttikaraNa guNasthAna kahate haiN| vAstava meM to yaha mAtra nimitta-naimittika saMbaMdha kI apekSA asadbhUta vyavahAranaya se kathana karane kI paddhati hai| satya vastusthiti to yaha hai ki jaba mahAmunirAja antaronmukhI puruSArtha ke bala se vItarAgabhAva ko vizeSa bar3hAte haiM, vItarAgatA uttarottara puSTa hotI jAtI hai, taba usake nimitta se pUrvabaddha cAritramohanIya karma ke spardhaka apane Apa sthitikANDakaghAta, anubhAgakANDakaghAta, saMkramaNAdi-rUpa hokara nirantara akarmarUpa se pariNamita hote jAte haiN| isI kArya ko "dhyAnarUpI agnizikhAoM ne karmavana ko jalA diyA" ina alaMkArika zabdoM meM AcAryadeva ne kahA hai| ___isa guNasthAna kA pUrNa nAma anivRttikaraNabAdarasAMparAya (kaSAya) praviSTa zuddhisaMyata guNasthAna hai| bheda - upazamaka aura kSapaka zreNI kI apekSA isake tatsaMbaMdhI hI do bheda haiM - upazamaka anivRttikaraNa aura kSapaka anivRttikaraNa / anivRttikaraNa bAdarasAMparAya praviSTa zuddhisaMyata kA spaSTIkaraNa - zabdArtha - anivRttikaraNa-a+nivRtti = anivRtti / a = nahIM, nivRtti = bheda / karaNa = pariNAma, anivRttikaraNa = bheda rahita-sunizcita samAna pariNAma / anivRttikaraNa guNasthAna bAdara = sthUla / sAMparAya = kaSAya / praviSTa = pravezaprApta, zuddhi = zuddhopayoga, saMyata = svarUpa meM samyaktayA lIna / ____ cAritra mohanIya kI 21 prakRtiyoM ke upazama-kSaya meM nimitta honevAle saMjvalana kaSAya ke maMdatama udayarUpa sthUla kaSAya ke sadbhAva meM sunizcita, viziSTa-vRddhiMgata svarUpalIna, zuddhopayoga pariNAma yukta jIva anivRttikaraNa-bAdara-sAMparAya-praviSTa-zuddhi-saMyata hai| samyaktva - dvitIyopazama aura kSAyika samyaktva ina donoM meM koiiek| cAritra - kSAyopazamika cAritra / upacAra se aupazamika yA kSAyika cAritra bhI kahate haiN| ___ mohanIya kA pUrvavata (tIvra ke sthAna para maMdatama mAtra parivartana karake chaThaveM guNasthAna ke samAna) kSayopazama hone ke kAraNa yahA~ kSAyopazamikacAritra hai| aupazamika-kSAyika cAritra saMbaMdhI kathana aSTama guNasthAnavat hai| kAla - maraNa kI apekSA jaghanya kAla eka samaya / utkRSTa kAla aMtarmuharta / agalA janma vaimAnika devoM meM hI hotA hai| gamanAgamana - yahA~ se Upara kI ora gamana dasaveM guNasthAna meM tathA nIce kI ora gamana AThaveM guNasthAna meM hotA hai| tathA Agamana AThaveM guNasthAna se aura upazama zreNI se girate samaya dasaveM guNasthAna se bhI hotA hai| vizeSatA - 1. anaMtaguNI-vizuddhi Adi Avazyaka kArya aSTama guNasthAnavat hai| ___2. cAritra mohanIya karma, bAdara kRSTi se sUkSmakRSTirUpa pariNamita hotA hai| isa kRSTikaraNa se sUkSmalobha kaSAya ke binA zeSa 20 cAritramohanIya prakRtiyoM kA upazama athavA kSaya hotA hai| 3. bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma sunizcita, visadRza tathA eka samayavartI jIvoM ke pariNAma sunizcita, sadRza hI hote haiN| 4. yahA~ bAdara zabda anta-dIpaka haiN| yahA~ taka sabhI guNasthAna bAdara kaSAyavAle hI hote haiN|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 sUkSmasAMparAya guNasthAna meM AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 60 sAmparAya guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai hra aNulohaM vedaMto, jIvo uvasAmago va khavago vA / so suhamasAMparAo, jaharakhAdeNUNao kiMci // dhule hue kausuMbhI vastra kI sUkSma lAlimA ke samAna sUkSma lobha kA vedana karanevAle upazamaka athavA kSapaka jIvoM ke yathAkhyAta cAritra se kiMcit nyUna vItarAga pariNAmoM ko sUkSmasAMparAya guNasthAna kahate haiM / isakA pUrNa nAma sUkSmasAMparAya praviSTa zuddhi saMyata hai| bheda - upazama aura kSapaka zreNI kI apekSA isake tatsaMbaMdhI do bheda haiM- upazamaka- sUkSmasAMparAya, kSapaka- sUkSmasAMparAya / sUkSmasAMparAya praviSTa zuddhisaMyata saMbaMdhI spaSTIkaraNa sUkSma atyanta hIna anubhaag| sAMparAya = kaSAya / praviSTa = praveza prApta | zuddhi zuddhopayoga / saMyata = svarUpa meM samyaktayA lIna / atyanta hIna anubhAga yukta lobha kaSAya ke vedana sahita, viziSTa vRddhiMgata, svarUpa meM lIna, zuddhopayoga pariNAmayukta jIva sUkSmasAMparAya praviSTa zuddhi-saMyata hai / samyaktva - dvitIyopazama samyaktva aura kSAyika samyaktva meM se eka / cAritra - kSAyopazamika cAritra / upacAra se aupazamika yA kSAyikacAritra bhI kahate haiN| sUkSma = 4 apratyAkhyAnAvaraNa, 4 pratyAkhyAnAvaraNa, lobha kaSAya binA saMjvalana kaSAya trika aura nau nokaSAyoM ke upazama athavA kSaya ke sadbhAva meM sUkSma lobha ke maMdatama udaya ke samaya honevAlI karmoM kI sUkSmasAmparAya guNasthAna 81 kSayopazama dazArUpa hai| isa kSayopazama ke samaya honevAlI jIva kI vItarAga dazA hI kSAyopazamika cAritra hai| upazama-kSapaka zreNI kI apekSA yahA~ upacAra se kramazaH aupazamikakSAyika cAritra bhI kahA jAtA hai| kAla- utkRSTa kAla aMtarmuhUrta aura maraNa kI apekSA jaghanya kAla mAtra eka samaya / gamanAgamana upazamaka kA yahA~ se Upara kI ora gamana gyArahaveM meM hI tathA kSapaka zreNIvAle kA bArahaveM meM hI hotA hai| upazamaka kA zreNI se girate samaya nIce kI ora navameM guNasthAna meM gamana hotA hai| yahA~ navameM guNasthAna se Agamana hotA hai| upazamaka kA gyArahaveM guNasthAna se girate samaya bhI yahA~ Agamana hotA hai| upazamaka kA maraNa ke bAda vigraha gati meM prathama samaya meM hI caturtha guNasthAna meM gamana hotA hai| vizeSatA - 1. anaMtaguNI - vizuddhi Adi Avazyaka kArya aSTama guNasthAnavat yahA~ bhI hote haiN| 2. yahA~ sUkSma - lobha - kaSAya-cAritra - mohanIyakarmodaya ke samaya sUkSma kaSAya audayika bhAva ke sadbhAva meM bhI mohanIya karma kA Asrava-baMdha nahIM hotA hai; kyoMki sUkSma lobha pariNAma jaghanyarUpa se pariNata ho gayA hai| (vizeSa spaSTIkaraNa ke lie paMcAstikAya gAthA 103 kI TIkA dekhie / ) 3. yahA~ jJAnAvaraNAdi tIna ghAti karmoM kA jaghanya sthitianubhAgavAlA Asrava-baMdha hotA hai| 4. yahA~ sAMparAya zabda anta-dIpaka hai| ataH yahA~ taka ke sabhI guNasthAna sAMparAya arthAt kaSAya sahita hI haiN| P
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ upazAMtamoha guNasthAna AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 61 meM upazAMtamoha guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai hra kadakaphalajudajalaM vA, sarae saravANiyaM va nnimmlyN| sayalovasaMtamoho, uvasaMta kasAyao hodi|| nirmalI phala se sahita svaccha jala ke samAna athavA zaradakAlIna sarovara-jala ke samAna sarva mohopazamana ke samaya vyakta honevAlI pUrNa vItarAgI dazA ko upazAMtamoha guNasthAna kahate haiN| isakA hI apara nAma upazAMta kaSAya aura pUrNa nAma upazAMtakaSAyavItarAgachadmastha hai| upazAMtakaSAya vItarAgachadmastha saMbaMdhI spaSTIkaraNa - upazAMta kaSAya = dabI huI kaSAya / vItarAga = vartamAna meM sabhI rAgAdi se rahita / chadma = jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa ke sadbhAva meM vidyamAna alpa jJAna-darzana meM, + stha = sthita rahane vaalaa| arthAt jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa ke sadbhAva meM rhnevaalaa| sarva kaSAya upazAMta ho jAne se vartamAna meM sarva rAgAdi ke abhAvarUpa, vItarAgatA pragaTa hone para bhI jJAnAvaraNAdi kA kSayopazama hone se chadmastha = alpajJa hI hai| samyaktva - dvitIyopazama-samyaktva athavA kSAyika-samyaktva / cAritra - aupazamika yathAkhyAta-cAritra hai| kAla - utkRSTa aMtarmuhUrta / yaha utkRSTakAla do kSudrabhava pramANa hai| maraNa kI apekSA jaghanya kAla eka samaya hai| gamanAgamana - upazAMtamoha munirAja ke nijazuddhAtmasanmukha puruSArtha upazAntamoha guNasthAna kI yahA~ taka hI pragati karane kI yogyatA hone se Upara gamana nahIM hotaa| nIce kI ora gamana dasaveM guNasthAna meM hotA hai| maraNa kI apekSA gamana caturtha guNasthAna meM bhI hotA hai| yahA~ upazamaka dasaveM guNasthAna se hI Agamana hotA hai| vizeSatA - 1. yahA~ IryApathAsrava (sAtAvedanIya kA) hI hotA hai| sAMparAyikAsava nahIM hotA; kyoMki kaSAya-nokaSAya pariNAma kA sarvathA abhAva hai| sUkSmalobharUpa moha kA abhAva dasaveM guNasthAna ke anta samaya meM haA hai| 2. aupazamika bhAvoM kA sadbhAva yahA~ (upazAMtamoha) taka hI hotA hai| 3. vItarAga zabda Adi-dIpaka hai| yahA~ se Upara ke sabhI guNasthAnavartI jIva vItarAgI hI hote haiN| isake nIce ke arthAt cauthe guNasthAna se dasaveM taka sabhI guNasthAnavartI jIva mizra (sarAgI + vItarAgI) aura prathama se tIsare guNasthAna taka saba jIva mAtra sarAgI hI hote haiN| gyArahaveM guNasthAna se patana ke do kAraNa haiM - kAlakSaya aura bhava (Ayu) kSaya / AyukSaya se giranevAlA akrama se cauthe guNasthAna meM jAtA hai| kAlakSaya se girate samaya nIce-nIce ke guNasthAnoM kI prApti kramazaH chaThe taka hotI hai| pIche aneka mArga haiN| gyArahaveM guNasthAna ke saMbaMdha meM vizeSa : ...bahuri yA prakAra saMkleza-vizuddhatA ke nimitta kari upazAMta kaSAya taiM par3anA-car3hanA na ho; jAteM tahA~ pariNAma avasthita vizuddhatA lie varte haiN| bahuri tahA~ taiM jo par3anA ho hai, so tisa guNasthAna kA kAla bhae pIche niyama taiM upazama kAla kA kSaya hoi, tisake nimitta taiM ho hai| vizuddha pariNAmani kI hAni ke nimitta taiM tahA~ taiM nAhI par3e haiM vA anya koI nimitta taiM nAhI par3e haiM - aisA jaannaa| labdhisAra gAthA 310 kI saMskRta TIkA kI paMDitapravara ToDaramalajI kRta samyagjJAnacaMdrikA kI bhASA TIkA se|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12 kSINamoha guNasthAna AcAryazrI nemicaMdra ne gommaTasAra gAthA 62 meM kSINamoha guNasthAna kI paribhASA nimnaprakAra dI hai hra NissesaravINamoho, phalihAmalabhAyaNudayasamacitto / ravINakasAyo bhaNNadi, NiggaMtho vIyarAyehiM // sphaTikamaNi ke pAtra meM rakhe hue nirmala jala ke samAna saMpUrNa kaSAyoM ke kSaya ke samaya honevAle jIva ke atyaMta nirmala vItarAgI pariNAmoM ko kSINamoha guNasthAna kahate haiN| anya nAma - isakA apara nAma kSINakaSAya guNasthAna tathA pUrNa nAma kSINakaSAya- vItarAga chadmastha guNasthAna hai| kSINakaSAya vItarAga chadmastha saMbaMdhI spaSTIkaraNa kSINa = kSaya, nAza, naSTa, kaSAya = rAga-dveSa Adi vikArI pariNAma, vItarAga rAgadveSa Adi sarva vikAroM se rahita, atyanta nirmala dazA / chadmastha = jJAnAvaraNAdi ke sadbhAva meM vidyamAna alpajJAna- darzana / sarva kaSAyoM ke kSaya se pUrNa nirmala vItarAga dazA pragaTa ho jAne para bhI jJAnAvaraNAdi kA kSayopazama hone se munirAja chadmastha - alpajJa hI hai| samyaktva kSAyika smyktv| anya kisI samyaktva ke lie yahA~ avakAza nahIM hai| cAritra - kSAyika yathAkhyAtacAritra; kyoMki moha pariNAma kA sarvathA kSaya / nAza, abhAva ho gayA hai| kAla - aMtarmuhUrta / yaha aMtarmuhUrtakAla cAra kSudrabhava pramANa hai| gamanAgamana - yahA~ se gamana ekamAtra terahaveM guNasthAna meM hI hotA hai / yahA~ Agamana kSapaka dasaveM guNasthAna se hI hotA hai| vizeSatA - 1. mAtra sAtA vedanIya kA IryApathAsrava hI hotA hai| kSINamoha guNasthAna 2. isake aMtima samaya meM tIna ghAtiyA karmoM kA kSaya hotA hai| 3. audArika zarIradhArI chadmastha jIvoM ke zarIra meM nirantara ananta nigodiyA jIva vidyamAna rahate haiM; parantu kSINakaSAya chadmastha jIva ke prathama samaya se hI prati samaya ananta bAdara nigodiyA jIvoM kA nikalanA prAraMbha hotA hai| isake antima samaya meM sabhI bAdara nigodiyA jIvoM ke abhAva se anaMtarasamayavartI terahaveM guNasthAna ke pahale samaya meM jIva paramaudArika zarIradhArI ho jAtA hai| 4. caturtha guNasthAna se yahA~ taka sabhI jIva "aMtarAtmA" saMjJaka haiN| 5. " kSINamoha" zabda Adi dIpaka haiN| yahA~ se uparima sabhI jIva kSINamohI hI haiN| jaise kSINamohI sayogakevalI Adi / 6. yahA~ "chadmastha" - zabda anta-dIpaka hai| yahA~ taka sabhI guNasthAnavartI jIva chadmastha arthAt alpajJa hI hote haiN| 7. yahA~ bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM hI munirAja dravya tathA bhAva cAritramohanIya se bhI rahita hote haiN| isalie inako mohamukta kahanA yukti tathA zAstrasammata bhI hai / prazna : bArahaveM guNasthAna meM kSINamohI hote hI sarvajJa ho jAnA cAhie thA; isameM kyA Apatti hai ? uttara : jJAnAvaraNAdi tIna ghAti karmoM kI sattA va udaya hI sarvajJa hone meM nimittarUpa meM bAdhaka hai; kyoMki dasaveM guNasthAna meM bhI rAga pariNAma se jJAnAvaraNAdi kA baMdha huA thaa| tathA pUrvakAla meM baMdhe hue karmoM kI bhI sattA hai, unakA kSaya hote hI kevalajJAna hotA hai| tIna ghAtikarmoM ke nAza ke liye aMtarmuhUrta paryaMta ekatvavitarkazukladhyAna / zuddhopayoga kA honA Avazyaka hai| munirAja vItarAga hone ke bAda sarvajJa hote haiM, yaha sAmAnya kathana hai aura pUrNa vItarAga hone para bhI eka aMtarmuhUrta kAlaparyaMta ekatvavitarkazukladhyAna / zuddhopayoga karane ke bAda hI tInoM ghAtikarmoM kA kSaya hone se munirAja sarvajJa hote haiM, yaha kathana vizeSa tathA sUkSma hai / (vizeSa spaSTIkaraNa lie paMcAstikAya gAthA 150-151 kI TIkA dekhiye) P
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ sayogakevalI guNasthAna AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 63-64 meM sayogakevalI guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai hra kevalaNANa divaayrkirnnklaavppnnaasiynnnnaanno| Navakevalaladdhaggama sujaNiya-paramappavavaeso / / asahAyaNANadasaNasahio, idi kevalI hu jogeNa| juttotti sajogajiNo, aNAiNihaNArise utto|| ghAti catuSka ke kSaya ke kAla meM audayika ajJAna nAzaka tathA asahAya kevalajJAnAdi nava labdhisahita hone para paramAtma saMjJA ko prApta jIva kI yogasahita vItarAga dazA ko sayogakevalI guNasthAna kahate haiN| ___ anya nAma - isake arihaMta, arahaMta, aruhaMta, kevalI, paramAtmA, sayogI jina, sakalaparamAtmA, paraMjyoti ityAdi aneka nAma haiN| samyaktva - kevala kSAyika samyaktva / anya samyaktva kA to abhAva hI hai| kSAyikasamyaktva ko kevalajJAna ke nimitta se paramAvagAr3ha samyaktva kahate haiN| cAritra - yathAkhyAta cAritra / anya cAritra kA to abhAva hI hai| kAla - jaghanyakAla aMtarmuhUrta / utkRSTa kAla garbha kAla sahita ATha varSa tathA ATha aMtarmuhUrta kama eka koTi pUrva tathA madhyamakAla ke sabhI vikalpa saMbhava haiN| gamanAgamana - yahA~ se caudahaveM guNasthAna meM hI gamana hotA hai| bArahaveM guNasthAna se hI yahA~ Agamana hotA hai| vizeSatA - 1. yahA~ kevalajJAna saMbaMdhita cAroM ora subhikSa, AkAzagamana, kavalAhAra kA abhAva Adi atizaya hote haiN| sayogakevalI guNasthAna 2. manuSya sAmAnyavat, roga Adi asAtAjanya bAdhAyeM nahIM hotii| 3. sayoga kevalI jIva aneka prakAra ke hote haiN| yathA-tIrthaMkara kevalI, mUka kevalI, aMtaHkRta kevalI, upasarga kevalI, sAmAnya kevalI, samudghAta kevalI aadi| tIrthaMkara kevalI pA~ca, tIna, do, kalyANaka sahita bhI hote haiN| tIrthaMkaroM kA vihAra-kAla jaghanya varSa pRthaktva tathA utkRSTa kAla yoga-nirodha kAla binA Ayu samApti paryaMta hotA hai| 4. icchA rahita upadeza eka mAtra isI guNasthAnavartI tIrthaMkara Adi kevaliyoM ke hotA hai| tadartha samavazaraNa, gaMdhakuTI Adi devakRta viziSTa vyavasthA yahA~ hI hotI hai| tiryaMca-manuSya tathA devagamya divyadhvani 24 ghaMTe meM 6-6 ghar3I paryaMta, tIna yA cAra bAra khiratI hai| 5. yahA~ indriyAdi para nimitta nirapekSa-niHsahAya (svataH paripUrNa samartha) trikAlavartI lokAloka ko yugapat jAnane-dekhanevAle kevalajJAna, kevaladarzana hote haiN| ina donoM kA bhI pariNamana yugapat hotA hai| 6. yahA~ se "paramAtmA" saMjJA prAraMbha hotI hai| 7. samyaktva ke AjJA Adi dasa bhedoM meM se yahA~ paramAvagar3ha samyaktva hotA hai| kSAyika samyaktva ko hI kevalajJAna ke sadbhAva se paramAvagAr3ha samyaktva kahate haiN| 8. yahA~ "sayoga" zabda anta-dIpaka hai| yahA~ paryaMta ke sabhI jIva yoga sahita haiN| jaise - sayoga mithyAtva, sayoga sAsAdanasamyaktva aadi| 9. "kevalI" zabda Adi-dIpaka hai| sarvajJatA yahA~ pragaTa hotI hai aura siddhAvasthA meM anaMta kAla taka rahatI hai| 10. sarva ghAti karmoM kA abhAva hone se inheM "jIvana mukta' bhI kahate haiN|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ (14 ayogakevalI guNasthAna AcArya zrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 65 meM ayogakevalI guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai hra sIlesi saMpatto, NiruddhaNissesaAsavo jiivo| kammarayavippamukko, gayajogo kevalI hodi // sampUrNa zIla ke aizvarya se sampanna, sarva Asrava nirodhaka, karma baMdha rahita jIva kI yogarahita, vItarAga, sarvajJa dazA ko ayogakevalI guNasthAna kahate haiN| anya nAma - apara nAma sayogI jina ko chor3akara pUrvokta terahaveM guNasthAnavat sarvanAma kA prayoga yahA~ sambhava hai| samyaktva - kSAyika samyaktva arthAt paramAvagAr3ha samyaktva / cAritra - parama yathAkhyAta cAritra / kAla - pA~ca hrasva svaroM (a, i, u, R, lR) kA uccAraNa kAla paryaMta arthAt aMtarmuhUrta | gamanAgamana - yahA~ se siddhadazA ke lie hI gamana hotA hai| terahaveM guNasthAna se hI yahA~ Agamana hotA hai| vizeSatA - 1. isa guNasthAna ke aMta samaya meM saba karmoM kA sarvathA abhAva ho jAtA hai| 2. yogAbhAva ke kAraNa yahA~ IryApathAsrava bhI nahIM hai / 3. muni ke 84 lAkha uttara guNa tathA zIla saMbaMdhI aThAraha hajAra bhedoM kI pUrNatA bhI yahA~ hI hotI hai| 4. pUrNa saMvara tathA pUrNa nirjarA bhI yahA~ hI hotI hai| 5. yahA~ " ayoga" zabda Adi dIpaka hai| uparima siddha dazA ayogarUpa hI hai| P guNasthAnAtIta siddha bhagavAna guNasthAnAtIta siddha bhagavAna AcAryazrI nemicaMdra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 68 meM guNasthAnAtIta siddha bhagavAna kI paribhASA nimnaprakAra dI hai hra avihakammaviyalA, sIdIbhUdA NiraMjaNA NiccA / aTTaguNA kidakiccA, loyaggaNivAsiNo siddhA / / jJAnAvaraNAdi aSTa karma rahita, anaMtasukhAmRtasvAdi, parama zAMtimaya, mithyAdarzanAdi sarva vikAra rahita-nirvikAra, nitya, samyaktva Adi ATha pradhAna guNa yukta, anaMta zuddha paryAyoM se sahita, kRtakRtya, lokAgrasthita, vItarAgI, sarvajJa nikala paramAtmA ko siddha bhagavAna kahate haiN| anya nAma - inake siddha, paramazuddha, kArya-paramAtmA, lokAgravAsI, saMsArAtIta, niraMjana, niSkAma, sAdhya-paramAtmA, paramasukhI, jJAnAkArI, ciravAsI ityAdi aneka nAma haiN| inheM dehamukta bhI kahate haiM / samyaktva - kSAyika samyaktva / cAritra - parama yathAkhyAta cAritra / kAla - sAdi ananta kAla / gamanAgamana - caudahaveM guNasthAna se hI yahA~ Agamana hotA hai| Age sadAkAla gamanAgamana rahita hai| vizeSatA - 1 yadyapi anantAnanta siddhoM ke jJAnAdi anaMtAnaMta guNoM kI pragaTatA meM kiMcidapi aMtara nahIM hai, tathApi AkAra - vyaMjanaparyAya meM antara hotA hai| 2. bhUtaprajJApaka naigamanaya se kSetra, kAla, Adi dvArA bhI inameM bheda kiyA jAtA hai| yathA - videha kSetra se mukta, bharatakSetra se mukta ityAdi / 3. ye siddha parameSThI paramparA dravyakarma, bhAvakarma, nokarma- tInoM hI karmamaloM se rahita haiM / 4. siddha-dazA kI pragaTatA manuSya-kSetra nivAsa ke antima samaya meM hI hotI hai / tatkAla hI Rju gati se gamana kara siddhazilA ke Upara lokAgra meM jAkara anaMta anaMta kAla vahA~ hI sthirarUpa se virAjamAna rahate haiN| 5. AtmaguNoM kI paripUrNa zuddhimaya, vikAsamaya yahI dazA hai| P
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna-pravezikA guNasthAnoM se gamanAgamana mithyA mAraga cAri, tIni cau pA~ca sAta bhni| dutiya eka mithyAta, tRtIya cauthA pahalA gani / / 1 / / avrata mAraga pA~ca, tIni do eka sAta pana / paMcama paMca susAta, cAra tiya doya eka bhana / / 2 / / chaTTe SaT ika paMcama adhika, sAta ATha nava dasa suno| tiya adha uratha cauthe marana, gyAraha bAra bina do muno||3|| hra paNDita dyAnatarAyajI : caracA zataka, chanda-44 isa chanda kA hindI meM bhAvArtha isaprakAra hai ha 1. pahale guNasthAna se Upara gamana ke cAra mArga haiM ha tIsare, cauthe. pA~caveM aura sAtaveM guNasthAnoM meM se kisI bhI eka guNasthAna meM gamana ho sakatA hai| 2. sAsAdana guNasthAna se nIce kI ora gamana kA eka hI mArga hai; pahale guNasthAna meN| sAsAdana se gamana ekameva mithyAtva meM hI hotA hai| tIsare mizca guNasthAna se gamana ke lie kula do mArga haiM; Upara kI ora cauthe meM tathA nIce kI ora pahale meN| 4. cauthe guNasthAna se gamana ke pA~ca mArga haiM hra Upara kI ora pA~caveM aura sAtaveM meM aura nIce kI ora tIsare, dUsare aura pahale meN| 5. pA~caveM guNasthAna se bhI pA~ca mArga haiM hra Upara kI ora sAtaveM meM tathA nIce kI ora cauthe, tIsare, dUsare aura pahale meN| 6. chaThaveM guNasthAna se chaha mArga haiM hra Upara kI ora sAta meM tathA nIce kI ora pA~caveM, cauthe, tIsare, dUsare aura pahale guNasthAna meN| 7. upazama zreNI ke sanmukha sAtaveM se tIna mArga haiM hra Upara kI ora AThaveM meM, girate samaya nIce kI ora chaThaveM meM aura maraNa ho jAya to vigraha gati meM cauthe meN| 8. upazama zreNIvAle AThaveM se tIna mArga haiM hra Upara kI ora nauveM meM tathA nIce kI ora sAtaveM meM aura maraNa apekSA cauthe meN| 9. upazama zreNIvAle nauveM se tIna mArga haiM hra Upara kI ora dasaveM meM tathA nIce kI ora AThaveM meM aura maraNa apekSA cauthe meN| 10. upazama zreNIvAle dasaveM se tIna mArga haiM hra Upara kI ora gyArahaveM meM tathA nIce kI ora nauveM meM aura maraNa apekSA cauthe meN| 11. gyArahaveM se do hI mArga haiM hanIce kI ora dasaveM meM aura maraNa apekSA cauthe meN| vyavahAra kI vAstavikatA yahA~ vyavahAra se nara-nArakAdi paryAya hI ko jIva kahA, so paryAya hI ko jIva nahIM mAna lenaa| paryAya to jIva-pudgala ke saMyogarUpa hai| vahA~ nizcaya se jIvadravya bhinna hai, usa hI ko jIva mAnanA / jIva ke saMyoga se zarIrAdika ko bhI upacAra se jIva kahA, so kathanamAtra hI hai, paramArtha se zarIrAdika jIva hote nahIM - aisA hI zraddhAna krnaa| tathA abheda AtmA meM jJAna-darzanAdi bheda kiye, so unheM bhedarUpa hI nahIM mAna lenA, kyoMki bheda to samajhAne ke artha kiye haiN| nizcaya se AtmA abheda hI hai; usa hI ko jIva vastu mAnanA / saMjJA-saMkhyAdi se bheda kahe, so kathanamAtra hI haiM; paramArtha se bhinna-bhinna haiM nahIM, - aisA hI zraddhAna krnaa| tathA paradravya kA nimitta miTAne kI apekSA se vrata-zIla-saMyamAdika ko mokSamArga kahA, so inhIM ko mokSamArga nahIM mAna lenA; kyoMki paradravya kA grahaNa-tyAga AtmA ke ho to AtmA paradravya kA kartA-hartA ho jaaye| parantu koI dravya kisI dravya ke AdhIna hai nahIM; isaliye AtmA jo apane bhAva rAgAdika haiM, unheM chor3akara vItarAgI hotA hai; isaliye nizcaya se vItarAgabhAva hI mokSamArga hai| vItarAgabhAvoM ke aura vratAdika ke kadAcit kArya-kAraNapanA hai, isaliye vratAdi ko mokSamArga kahe. so kathanamAtra hI hai| paramArtha se bAhyakriyA mokSamArga nahIM hai - aisA hI zraddhAna krnaa| - mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 252 pavitratA prApta karane kA upAya svabhAva se to sabhI AtmAe~ paramapavitra hI haiM, vikRti mAtra paryAya meM hai| para jaba paryAya paramapavitra AtmasvabhAva kA Azraya letI hai. to vaha bhI pavitra ho jAtI hai| paryAya ke pavitra hone kA ekamAtra upAya paramapavitra AtmasvabhAva kA Azraya lenA hai| 'para' ke Azraya se paryAya meM apavitratA aura 'sva' ke Azraya se pavitratA prakaTa hotI hai| - dharma ke dazalakSaNa, pRSTha 68
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ donoM nayoM kI saphalatA jIva kA svarUpa do nayoM se barAbara jJAta hotA hai| akele | dravyArthikanaya yA akele paryAyArthikanaya se jJAta nahIM hotA; isalie donoM nayoM kA upadeza grahaNa karane yogya hai| ekAnta dravya ko hI svIkAra kare aura paryAya ko svIkAra na kare, | to paryAya ke binA dravya kA svIkAra kisane kiyA? kAhe meM kiyA? aura mAtra paryAya ko hI svIkAra kare, dravya ko svIkAra na kare to paryAya kahA~ dRSTi lagAkara ekAgra hogI ? isalie donoM nayoM kA upadeza svIkAra | karake dravya-paryAya kI sandhi karane yogya hai / dravya - paryAya kI sandhi kA artha kyA? paryAya ko pRthak karake lakSa meM na lete hue, antarmukha karake dravya ke sAtha ekAkAra karanA arthAt dravya-paryAya ke bheda kA vikalpa tor3akara ekatArUpa nirvikalpa- anubhava karanA hI dravya-paryAya kI sandhi hai - yahI donoM nayoM kI saphalatA hai| paryAya ko jAnate hue usI ke vikalpa meM ruka jAe, to vaha naya kI | saphalatA nahIM hai; usIprakAra dravya ko jAnate hue yadi usameM ekAgratA na kare to vaha bhI naya kI saphalatA nahIM hai| dravya-paryAya donoM ko jAnakara donoM ke vikalpa tor3akara paryAya ko dravya meM antarlIna, abheda, ekAkAra karake anubhava karane meM hI donoM nayoM kI saphalatA hai| - pUjya gurudeva zrI kAnajIsvAmI ( jJAnagoSThI, kavarapRSTha - 6 ) paryAya kI svataMtratA prazna : zAstra meM paryAya ko abhUtArtha kyoM kahA hai? kyA usakI sattA nahIM haiM? uttara : trikAlIsvabhAva ko mukhya karake bhUtArtha kahA aura paryAya | ko abhUtArtha kahA arthAt paryAya hai nahIM aisA kahA / vahA~ paryAya gauNa karake hI 'nahIM hai' aisA kahA; parantu isase aisA mata samajhanA ki paryAya sarvathA haiM hI nhiiN| isI bhA~ti samyagdRSTi ko rAga nahIM, duHkha nahIM - aisA kahA; parantu isase aisA mata samajhanA ki vartamAna paryAya meM rAgaduHkha sarvathA hai hI nhiiN| paryAya meM jitanA rAga hai, utanA duHkha bhI avazya hai| jahA~ zAstra meM aisA kahA hai ki samyagdRSTi ke rAga yA duHkha nahIM hai, so vaha to dRSTi kI pradhAnatA se kahA; kintu paryAya meM jitanA Ananda hai, utanA bhI jJAna jAnatA hai aura jitanA rAga hai, utanA duHkha bhI sAdhaka ko hai; aisA jJAna jAnatA hai| yadi vartamAna paryAya meM honevAle rAga va duHkha ko | jJAna na jAne taba to dhAraNAjJAna meM bhI bhUla hai| samyagdRSTi ke dRSTi kA jora batAne ke lie aisA bhI kahA ki vaha nirAsrava hai; kintu yadi Asrava sarvathA na ho taba to mukti ho jAnA caahie| kartA-karma adhikAra meM aisA kahA ki samyagdRSTi ke jo rAga hotA hai usakA karttA pudgalakarma hai, AtmA usakA karttA nahIM hai; tathA pravacanasAra meM aisA kahA ki jJAnI ke jo rAga hotA hai, usakA karttA AtmA hai, rAga kA adhiSThAtA AtmA hai| phira bhI ekAnta mAne ki jJAnI rAga kA - duHkha kA karttA bhoktA nahIM hai to vaha jIva nayavivakSA ko nahIM samajhane ke kAraNa mithyAdRSTi hai| eka paryAya jitanA apane ko mAnanA bhI mithyAtva hai| to phira rAga ko apanA mAnanA, zarIra ko apanA mAnanA, mAtA-pitA dhanAdi ko | apanA mAnanA to mahAna mithyAtva hai| ahA hA! apane ko bahuta badalanA pdd'egaa| aneka prakAra kI mithyA mAnyatAoM ko chor3akara hI Atmasanmukha jA skoge| (jJAnagoSThI, pRSTha- 157-1958)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandha meM abandha kI anubhUti bandhana tabhI taka bandhana hai jaba taka bandhana kI anubhUti hai| yadyapi paryAya meM baMdhana hai, tathApi AtmA to abandha-svabhAvI hI haiN| anAdikAla se yaha ajJAnI prANI abaMdha svabhAvI AtmA ko bhUlakara baMdhana para kendrita ho rahA hai| vastutaH baMdhana kI anubhUti hI baMdhana hai| vAstava meM 'maiM baMdhA hU~' isa vikalpa se yaha jIva baMdhA hai| laukika baMdhana adhika majabUta hai, vikalpa kA baMdhana TUTa jAve tathA abaMdha kI anubhUti saghana ho jAve to bAhya baMdhana bhI sahaja TUTa jAte haiN| baMdhana ke vikalpa se, smaraNa se, manana se, dInatA - hInatA kA vikAsa hotA hai| abaMdha kI anubhUti se, manana se, cintana se zaurya kA vikAsa hotA hai; puruSArtha sahaja jAgRta hotA hai - puruSArtha kI jAgRti meM baMdhana kahA~? prazna- baMdhana ke rahate hue baMdhana kI asvIkRti aura abaMdha kI svIkRti kaise saMbhava hai? baMdhana hai, use to na mAne aura 'abaMdha' nahIM hai, use svIkAre, yaha kaise sambhava hai? uttara - sambhava hai| svIkAranA to sambhava hai hI, dravyadRSTi se dekhA jAya to vastu bhI aisI hI hai| baMdhana to Upara hI hai, antara meM to pUrI vastu svabhAva se abaMdha hI par3I hai| use to kisI ne chuA hI nahIM, vaha to kisI se baMdhI hI nhiiN| svabhAva meM baMdhana nahIM ise svIkAra karane bhara kI dera hai ki paryAya ke baMdhana bhI TUTane lagate haiN| svataMtratA kI prabalatama anubhUti baMdhana ke kAla meM saMbhava hai; kyoMki antara meM svataMtra tattva vidyamAna hai, paryAya ke baMdhana kaTane meM bhI vahI samartha kAraNa hai| tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha-57, 58 dRSTiviSa prazna- dhruva svabhAva ke sAtha nirmala paryAya ko abheda karake dRSTi kA viSaya mAnane meM kyA Apatti hai? uttara - dhruva dravyasvabhAva ke sAtha nirmala paryAya ko ekameka karane se dRSTi kA viSaya hotA hai - aisA mAnane vAle vyavahAra se nizcaya honA | mAnane vAloM kI bhA~ti hI mithyAdRSTi hai; unakA jora paryAya para hai, dhruva svabhAva para nahIM hai| samyagdarzana ke viSaya meM dravya ke sAtha utpAdarUpa nirmala paryAya ko | sAtha lene se vaha nizcayanaya kA viSaya na rahakara pramANa kA viSaya ho jAtA hai aura pramANa svayaM sadbhUta vyavahAranaya kA viSaya hai / nizcayanaya kA viSaya abheda ekarUpa dravya hai, pramANa kI bhA~ti ubhaya-aMzagrAhI nahIM hai| yadi paryAya ko dravya ke sAtha ekameka kiyA jAye to nizcayanaya kA viSaya jo trikAlI sAmAnya hai vaha nahIM rahatA, parantu pramANa kA viSaya ho jAne se dRSTi meM bhUla hai, viparItatA hai| anitya nitya ko jAnatA hai; paryAya dravya ko jAnatI hai; paryAyarUpa vyavahAranizcayarUpa dhruvadravya ko jAnatA hai; bheda-abheda dravya ko jAnatA hai; paryAya ko jAnane vAlI arthAt viSayI hai aura trikAlI dhruva dravya | jAnane vAlI paryAya kA viSaya hai| yadi dravya ke sAtha nirmala paryAya ko milAkara nizcayanaya kA viSaya kahA jAye to viSaya karane vAlI paryAya to koI bhinna nahIM rhii| ataH paryAya ko viSayakartA ke rUpa meM dravya se bhinna liyA jAye tabhI viSaya-viSayI do bhAva siddha ho sakate haiM; isase anyathA mAnane se mahAviparItatA hotI hai| zrutajJAna kI paryAya vaha pramANajJAna hai| pramANajJAna svayaM paryAya hone se vyavahAra hai| vItarAgI paryAya svayaM vyavahAra hai; parantu usane trikAlI dravyarUpa nizcaya kA Azraya liyA hone se usa nirmala paryAya ko nizcayanaya kahA hai; parantu vaha paryAya hone se vyavahAra hI hai| zAstra kA tAtparya vItarAgatA hai| para kA lakSa chor3akara, rAga kA lakSa chor3akara, paryAyakA lakSa chor3akara, trikAlI dravya kA lakSa kare taba vItarAgatA prakaTa hotI hai| yadi trikAlI dravyarUpa dhyeya meM paryAya ko sAtha le to vaha bAta nahIM rahatI / / 15 / / - Atmadharma 1 janavarI 1977, pRSTha 24-25
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtratA __'jo jIva nizcaya kI upAsanA karane ko kaTibaddha huA hai, usakI 1.pariNati meM pahale kI apekSA vairAgya kI atyanta vRddhi hotI jAtI hai| 2. use doSoM kA bhaya hotA hai| 3. akaSAyasvabhAva ko sAdhane meM tatpara huA, vahA~ 4. usake kaSAya zAMta hone lagate haiM / 5. usakI koI pravRtti yA AcaraNa aise nahIM hote ki rAgAdi kA poSaNa kreN| pahale rAgAdi kI mandatA thI usake badale aba rAgAdi kI tIvratA ho to vaha svabhAva kI sAdhanA ke samIpa AyA hai aisA kaise kahA jAye? 6. akelA jJAna-jJAna karatA rahe kintu jJAna ke sAtha rAgakI mandatA honI cAhiye, 7. dharmAtmA ke prati vinaya-bahumAna-bhakti-namratA-komalatA honA cAhiye, 8. anya sAdharmiyoM ke prati antara meM vAtsalya honA cAhiye, vairAgya honA cAhiye, 9. zAstrAbhyAsa Adi kA prayatna honA cAhiye...isa prakAra cAroM ora ke sabhI pakSoM se pAtratA lAnA cAhiye; tabhI yathArtha pariNamatA hai| vAstava meM, sAkSAt samAgama kI balihArI hai; satsaMga meM tathA saMta-dharmAtmA kI chatrachAyA meM rahakara unake pavitra jIvana ko dRSTi samakSa dhyeyarUpa rakhakara, cAroM ora se sarvaprakAra udyama karake apanI pAtratA ko puSTa karanA caahiye| -vacanAmRta sAra, pRSTha-11-12 prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle dAtAroM kI sUcI 1. zrImatI zAradA jaina, bhiNDa 1,100.00 2. zrI motIlAlajI zAha, mumbaI 1,001.00 3. zrI cunnIlAlajI jaina, iTAvA 1,000.00 4. zrImatI puSpalatA jaina (jIjIbAI) 501.00 dha.pa. ajitakumArajI jaina, chindavAr3A 5. sva. zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 501.00 6. zrI bhagavAnadAsajI jaina, sIkara 500.00 kula rAzi : 4,603.00