Book Title: Anekant 1948 11 12
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Jugalkishor Mukhtar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527261/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa nma ti si ha sa 106 anekAnta kArtika, mArgazIrSa 2005 :: navambara, disambara 1948 vIrasevAmandirakA trayodazavarSIya mahotsava Aja mujhe yaha prakaTa karate hue bar3A hI Ananda hotA hai ki bhAratake mahAn santa aura AdhyAtmika netA pUjya zrI 105 kSullaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcArya vaizAkha vadi 1 tA0 14 apraila 1646 ko apane saGgha-sahita vIrasevAmandira sarasAvA (sahAranapura) meM padhAra rahe haiM aura ve yahA~ eka saptAha taka ThahareMge / isa svarNAvasarapara vaizAkha vadI 5 va 6 tA0 17, 18 aprela dina ravivAra tathA somavArako vIrasevAmandirake trayodazavarSIya adhivezanakA Ayojana kiyA gayA hai / ataH samAjake saba sajjanoMse sAnurodha nivedana hai ki ve isa apUrva samAroha ke zubhAvasara para apane parivAra tathA mitroM sahita avazya padhAranekI kRpA kareM aura vIrasevAmandirake aneka ullekhanIya mahatvake sAhityika evaM aitihAsika kAryoMkA sAkSAtparicaya prApta karaneke sAtha hI pUjya vargIjIke pravacanoMse yatheSTa lAbha uThAveM / isa mahotsavako saphala banAneke liye svAgata-samitikA nirmANa hocukA hai aura usane sotsAha apanA kArya prArambha kara diyA hai| sampAdakamaNDala jugalakizora mukhtAra muni kAntisAgara darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIya adhiSThAtA vIrasevAmandira sarasAvA, z2i0 sahAranapura varSa 9 kiraNa 11-12 saMsthApaka-pravartaka vIrasevA mandira, sarasAvA 1090411 saJcAlaka-vyavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI viSaya pRSTha 1. siddhasena - smaraNa 406 415 2. zAsana- catustriMzikA ( munimadanakIrtikRta ) - [paM0 darabArIlAla koThiyA 410 3. siddhasena svayaMbhU stuti (prathamA dvAtriMzikA ) [siddhasenAcArya praNIta 4. sanmatisUtra aura siddhasena - [ zrIjugala kizora mukhtAra 5. dharma aura vartamAna paristhitiyA~[paM0 nemicandra zAstrI 6. brahmazrutasAgarakA samaya aura sAhitya [paM0 paramAnanda jaina zAstrI 417 467 gata kiraNa naM0 prakAzita sahAyatAke bAda anekAntako jo sahAyatA prApta huI hai vaha nimna prakAra hai aura usake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiM: 11) zrIzikharacanda dInAnAtha jaina, gaJjamurAra ( gvAliyara) siddhacakravidhAnake upalakSameM, mArphata zrIvRjalAla jaina / 10) zrIdigambara jaina samAja bArAbaGkI, mArphata kalyANacandajI vizArada / 7) DA0 pannAlAlajI jaina sambhala, putravivAhopalakSameM, mArphata viSNukAntajI murAdAbAda | 21) sAhU ramezacandajI najIbAbAda, sAhU mUla candajIke svargavAsapara nikAle dAnameMse / 10) seTha campAlAlajI pATanI mu0 rAjazAhI, vivAhopalakSameM, mA0 indracandajI jaina / 5) bA0 surendranAtha narendranAthajI kalakattA, putra vivAhopalakSa meM / 5) lA0 nArAyaNadAsa rUr3AmalajI zAmiyAnevAle sahAranapura, lA0 rUr3AmalajI ke svargavAsapara / 5) zrIbhAgacanda dayAcandajI jaina, goMdiyA sI0 pI0, putravivAhopalakSameM / viSaya 7. sudhAra - sUcanA - [ prakAzaka 8. mAnavajAtike patanakA mUlakAraNasaMskRtikA mithyAdarzana 474 grAhakoMse z2arUrI nivedana isa saMyukta kiraNake sAtha anekAntakA jahA~ havA~ varSa samApta horahA hai vahA~ saba grAhakoMkA candA bhI samApta horahA hai| agale varSa anekAntakA mudraNa aura prakAzana 'bhAratIya jJAnapITha' kAzIke tattvAvadhAnameM banArasase samayapara huA karegA, usakI prathama kiraNa eka vizeSAGkake rUpameM chapanA zurU hogaI hai aura vaha sabhI grAhakoMko jinakA candA nahIM AyA hai, aprelake prAyaH prathama saptAhameM vI0 pI0 se bhejI jAvegI / ataH premI grAhakoMse sAnurodha nivedana hai ki ve banArasase vI0 pI0 Anepara use avazya chur3Ane kI kRpA kareM aura vizeSAGkake mahatvapUrNa lekhoMse yatheSTa lAbha uThAveM / -prakAzaka anekAntako prApta sahAyatA vIrasevAmandirako prApta sahAyatA pRSTha 475 [paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya 6. campAnagara - [ zyAmala kizora jhA 10. sampAdakIya (1) -- rASTra-bhASApara jainaSTa [ muni kAntisAgara sampAdakIya (2) anekAntakI varSa samApti aura agalA varSa - [jugala kizora mukhtAra 487 11. prakAzakIya vaktavya 483 [ayodhyAprasAda goyalIya 477 481 For Personal & Private Use Only 486 anekAntakI gata va kiraNameM prakAzita sahAyatA ke bAda vIrasevAmandirako jo sahAyatA prApta huI vaha nimna prakAra hai aura usake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiM:201 ) rAvarAjA sara seTha hukamacandajI nAITa, indaura (pautra vivAhakI khuzI meM nikAle hue dAnameMse) / 25) zrImatI kastUrIbAI jaina ThorA nImatUravAlI indaura, mArphata zrIdaulatarAma jI 'mitra' / 25) lA 0 dhUmImala dharmadAsajI kAgajI dehalI aura lAlA muMzIlAlajI kAgajI dehalI (putra-putrI ke vivAhopalakSa meM nikAle hue dAnameMse) / 10) lAlA zibbAmalajI jaina ambAlA chAvanI (siddhacakravidhAnake upalakSa meM) mArphata paMDita darabArIlAlajI koThiyA / 10) lA0 nArAyaNadAsa rUDhAmalajI jaina zAmiyAnevAle, sahAranapura (lA0 rUr3AmalajI ke svargavAsase pUrva nikAle hue dAnameMse) / 7) lA0 surendrakumAra prakAzacandajI jaina, sulatAnapura jio sahAranapura ( vivAhopalakSa meM ) / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirakA trayodazavarSIya mahotsava nimantraNa-patra priya bandhuvara, sasneha jyjinendr| bahuta arsese vIrasevAmandirakA eka adhivezana athavA utsava karanekA vinAra calA jAtA hai parantu anusaMdhAnAtmaka sAhityika pravRttiyoMmeM lagAtAra saMlagna rahane Adike kAraNa mujhe usake anukUla avasara nahIM milasakA athavA yoM kahiye ki kAla-labdhikI prApti na ho sakI, aura isaliye vicAra barAbara TalatA hI rhaa| hAlameM yaha dekhakara ki bhAratake eka mahAna santa udAramanA tullaka zrIgaNezaprasAdajI varNI (nyAyAcArya) rASTrakI AdhyAtmika vibhUtike rUpameM lokahitakI bhAvanAoMko AtmasAt kiye hue varSoMse paidala calate aura apane sadupadeza evaM pavitrAtmAke prabhAvase lokameM sva-parakalyANakI bhAvanAoMko jAgRta karate hue idhara A rahe haiM aura vIrasevAmandirako bhI dekhanA cAhate haiM. ataH isa zubha avasarapara mandirakA trayodazavarSIya mahotsava kara lenA samucita samajhA gayA / yadyapi trayodazavarSIya mahotsava-jaise kAryake liye samaya bahuta hI kama hai aura isa alpa samayameM use vaha rUpa nahIM diyA jA sakegA jise meM denA cAhatA thA, phira bhI isa zubha saMyogapara maiM vIrasevAmandira' saMsthAko jo abhI taka merI hI saMsthA samajhI jAtI rahI hai- bhale hI merA AtmA use apanI na samajhatA ho, samAjake pavitra hAthoMmeM sauMpa denA cAhatA hU~. jisase mujhe bhAramukta hokara apane antima dhyeya athavA carama lakSyakI ora agrasara honekA kucha avasara mila sake aura saMsthA bhI khUba phala-phUlai; isa dRSTise yaha utsava mere liye eka mahotsavake hI rUpameM hogA aura saMsthAke premI apanI upasthiti aura sahayoga - dvArA use sacamucameM mahotsava banA deMge aisI dRDha AzA hai| pUjya varNAjI apane saMgha-sahita, jisameM aneka kSullaka sAdhu aura tyAgI jana zAmila haiM, vaizAkha vadi ekame kA phUlako vIrasevAmandirameM padhAreMge aura mahotsavakI tithiyA~ pancamI, chaThe tArIkha 24.24 apraila san 1946 dina ravivAra tathA somavArakI sthira kI gaI hai / ataH Apase sAnurodha nivedana hai ki Apa isa satsamAgama para avazya hI vIrasevAmandirameM padhAranekI kRpA kreN| isase Apa santadarzana, varNIjIke upadezAmRtakA pAna aura vidvAnoMke sArabhASaNoMkA zravaNa karaneke sAtha sAtha vIrasevAmandirakI pravRttiyoMkA sAkSAt paricaya bhI prApta kara sakeMge aura apanI isa pAlI - pogI saMsthAke ujjvala bhaviSyakA vicAra karate hue use samunnata aura suvyavasthita banAneke satkAryameM apanA sakriya sahayoga bhI pradAna kara skeNge| sarasAvA, jilA sahAranapura / 31 mArca 1946 nivedaka jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sanmati - siddhasenAGka' mUlya vArSika 5) vizva tattva-prakAzaka Jing OM na kA | nItivizeSadhvaMsI lokavyavahAravartakaH sampam / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH / varSa 6 vora sevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, jilA sahAranapura kiraNa 11 kArtikazukla, vIranirvANa - saMvat 2475, vikrama saMvat 2005 siddhasena - smaraNa jagatprasiddha-bodhasya vRSabhasyeva nistuSAH / bodhayanti satAM buddhiM siddhasenasya sUktayaH // -- harivaMzapurANe, zrIjinasenaH vastu tatva-saMghotaka pravAdi-kari-yUthAnAM kezarI naya- kezaraH / siddhasena - kavirjIyAdvikalpa - nakharAGkuraH // --AdipurANe, bhagavajjinasenaH sadA'vadAtamahimA sadA dhyAna -parAyaNaH / siddhasena - munirjIyAdbhaTTAraka - padezvaraH / - ratnamAlAyAM, zivakoTiH madukti - kalpalatikAM siJcantaH karuNAmRtaiH / kavayaH siddhasenAdyA vardhayantu hRdisthitAH // - yazodharacarite. kalyANakIrtiH For Personal & Private Use Only isa kiraNakA mUlya 1) navambara 1648 N Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImanmunimadanakIrti-viracitA zAsana - catustriMzikA [ yaha muni madanakIrti viracita eka sundara evaM prauDha racanA hai| isameM digambara zAsanakA mahatva khyApita karate hue usakA jayaghoSa kiyA gayA hai| jahA~ taka hameM jJAta hai, isakI mAtra eka hI prati upalabdha hai aura jo pichale varSa zraddhaya paM0 nAthUrAmajI premI bambaI ke pAsase paM0 paramAnandajIdvArA bIrasevAmandirako prApta huI thI / yaha pA~ca patrAtmaka saTippaNa prati bahuta kucha jIrNa-zIrNa hai aura lagabhaga cAlIsa- paiMtAlIsa sthAnoMpara isake akSara athavA pada-vAkya, patroMke paraspara cipaka jAne zrAdike kAraNa prAyaH miTa-se gaye haiM aura jinake par3hanemeM bar3I kaThinAI mahasUsa hotI hai / premIjIne bhI yaha anubhava kiyA hai aura apane 'jainasAhitya aura itihAsa' ( pR0 136 ) meM likhA hai - " isa pratimeM likhanekA samaya nahIM diyA hai parantu vaha do- tInasau varSase kama purAnI nahIM mAlUma hotI / jagaha jagaha akSara ur3a gaye haiM jisase bahutase padya pUre nahIM par3he jAte / " hamane sandarbha, arthasaMgati, akSaravistAraka yaMtra Adi sAdhanoMdvArA parizramake sAtha saba jagaha ke akSaroMko par3hakara padyoMko pUrA karanekA prayatna kiyA hai-- sirpha do jagaha ke akSara nahIM par3he gaye aura isaliye unake sthAnapara bindu banA diye gaye haiN| aba taka isa kRtike prakAzameM na A sakane meM saMbhavataH yahI kaThinAI bAdhaka rahI jAna par3atI hai / astu / isa kRtimeM kula 36 padya haiN| pahalA padya agale 32 padyoMke prathamAkSaroMse banAyA gayA hai jo anuSTup vRttameM hai aura antima padya prazasti-padya hai jisameM racayitAne apane nAmollekha ke sAtha apanI kucha Atma-caryAkA saMsUcana (nivedana) kiyA hai aura jo mAlinI chandameM hai / zeSa 34 padya pranthaviSayase 'sambaddha haiM aura zArdUlavikrIDita vRttameM haiM / ina cautIsa padyoMmeM digambara zAsanakI mahimA aura vijayakAmanA prakaTa ko gaI hai / zrataeva yaha madanakIrtikI racanA 'zAsanacatustriMzi (zati ) kA' athavA 'zAsanacautIsI' jaise sArthaka nAmoMse jainasAhitya meM prasiddhiko prApta hai / isameM vibhinna sthAnoM aura vahA~ ke digambara 1 jinabimboM ke atizayoM, prabhAvoM aura camatkAroMke pradarzanadvArA yaha batalAyA gayA haiM ki digambara zAsana saba prakArase jayakArakI kSamatA rakhatA hai aura usake lokameM bar3e hI prabhAva tathA atizaya rahe haiM / kailAza ke jinabimba, podanapurake bAhubalI, zrIpurake pArzvanAtha, hulagirike zaMkhajina, dhArAke pArzvanAtha, bRhatpurake bRhadda eva, jainapura ( jainabI) ke dakSiNagommaTa, pUrvadizAke pArzva jinezvara, vetravatI (nadI) ke zAntijina, uttaradizA ke jinabimba, sammedazikharake bIsa tIrthaMkara, puSpapurake zrIpuSpadanta, nAgadraitIrtha ke nAgahRdezvarajina, sammedazikharakI amRtavApikA, pazcimasamudrataTake candraprabhajina, chAyApArzva vibhu, zrIzrAdijinezvara, pAvApurake zrIvIrajina, giranAra ke zrIneminAtha, campApurIke zrIvAsupUjya, narmadAke jalase abhiSikta zrIzAntijinezvara, avarodhanagarake munisuvratajina, vipulagirikA jinabimba, vindhyagirike jinacaityAlaya, medapATa (mevAr3a) dezastha nAgaphaNIgrAmake zrImallijinezvara aura mAlavadezastha magalapura zrIzrabhinandanajina ina 26 ke atizayoM tathA camatkAroMkA isameM kathana hai / sAtha hI, yaha bhI pratipAdana kiyA gayA hai ki vaizeSika (kaNAda), mAyAvI, yoga, sAMkhya, cArvAka aura bauddhoM dvArA bhI digambara zAsana samAbhita huA hai| isa taraha yaha racanA eka prakAra se digambara zAsanake prabhAvakI prakAzikA hai| isake kartA munimadanakIrti pa0 zrAzAdharajIke, jinakA samaya vikramakI 13vIM zatAbdI sunizcita hai, samakAlIna the aura isaliye inakA samaya bhI vi0 kI 12vIM zatAbdI hai / prastuta racanA hindI anuvAdake sAtha vIrasevAmandirase yathAzIghra prakAzita kI jAyegI / aura usameM racanA tathA racayitA ke sambandha meM vistRta prakAza DAlA jAyegA / - darabArIlAla koThiyA ] For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10 ] zAsana-catustriMzikA BEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEa yatpApavAsAdvAloyaM yayau sopAsrayaM smayaM / zukSatyasau yatijainamUcuH zrIpUjyasiddhayaH // 1 // yaddIpasma zikheva bhAti bhavinAM nityaM punaH parvasu bhUbhRnmUddhani vAsinAmupacita -prIti -prasannAtmanAm / kailAze jinabimbamuttamadhamatsauvarNavaNaM surA . vandyante'dya digambaraM tadamalaM digvAsasAM zAsanam // 1 // pAdAGguSTa-nakha - prabhAsu bhavinAmA''bhAnti pazcAdbhavA yasyAtmIyabhavA jinasya purataH svasyopavAsa-pramAH / adyA'pi pratibhAti podanapure yo vandya-vandyaH sa vai devo bAhubalI karotu balavaddigvAsasAM zAsanam / / 2 // patraM yatra vihAyasi pravipule sthAtuM kSaNaM na kSama tatrA''ste guNaratnarohaNagiriyo devadevo mahAn / citraM nA'tra karoti kasya manaso dRSTaH pure zrIpure sa zrIpArzvajinezvaro vijayate digvAsasAM zAsanam // 3 // vAsaM sArthapateH purA kRtavataH zaGkhAn gRhItvA bahUn saddharmodyatacetaso hulagirau kasyA'pi dhanyAtmanaH / prAtarmArgamupeyuSo na calitA zaGkhasya goNI padaM yAvacchaGkhajino nirAvRti rabhAdigvAsasAM zAsanam // 4 // sAnandaM nidhayo navA'pi navadhA yaM' sthApayAzcakrire vApyAM puNyavataH sa kasyacidahosvaM'" svAdideza prbhuH'| dhArAyAM dharaNoragAdhipa - zita - cchatra - zriyA rAjate zrIpArtho navakhaNDa-maNDita-tanurdigvAsasAM zAsanam'2 // 5 // dvApazcAzadanUnapANiparamonmAnaM karaiH paJcabhiyaM cakre jinamarkakIrtinRpativANamekaM mahat" / tannAmnA sa'5 bRhatpure varabRhadda vAkhyayA gIyate zrImatyAdiniSiddhikeyamavatAhigvAsasAM zAsanam // 6 // laukaiH paJcazatImitairavirataM sahatya niSpAditaM yatkakSAntaramekameva mahimA so'nyasya kasyA'stu bho! / yo deveratipUjyate pratidinaM jaine pure * sAmprataM devo dakSiNagoma(mma)TaH sa jayatAhigvAsasAM zAsanam // 7 // yaM duSTo na hi pazyati kSaNamapi pratyakSamevA'khilaM sampUrNAkyavaM marIcinicayaM ziSTaH punaH pazyati / 1 (agretana)vRttAnAmAdyakSarai(nimitaH) zloko'yam / 2 agrataH agre bhavAH AtmIyabhavAH / aAbhAnti / 3 yaH pArzvajinezvaraH tatra vihAyasi nabhasi) aaste| 4 dRSTaH san / 5 sAgara- 60 dattAbhidhAnasya / 6 tAvat zaMkhadevaH / 7 digmbrruupH| 8 krtaarH| 6 karmatApanna / 10 svakIya svarUpaM / 11' yaH prabhuH shriipaarshvnaathH| 12 prati / 13 pacamiH karaiH A dvApaJcAzat saptapaJcAzat ityrthH| 14 kayaMbhUtaM zAsanaM mahat / 15 sa jinH| 16 iyaM hI Jain Education intermat CDS zrImatI Adi niSiddhikA iti ca lokairgIyate Past Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 ] anekAnta SEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEERel pUrvasyAM dizi pUrvameva puruSaiH sampUjyate' santataM / sa zrIpArzvajinezvaro dRDhayate digvAsasAM zAsanam / / 8 // yaH pUrva bhuvanaikamaNDanamaNiH zrIvizvasenA''darAt nizcakrAma mahodadheriva hRdAtsada travatyAdbhutam / kSudropadrava - varjito'vanitale lokaM narInartayan sa zrIzAntijinezvaro vijayate-digvAsasAM zAsanam // 6 // yaugA yaM paramezvaraM hi kapilaM sAMkhyA nija' yogino bauddhA buddhamajaM hari dvijavarA jalpantyudIcyAM dizi / nizcIraM vRSalAJchanaM RjutanuM devaM jaTAdhAriNa nimranthaM paramaM tamAhuramalaM digvAsasAM zAsanam // 10 // . sopAneSu sakaSTamiSTasukRtAdAruhya yAn vandati saudharmAdhipatipratiSThitavapuSkAye jinA viMzatiH / prakhyAH svapramitiprabhAbhiratulA sammedapRthvIruhi bhavyo'nyastu na pazyati dhruvamidaM digvAsasAM zAsanam // 11 // pAtAle paramAdareNa parayA bhaktyA'cito vyantarairyo devaradhikaM sa toSamagamatkasyA'pi puMsaH purA / bhUbhRnmadhyatalAduparyanugataH zrIpuSpadantaH prabhuH zrImatpuSpapure vibhAti nagare digvAsasAM zAsanam // 12 // sraSTeti dvijanAyakairhaririti .............. .. vaizravai baudhdairbuddha iti pramodavivazaiH zUlIti mAhezvaraiH / kuSTAniSTa-vinAzano janadRzAM yo'lakSyamUrti '2 vibhuH sa zrInAgahRdezvaro jinapatidigvAsasAM zAsanam // 13 // yasyAH pAthasi nAmaviMzatibhidA pUjA'STadhA kSipyate maMtroccAraNa - bandhureNa yugapannirgrantharUpAtmanAm / zrImattIrthakRtAM yathAyathamiyaM saMsaMpanIpadyate sammedAmRtavApikeyamavatAdigvAsasAM zAsanam // 14 // smArtAH pANipuTodanAdanamiti jJAnAya mitra-dviSorAtmanyatra ca sAmyamAhurasakRnnairgranthyamekAkitAM / prANi - kSAntimadveSatAmupazamaM vedAntikAzcApare'5 tadviddhi prathamaM purANa-kalitaM digvAsasAM shaasnm| / 15 / / yasya snAnapayo'nuliptamakhilaM kuSTaM danIdhvasyate sauvarNastavakezanimmitamiva kSemaGkaraM vigraham / zazvadbhaktividhAyinAM zubhatamaM candraprabhaH sa prabhuH tIre pazcimasAgarasya jayatAdigvAsasAM zAsanam // 16 / / zuddhe siddhazilAtale suvimale pazcAmRtasnApite karpUrAguru - kuMkumAdikusumairabhyarcite sundaraiH / 1 yaH sampUjyate / 2 prati / 3 nijaM paramezvaraM / 4 brahmANaM / 5 avastra / 6 prati / 7 santIti adhyAhAraH / 8 tu punH| 6 kasyacit / 10 san / 11 prati / 12 san / - 0 13 prati / 14 smRtipaatthkaaH| 15 AhuH iti kriyA atrApi yojyA / 16 prati / For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 10 ] zAsana - catustriMzikA - phullatkAra phaNApati sphuTaphaTA ratnAvalI bhAsuraH chAyApArzvavibhuH bha bhAti jayatAdigvAsasAM zAsanam ' // 17 // kSArAmbhodhipayaH sudhAdrava iva pratyakSamA''svAdyate - - rasakRt yacchAyayA saMbharat / pUtaMpUtatamaH sa paJcazatako daNDapramANaH prabhuH zrImAnAdijinezvaro sthirayate digvAsasAM zAsanam // 18 // tiryo'pi namanti yaM nija-girA gAyanti bhaktyAzayA Tesya padadvaye zubhadRzo' gacchanti no durgatim / devendrArcita- pAda - paGkaja - yugaH pAvApure pApahA zrImadvIra jinaH sa rakSatu sadA digvAsasAM zAsanam // 16 // saurASTra yaduvaMza - bhUSaNa- maNeH zrIneminAthasya yA mUrtirmuktipathopadezana - parA zAntA''yudhA'pohanAt / varAbharaNairvinA girivare devendra saMsthApitA citta-bhrAntimapAkarotu jagato digvAsasAM zAsanam * // 20 // yasyA'dyA'pi sudundubhi-svaramalaM pUjAM surAH kurvate bhavya prerita - puSpa- gandha-nicayo'dhyArohati kSmA (bhU) tale / nityaM nUtana pUjayA'rcita - tanuH zrIvAsupUjyo'vabhAt campAyAM paramezvaraH sukhakaro digvAsasAM zAsanam // 21 // tiryagveSamupAsya pazyata tapo vaizeSikenA (gA ) ''durAt bhavyotsRSTa - kaNairavazyamasama - grAsaM sadA kurvatA / cakre ghoramananyacIrNamakhilaM karmmA''nihantu tvarA tatte'pi samAzritaM suvizadaM digvAsasAM zAsanam // 22 // jainAbhAsa mataM vidhAya kudhiyA yairapyado mAyayA hasvArambha-grahAzrayo hi vividhagrAsaH sa vAsA (sAM) patiH / bhANDoDakaro'rcyate sa ca punaH nirgranthalezastato yuktayA tairapi sAdhu bhASitamidaM digvAsasAM zAsanam // 23 // nAbhuktaM kila karmmajAlamasakRt saMhanyate janminAM yogA ityavabudhya bhasma - kalitaM dehaM jaTA - dhAriNaM / mUdbhaya sthAcaraNaM ca bhaikSyamazanaM ye cakrire tairapi proktaM hi prathamaM pravandyamamalaM digvAsasAM zAsanam // 24 // mUrttiH karmma zubhAzubhaM hi bhavinAM bhuMkta punazcetanaH " zuddha-nirmala- niHkriyA - guNa ihA'kartteti sAMkhyo'bravIt / saMsargastadadRSTarUpajanitastenA'pi nApi samAzritaM suvizadaM digvAsasAM zAsanam // 25 // cArvAkaizcaritojjhitairabhimato janmAdi - nAzAntako jIvaH kSmAdimayastathA'sya na punaH svargApavargo kacit / [ 413 1 prati / 2 sati / 3 samyagdRSTayaH / 4 girinAraparvate / 5 prati / 6 yasyeti trApi sambandho (sambaddhayate iti) jJeyaH / 7 zrAtmA / 8 zuddhaH san / 6 janma zrAdau yasya sa janmAdiH / Jain Education nAzo'nte yasyAsau nAzAntaH / pazcAt karmadhArayaH / svArthe kaH / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 ] anekAnta nyAyA''yAtavaco'nusAra-dhiSaNairAtmAntaraM manyate yaistaiva(stai)citameva devaparamaM digvAsasAM zAsanam // 26 // zrIdevIpramukhAbhirarcitapadAmbhojaH surA (mudA)pi kacit kalyANe'tra nivezitaH punarato no cAlituM zakyate / yaH pUjyo. jaladevatAbhiratula - sanarmadA - pAthasi zrIzAntirvimalaM sa rakSatu sadA digvAsasAM zAsanam // 27 // pUrva yA zramamAjagAma saritAM nAthAstu divyA zilA tasyAM devagaNAn dvijasyaM dadhatastasthau jinezaH sthiram / kopAdviprajanAvarodhanagare devaiH prapUjyAmbare dadhe yo munisuvrataH sa jayatAdigvAsasAM zAsanam // 28 // jA(jyA)yAnAmaparigraho'pi bhavinAM bhUyAdyadi zreyase tatkasyAsti na so'dhamo'pi vidhinA svastadarthaM mataH / kSINArambhaparigrahaM zivapadaM ko vA na vA manyate ityA''laukikabhASitaM vijayate digvAsasAM zAsanam / / 26 // sikte satsarito'mbubhiH zikhariNaH sampUjya deze vare sAnandaM vipulasya zuddhahRdayairityeva bhavyaiH sthitaiH / nirgranthaM paramarhato yadamalaM bimbaM darIdRzyate yAvaddvAdazayojanAni tadidaM digvAsasAM zAsanam // 30 // dharmAdharma-zarIra-janya-janaka-svargApavargAdike sarvasmin kSaNike na kasyacidaho tadvandha-mokSa-kSaNaH / / / ityA''locya sunirmalena manasA tenApi yanmanyate bauddhanA''tmanibandhanaM hi tadidaM digvAsasAM zAsanam // 31 // . yasmin bhUrividhAturekamanaso bhaktiM narasyA'dhunA tatkAlaM jagatAM traye'pi viditA jainendrabimbAlayAH / pratyakSA iva bhAnti nimalahazo devezvarA'bhyacitA vindhye bhUruhi bhAsure'timahite digvAsasAM zAsanam // 32 // Aste samprati medapATaviSaye grAmo guNagrAmabhUrnAmnA nAgaphaNIti tatra kRSatA labdhA zilA kenacit / svapnaM vRddhamahArjikAmiha dadau svAkAranirmApaNe sa zrImallijinezvaro vijayate digvAsasAM zAsanam // 33 // zrImanmAlavadeza - maGgalapure mlecchaH pratApAgataiH bhagnA mUtiratho'bhiyojita-zirAH smpuurnntaamaa''yyau| yasyopadravanAzinaH kaliyuge'nekaprabhAvairyutaH sa zrImAnabhinandanaH sthirayate digvAsasA zAsanam // 34 // itihi madanakIrtizcintayannA''tmacine vigalati sati raatresturybhaagaarddhbhaage| kapaTa-zata-vilAsAn duSTavAgandhakArAn jayati viharamANaH sAdhurAjIva-bandhuH // 35 // SEEEEEEEEEEEEEEEEEEEGGSal ihi rahasanAbaramI (catusmiMzikA) smaaptaa| 2014 -.-.-. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAD siddhasena-svayambhUstutiH [prathamA dvAtriMzikA] (upajAtiH) svayambhuvaM bhUta-sahasranetramanekamekAkSara-bhAva-liGgam / avyaktamavyAhata-vizvalokamanAdimadhyAntamapuNyapApam // 1 // samanta-sarvAkSa-guNaM nirakSa svayamprabhaM sarvagatA'vabhAsam / atIta-saMkhyAnamanantakalpamacintyamAhAtmyamalokalokam // 2 // kuhetu-toparata-prapaJca-sadbhAva-zuddhA'prativAdavAdam / praNamya sacchAsana-vardhamAnaM stoSye yatIndraM jinavardhamAnam // 3 // na kAvya-zaktarna parasparejyA na vIra-kIrti-pratibodhanecchayA / na kevalaM zrAddhatayaiva nUyase guNajJa-pUjyo'si yato'yamAdaraH // 4 // parasparAkSepa-vilupta-cetasaH svavAda-pUrvA'para-mUDha-nizcayAn / samIkSya tattvotpathikAna kuvAdinaH kathaM pumAna syAcchithilAdarastvayi // 5 // vadanti yAneva guNAndhacetasaH sametya doSAn kila te svavidviSaH / ta eva vijJAna-pathAgatAH satAM tvadIya-sUkta-pratipatti-hetavaH // 6 // kRpAM vahantaH kRpaNeSu jantuSu svamAMsa-dAneSvapi muktacetasaH / tvadIyamaprApya kRtArthakauzalaM svataH kRpAM saMjanayantyamedhasaH // 7 // jano'yamanyaH karuNAtmakairapi svaniSThita-kleza-vinAza-kAhalaiH / vikutsayaMstvadvacanA'mRtauSadhaM na zAntimApnoti bhavAti-viklavaH // 8 // prapazcita-tullaka-tarka-zAsanaiH para-praNeyA'lpamatirbhavAsanaiH / tvadIyasanmArgavilomaceSTitaH kathaM nu na syAtsuciraM jano'janaH // 6 // parasparaM kSudrajanaH pratIpagAnihaiva daNDena yunakti vA na vA / nirAgasastvatpratikUlavAdino dahantyamutreha ca jAlmavAdinaH // 10 // avidyayA ceyugapadvilakSaNaM kSaNAdi kRtsmaM na vilokyate jagat / dhruvaM bhavadvAkyavilomadurnayAMzcirAnugAMstAnupagUhya zerate // 1 // samRddhapatrA api sacchikhaNDino yathA na gacchanti gataM garutmataH / sunizcitajJeyavinizcayAstathA na te gataM yAtumalaM pravAdinaH // 12 // ya eSa SaDjIva-nikAya-vistaraH parairanAlIDhapathastvayoditaH / anena sarvajJa-parIkSaNa-kSamAstvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH // 13 // vapuH svabhAvasthamaraktazoNitaM parA'nukampAsaphalaM ca bhASitam / na yasya sarvajJa-vinizcayastvayi dvayaM karotyetadasau na mAnuSaH // 14 // alabdhaniSThAH prasamiddhacetasastava praziSyAH prathayanti yadyazaH / . na tAvadapyekasamUha-saMhatAH prakAzayeyuH paravAdi-pArthivAH // 15 // Jain Education InternaCS R AEES RONudainelibrary.org Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadA na saMsAra-vikAra-saMsthitivigAhyate tvatpratighAtanonmukhaiH / zaThastadA sajanavallabhotsavo na kiJcidastItyabhayaiH prabodhitaH / / 16 / / svapakSa eva pratibaddhamatsarA yathA'nyaziSyAH svaruci-pralApinaH / niruktasUtrasya yathArthavAdino na tattathA yattava ko'tra vismayaH // 17 // naya-prasaGgA'parimeyavistarairanekabhaGgA'bhigamArtha-pezalaiH / akRtrima-svAdupadairjanaM janaM jinendra sAkSAdiva pAsi bhASitaiH // 18 / / vilakSaNAnAmavilakSaNA satI tvadIyamAhAtmya-vizeSa-sambhalI / manAMsi vAcAmapi mohapicchalAnyupetya te'tyadbhuta bhAti bhAratI // 19 / / asatsadeveti paraspara-dviSaH pravAdinaH kAraNa-kArya-tArkiNaH / tudanti yAna vAgviSakaeTakAnna tairbhavAnanekAnta-zivoktiraryata // 20 // nisarga-nitya-kSaNikArtha-vAdinaH tathA mahatsUkSma-zarIra-darzinaH / yathA na samyaGmatayastathA mune bhavAnanekAnta-vinItamuktavAn / / 21 / / mukhaM jagaddharmaviviktatAM pare vadanti teSveva ca yAnti gauravam / tvayA tu yenaiva mukhena bhASitaM tathaiva te vIra gataM sutairapi // 22 // * tapobhirekAnta-zarIra-pIDanaivratA'nubandhaiH zruta-sampadA'pi vaa| tvadIya-vAkya-pratibodha-pelavairavApyate naiva zivaM ciMrAdapi // 23 / / na rAga-nirbhartsana-yantramIdRzaM tvadanyadRgbhizcalitaM vigAhitam / yatheyamantaHkaraNopayuktatA bahizca citraM kalilAsanaM tapaH // 24 // virAga-hetu-prabhavaM na cetsukhaM na nAma tatkizciditi sthitA vayam / sa cennimittaM sphuTameva nAsti na tvadanyataH sa tvayi yena kevalaH / / 2 / / na karma kartAramatItya vartate ya eva kartA sa phalAnyupAbhute / tadaSTadhA pudgala-mUrti-karmajaM yathAttha naivaM bhuvi kazcanA'paraH // 26 / / na mAnasaM karma na dehavAGamayaM zubhAzubha-jyeSTha-phalaM vibhAgazaH / yadAttha tenaiva samIkSya-kAriNaH zaraNya santastvayi nAtha buddhayaH // 27|| yadA na kopAdi-viyukta lakSaNaM na cA'pi kopAdi-samasta-lakSaNam / tvamAttha sattvaM pariNAma-lakSaNaM tadeva te vIra vibuddhalakSaNam // 28 // kriyAM ca saMjJAna-viyoga-niSphalAM kriyA vihInAM ca vibodha-sampadama / nirasyatA kleza-samUha-zAntaye tvayA zivAyA''likhiteva paddhatiH / / 2 / / sunizcitaM naH paratantra-yuktiSu sphuranti yAH kAzcanasUkta sampadaH / tavaiva tAH pUrvamahArNavotthitA jagatpramANaM jina vAkyavigruSaH // 30 // zatAdhvarAdyA lavasaptamottamAH surarSabhA dRSTaparAparAstvayA / tvadIya-yogA''gama-mugdha zaktayastyajanti mAnaM suralokajanmajam // 31 / / (zikhariNI) jagannaikAvasthaM yugapadakhilA'nantaviSayaM yadetatpratyakSaM tava na ca bhavAn kasyacidapi / anenaivA'cintya-prakRtirasa-siddhestu viduSAM samIkSyaitadvAraM tava guNakathotkA vayamapi // 32 // iti zrIsiddhasenAcArya-praNIta-svayambhUstutiH / For Personattnivisturioma m ta Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatisUtra aura siddhasena [zrIjugalakizora mukhtAra] 'sanmatisUtra' jainavAGamayameM eka mahatvakA gauravapUrNa grantharatna hai, jo digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM samAnarUpase mAnA jAtA hai / zvetAmbaroMmeM yaha 'sammatitarka', 'sammatitarkaprakaraNa' tathA 'sammatiprakaraNa' jaisa nAmoMse adhika prasiddha hai, jinameM 'sanmati'kI jagaha 'sammati' pada azuddha hai aura vaha prAkRta 'sammaI' padakA galata saMskRta rUpAntara hai| paM0 sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajIne, granthakA gujarAtI anuvAda prastuta karate hue, prastAvanAmeM isa galatIpara yatheSTa prakAza DAlA hai aura yaha batalAyA hai ki 'sanmati' bhagavAna mahAvIrakA nAmAntara hai, jo digambara-paramparAmeM prAcInakAlase prasiddha tathA 'dhanaJjayanAmamAlA' meM bhI ullekhita hai, grantha-nAmake sAtha usakI yojanA honese vaha mahAvIrake siddhAntoMke sAtha jahA~ pranthake sambandhako darzAtA hai vahA~ zleSarUpase aSTamati arthakA sUcana karatA huA granthakartAke yogya sthAnako bhI vyakta karatA hai aura isaliye aucityakI dRSTise 'sammati ke sthAnapara 'sanmati' nAma hI ThIka baiThatA hai| tadanusAra hI unhoMne granthakA nAma 'sanmati-prakaraNa' prakaTa kiyA hai / digambara paramparAke dhavalAdika prAcIna granthoM meM yaha sanmatisUtra (sammaisutta) nAmase hI ullekhita milatA hai| aura yaha nAma sanmati-prakaraNa nAmase bhI adhika aucitya rakhatA hai; kyoMki isakI prAyaH pratyeka gAthA eka sUtra hai athavA aneka sUtravAkyoMko sAthameM liye hue hai| paM0 sakhalAlajI Adine bhI prastAvanA (pra063)meM isa bAtako svIkAra kiyA hai ki 'samparNa sanmati grantha sUtra kahA jAtA hai aura isakI pratyeka gAthAko bhI sUtra kahA gayA hai|' bhAvanagarakI zvetAmbara sabhAse vi0 saM0 1965meM prakAzita mUlapratimeM bhI "zrIsaMmatisUtraM samAptamiti bhadram" vAkpake dvArA ise sUtra nAmake sAtha hI prakaTa kiyA hai-tarka athavA prakaraNa nAmake sAtha nhiiN| isakI gaNanA jainazAsanake darzana-prabhAvaka granthoM meM hai / zvetAmbaroMke 'jItakalpacUrNi' granthakI zrIcandrasUri-viracita viSamapadavyAkhyA' nAmakI TIkAmeM zrIakalaGkadevake 'siddhivinizcaya' granthake sAtha isa 'sanmati' granthakA bhI darzana-prabhAvaka granthoMmeM nAmollekha kiyA gayA hai aura likhA hai ki aise darzanaprabhAvaka zAstroMkA adhyayana karate hue sAdhuko akalpita pratisevanAkA doSa bhI lage to usakA kucha bhI prAyazcitta nahIM hai, vaha sAdhu zuddha hai|' yathA___ "dasaNa tti-dasaNa-pabhAvagANi satthANi siddhiviNicchaya-sammatyAdi giNhaMto'saMtharamANo jaM akappiyaM paDisevai jayaNAe tattha so suddho'prAyazcitta ityarthaH / " isase prathamollekhita siddhivinizcayakI taraha yaha grantha bhI kitane asAdhAraNa mahatvakA hai ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate hai| aise grantha jainadarzanakI pratiSThAko sva-para hadayoMmeM aGkita karanevAle hote haiN| tadanusAra yaha grantha bhI apanI kIrtiko akSuNNa banAye hue hai| 1 "aNeNa sammaisutteNa saha kathamidaM vakkhANaM Na virujjhade ? idi Na, tattha pajAyassa lakkhaNaM khaiNo bhaavbbhuvgmaado|" (dhavalA 1) - 'Naca sammaisutteNa saha viroho ujusuda-Naya visaya-bhAvaNikkhevamassidUNa tpputtiido|" (jayadhavalA1) 2 zvetAmbaroMke nizItha granthakI cUrNimeM bhI aisA hI ullekha hai:- "daMsaNagAhI-dasaNaNANappabhAvagANi sasthANi siddhiviNicchaya-saMmatimAdi gerAhato saMsAra For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 ] anekAnta .: [barSa 6 isa granthake tIna vibhAga haiM jinheM 'kANDa' saMjJA dI gaI hai| prathama kANDako kucha hastalikhita tathA mudrita pratiyoMmeM 'nayakANDa' batalAyA hai-likhA hai "nayakaNDaM sammattaM" aura yaha ThIka hI hai; kyoMki sArA kANDa nayake hI viSayako liye hue hai aura usameM dravyArthika tathA paryAyArthika do nayoMko mUlAdhAra banAkara aura yaha batalAkara ki 'tIrthaGkara vacanoMke sAmAnya aura vizeSarUpa prastArake mUlapratipAdaka ye hI do naya haiM-zeSa saba naya inhIMke vikalpa haiM', unhIMke bheda-prabhedoM tathA viSayakA acchA sundara vivecana aura saMsUcana kiyA gayA hai| dUsare kANDako una pratiyoMmeM 'jIvakANDa' batalAyA hai-likhA hai "jIvakaMDayaM smmttN"| paM0 sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajIkI rAyameM yaha nAmakaraNa ThIka nahIM hai, isake sthAnapara / 'jJAnakANDa' yA 'upayogakANDa' nAma honA cAhiye; kyoMki isa kANDameM, unake kathanAnusAra jIvatattvakI carcA hI nahIM hai-pUrNa tathA mukhya carcA jJAnakI hai / yaha ThIka hai ki isa kANDameM jJAnakI carcA eka prakArase mukhya hai parantu vaha darzanakI carcAko bhI sAtha liye hue haiusIse carcAkA prArambha hai-aura jJAna-darzana donoM jIvadravyakI paryAya hai, jIvadravyase bhinna unakI kahIM koI sattA nahIM, aura isaliye unakI carcAko jIvadravyakI hI carcA kahA jAsakatA hai| phira bhI aisA nahIM hai ki isameM prakaTarUpase jIvatattvakI koI carcA hI na ho-dUsarI gAthAmeM 'davvaDhio vi hoUNa daMsaNe pajjavaDhio hoI' ityAdirUpase jIvadravyakA kathana kiyA gayA hai, jise paM. sukhalAlajI Adine bhI apane anuvAdameM "AtmA darzana vakhate" ityAdirUpase svIkAra kiyA hai| aneka gAthAoMmeM kathana-sambandhako liye hue sarvajJa, kevalI, arhanta tathA jina jaise arthapadoMkA bhI prayoga hai jo jIvake hI vizeSa haiN| aura antakI 'jIvo aNAiNihaNo'se prArambha hokara 'aNNe vi ya jIvapajjAyA' para samApta honevAlI sAta gAthAoMmeM to jIvakA spaSTa hI nAmollekhapUrvaka kathana hai-vahI cacokA viSaya banA huA hai| aisI sthiti meM yaha kahanA samucita pratIta nahIM hotA ki 'isa kANDameM jIvatattvakI carcA hI nahIM hai' aura na 'jIvakANDa' isa nAmakaraNako sarvathA anucita athavA ayathArtha hI kahA jA sakatA hai| kitane hI granthoMmeM aisI paripATI dekhanemeM AtI hai ki parva tathA adhikArAdike antameM jo viSaya carcita hotA hai usIparase usa parvAdikakA nAmakaraNa kiyA jAtA hai2, isa dRSTise bhI kANDake antameM carcita jIvadravyakI carcAke kAraNa use 'jIvakANDa' kahanA anucita nahIM kahA jA sakatA / aba rahI tIsare kANDakI bAta, use koI nAma diyA huA nahIM miltaa| jisa kisIne do kANDoMkA nAmakaraNa kiyA hai usane tIsare kANDakA bhI nAmakaraNa jarUra kiyA hogA. sambhava hai khoja karate hue kisI prAcIna pratiparase vaha upalabdha ho jaae| DA0 pI0 ela0 vaidya ema0 e0ne, nyAyAvatArakI prastAvanA (Introduction)meM, isa kANDakA nAma asandigdharUpase 'anekAntavAdakANDa' prakaTa kiyA hai| mAlUma nahIM yaha nAma unheM kisa pratiparase upalabdha huA hai| kANDake antameM carcita viSayAdikako dRSTise yaha nAma bhI Thoka ho sakatA hai / yaha kANDa anekAntadRSTiko lekara adhikAMzameM sAmAnya-vizeSarUpase arthakI prarUpaNA aura vivecanAko liye hue hai. aura isaliye isakA nAma 'sAmAnya-vizeSakANDa' athavA dravya-paryAya-kANDa' jaisA bhI koI ho sakatA hai| paM. sukhalAlajI aura paM0 becaradAsa jIne ise 'jJeya-kANDa' sUcita kiyA hai, jo pUrva-kANDako jJAnakANDa' nAma dene aura donoM kANDoMke nAmoMmeM zrIkundakundAcArya-praNIta pravacanasArake jJAna-jJeyAdhikAranAmoMke sAtha samAnatA lAnekI dRSTise sambaddha jAna par3atA hai| 1 titthayara-vayaNa-saMgaha-visesa-patthAramUlavAgaraNI / dabahino ya pajavaNo ya sesA viyappAsiM // 3 // Jain Ethication intomation2 jaise jinasenakRta harivaMzapurANa ke tRtIya sargakA nAma zroNikapraznavarNana', jaba ki praznake pUrvameM vIrake Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] sanmati-siddhasenAGka [ 416 isa granthakI gAthA-saMkhyA 54, 43, 70ke kramase kula 167 hai / parantu paM0 sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajI use aba 166 mAnate haiM, kyoMki tIsare kANDameM antima gAthAke pUrva jo nimna gAthA likhita tathA mudrita mUlapratiyoMmeM pAI jAtI hai use ve isaliye bAdako prakSipta huI samajhate haiM ki usapara abhayadevasUrikI TIkA nahIM hai: jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA Na NivvaDai / tassa bhuvaNekkaguMruNo Namo aNegaMtavAyassa // 69 // isameM batalAyA hai ki 'jisake binA lokakA vyavahAra bhI sarvathA bana nahIM sakatA usa lokake advitIya (asAdhAraNa) guru anekAntavAdako namaskAra ho|' isa taraha jo anekAntavAda isa sAre granthakI AdhAra-zilA hai aura jisapara usake kathanoMkI hI pUrI prANapratiSThA avalambita nahIM hai balki usa jinavacana, jainAgama athavA jainazAsanakI bhI prANapratiSThA avalambita hai jisakI agalI (antima) gAthAmeM maGgala-kAmanA kI gaI hai aura granthakI pahalI (Adima) gAthAmeM jise 'siddhazAsana' ghoSita kiyA gayA hai, usIkI gaurava-garimAko isa gAthAmeM acche yuktipurassara DhaGgase pradarzita kiyA gayA hai| aura isaliye yaha gAthA apanI kathanazailI aura kuzala-sAhitya-yojanAparase granthakA aGga honeke yogya jAna par3atI hai tathA granthakI antya maGgala-kArikA mAlUma hotI hai| isapara ekamAtra amuka TIkAke na honese hI yaha nahIM kahA jA sakatA ki vaha mUlakArake dvArA yojita na huI hogI; kyoMki dUsare granthoMkI kucha TIkAe~ aisI bhI pAI jAtI haiM jinameMse eka TIkAmeM kucha padya mUlarUpameM TIkA-sahita haiM to dUsarImeM ve nahIM pAye jAte' aura isakA kAraNa prAyaH TIkAkArako aisI mUlapratikA hI upalabdha honA kahA jA sakatA hai jisameM ve padya na pAye jAte hoN| digambarAcArya sumati (sanmati) devakI TIkA bhI isa granthapara banI hai, jisakA ullekha vAdirAjane apane pArzvanAthacarita (zaka saM0 647) ke nimna padyameM kiyA hai:-- namaH sanmataye tasmai bhava-kUpa-nipAtinAm / sanmatirvivRtA yena sukhadhAma-pravezinI // yaha TIkA abhI taka upalabdha nahIM hai-khojakA koI khAsa prayatna bhI nahIM ho skaa| isake sAmane Anepara ukta gAthA tathA aura bhI aneka bAtoMpara prakAza par3a sakatA hai; kyoMki yaha TIkA sumatidevakI kRti honese 11vIM zatAbdIke zvetAmbarIya AcArya abhayadevakI TIkAse koI tIna zatAbdI pahalekI banI huI honI caahiye| zvetAmbarAcArya mallavAdIkI bhI eka TIkA isa pranthapara pahale banI hai. jo Aja upalabdha nahIM hai aura jisakA ullekha haribhadra ta upAdhyAya yazovijayake granthoMmeM milatA hai / - isa granthameM vicArako dRSTi pradAna karaneke liye, prArambhase hI dravyArthika (dravyAstika) aura paryAyArthika (paryAyAstika) do mUla nayoMko lekara nayakA jo viSaya uThAyA gayA hai vaha prakArAntarase dUsare tathA tIsare kANDameM bhI calatA rahA hai aura usake dvArA nayavAdapara acchA prakAza DAlA gayA hai| yahA~ nayakA thor3A-sA kathana namUneke taurapara prastuta kiyA jAtA hai, jisase pAThakoMko isa viSayakI kucha jhA~kI mila sake:1 jaise samayasArAdigranthoMkI amRtacandrasUrikRta tathA jayasenAcAryakRta TIkAe~, jinameM katipaya gAthAoMkI nyUnAdhikatA pAI jAtI hai / 2 "ukta ca vAdimukhyena zrImallavAdinA sammatau" (anekAntajayapatAkA) . "ihAthai koTizA bhaMgA nirdiSTA mannavAdinA | sonils. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 ] anekAnta [ varSa / prathamakANDameM donoM nayoMke sAmAnya-vizeSa-viSayako mizrita dikhalAkara usa mizritapanAkI carcAkA upasaMhAra karate hue likhA hai davaDio tti tamhA Natthi No niyama suddhjaaiio| 'Na ya pajjavaDio NAma koI bhayaNAya u viseso // 9 // 'ataH koI dravyArthika naya aisA nahIM jo niyamase zuddhajAtIya ho-apane pratipakSI paryAyArthikanayakI apekSA na rakhatA huA usake viSaya-sparzase mukta ho| isI taraha paryAyArthika naya bhI koI aisA nahIM jo zuddhajAtIya ho-apane vipakSI dravyArthikanayakI apekSA na rakhatA huA usake viSaya-sparzase rahita ho| vivakSAko lekara hI donoMkA bheda hai-vivakSA mukhya-gauNake bhAvako liye hue hotI hai, dravyArthikameM dravya-sAmAnya mukhya aura paryAya-vizeSa gauNa hotA hai aura paryAyArthikameM vizeSa mukhya tathA sAmAnya-gauNa hotA hai|' isake bAda batalAyA hai ki-'paryAyArthikanayakI dRSTimeM dravyArthikanayakA vaktavya (sAmAnya) niyamase avasta hai| isI taraha dravyArthikanayakI dRSTimeM paryAyArthikanayakA vaktavya (vizeSa) avastu hai| paryAyArthikanayakI dRSTimeM sarva padArtha niyamase utpanna hote haiM aura nAzako prApta hote haiN| dravyArthikanayakI dRSTimeM na koI padArtha utpanna hotA hai aura na nAzako prApta hotA hai| dravya paryAya(utpAda-vyaya)ke vinA aura paryAya dravya(dhrauvya)ke vinA nahIM hote; kyoMki utpAda, vyaya aura dhrauvya ye tInoM dravya-satkA advitIya lakSaNa haiN| ye tInoM eka dUsareke sAtha milakara hI rahate haiM, alaga-alagarUpameM ye dravya (sat )ke koI lakSaNa nahIM hote aura isaliye donoM mUla naya alaga-alagarUpameM-eka dUsarekI apekSA na rakhate huemithyAdRSTi haiN| tIsarA koI mUlanaya nahIM hai aura aisA bhI nahIM ki ina donoM nayoMmeM yathArthapanA na samAtA ho-vastuke yathArtha svarUpako pUrNataH pratipAdana karanemeM ye asamartha hoM-; kyoMki donoM ekAnta (mithyAdRSTiyA~) apekSAvizeSako lekara grahaNa kiye jAte hI anekAnta (samyagdRSTi) bana jAte haiM / arthAt donoM nayoMmeMse jaba koI bhI naya eka dUsarekI apekSA na rakhatA huA apane hI viSayako satrUpa pratipAdana karanekA Agraha karatA hai taba vaha apane dvArA grAhya vastuke eka aMzameM pUrNatAkA mAnanevAlA honese mithyA hai aura jaba vaha apane pratipakSI nayakI apekSA rakhatA huA pravatetA hai-usake viSayakA nirasana na karatA huA taTastharUpase apane viSaya (vaktavya)kA pratipAdana karatA hai taba vaha apane dvArA grAhya vastuke eka aMzako aMzarUpameM hI (pUrNarUpameM nahIM) mAnaneke kAraNa samyaka vyapadezako prApta hotA hai| isa saba AzayakI pA~ca gAthAe~ nimna prakAra haiM davaTTiya-vattavvaM avatthu NiyameNa pajavaNayassa / taha pajjavattha avatthumeva davaTTiyaNayassa // 10 // uppajjati viyaMti ya bhAvA paJjavaNayassa / davaTThiyassa savvaM sayA aNuppaNNamaviNa8 // 11 // davvaM pajjava-viuyaM dadhva-viyuttA ya pajjavA tthi / . uppAya-TTii-bhaMgA hadi daviyalakkhaNaM eya // 12 // 1 "pajayavijuda davvaM davvavijuttA ya pajavA Natthi / dorahaM aNaNNabhUdaM bhAvaM samaNNA parUviMti // 1-12 // " --paJcAstikAye, zrIkundakundaH / : sadravyalakSaNam // 26 // utpAdavyayadhrauvyayukta sat // 30 // -tattvArthasUtra a05| lain tucation inhemation, 2 tIsare kANDameM guNArthika (guNAstika) nayako kalpanAko uThAkara svayaM usakA nirasana kiyA gayA hai Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmati - siddhasenAGka [ 421 ee pu saMga pADikamalakkhaNaM duvehaM pi / tamhA micchAdiTThI pattayaM do vi mUla-gayA // 13 // ga ya taiyo pratthi yo ga ya sammata tesu paDipurANaM / jeraNa duve egaMtA vibhajjamA raNA agaMtA // 14 // ina gAthAoM ke anantara uttara nayoMkI carcA karate hue aura unheM bhI mUlanayoMke samAna durnaya tathA sunaya pratipAdana karate hue aura yaha batalAte hue ki kisI bhI nayakA ekamAtra pakSa lene para saMsAra, sukha, dukha, bandha aura mokSakI koI vyavasthA nahIM bana sakatI, sabhI nayoMke mithyA tathA samyaka rUpako spaSTa karate hue likhA hai tamhA sabve vi yA micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNorapissiA uraNa havaMti sammatta sabbhAvA // 21 // 'ataH sabhI naya - cAhe ve mUla yA uttarottara koi bhI naya kyoM na hoM---jo ekamAtra apane hI pakSa ke sAtha pratibaddha haiM ve midhyAdRSTi haiM - vastuko yathArtharUpase dekhane - pratipAdana karanemeM asamartha haiM / parantu jo naya paraspara meM apekSAko liye hue pravartate haiM ve saba samyagdRSTi haiM - vastuko yathArtharUpase dekhane - pratipAdana karane meM samartha haiM / ' tIsare kANDameM, nayavAdakI carcAko eka dUsare hI DhaGgase uThAte hue, nayavAdake parizuddha aura aparizuddha aise do bheda sUcita kiye haiM, jinameM parizuddha nayavAdako AgamamAtra arthakA - kevala zrutapramANake viSayakA -- sAdhaka batalAyA hai aura yaha ThIka hI hai; kyoMki parizuddhanayavAda sApekSanayavAda honese apane pakSakA -- aMzoMkA - pratipAdana karatA huA parapakSakA -- dUsare aMzoM- kA nirAkaraNa nahIM karatA aura isaliye dUsare nayavAda ke sAtha virodha na rakhaneke kAraNa antako zrutapramANake samagra viSayakA hI sAdhaka banatA hai / aura aparizuddha nayavAdako 'durnikSipta' vizeSaNa ke dvArA ullekhita karate hue svapakSa tathA parapakSa donoMkA vighAtaka likhA hai aura yaha bhI ThIka hI hai; kyoMki vaha nirapekSanayavAda honese ekamAtra apane hI pakSakA pratipAdana karatA huA apanese bhinna pakSakA sarvathA nirAkaraNa karatA hai - virodhavRtti honese usake dvArA zrutapramANakA koI bhI viSaya nahIM sadhatA aura isa taraha vaha apanA bhI nirAkaraNa kara baiThatA hai| dusare zabdoM meM yaha kahanA cAhie ki vastukA pUrNarUpa aneka sApekSa aMzoM dharmose nirmita hai jo paraspara avinAbhAva sambandhako liye hue hai, ekake abhAva meM dUsarekA astitva nahIM banatA, aura isaliye jo nayavAda parapakSakA sarvathA niSedha karatA hai vaha apanA bhI niSevaka hotA hai- parake abhAva meM apane svarUpako kisI taraha bhI siddha karane meM samartha nahIM ho sakatA / nayavAda ina bhedoM aura unake svarUpanirdezake anantara batalAyA hai ki 'jitane vacanamArga haiM utane hI nayavAda haiM aura jitane (aparizuddha athavA paraspara nirapekSa evaM virodhI ) nayavAda haiM utane parasamaya - jainetaradarzana - haiM / una darzanoMmeM kapilakA sAMkhyadarzana dravyAthika nayA vaktavya hai / zuddhodanake putra buddhakA darzana parizuddha payoyanayakA vikalpa hai / ulUka arthAt karaNAne apanA zAstra (vaizeSika darzana) yadyapi donoM nayoMke dvArA prarUpita kiyA hai phira bhI vaha midhyAtva hai - apramANa hai; kyoMki ye donoM nayadRSTiyA~ ukta darzanameM apane apane viSayakI pradhAnatA ke liye paraspara meM eka dUsarekI koI apekSA nahIM rkhtiiN|' isa viSaya se sambandha rakhanevAlI gAthAe~ nimna prakAra haiM parisuddho yavAo Agamametattha sAdhako hoi / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta - [ varSa jAvaiyA vayaNavahA tAvaiyA ceva hoMti nnyvaayaa| jAvaiyA NayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA // 47 // jaM kAvilaM darisaNaM evaM davaTThiyassa vattavvaM / suddhoaNa-taNaassa u parisuddho pajjavaviappoM // 48 // dohi viNaehi NIyaM satthamulUeNa taha vi micchatta / jaM savisaappahANataNeNa aeNoeNaNiravekkhA // 49 // inake anantara nimna do gAthAoMmeM yaha pratipAdana kiyA hai ki 'sAMkhyoMke sadvAdapakSameM bauddha aura vaizeSika jana jo doSa dete haiM tathA bauddhoM aura vaizeSikoMke asaMvAdapakSameM sAMkhya jana jo doSa dete haiM ve saba satya haiM- sarvathA ekAntavAdameM vaise doSa Ate hI haiN| ye donoM sadvAda aura asadvAda dRSTiyA~ yadi eka dUsarekI apekSA rakhate hue saMyojita ho jAyeMsamanvayapUrvaka anekAntadRSTimeM pariNata ho jAya~ to sarvottama samyagdazana banatA hai; kyoMki ye satU-asatrUpa donoM dRSTiyA~ alaga alaga saMsArake duHkhase chuTakArA dilAnemeM samartha nahIM haiM-donoMke sApekSa saMyogase hI eka-dUsarekI kamI dUra hokara saMsArake duHkhoMse zAnti mila sakatI hai: je saMtavAya-dose sakkolUyA bhaNaMti saMkhANaM / saMkhA ya asavvAe tesiM sabve vi te saccA // 50 // . te u bhayaNovaNIyA sammamaNamaNattara hoti / jaM bhava-dukkha-vimokkhaM do vi Na pUreMti pADika // 51 // isa saba kathanaparase mithyAdarzanoM aura samyagdarzanakA tattva sahaja hI samajhameM AjAtA hai aura yaha mAlUma ho jAtA hai ki kaise sabhI mithyAdarzana milakara samyagdazanake rUpameM pariNata ho jAte haiN| mithyAdarzana athavA jainetaradarzana jaba taka apane apane vaktavyake pratipAdanameM ekAntatAko apanAkara paravirodhakA lakSya rakhate haiM taba taka ve samyagdarzanameM pariNata nahIM hote, aura jaba virodhakA lakSya chor3akara pArasparika apekSAko liye hue samanvayakI dRSTiko apanAte haiM tabhI samyagdarzanameM pariNata ho jAte haiM aura jainadazana kahalAneke yogya hote haiN| jainadarzana apane syAdvAdanyAya-dvArA samanvayakI dRSTiko liye hue hai-samanvaya hI usakA niyAmaka tattva hai, na ki virodha-aura isaliye sabhI mithyAdarzana apane apane virodhako bhulAkara usameM samA jAte haiN| isIse granthakI antima gAthAmeM jinavacanarUpa jinazAsana athavA jainadarzanakI maGgalakAmanA karate hue use 'mithyAdarzanoMkA samUhamaya' batalAyA hai| vaha gAthA isa prakAra hai: bhaI micchAdasaNa-samUhamaiyassa amayasArassa // jiNavayaNassa bhagavatro saMviggasuhAhigammasma // 7 // isameM jainadarzana (zAsana)ke tIna khAsa vizeSaNoMkA ullekha kiyA gayA hai-pahalA vizeSaNa mithyAdarzanasamUhamaya, dUsarA amRtasAra aura tIsarA saMvignasukhAdhigamya hai / mithyAdarzanoMkA samUha hote hue bhI vaha mithyAtvarUpa nahIM haiM, yahI usakI sarvopari vizeSatA hai aura yaha vizeSatA usake sApekSa nayavAdameM sannihita hai-sApekSa naya mithyA nahIM hote. nirapekSa naya hI mithyA hote haiM / jaba sArI virodhI dRSTiyA~ ekatra sthAna pAtI haiM taba phira 1 mithyAsamUho mithyA cenna mithyakAntatA'sti naH / nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt // 18 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmati - siddhasenAGka [ 423 unameM virodha nahIM rahatA aura vaha sahaja hI kArya - sAdhaka bana jAtI haiM / isIparase dUsarA vizeSaNa ThIka ghaTita hotA hai, jisameM use amRtakA arthAt bhavaduHkhake abhAvarUpa avinAzI mokSakA pradAna karanevAlA batalAyA hai; kyoMki vaha sukha athavA bhavaduHkhavinAza mithyAdarzanoMse prApta nahIM hotA, ise hama 51vIM gAthAse jAna cuke haiN| tIsare vizeSaNake dvArA yaha sujhAyA gayA hai ki jo loga saMsArake duHkhoM-klezoMse udvigna hokara saMvegako prApta hue haiM - sacce mumuttu bane haiM-- unake liye jainadarzana athavA jinazAsana sukhase samajhameM Ane yogya hai-- koI kaThina nahIM hai / isase pahale 64vIM gAthA meM 'atthagaI uNa NayavAyagahaNalINA durabhigammA' vAkyake dvArA sUtroMkI jisa arthagatiko nayavAda ke gahana vanameM lIna aura durabhigamya batalAyA thA usIko aise adhikAriyoMke liye yahA~ sugama ghoSita kiyA gayA hai, yaha saba anekAntadRSTikI mahimA hai / apane aise guNoMke kAraNa hI jinavacana bhagavatpadako prApta hai - pUjya hai / kantima gAthAmeM jisa prakAra jinazAsanakA smaraNa kiyA gayA hai usI prakAra vaha Adima gAthAmeM bhI kiyA gayA hai| Adima gAthAmeM kina vizeSaNoMke sAtha smaraNa kiyA gayA hai yaha bhI pAThakoMke jAnane yogya hai aura isaliye usa gAthAko bhI yahA~ uddhRta kiyA jAtA hai-- siddha siddhatthANaM ThAraNameNovamasuhaM uvagayANaM / kusamaya visANaM sAsaraNaM jiNAraNaM bhava- - jiNANaM // 1 // isameM bhavako jItanevAle jinoM - arhantoMke zAsana-Agamake cAra vizeSaNa diye gaye haiM-- 1 siddha, 2 siddhArthoMkA sthAna, 3 zaraNAgatoMke liye anupama sukhasvarUpa, 4 kusamayoMekAntavAdarUpa midhyAmatoMkA nivAraka / prathama vizeSaraNake dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki jainazAsana apane hI guNoMse Apa pratiSThita hai / usake dvArA pratipAdita saba padArtha pramANasiddha haiM - kalpita nahIM haiM - yaha dUsare vizeSaNakA abhiprAya hai aura vaha prathama vizeSaNa siddhatvakA pradhAna kAraNa bhI hai / tIsarA vizeSaNa bahuta kucha spaSTa hai aura usake dvArA yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki jo loga vAstavameM jainazAsanakA Azraya lete haiM unheM anupama mokSa sukha takakI prApti hotI hai| cauthA vizeSaNa yaha batalAtA hai ki jainazAsana una saba kuzAsanoM-mithyAdarzanoMke gavako cUra-cUra karanekI zaktise sampanna hai jo sarvathA ekAntavAdakA Azraya lekara zAsanArUDha bane hue haiM aura mithyAtattvoMke prarUpaNa-dvArA jagata meM duHkhoM kA jAla phailAye hue haiM 1 - isa taraha Adi-antakI donoM gAthAoM meM jinazAsana athavA jinavacana (jainAgama ) ke liye jina vizeSaNoM kA prayoga kiyA gayA hai unase isa zAsana (darzana) kA asAdhAraNa mahattva aura mAhAtmya khyApita hotA hai / aura yaha kevala kahanekI hI bAta nahIM hai balki sAre pranthameM ise pradarzita karake batalAyA gayA hai| svAmI samantabhadrake zabdoM meM 'ajJAna andhakArakI vyApti(prasAra) ko jaise bhI bane dUra karake jinazAsanake mAhAtmyako jo prakAzita karanA hai usIkA nAma prabhAvanA hai' / 'yaha grantha apane viSaya-varNana aura vivecanAdike dvArA isa prabhAvanAkA bahuta kucha sAdhaka hai aura isIliye usakI bhI gaNanA prabhAvaka-granthoMmeM kI gaI hai| yaha grantha jainadarzanakA adhyayana karanevAloM aura jainadarzanase jainetara darzanoMke bhedako Thoka anubhava karanekI icchA rakhanevAloMke liye bar3e kAmakI cIz2a hai aura unake dvArA khAsa manoyoga ke sAtha par3he jAne tathA manana kiye jAneke yogya hai / isameM anekAntake aGgasvarUpa jisa nayavAdakI pramukha carcA hai aura jise eka prakAra se 'durabhigamya gahana-vana' For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 ] anekAnta [varSa 6 batalAyA gayA hai amRtacandrasUrine bhI jise 'gahana' aura 'durAsada' likhA hai'-usapara jaina vAGmayameM kitane hI prakaraNa athavA 'nayacakra' jaise svatantra grantha bhI nirmita haiM, unakA sAthameM adhyayana athavA pUrva-paricaya bhI isa granthake samucita adhyayanameM sahAyaka hai| vAstavameM yaha grantha sabhI tattvajijJAsuoM evaM AtmahitaiSiyoMke liye upayogI hai / abhI taka isakA hindI anuvAda nahIM huA hai / vIrasevAmandirakA vicAra use prastuta karanekA hai| [ka] granthakAra siddhasena aura unakI dUsarI kRtiyAM isa 'sanmati' granthake kartA AcArya siddhasena haiM isameM kisIko bhI koI vivAda nahIM hai| aneka granthoMmeM granthanAmake sAtha siddhasenakA nAma ullekhita hai aura isa granthake vAkya bhI siddhasena-nAmake sAtha uddhRta milate haiM; jaise jayadhavalAmeM AcArya vIrasenane 'NAmaThavaNA daviyaM' nAmakI chaThI gAthAko "uktaM ca siddhaseNeNa" isa vAkyake sAtha uddhRta kiyA hai aura paJcavastumeM AcArya haribhadrane 'AyariyasiddhaseNeNa sammaIe paiTiajaseNaM" vAkyake dvArA 'sanmati'ko siddhasenakI kRtirUpameM nirdiSTa kiyA hai, sAtha hI 'kAlo sahAva NiyaI' nAmakI eka gAthA bhI usakI uddhRta kI hai| parantu ye siddhasena kauna haiM-kisa vizeSa paricayako liye hue haiM ? kaunase sampradAya athavA AnAyase sambandha rakhate haiM ?, inake guru kauna the ? inakI dUsarI kRtiyA~ kauna-sI haiM ? aura inakA samaya kyA hai ? ye saba bAteM aisI haiM jo vivAdakA viSaya jarUra haiN| kyoMki jainasamAjameM siddhasena nAmake aneka AcArya aura prakhara tArkika vidvAna bhI ho gaye haiM aura isa granthameM granthakArane apanA koI paricaya diyA nahIM. na racanAkAla hI diyA hai-granthakI Adima gAthAmeM prayukta hue 'siddhaM' padake dvArA zleSarUpameM apane nAmakA sUcanamAtra kiyA hai, itanA hI samajhA jA sakatA hai| koI prazasti bhI kisI dUsare vidvAnake dvArA nirmita hokara granthake antameM lagI huI nahIM hai| dUsare jina granthoMkhAsakara dvAtriMzikAoM tathA nyAyAvatAra-ko inhIM AcAryako kRti samajhA jAtA aura pratipAdana kiyA jAtA hai unameM bhI koI paricaya-padya tathA prazasti nahIM hai aura na koI aisA spaSTa pramANa athavA yuktivAda hI sAmane lAyA gayA hai jisase una saba granthoMko eka hI siddhasena-kRta mAnA jA ske| aura isaliye adhikAMzameM kalpanAoM tathA kucha bhrAnta dhAraNAoMke AdhArapara hI vidvAna loga ukta bAtoMke nirNaya tathA pratipAdanameM pravRtta hote rahe haiM, isIse koI bhI ThIka nirNaya abhI taka nahIM ho pAyA-ve vivAdApanna hI calI jAtI haiM aura siddhasenake viSayameM jo bhI paricaya-lekha likhe gaye haiM ve saba prAyaH khicar3I bane hue haiM aura kitanI hI g2alataphahamiyoMko janma de rahe tathA pracArameM lA rahe haiN| ataH isa viSayameM gahare anusandhAnake sAtha gambhIra vicArakI z2arUrata hai aura usIkA yahA~para prayatna kiyA jAtA hai| digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM siddhasenake nAmapara jo grantha car3he hue haiM unameMse kitane hI grantha to aise haiM jo nizcitarUpameM dUsare uttaravartI siddhasenoMkI kRtiyA~ haiM; jaise 1 jItakalpacUrNi. 2 tattvArthAdhigamasUtrakI TIkA 3 pravacanasAroddhArakI vRtti, 4 ekaviMzatisthAnaprakaraNa (prA0) aura 5 siddhizra yasamudaya (zakrastava) nAmakA mantragarbhita gadyastotra / kucha grantha aise haiM, jinakA siddhasena-nAmake sAtha ullekha to milatA hai parantu Aja ve upalabdha nahIM haiM, jaise 1 bRhat SaDdazanasamucaya (jainagranthAvalI pR0 64),2 viSogragrahazamana1 dekho, puruSArthasiddhyupAya-"iti vividhabhaMga-gahane sudustare mArgamUDhadRSTInAm" / (58) "atyantanizitadhAra durAsadaM jinavarasya nayacakram" / (56) Jain Etecation international2 ho sakatA hai ki yaha grantha haribhadrasarikA piGadarzanasamuccaya hI ho aura kisI galatIse sUratake una Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] sanmati-siddhasenAGka [425 vidhi, jisakA ullekha upAdityAcArya (vikrama havIM zatAbdI)ke 'kalyANakAraka' vaidyaka grantha (20-85)meM pAyA jAtA hai| aura 3 nItisArapurANa, jisakA ullekha kezavasenasUri (vi0 saM0 1688) kRta karNAmRtapurANake nimna padyoMmeM pAyA jAtA hai aura jinameM usakI zlokasaMkhyA bhI 156300 dI huI hai siddhokta-nItisArAdipurANodbhUta-sanmatiM / vidhAsyAmi prasannAtha granthaM sandarbhagarbhitam // 19 // khaMkhAgnirasavANendu (156300) zlokasaMkhyA prasUtritA / nItisArapurANasya siddhasenAdisUribhiH // 20 // upalabdha na honeke kAraNa ye tInoM grantha vicAroM meM koI sahAyaka nahIM ho sakate / ina ATha pranthoMke alAvA cAra grantha aura haiM-1 dvAtriMzadvAtriMzikA, 2 prastuta sanmatisUtra, 3 nyAyAvatAra aura 4 kalyANamandira / 'kalyANamandira' nAmakA stotra aisA hai jise zvetAmbara sampradAyameM siddhasenadivAkarakI kRti samajhA aura mAnA jAtA hai; jabaki digambara paramparAmeM vaha stotrake antima padyameM sUcita kiye hue 'kumudacandra' nAmake anusAra kumadacandAcAryakI kRti mAnA jAtA hai / isa viSayameM zvetAmbara-sampradAyakA yaha kahanA hai ki siddhasenakA nAma dIkSAke samaya kumudacandra' rakkhA gayA thA, AcAryapadake samaya unakA purAnA nAma hI unheM de diyA gayA yA, aisA prabhAcandrasUrike prabhAvakacarita (saM0 1334)se jAnA jatA hai aura isaliye kalyANamandirameM prayukta huA kumudacandra' nAma siddhasenakA hI nAmAntara hai|' digambara samAja ise pIchekI kalpanA aura eka digambara kRtiko hathiyAnekI yojanAmAtra prabhAvakacaritase pahale siddhasena-viSayaka jo do prabandha likhe gaye haiM unameM kumudacandra nAmakA koI ullekha nahIM hai-paM0 sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajIne apanI prastAvanAmeM bhI isa bAtako vyakta kiyA hai| bAdake bane hue merutuGgAcAryake prabandhacintAmaNi (saM0 1361)meM aura jinaprabhasUrike vividhatIrthakalpa (saM0 1386)meM bhI use apanAyA nahIM gayA hai| rAjazekharake prabandhakoza aparanAma caturvizatiprabandha (saM0 1405)meM kumudacandra nAmako apanAyA jarUra gayA hai parantu prabhAvakacaritake viruddha kalyANamandirastotrako 'pArzvanAthadvAtriMzikA'ke rUpameM vyakta kiyA hai aura sAtha hI yaha bhI likhA hai ki vIrakI dvAtriMzadvAtriMzikA stutise jaba koI camatkAra dekhanemeM nahIM AyA taba yaha pArzvanAthadvAtriMzikA racI gaI hai, jisake 11veM se nahIM kintu prathama padyase hI camatkAra prArambha ho gayA / aisI sthitimeM pAzvanAthadvAtriMzakAke rUpameM jo kalyANamandirastotra racA gayA vaha 32 padyoMkA koI dUsarA hI honA cAhiye, na ki vartamAna kalyANamandirastotra, jisako racanA 44 padyoMma huI hai, aura isase donoM kumudacandra bhI bhinna hone cAhiyeM / isake sivAya, vartamAna kalyANamandirastotrameM 'prAgbhArasaMbhRtanabhAMsi rajAMsi geSAt' ityAdi tIna padya aise haiM jo pArzvanAthako daityakRta upasagase yukta prakaTa karate haiM, jo digambara mAnyatAke anukUla aura zvetAmbara mAnyatAke pratikUla haiM, kyoMki zvetAmbarIya * jisaparase jainagranthAvalImeM liyA gayA hai; kyoMki isake sAthameM jisa TIkAkA ullekha hai use 'guNaratna' kI likhA hai aura haribhadrake SaDdarzanasamuccayapara bhI guNaratnakI TIkA hai| 1"zAlAkyaM pUjyapAda-prakaTitamadhikaM zalyataMtra capa trasvAmi-prokta viSogragrahazamanavidhiH siddhasenaiHprasiddhaH" 2 "ityAdizrIvIradvAtriMzaddvAtriMzikA kRtA / paraM tasmAttAdRzaM camatkAramanAlokya pazcAt zrIpArzvanAthadvAtriMzikAmabhikattu kalyANamandirastavaM cakre prathamazloke eva prAsAdasthitAt zikhizikhAmAdiva . For Personal Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 ] ___ anekAnta [varSa AcArAGga-niyuktimeM vaddhamAnako chor3akara zeSa 23 tIrthaGkaroMke tapaHkarmako nirupasarga varNita kiyA hai| isase bhI prastuta kalyANamandira digambara kRti honI caahiye| pramukha zvetAmbara vidvAn paM0 sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajIne granthakI gujarAtI prastAvanAmeM vividhatIrthakalpako chor3akara zeSa pA~ca prabandhoMkA siddhasena-viSayaka sAra bahuparizramake sAtha diyA hai aura usameM kitanI paraspara virodhI tathA maulika matabhedakI bAtoMkA bhI ullekha kiyA hai aura sAtha hI yaha niSkarSa nikAlA hai ki 'siddhasena divAkarakA nAma mUlameM kumudacandra nahIM thA, hotA to divAkara-vizeSaNakI taraha yaha zrutipriya nAma bhI kisI-na-kisI prAcIna granthameM siddhasenakI nizcita kRti athavA usake uddhata vAkyoMke sAtha jarUra ullekhita milatA-prabhAvakacaritase pahaleke kisI bhI granthameM isakA ullekha nahIM hai / aura yaha ki kalyANamandirako siddhasenakI kRti siddha karaneke liye koI nizcita pramANa nahIM hai-vaha sandehAspada hai|' aisI hAlatameM kalyANamandirakI bAtako yahA~ chor3a hI diyA jAtA hai| prakRta-viSayake nirNayameM vaha koI vizeSa sAdhaka-bAdhaka bhI nahIM hai| aba rahI dvAtriMzadvAtriMzikA, sanmatisUtra aura nyAyAvatArakI bAta / nyAyAvatAra eka 32 zlokoMkA pramANa-naya-viSayaka laghugrantha hai, jisake Adi-antameM koI maGgalAcaraNa tathA prazasti nahIM hai, jo Amataurapara zvetAmbarAcArya siddhasenadivAkarakI kRti mAnA jAtA hai aura jisapara zve0 siddharSi (saM0 662)kI vivRti aura usa vivRtipara devabhadrakI TippaNI upalabdha hai aura ye donoM TIkAe~ DA0 pI0 ela0 vaidyake dvArA sampAdita hokara san 1628meM prakAzita ho cukI haiN| sanmatisUtrakA paricaya Upara diyA hI jA cukA hai| usapara abhayadevasUrikI 25 hajAra zloka-parimANa jo saMskRtaTIkA hai vaha ukta donoM vidvAnoMke dvArA sampAdita hokara saM0 1987meM prakAzita ho cukI hai| dvAtriMzadvAtriMzikA 32 32 padyoMkI 32 kRtiyA~ batalAI jAtI haiM, jinameMse 21 upalabdha haiN| upalabdha dvAtriMzikAe~ bhAvanagarakI jainadharmaprasAraka sabhAkI taraphase vikrama saMvat 1965meM prakAzita ho cukI haiN| ye jisa kramase prakAzita huI haiM usI kramase nirmita huI hoM aisA unheM dekhanese mAlUma nahIM hotA-ve bAdako kisI lekhaka athavA pAThaka-dvArA usa kramase saMgraha kI athavA karAI gaI jAna par3atI haiN| isa bAtako paM0 sukhalAlajI Adine bhI prastAvanAmeM vyakta kiyA hai| sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki 'ye sabhI dvAtriMzikAe~ siddhasenane jainadIkSA svIkAra karaneke pIche hI racI hoM aisA nahIM kahA jA sakatA, inameMse kitanI hI dvAtriMzikAe~ (battIsiyA~) unake pUrvAzramameM bhI racI huI ho sakatI haiN| aura yaha ThIka hai, parantu ye sabhI dvAtriMzikAe~ eka hI siddhasenakI racI huI hoM aisA bhI nahIM kahA jA sakatA; cunA~ce 21vIM dvAtriMzikAke viSayameM paNDita sukhalAlajI Adine prastAvanAmeM yaha spaSTa svIkAra bhI kiyA hai ki usakI bhASAracanA aura varNita vastukI dUsarI battIsiyoMke sAtha tulanA karanepara aisA mAlUma hotA hai ki vaha battIsI kisI jude hI siddhasenakI kRti hai aura cAhe jisa kAraNase divAkara (siddhasena)kI mAnI jAnevAlI kRtiyoMmeM dAkhila hokara divAkarake nAmapara car3ha gaI hai| ise mahAvIradvAtriMzikA likhA hai-mahAvIra nAmakA isameM ullekha bhI hai; jaba ki aura kisI. 1 "savvesi tavo kammaM niruvasaggaM tu variNayaM jiNANa / navaraM tu vaDDamANassa sovasaggaM muNeyavvaM // 276 // " 2 yaha prastAvanA granthake gujarAtI anuvAda-bhAvArthake sAtha san 1632meM prakAzita huI hai aura granthakA yaha gujarAtI saMskaraNa bAdako aMgrejImeM anuvAdita hokara 'sanmatitarka'ke nAmase sana 163hameM prakAzita huA hai| 3 yaha dvAtriMzikA alaga hI hai aisA tADapatrIya pratise bhI jAnA jAtA hai, jisameM 20 hI dvAtriMzikAe~ aGkita haiM aura unake antameM "granthAna830 maMgalamastu" likhA hai, jo granthakI samAptike sAtha usakI Parent s Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmAna dvAtriMzikAmeM 'mahAvIra' nAmakA ullekha nahIM hai - prAyaH 'vIra' yA 'varddhamAna' nAmakA hI ullekha pAyA jAtA hai| isakI padyasaMkhyA 33 hai aura 33 veM padya meM stutikA mAhAtmya diyA huA hai; ye donoM bAteM dUsarI sabhI dvAtriMzikAoM se vilakSaNa haiM aura unase isake bhinnakaTa vakI dyotaka haiN| isapara TIkA bhI upalabdha hai jaba ki aura kisI dvAtriMzikApara koI TIkA upalabdha nahIM hai| caMdraprabhasUrine prabhAvakacaritameM nyAyAvatArakI, jisapara TIkA upalabdha hai, gaNanA bhI 32 dvAtriMzikAoM meM kI hai aisA kahA jAtA hai parantu prabhAvakacaritameM vaisA koI ullekha nahIM milatA aura na usakA samarthana pUrvavartI tathA uttaravartI anya kisI prabandhase hI hotA hai / TIkAkAroMne bhI usake dvAtriMzadvAtriMzikAkA aMga honekI koI bAta sUcita nahIM kI, aura isa liye nyAyAvatAra eka svataMtra hI grantha honA cAhiye tathA usI rUpameM prasiddhiko bhI prApta hai / 21vIM dvAtriMzikA anta meM 'siddhasena'' nAmaM bhI lagA huA hai, jabaki 5vIM dvAtrizikAko chor3akara aura kisI dvAtriMzikAmeM vaha nahIM pAyA jaataa| ho sakatA hai ki ye nAmavAlI donoM dvAtriMzikAe~ apane svarUpaparase eka nahIM kintu do alaga alaga siddhasenoMse sambandha rakhatI hoM aura zeSa vinA nAmavAlI dvAtriMzikAe~ inase bhinna dUsare hI siddhasena athavA siddhasenoMkI kRtisvarUpa hoM / paNDita sukhalAlajI aura paNDita becaradAsajI ne pahalI pA~ca dvAtriMzikAoM ko, jo vIra bhagavAnakI stutiparaka haiM, eka grUpa ( samudAya ) meM rakkhA hai aura usa grUpa ( dvAtriMzikApaJcaka) kA svAmI samantabhadra svayambhU stotrake sAtha sAmya ghoSita karake tulanA karate hue likhA hai ki svayambhU stotrakA prArambha jisa prakAra svayambhU zabdase hotA hai aura antima padya (143) meM granthakArane zleSarUpase apanA nAma samantabhadra sUcita kiyA hai usI prakAra isa dvAtriMzikA - paJcakakA prArambha bhI svayambhU zabdase hotA hai aura usake antima padya (5, 32 ) meM bhI granthakArane leSarUpameM apanA nAma siddhasena diyA hai|' isase zeSa 15 dvAtriMzikAe~ bhinna grUpa athavA grUpoMse sambandha rakhatI haiM aura unameM prathama grUpakI paddhatiko na apanAye jAne athavA antameM pranthakArakA nAmollekha taka na honeke kAraNa ve dUsare siddhasena yA siddhasenoMkI kRtiyA~ bhI ho sakatI haiN| unameMse 11vIM kisI rAjAkI stutiko liye hue haiM, chaThI tathA AThavIM samIkSAtmaka haiM aura zeSa bAraha dArzanika tathA vastucarcA vAlI haiM / .. ina saba dvAtriMzikAoMke sambandhameM yahA~ do bAteM aura bhI noTa kiye jAneke yogya haiM -- eka yaha ki dvAtriMzikA (battIsI) honeke kAraNa jaba pratyekakI padyasaMkhyA 32 honI cAhiye thI taba vaha ghaTa-bar3ha rUpameM pAI jAtI hai / 10vIM meM do padya tathA 21vIM meM eka padya bar3hatI hai, aura caimeM chaha padyoMkI, 11vImeM cArakI tathA 15vIM meM eka padyakI ghaTatI hai / yaha ghaTa-bar3ha bhAvanagarakI ukta mudrita pratimeM hI nahIM pAI jAtI balki pUnAke bhANDArakara insTi'TyUTa aura kalakattAkI eziyATika sosAiTIkI hastalikhita pratiyoM meM bhI pAI jAtI hai / racanA - samayakI to yaha ghaTa-bar3ha pratItikA viSaya nahIM - paM0 sukhalAlajI Adine bhI likhA hai ki 'bar3ha-ghaTakI yaha ghAlamela racanAke bAda hI kisI kAraNase honI caahiye|' isakA eka kAraNa lekhakoMkI asAvadhAnI ho sakatA hai; jaise 1havIM dvAtriMzikA meM eka padyakI kamI thI vaha pUnA aura kalakattAkI pratiyoMse pUrI ho gii| dUsarA kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki kisI ne apane prayojanake vaza yaha ghAlamela kI ho| kucha bhI ho, isase una dvAtriMzikAoM ke pUrNarUpako samajhane AdimeM bAdhA par3a rahI hai; jaise 11vIM dvAtriMzikAse yaha mAlUma hI nahIM hotA ki vaha kaunase rAjAkI stuti hai, aura isase usake racayitA tathA racanA-kAlako jAnane meM bhArI bAdhA upasthita hai / yaha nahIM ho sakatA ki kisI viziSTa rAjAkI stuti kI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 ]. anekAnta [ varSe ha nAma barAbara diyA huA hai, phira yahI usase zUnya rahI ho yaha kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sktaa| ataH jarUrata isa bAtakI hai ki dvAtriMzikA-viSayaka prAcIna pratiyoM kI pUrI khoja kI jAya / isase anupalabdha dvAtriMzikAe~ bhI yadi koI hoMgI to upalabdha ho sakeMgI aura upalabdha dvAtriMzikAoMse ve azuddhiyA~ bhI dara ho sakeMgI jinake kAraNa unakA. paThana-pAThana kaThina ho rahA hai aura jisakI paM0 sukhalAlajI Adiko mI bhArI zikAyata hai| __ dUsarI bAta yaha ki dvAtriMzikAoMko stutiyA~ kahA gayA hai| aura inake avatArakA prasaGga bhI stuti-viSayakA hI hai; kyoMki zvetAmbarIya prabandhoMke anusAra vikramAditya rAjA kI orase zivaliGgako namaskAra karanekA anurodha honepara jaba siddhasenAcAryane kahA ki yaha devatA merA namaskAra sahana karane meM samartha nahIM hai-merA namaskAra sahana karanevAle dUsare hI devatA haiM taba rAjAne kautukavaza, pariNAmakI koI parvAha na karate hue namaskArake liye vizeSa Agraha kiyA / isapara siddhasena zivaliGgake sAmane zrAsana jamAkara baiTha gaye aura inhoMne apane iSTadevakI stuti uccasvara Adike sAtha prArambha kara dI; jaisA ki nimna vAkyoMse prakaTa hai: "zrutveti punarAsInaH zivaliGgasya sa prabhuH / / udAjahe stutizlokAn tArasvarakarastadA // 138 // " -prabhA0 ca0 "tataH padmAsanena bhUtvA dvAtriMzadvAtriMzikAbhirdevaM stutimupacakrame / " -vividhatIrthakalpa, prabandhakoza / ____parantu upalabdha 21 dvAtriMzikAoMmeM stutiparaka dvAtriMzikAe~ kevala sAta hI haiM. jinameM bhI eka rAjAkI stuti honese devatAviSayaka stutiyoMkI koTise nikala jAtI hai aura isa taraha chaha dvAtriMzikAe~ hI aisI raha jAtI haiM jinakA zrIravIravarddhamAnakI stutise sambandha hai aura jo usa avasarapara uccarita kahI jA sakatI haiM-zeSa 14 dvAtriMzikAe~ na to stuti-viSayaka haiM, na ukta prasaGgake yogya haiM aura isaliye unakI gaNanA una dvAtriMzikAoM meM nahIM kI jA sakatI jinakI racanA athavA uccAraNA siddhasenane zivaliGgake sAmane baiTha kara kI thii| yahA~ itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki prabhAvakacaritake anusAra stutikA prArambha "prakAzitaM tvayaikena yathA samyagjagattrayaM / " ityAdi zlokoMse huA hai, jinameMse "tathA hi" zabdake sAtha cAra zlokoMko' uddhRta karake unake Age "ityAdi" likhA gayA 1 "siddhaseNeNa pAraddhA battIsiyAhiM jiNathuI" x x -(gadyaprabandha-kathAvalI) ___"tassAgayassa teNaM pAraddhA jiNathuI samattAhiM / battIsAhiM battIsiyAhiM uddAmasa(reNa // " . -(padyaprabandha; sa0pra0 pR056) "nyAyAvatArasUtraM ca zrIvIrastutimapyatha / dvAtriMzacchalokamAnAzca triMzadanyAH stutIrapi // 143 // " -prabhAvakacarita 2 ye matpraNAmasoDhAraste devA apare nanu / kiM bhAvi praNama tvaM drAk prAha rAjeti kautukI / / 135 // devAnnijapraNamyAMzca darzaya tvaM vadanniti / bhUpatirjalpitastenotpAte doSo na me nRpa // 136 // 3 cAroM zloka isa prakAra haiM: prakAzitaM tvayaikena yathA samyagjagattrayam / samastairapi no nAtha ! varatIrthAdhipaistathA // 136 // vidyotayati vA.lokaM yathaiko'pi nizAkaraH / samudgataH samagro'pi tathA kiM tArakAgaNaH // 14 // For Pe r vate Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmati - siddhasenAGka [ 426 va hai / aura phira 'nyAyAvatAraMsUtraM ca' ityAdi zlokadvArA 32 kRtiyoMkI aura sUcanA kI gaI hai, jinameM se eka nyAyAvatArasUtra, dUsarI zrIvIrastuti aura 30 battIsa battIsa dUsarI stutiyA~ haiM / pravandhacintAmaNike anusAra stutikA prArambha"prazAntaM darzanaM yasya sarvabhUtA'bhayapradam / 1 mAMgalyaM ca prazastaM ca zivastena vibhAvyate // " isa lokase hotA hai, jisake anantara " iti dvAtriMzadvAtriMzikA kRtA" likhakara yaha sUcita kiyA gayA hai ki vaha dvAtriMzadvAtriMzikA stutikA prathama zloka hai / isa loka tathA ukta cAroM zlokoMmeMse kisIse bhI prastuta dvAtriMzikAoMkA prArambha nahIM hotA hai, na ye kisI dvAtriMzikAmeM pAye jAte haiM aura na inake sAhityakA upalabdha prathama 20 dvAtriMzikAoM ke sAhityake sAtha koI mela hI khAtA hai / aisI hAlata meM ina donoM prabandhoM tathA likhita padyaprabandhameM ullekhita dvAtrizikA stutiyA~ upalabdha dvAtriMzikAoM se bhinna koI dUsarI hI honI caahiyeN| prabhAvakacarita ke ullekhaparase isakA aura bhI samarthana hotA hai; kyoMki usameM 'zrIvIrastuti' ke bAda jina 30 dvAtriMzikAoMko "anyAH stutiH" likhA hai| zrIvarase bhinna dUsare hI tIrthaGkarAdikI stutiyA~ jAna par3atI haiM aura isaliye upalabdha dvAtriMzikAoMke prathama grUpa dvAtriMzikApaJcaka meM unakA samAveza nahIM kiyA jA sakatA, jisa kI pratyeka dvAtriMzikA zrIvIra bhagavAnase hI sambandha rakhatI hai / ukta tInoM prabandhoMke bAda bane hue vividhatIrthakalpa aura prabandhakoza (caturviMzatiprabandha ) meM stutikA prArambha 'svayaMbhuvaM bhUtasahasranetraM' ityAdi padyase hotA hai, jo upalabdha dvAtriMzikAoMke prathama grUpakA prathama padya hai, ise dekara " ityAdi zrIvIradvAtriMzadvAtriMzikA kRtA" aisA likhA hai / yaha padya prabandhavarNita dvAtriMzikAoMkA sambandha upalabdha dvAtriMzikAoMke sAtha jor3aneke liye bAdako apanAyA gayA mAlUma hotA hai; kyoMki eka to pUrvaracita prabandhoMse isakA koI samarthana nahIM hotA, aura ukta tInoM prabandhoMse isakA spaSTa virodha pAyA jAtA hai / dUsare, ina donoM . pranthoMmeM dvAtriMzadvAtriMzikAko ekamAtra zrIvIrase sambandhita kiyA gayA hai aura usakA viSaya bhI "devaM stotumupacakrame" zabdoMke dvArA 'stuti' hI batalAyA gayA hai; parantu usa stutiko par3hanese zivaliGgakA visphoTa hokara usameMse vIrabhagavAnakI pratimAkA prAdurbhUta honA kisI granthameM bhI prakaTa nahIM kiyA gayA - vividhatIrthakalpakA kartA AdinAthakI aura prabandhakozakAkartA pArzvanAthakI pratimA prakaTa honA batalAtA hai / aura yaha eka asaGgata-sI bAta jAna par3atI hai ki stuti to kisI tIrthaGkarakI kI jAya aura use karate hue pratimA kisI dUsare hI tIrthaGkarI prakaTa hove / isa taraha bhI upalabdha dvAtriMzikAoM meM ukta 14 dvAtriMzikAe~ jo stutiviSaya tathA vIrakI stuti se sambandha nahIM rakhatIM, prabandhavarNita dvAtriMzikAoM meM parigaNita nahIM kI jA sktiiN| aura isaliye paM0 sukhalAlajI tathA paM0 becaradAsajIkA prastAvanA meM yaha likhanA ki 'zuruAta meM divAkara ( siddhasena ) ke jIvanavRttAnta meM stutyAtmaka battIsiyoM (dvAtriMzikA) ko hI sthAna dene kI jarUrata mAlUma huI aura inake sArthameM saMskRta bhASA tathA padya - saMkhyA meM samAnatA rakhanevAlI parantu stutyAtmaka nahIM aisI dUsarI ghanI battIsiyA~ inake jIvanavRttAntameM stutyAtmaka kRtirUpameM hI dAkhila hogaIM aura pIche kisIne isa hakIkatako dekhA tathA khojA hI nahIM ki kahI jAnevAlI battIsa athavA upalabdha ikkIsa battIsiyoM meM no vAdbhutamulukasya prakRtyA kliSTacetasaH / svacchA api tamastvena bhAsante bhAsvataH karAH // 142 // likhita padmaprabandhameM bhI ye hI cAroM loka 'tasthAyayassa teNaM pAraddhA jiNathui' ityAdi padyake Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 anakAnta kitanI aura kauna stutirUpa haiM aura kauna kauna stutirUpa nahIM haiM' aura isa taraha sabhI prabandharacayitA AcAryoMko aisI moTI bhUlake zikAra batalAnA kucha bhI jIko lagane vAlI bAta . mAlUma nahIM hotI / use upalabdha dvAtriMzikAoMkI saGgati biThalAnekA prayatnamAtra hI kahA jA sakatA hai, jo nirAdhAra honese samucita pratIta nahIM hotA / dvAtriMzikAoM kI isa sArI chAna-bInaparase nimna bAteM phalita hotI haiM-- 1. dvAtriMzikAe~ jisa kramase chapI haiM usI kramase nirmita nahIM huI haiM / 2. upalabdha 21 dvAtriMzikAe~ eka hI siddhasenake dvArA nirmita huI mAlUma nahIM hotIM / 3. nyAyAvatArakI gaNanA prabandhollikhita dvAtriMzikAoM meM nahIM kI jA sakatI / 4. dvAtriMzikAoMkI saMkhyA meM jo ghaTa-bar3ha pAI jAtI hai vaha racanAke bAda huI hai usameM kucha aisI ghaTa-bar3ha bhI zAmila hai jo ki kisIke dvArA jAna-bUjhakara apane kisI prayojanake liye kI gaI ho| aisI dvAtriMzikAoM kA pUrNa rUpa abhI anizcita hai / 5. upalabdha dvAtriMzikAoMkA prabandhoM meM varNita dvAtriMzikAoMke sAtha, jo saba stutyAtmaka haiM aura prAyaH eka hI stutigrantha 'dvAtriMzadvAtriMzikA' kI aGga jAna par3atI haiM, sambandha ThIka nahIM baiThatA / donoM eka dUsarese bhinna tathA bhinnakaTa ke pratIta hotI haiM / aisI hAlata meM kisI dvAtriMzikAkA koI vAkya yadi kahIM uddhRta milatA hai to use usI dvAtriMzikA tathA usake kartA taka hI sImita samajhanA cAhiye, zeSa dvAtriMzikAoM meM se kisI dUsarI dvAtriMzikAke viSayake sAtha use jor3akara usaparase koI dUsarI bAta usa vakta taka phalita nahIM kI jAnI cAhiye jaba taka ki yaha sAbita na kara diyA jAya ki vaha dUsarI dvAtriMzikA bhI usI dvAtriMzikAkAra kI kRti hai / astu / aba dekhanA yaha hai ki ina dvAtriMzikAoM aura nyAyAvatArameMse kauna-sI racanA sanmati sUtrake kartA siddhasena AcAryakI kRti hai athavA ho sakatI hai ? isa viSaya meM paNDita sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajIne apanI prastAvanA meM yaha pratipAdana kiyA hai ki 21vIM dvAtriMzikA ko chor3akara zeSa 20 dvAtriMzikAe~, nyAyAvatAra aura sanmati ye saba eka hI siddhasenakI kRtiyA~ haiM aura ye siddhasena ve haiM jo ukta zvetAmbarIya prabandhoMke anusAra vRddhavAdIke ziSya the aura 'divAkara' nAmake sAtha prasiddhiko prApta haiM / dUsare zvetAmbara vidvAnoMkA vinA kisI jA~ca-par3atAlake anusaraNa karanevAle kitane hI jainetara vidvAnoM kI bhI aisI hI mAnyatA hai aura yaha mAnyatA hI usa sArI bhUla-bhrAntikA mUla hai jisake kAraNa siddhasena - viSayaka jo bhI paricaya - lekha aba taka likhe gaye ve saba prAyaH khicar3I bane hue haiM, kitanI hI galataphahamiyoMko phailA rahe haiM aura unake dvArA siddhasena ke samayAdikakA ThIka nirNaya nahIM ho pAtA / isI mAnyatA ko lekara vidvadvara paNDita sukhalAla - rint sthiti siddhasena ke samaya - sambandhameM barAvara DA~vADola calI jAtI hai| Apa prastuta siddhasenakA samaya kabhI vikramakI chaThI zatAbdIse pUrva 5vIM zatAbdI' batalAte haiM, kabhI chaThI zatAbdIkA bhI uttaravartI samaya kaha DAlate haiM, kabhI sandigdharUpameM chaThI yA sAtavIM zatAbdI nirdiSTa karate haiM aura kabhI pUvIM tathA chaThI zatAbdIkA madhyavartIkAla pratipAdana karate haiM / aura bar3I maz2ekI bAta yaha hai ki jina prabandhoMke AdhArapara siddhasenadivAkara kA paricaya diyA jAtA hai unameM 'nyAyAvatAra' kA nAma to kisI taraha eka prabandhameM pAyA bhI jAtA hai parantu siddhasenakI kRtirUpameM sanmatisUtrakA koI ullekha kahIM bhI upa Jain Education Internationa 1 sanmati prakaraNa - prastAvanA pR0 36, 43, 64, 64 / 2 jJAnavindu paricaya pR0 6 / 3 sanmatiprakaraNake aMgrejI saMskaraNakA phoravarDa (Foreword) aura bhAratIyavidyA meM prakAzita 'zrIsiddhasenadivAkaranA samayano prazna' nAmaka lekha - bhA0 vi0 tRtIya bhAga pR0 152 / For Personal Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmati - siddhasenAGka [ 431 labdha nahIM hotA / itanepara bhI prabandha-varNita siddhasenakI kRtiyoMmeM use bhI zAmila kiyA jAtA hai ! yaha kitane Azcarya kI bAta hai ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiM / granthakI prastAvanA meM paM0 sukhalAlajI dine, yaha pratipAdana karate hue ki 'ukta prabandhoMmeM ve dvAtriMzikAe~ bhI jinameM kisIkI stuti nahIM hai aura jo anya darzanoM tathA svadarzanake mantavyoMke nirUpaNa tathA samAlocanako liye hue haiM stutirUpameM parigapita haiM aura unheM divAkara (siddhasena ) ke jIvana meM unakI kRtirUpase sthAna milA hai,' ise eka 'pahelI' hI batalAyA hai jo svadarzanakA nirUpaNa karanevAle aura dvAtriMzikAoMse na utaranevAle (nIcA darjA na rakhanevAle) 'sanmatiprakaraNa' ko divAkarake jIvanavRttAnta aura unakI kRtiyoMmeM sthAna kyoM nahIM milA / parantu isa pahelIkA koI samucita hala prastuta nahIM kiyA gayA, prAyaH itanA kahakara hI santoSa dhAraNa kiyA gayA hai ki 'sanmatiprakaraNa yadi battIsa lokaparimANa hotA to vaha prAkRtabhASA meM hote hue bhI divAkara ke jIvanavRttAntameM sthAna pAI huI saMskRta battIsiyoMke sAtha meM parigaNita hue vinA zAyada hI rahatA / ' pahelIkA yaha hala kucha bhI mahatva nahIM rakhatA / prabandhoMse isakA koI samarthana nahIM hotA aura na isa bAtakA koI patA hI calatA hai| ki upalabdha jo dvAtriMzikAe~ stutyAtmaka nahIM haiM ve saba divAkara siddhasena ke jIvanavRttAntameM dAkhila ho gaI haiM aura unheM bhI unhIM siddhasenakI kRtirUpase unameM sthAna milA hai, jisase ukta pratipAdanakA ho samarthana hotA - prabandhavarNita jIvanavRttAnta meM unakA kahIM koI ullekha hI nahIM haiM / ekamAtra prabhAvakacaritameM 'nyAyAvatAra' kA jo asambaddha, asamarthita aura asamaJjasa ullekha milatA hai usaparase usakI gaNanA usa dvAtriMzadvAtriMzikAke aGgarUpameM nahIM kI jA sakatI jo saba jina stutiparaka thI, vaha eka judA hI svatantra grantha hai jaisA ki Upara vyakta kiyA jA cukA hai / aura sanmatiprakaraNakA battIsa zlokaparimANa na honA bhI siddhasenake jIvanavRttAntase sambaddha kRtiyoM meM usake parigaNita honeke liye koI bAdhaka nahIM kahA jA sakatA -- khAsakara usa hAlata meM jaba ki cavAlIsa padyasaMkhyAvAle kalyANamandirastotrako unakI kRtiyoMmeM parigaNita kiyA gayA haiM aura prabhAvakacaritameM isa padyasaMkhyAkA spaSTa ullekha bhI sAtha meM maujUda hai'| vAstavameM prabandhoMpara se yaha grantha una siddhasenadivAkarakI kRti mAlUma hI nahIM hotA, jo vRddhavAdIke ziSya the aura jinheM AgamamanthoMko saMskRta meM anuvAdita karanekA abhiprAyamAtra vyakta karanepara pArazcikaprAyazcittake rUpameM bAraha varSa taka zvetAmbara saMghase bAhara rahanekA kaThora daNDa diyA jAnA batalAyA jAtA hai / prastuta granthako unhIM siddhasenakI kRti batalAnA, yaha saba bAdakI kalpanA aura yojanA hI jAna par3atI hai / paM> sukhalAlajIne prastAvanA meM kathA anyatra bhI dvAtriMzikAoM, nyAyAvatAra aura sanmatisUtrakA ekakartR tva pratipAdana karane ke liye koI khAsa hetu prastuta nahIM kiyA, jisase ina saba kRtiyoMko eka hI AcAryakRta mAnA jA sake, prastAvanA meM kevala itanA hI likha diyA hai ki 'ina sabake pIche rahA huA pratibhAkA samAna tattva aisA mAnaneke liye lalacAtA hai ki ye saba kRtiyA~ kisI eka hI pratibhAke phala haiN|' yaha saba koI samartha yuktivAda na hokara eka prakArase apanI mAnyatAkA prakAzanamAtra haiM; kyoMki ina sabhI granthoMpara se pratibhAkA aisA koI asAdhAraNa samAna tattva upalabdha nahIM hotA jisakA anyatra kahIM bhI darzana na hotA ho / svAmI samantabhadrake mAtra svayambhU stotra aura AptamImAMsA granthoM ke sAtha ina granthoMkI tulanA karate hue svayaM prastAvanAlekhakoMne donoMmeM 'puSkala sAmya' kA honA svIkAra kiyA 1 tatazcatuzcatvAriMzadvRttAM stutimasau jagau / kalyANamandiretyAdivikhyAtAM jinazAsane // 144 // - vRddhavAdiprabandha pra0 101 / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 432 ] [ varSa ha hai aura donoM zracAyakI pranthanirmANAdi viSayaka pratibhAkA kitanA hI citraNa kiyA hai| aura bhI alaGka-vidyAnandAdi kitane hI AcArya aise haiM jinakI pratibhA ina granthoMke pIche rahanevAlI pratibhAse kama nahIM hai, taba pratibhAkI samAnatA aisI koI bAta nahIM raha jAtI jisakI anyatra upalabdhi na ho sake aura isaliye ekamAtra usake AdhArapara ina saba granthoMko, jinake pratipAdanameM paraspara kitanI hI vibhinnatAe~ pAI jAtI haiM, eka hI AcAryakRta nahIM kahA jA sakatA / jAna par3atA hai samAnapratibhA ke ukta lAlaca meM par3akara hI binA kisI gaharI jA~ca-par3atAla ke ina saba granthoMko eka hI AcAryakRta mAna liyA gayA hai; athavA kisI sAmpradAyika mAnyatAko prazraya diyA gayA hai jabaki vastusthiti vaisI mAlUma nahIM hotI / gambhIra gaveSaNA aura ina granthoMkI antaHparIkSAdiparase mujhe isa bAtakA patA calA hai ki sanmatisUtrake kartA siddhasena aneka dvAtriMzikAoMke kartA siddhasenase bhinna haiM / yadi 21vIM dvAtriMzikA ko chor3akara zeSa 20 dvAtriMzikAe~ eka hI siddhasenakI kRtiyA~ hoM to ve unameM se kisI bhI dvAtriMzikA ke kartA nahIM haiM, anyathA kucha dvAtriMzikAoM ke kartA ho sakate haiM / nyAyAtArake kartA siddhasenakI bhI aisI hI sthiti hai ve sanmatisUtra ke kartA siddhasenase jahA~ bhinna haiN| vahA~ kucha dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasenase bhI bhinna haiM aura ukta 20 dvAtriMzikAe~ yadi eka adhika siddhasenoMkI kRtiyA~ hoM to ve unameM se kucha ke kartA ho sakate haiM, anyathA kisI bhI kartA nahIM bana sakate / isa taraha sanmatisUtrake kartA, nyAyAvatArake kartA aura katipaya dvAtriMzikAoMke kartA tIna siddhasena alaga alaga haiM- zeSa dvAtriMzikAoM ke kartA inhIM meM se koI eka yA do athavA tInoM ho sakate haiM aura yaha bhI ho sakatA hai ki kisI dvAtriMzikA ke kartA ina tInoMse bhinna koI anya hI hoN| ina tInoM siddhasenoMkA astitvakAla eka dUsare se bhinna athavA kucha antarAlako liye hue hai aura unameM prathama siddhasena katipaya dvAtriMzikAoMke kartA, dvitIya siddhasena sanmatisUtrake kartA aura tRtIya siddhasena nyAyAvatAra ke kartA haiM / nIce apane anusandhAna-viSayaka inhIM saba bAtoMko saMkSepameM spaSTa karake batalAyA jAtA hai: (1) sanmatisUtrake dvitIya kANDameM kevalIke jJAna darzana - upayogoMkI kramavAditA aura yugapadvAditAmeM doSa dikhAte hue abhedavAditA athavA ekopayogavAditAkA sthApana kiyA hai / sAtha hI jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNakA yugapat kSaya mAnate hue bhI yaha batalAyA hai ki do upayoga eka sAtha kahIM nahIM hote aura kevalI meM ve kramazaH bhI nahIM hote / ina jJAna aura darzana upayogoMkA bheda mana:paryayajJAna paryanta athavA chadmasthAvasthA taka hI calatA hai, kevalajJAna hojAnepara donoMmeM koI bheda nahIM rahatA - tuba jJAna kaho athavA darzana eka hI bAta hai, donoMmeM koI viSaya-bheda caritArtha nahIM hotaa| isake liye athavA AgamagranthoMse apane isa kathakI saGgati biThalAneke liye darzanakI 'arthavizeSarahita nirAkAra sAmAnyagraharaNarUpa' jo paribhASA hai use bhI badala kara rakkhA hai arthAt yaha pratipAdana kiyA hai ki pRSTa tathA viSayarUpa padArtha meM anumAnajJAnako chor3akara jo jJAna hotA hai vaha darzana hai|' isa viSaya se sambandha rakhanevAlI kucha gAthAe~ namUneke taurapara isa prakAra haiM: maraNapaJjavaraNAto khANassa darisaNassa ya viseso / kevalarANaM puNa daMsaNaM ti gANaM ti ya samANaM // 3 // Iti 'jaiyA jAi taiyA gaM pAsai jiNo' tti / suttamavalaMba mAraNA titthayarAsAyaNAbhIrU // 4 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmati - siddhasenAka kevalaNAraNAvaraNakkhayajAyaM kevalaM jahA gANaM / taha daMsaNaM pi jujjai NiyAvaraNakkhayassaM // 5 // summi ceva 'sAI paJjavasiyaM' ti kevalaM vRtta N / suttAsAyaNa bhIrUhi taM ca daTThavvayaM hoi // 7 // saMtammi kevale daMsaNammi NANassa saMbhavo Natthi / kevalaraNAmmiya daMsaNassa tamhA sahiNAI // 8 // daMsaNaraNAraNAvaraNakkhae samANammi kassa puvvAraM / hoja samaM uppA haMdi duve Natthi uvaoogA // 9 // NAyaM pAsaMto TTha ca arahA viyAgaMto / kiM jAi kiM pAsai kaha savvaSNU tti vA hoi // 13 // aTTha e avisar ya atthammi daMsaNaM hoi / liMga jaM araNagayAIya visasu // 25 // jaM bhAve jANai pAsai ya kevalI NiyamA / tumhA taM gANaM dasaNaM ca avisesa siddha ||30|| mo isIse sanmatisUtrake kartA siddhasena abhedavAda ke puraskartA mAne jAte haiM / TIkAkAra abhayadevasUri aura jJAnavinduke kartA upAdhyAya yazovijayane bhI aisA hI pratipAdana kiyA hai / 'jJAnavindumeM to etadviSayaka sanmati - gAthAoMkI vyAkhyA karate hue unake isa vAdako "zrIsiddhasenopajJanavyamataM" (siddhasenakI apanI hI sUjha-bUjha athavA upajarUpa nayA mata) taka. likhA hai| jJAnabindukI paricayAtmaka prastAvanA ke Adi meM paM0 sukhalAlajIne bhI aisI hI ghoSaNA kI hai / (2) pahalI, dUsarI aura pA~cavIM dvAtriMzikAe~ yugapadvAdakI mAnyatAko liye hue haiM; jaisA ki unake nimna vAkyoMse prakaTa hai: ka - "jaganne kAvasthaM yugapadakhilA'nantaviSayaM [ 433 yadetatpratyakSaM tava na ca bhavAn kasyacidapi / anenaivA'cintya-prakRti-rasa- siddha estu viduSAM samIkSyaitadvAraM tava guNa-katho kA vayamapi // 1-32 // " - "nA'rthAn vivitsasi na vetsyasi nA'pyavetsIrna jJAtavAnasi na te'cyuta ! vedyamasti / traikAlya- nitya-viSamaM yugapacca vizva pazyasyacintya - caritAya namo'stu tubhyam // 2- 30 // " ga - "anantameka' yugapat trikAlaM zabdAdibhirnipratighAtavRtti // 5-21 // " durApamAptaM yadacintya-bhUti - jJAnaM tvayA janma- jarA'ntakartR tenA'si lokAnabhibhUya sarvAnsarvajJa ! lokottamatAmupetaH / / 5-22 // / " Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 ] anekAnta [varSaha ina padyoMmeM jJAna aura darzanake jo bhI trikAlavartI ananta viSaya haiM una sabako yugapat jAnane-dekhanekI bAta kahI gaI hai arthAt trikAlagata vizvake sabhI sAkAra-nirAkAra, vyakta-avyakta, sUkSma-sthUla, dRSTa-adRSTa, jJAta-ajJAta, vyavahita-avyavahita Adi padArtha apanI-apanI aneka-ananta avasthAoM athavA paryAyoM-sahita vIrabhagavAnake yugapat pratyakSa haiM, aisA pratipAdana kiyA gayA hai| yahA~ prayukta huA 'yugapat' zabda apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai aura vaha jJAna-darzanake yogapadyakA usI prakAra dyotaka hai jisaprakAra svAmI samantabhadrapraNIta AptamImAMsA (devAgama)ke "tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam" (kA0 101) isa vAkyameM prayukta huA 'yugapat' zabda, jise dhyAnameM lekara aura pAdaTippaNImeM pUrI kArikAko uddhRta karate hue paM0 sukhalAlajIne jJAnabinduke paricayameM likhA hai-"digambarAcArya samantabhadrane bhI apanI AptamImAMsA'meM ekamAtra yogapadyapakSakA ullekha kiyA hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki 'bhaTTa akalaGkane isa kArikAgata apanI 'aSTazatI' vyAkhyAmeM yogapadya pakSakA sthApana karate hue kramika pakSakA, saMkSepameM para spaSTarUpameM, khaNDana kiyA hai, jise pAdaTippaNImeM nimna prakArase uddhRta kiyA hai:- . "tajjJAna-darzanayoH kramavRttau hi sarvajJatvaM kAdAcitkaM syAt / kutastatsiddhiriti cet sAmAnya-vizeSa-viSayayorvigatAvaraNayorayugapatpratibhAsAyogAt pratibandhakAntarA'bhAvAt / " - aisI hAlatameM ina tIna, dvAtriMzikAoMke kartA ve siddhasena pratAta nahIM hote jo sanmatisatrake kartA aura abhedavAdake prasthApaka athakA puraskartA hai| balki ve siddhasena jAna par3ate haiM jo kevalIke jJAna aura darzanakA yugapat honA mAnate the| aise eka yugapadvAdI siddhasenakA ullekha vikramakI 8vIM-havIM zatAbdIke vidvAn AcArya haribhadrane apanI nandIvRtti meM kiyA hai| nandIvRttimeM 'keI bhaNaMti jugavaM jANai pAsai ya kevalI niyamA' ityAdi do gAthAoMko uddhRta karake, jo ki jinabhadrakSamAzramaNake 'vizeSaNavatI' granthakI hai, unakI vyAkhyA karate hue likhA hai "kecana siddhasenAcAryAdayaH bhaNaMti, kiM ? 'yugapad' ekasminna va kAle jAnAti pazyati ca, kaH ? kevalI, na tvanyaH, niyamAt niyamena / " nandIsUtrake Upara malayagirisUrine jo TIkA likhI hai usameM unhoMne bhI yugapadvAdakA puraskartA siddhasenAcAryako batalAyA hai / parantu upAdhyAya yazovijayane, jinhoMne siddhasenako abhedavAdakA puraskartA batalAyA hai, jJAnabindumeM yaha prakaTa kiyA hai ki 'nandIvRttimeM siddhasenAcAryakA jo yugapat upayogavAditva kahA gayA hai vaha abhyupagamavAdake abhiprAyase hai, na ki svatantrasiddhAntake abhiprAyase; kyoMki kramopayoga aura akrama (yugapat ) upayogake paryanuyogA'nantara hI unhoMne sanmatimeM apane pakSakA udbhAvana kiyA hai, jo ki ThIka nahIM hai| mAlUma hotA hai upAdhyAyajIkI dRSTimeM sanmatike kartA siddhasena hI ekamAtra siddhasenAcAryake rUpameM rahe haiM aura isIse unhoMne siddhasena-viSayaka do vibhinna vAdoMke kathanoMse utpanna huI asaGgatiko dUra karanekA yaha prayatna kiyA hai, jo ThIka nahIM hai| cunA~ce paM0 sukhalAlajIne upAdhyAyajIke isa kathanako koI mahatva na dete hue aura haribhadra jaise bahuzru ta AcAryake isa prAcInatama ullekhakI mahattAkA anubhava karate hue jJAnabinduke paricaya (pR060)meM antako yaha likhA hai ki "samAna nAmavAle aneka AcArya hote Ae haiN| isaliye asambhava nahIM ki 1 "yatta yugapadupayogavAditvaM siddhasenAcAryANAM nandivRttAyukta tadabhyupagamavAdAbhiprAyeNa, na tu sva tantrasiddhAntAbhiprAyeNa, kramA'kramopayogadvayaparyanuyogAnantarameva svapakSasya sammatI udbhAvitatvAditi * naga! " -jJAnabinda pR0 33 / / Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Internatio kiraNa 11 ] sanmati - siddhasenAGka [ 435 siddhasenadivAkarase bhinna koI dUsare bhI siddhasena hue hoM jo ki yugapadvAdake samarthaka hue hoM yA mAne jAte hoN|" ve dUsare siddhasena anya koI nahIM, ukta tInoM dvAtriMzikAoM meM se kisI ke bhI kartA hone cAhiyeM / ata: ina tInoM dvAtriMzikAoM ko sanmatisUtrake kartA AcArya siddhasenakI jo kRti mAnA jAtA hai vaha ThIka aura saGgata pratIta nahIM hotA / inake kartA dUsare hI siddhasena haiM jo kevalIke viSayameM yugapad upayogavAdI the aura jinakI yugapad-upayogavAditAkA samarthana haribhadrAcAryake ukta prAcIna ullekhase bhI hotA hai / (3) 19vIM nizcayadvAtriMzikA meM "sarvopayoga- dvaividhyamanenoktamanakSaram" isa vAkyake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki 'saba jIvoMke upayogakA dvaividhya avinazvara hai / ' arthA koI bhI jIva saMsArI ho athavA mukta, chadmasthajJAnI ho yA kevalI sabhI jJAna aura darzana donoM prakArake upayogoMkA satva hotA hai - yaha dUsarI bAta hai ki ekameM ve kramase pravRtta (caritArtha) hote haiM aura dUsaremeM AvaraNAbhAvake kAraNa yugapat / isase usa ekopayogavAdakA virodha AtA hai jisakA pratipAdana sanmatisUtrameM kevalIko lakSyameM lekara kiyA gayA hai aura jise abhedavAda bhI kahA jAtA hai| aisI sthitimeM yaha 16vIM dvAtriMzikA bhI sanmatisUtrake kartA siddhasenakI kRti mAlUma nahIM hotI / (4) ukta nizcayadvAtriMzikA 16 meM zrutajJAnako matijJAnase alaga nahIM mAnA hailikhA hai ki 'matijJAnase adhika athavA bhinna zrutajJAna kucha nahIM hai, zrutajJAnako alaga mAnanA vyartha tathA atiprasaGga doSako liye hue hai|' aura isa taraha matijJAna tathA zrutajJAnakA abheda pratipAdana kiyA hai / isI taraha avadhijJAnase bhinna mana:paryayajJAnakI mAnyatAkA bhI niSedha - kiyA hai - likhA hai ki yA to dvIndriyAdika jIvoMke bhI, jo ki prArthanA aura pratighAtake kAraNa ceSTA karate hue dekhe jAte haiM, mana:paryayavijJAnakA mAnanA yukta hogA anyathA manaHparyayajJAna koI judI vastu nahIM hai / ina donoM mantavyoMke pratipAdaka vAkya isa prakAra haiM:"vaiyarthyA'tiprasaMgAbhyAM na matyadhikaM zrutam / sarvebhyaH kevalaM cakSu stamaH -krama - vivekakkRt // 13 // " "prArthanA-pratighAtAbhyAM ceSTante dvIndriyAdayaH / manaHparyAyavijJAnaM yukta teSu na vAsnyathA ||17||" yaha saba kathana sanmatisUtrake viruddha hai, kyoMki usameM zrutajJAna aura mana:paryayajJAna donoMko alaga jJAnoMke rUpameM spaSTarUpase svIkAra kiyA gayA hai-- jaisA ki usake dvitIya ' kaDagata nimna vAkyoMse prakaTa hai: "maNapajavaraNANato NANassa ya darisaNassa ya viseso || 3 || " " jeNa maraNovisayagayANa daMsaNaM Natthi davvajAyANaM / to maraNapaJjavaraNANaM NiyamA gANaM tu khiddiTTha N // 19 // | " "mapajavANaM daMsaNaM ti teNeha hoi Na ya jutta N / bhai gANaM goiMdiyammi Na ghaDAdayo jamhA || 26 // " " mai- suya - gAgarimitto cha matthe hoi pratthauvalaMbho / egayarammi vi tesiM raNa daMsaNaM daMsaNaM katto 1 // 27 // jaM paccakkhaggahaNaM NaM iMti suyaraNAraNa - sammiyA tamhA daMsaNasaho ga hoi sayale vi suyaNA 1 tRtIya kANDa meM bhI zrAgamazra tajJAnako pramANarUpameM svIkAra kiyA hai / tthA / ||28||" Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 ] [ varSa aisI hAlata meM yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki nizcayadvAtriMzikA (16) unhIM siddhasenAcArya kI kRti nahIM hai jo ki sanmatisUtrake kartA haiM- donoMke kartA siddhasena nAmakI samAnatAko dhAraNa karate hue bhI eka dUsarese ekadama bhinna haiN| sAtha hI, yaha kahane meM bhI koI saGkoca nahIM hotA ki nyAyAvatArake kartA siddhasena bhI nizcayadvAtriMzikA ke kartA se bhinna haiM; kyoMki unhoMne zrutajJAnake bhedako spaSTarUpase mAnA hai aura use apane granthameM zabdapramANa athavA Agama ( zruta-zAstra ) pramANake rUpameM rakkhA hai, jaisA ki nyAyAvatAra ke nimna vAkyoMse prakaTa hai: kA "dRSTeSTA'vyAhatAdvAkyAtparamArthA'bhidhAyinaH / tattva-grAhitayotpanna mAnaM zAbdaM prakIrtitam // 8 // 'AptopajJamanullaMghyamadRSTeSTa - virodhakam / tattvopadezakRtsArva zAstraM kApatha - ghaTTanam // " "nayAnAmekaniSThAnAM pravRtta eH zrutavartmani / sampUrNArthavinizvAyi syAdvAdazru tamucyate // 30 // " isa sambandhameM paM0 sukhalAlajIne, jJAnabindukI paricayAtmaka prastAvanA meM, yaha batalAte hue ki 'nizcayadvAtriMzikA ke kartA siddhasenane mati aura zrutameM hI nahIM kintu avadhi aura manaHparyAya meM bhI Agamasiddha bheda-rekhA ke viruddha tarka karake use amAnya kiyA hai' eka phuTanoTa- dvArA jo kucha kahA hai vaha isa prakAra hai: "yadyapi divAkarazrI(siddhasena ) ne apanI battIsI (nizcaya0 16 ) meM mati aura zrutake abhedako sthApita kiyA hai phira bhI unhoMne cirapracalita mati zrutake bhedakI sarvathA avagaNanA nahIM kI hai| unhoMne nyAyAvatAra meM AgamapramANako svatantrarUpase nirdiSTa kiyA hai / jAna par3atA hai isa jagaha divAkarazrIne prAcIna paramparAkA anusaraNa kiyA aura ukta battIsI meM apanA svatantra mata vyakta kiyA / isa taraha divAkara zrI ke granthoMmeM zrAgamapramANako svatantra atirikta mAnane aura na mAnanevAlI donoM darzanAntarIya dhArAe~ dekhI jAtI haiM jinakA svIkAra jJAnabindumeM upAdhyAyajIne bhI kiyA hai / " ( pR0 24 ) . isa phuTanoTameM jo bAta nizcayadvAtriMzikA aura nyAyAvatAra ke mati zruta-viSayaka virodhake samanvaya meM kahI gaI hai vahI unakI taraphase nizcayadvAtriMzikA aura sanmati ke avadhimana:paryaya-viSayaka virodhake samanvayameM bhI kahI jA sakatI hai aura samajhanI cAhiye / parantu yaha saba kathana ekamAtra tInoM granthoMkI ekakaTa tva- mAnyatApara avalambita hai, jisakA sAmpradAyika mAnyatAko chor3akara dUsarA koI bhI prabala AdhAra nahIM hai aura isaliye jaba taka dvAtriMzikA, nyAyAvatAra aura sanmatisUtra tInoMko eka hI siddhasenakRta siddha na kara diyA jAya taba taka isa kathanakA kucha bhI mUlya nahIM hai / tInoM granthoMkA eka kartRtva abhI taka siddha nahIM hai; pratyuta isake dvAtriMzikA aura anya granthoMke paraspara virodhI kathanoM ke kAraNa unakA vibhinnakaTa ke honA pAyA jAtA hai| jAna par3atA hai paM0 sukhalAlajIke hRdayameM yahA~ vibhinna siddhasenoMkI kalpanA hI utpanna nahIM huI aura isI liye ve ukta samanvayakI kalpanA karane meM pravRtta hue haiM, jo ThIka nahIM hai; kyoMki sanmati ke kartA siddhasena - jaise svatantra vicAraka yadi nizcayadvAtriMzikA kartA hote to unake liye koI vajaha nahIM thI ki ve eka granthameM pradarzita apane svatantra vicAroMko dabAkara dUsare prantha meM apane viruddha paramparA ke vicAroMkA anusaraNa karate, khAsakara usa hAlata meM jaba ki ve sanmatimeM upayoga sambandhI yugapadvAdAdikIprAcIna paramparAkA khaNDana karake apane abhedavAda - viSayaka naye svatantra vicAroMko prakaTa karate hue dekhe jAte haiM- vahIM para ve zrutajJAna aura mana:paryayajJAna viSayaka apane una svatantra 1 yaha padya mUla meM svAmI samantabhadrakRta ratnakaraNDakakA hai, vahIMse uddhRta kiyA gayA hai / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmati - siddhasenAGka [ 437 vicAroM ko bhI prakaTa kara sakate the, jinake liye jJAnopayogakA prakaraNa honeke kAraNa vaha sthala (sanmatikA dvitIya kANDa ) upayukta bhI thA; parantu vaisA na karake unhoMne vahA~ ukta dvAtriMzikA viruddha apane vicAroMko rakkhA hai aura isaliye usapara se yahI phalita hotA hai| ki ve ukta dvAtriMzikA ke kartA nahIM haiM - usake kartA koI dUsare hI siddhasena hone cAhiyeM / upAdhyAya yazovijayajIne dvAtriMzikAkA nyAyAvatAra aura sammatike sAtha jo ukta virodha baiThatA hai usake sambandha meM kucha nahIM kahA / yahA~ itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki zrutakI amAnyatArUpa isa dvAtriMzikA ke kathanakA virodha nyAyAvatAra aura sanmatike sAtha hI nahIM hai balki prathama dvAtriMzikAke sAtha bhI hai, jisake 'sunizcitaM naH' ityAdi 30 veM padyameM 'jagatpramANaM jinavAkyavipruSaH' jaise zabdoMdvArA arhatpravacanarUpa zrutako pramANa mAnA gayA hai / (5) nizvayadvAtriMzikAkI do bAteM aura bhI yahA~ prakaTa kara denekI haiM, jo sanmati ke sAtha spaSTa virodha rakhatI haiM aura ve nimna prakAra haiM:"jJAna-darzana-cAritrANyupAyAH ziva hetavaH / anyo'nya - pratipakSatvAcchuddhAvagama- zaktayaH || 1 || " isa padyameM jJAna, darzana tathA cAritrako mokSa -hetuoMke rUpameM tIna upAya (mArga) batalAyA hai - tInoMko milAkara mokSakA eka upAya nirdiSTa nahIM kiyA; jaisA ki tattvArthasUtrake prathamasUtra meM 'mokSamArgaH ' isa ekavacanAtmaka padake prayoga dvArA kiyA gayA hai / ataH ye tInoM yahA~ samastarUpameM nahIM kintu vyasta (alaga alaga) rUpameM mokSa ke mArga nirdiSTa hue haiM aura unheM eka dUsare pratipakSI likhA hai| sAtha hI tInoM samyak vizeSaNase zUnya haiM aura darzanako jJAnake pUrva na rakhakara usake anantara rakkhA gayA hai jo ki samUcI dvAtriMzikAparase zraddhAna arthakA vAcaka bhI pratIta nahIM hotA / yaha saba kathana sanmatisUtrake nimna vAkyoMke viruddha jAtA hai, jinameM samyagdarzana - jJAna- cAritrakI pratipattise sampanna bhavyajIvako saMsArake duHkhoMkA antakartArUpameM ullekhita kiyA hai aura kathanako hetuvAda sammata batalAyA hai (3-44) tathA darzana zabdakA artha jinapraNIta padArthoMkA zraddhAna grahaNa kiyA hai| sAtha hI samyagdarzana ke uttaravartI samyagjJAnako samyagdarzanase yukta batalAte hue vaha isa taraha samyagdarzanarUpa bhI hai, aisA pratipAdana kiyA hai (2-32, 33): 'evaM jiNapaNa e saddahamANassa bhAva bhAve / purisassAbhiNibohe daMsaNasaddo havaha jutto // 2- 32 // sammAyimeNa daMsaNaM daMsaNe ubhayaNijjaM / sammarAgANaM ca imaM ti attha hoi uvavaraNaM // 2-33 // bhaviyo samma saNa-khANa - caritta - paDivatti - saMpaNNo / ziyamA dukkhaMtakaDo tti lakkhaNaM heuvAyassa || 3-44 // nizcayadvAtriMzikAkA yaha kathana dUsarI kucha dvAtriMzikAoM ke bhI viruddha par3atA hai, jisake do namUne isa prakAra haiM: : "kriyAM va saMjJAna-viyoga- niSphalAM kriyA vihInAM ca vibodhasaMpadam / nirasyatA kleza-samUha-zAntaye tvayA zivAyAlikhiteva paddhatiH // 1-26|| " " yathA'gada-parijJAnaM nAlamAssmaya - zAntaye / cAritraM tathA jJAnaM na buddhayadhya (vya) vasAyataH // 17- 27||" Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 ] anekAnta [ varSa ha inameM se pahalI dvAtriMzikAke uddharaNameM yaha sUcita kiyA hai ki 'vIrajinendra ne samyagjJAnase rahita kriyA (cAritra) ko aura kriyAse vihIna samyagjJAnakI sampadAko klezasamUhakI zAnti athavA zivaprAptike liye niSphala evaM asamartha batalAyA hai aura isaliye aisI kriyA tathA jJAnasampadAkA niSedha karate hue hI unhoMne mokSapaddhatikA nirmANa kiyA hai / " aura 17vIM dvAtriMzikA ke uddharaNameM batalAyA hai ki 'jisa prakAra roganAzaka auSadhakA parijJAnamAtra rogakI zAnti ke liye samartha nahIM hotA usI prakAra cAritrarahita jJAnako samajhanA cAhie--vaha bhI akelA bhavarogako zAnta karanemeM samartha nahIM hai / ' aisI hAlata meM jJAna darzana aura cAritrako alaga-alaga mokSakI prAptikA upAya batalAnA ina dvAtriMzikAoM ke bhI viruddha ThaharatA hai| "prayoga-visrasAkarma tadabhAvasthitistathA / lokAnubhAvavRttAntaH kiM dharmAdharmayoH phalam // 16-24|| AkAzamavagAhAya tadananyA diganyathA / tAvapyevamanucchedAttAbhyAM vA'nyamudAhRtam // 16-25 // prakAzavadaniSTaM syAtsAdhye nArthastu na zramaH / jIva-pudgalayoreva parizuddhaH parigrahaH // 16-26 // " ina padyoMmeM dravyoMkI carcA karate hue dharma, adharma aura AkAza dravyoMkI mAnyatAko nirarthaka ThaharAyA hai tathA jIva aura pudgalakA hI parizuddha parigraha karanA cAhie arthAt inhIM do dravyoMko mAnanA cAhie, aisI preraNA kI hai / yaha saba kathana bhI sanmatisUtra ke viruddha hai; kyoMki usake tRtIya kANDameM dravyagata utpAda tathA vyaya ( nAza) ke prakAroM ko batalAte hue utpAdake jo prayogajanita ( prayatnajanya) tathA vaikhasika (svAbhAvika ) aise do bheda kiye haiM unameM vaisika utpAdake bhI samudAyakRta tathA aikatvika aise do bheda nirdiSTa kiye haiM aura phira yaha batalAyA hai ki aikatvika utpAda AkAzAdika tIna dravyoM (AkAza, dharma adhama) meM paranimitta hotA hai aura isaliye aniyamita hotA hai| nAzakI bhI aisI hI vidhi batalAI hai / isase sanmatikAra siddhasenakI ina tIna amUrtika dravyoMke, jo ki eka eka haiM, astitva-viSaya meM mAnyatA spaSTa hai / yathA: "uppA duviyappo pogajaNio ya vissasA ceva / tattha upayogajaNi samudayavAyo aparisuddho ||32|| sAbhAvi vi samudayakao vva egattiya vva hojjAhi / AgAsAINaM tirahaM parapaccatro'NiyamA ||33| vigamassa viesa vihI samudayajaNiyammi so u duviyappo / samudaya vibhAgametta zratthaMtara bhAvagamaNaM ca // 34 // " isa taraha yaha nizcayadvAtriMzikA katipaya dvAtriMzikAoM, nyAyAvatAra aura sanmatike viruddha pratipAdanoMko liye hue hai / sanmatike viruddha to vaha sabase adhika jAna par3atI hai aura isaliye kisI taraha bhI sanmatikAra siddhasenakI kRti nahIM kahI jA sakatI / yahI eka dvAtriMzikA aisI hai jisake antameM usake kurtA siddhasenAcAryako aneka pratiyoMmeM zvetapaTa (zvetAmbara) vizeSaNake sAtha 'dveSya' vizeSaNa se bhI ullekhita kiyA gayA hai, jisakA artha dveSayogya, virodhI athavA zatrukA hotA hai aura yaha vizeSaNa sambhavataH prasiddha jaina saiddhAntika mAnyatAoM ke virodhake kAraNa hI unheM apanI hI sampradAya ke kisI asahiSNu vidvAna dvArA diyA gayA jAna par3atA hai| jisa puSpikAvAkyake sAtha isa vizeSaNa padakA prayoga kiyA gayA hai vaha bhANDArakara insTiTyUTa pUnA aura eziyATika sosAiTI baGgA Only #oN kArayeAgA jAtA haiFer Persorial & Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] sanmati-siddhasenAGka __ [ 436 "vaSya-zvetapaTasiddhasenAcAryasya kRtiH nishcydvaatriNshikaikonviNshtiH|" ____dUsarI kisI dvAtriMzikAke antameM aisA koI puSpikAvAkya nahIM hai| pUrvakI 18 aura uttaravartI 1 aise 16 dvAtriMzikAoMke antameM to kartAkA nAma taka bhI nahIM diyA haidvAtriMzikAkI saMkhyAsUcaka eka paMkti 'iti' zabdase yukta athavA viyukta aura kahIM kahIM dvAtriMzikAke nAmake sAtha bhI dI huI hai| (6) dvAtriMzikAoMkI uparyukta sthitimeM yaha kahanA kisI taraha bhI ThIka pratIta nahIM hotA ki upalabdha sabhI dvAtriMzikAe~ athavA 21voMko chor3akara bIsa dvAtriMzikAe~ sanmatikAra siddhasenakI hI kRtiyA~ haiM; kyoMki pahalI, dUsarI, pA~cavIM aura unnIsavIM aisI cAra dvAtriMzikAoMkI bAbata hama Upara dekha cuke haiM ki ve sanmatike viruddha jAneke kAraNa sanmatikArakI kRtiyA~ nahIM banatIM / zeSa dvAtriMzikAe~ yadi inhIM cAra dvAtriMzikAoMke kartA siddhasenoMmeMse kisI eka yA ekase adhika siddhasenoMkI racanAe~ haiM to bhinna vyaktitvake kAraNa unameMse koI bhI sanmatikAra siddhasenakI kRti nahIM ho sktii| aura yadi aisA nahIM hai to unameMse aneka dvAtriMzikAe~ sanmatikAra siddhasenakI bhI kati ho sakatI haiM paranta haiM aura amuka amuka haiM yaha nizcitarUpameM usa vakta taka nahIM kahA jA sakatA jaba taka isa viSayakA koI spaSTa pramANa sAmane na aajaae| (7) aba rahI nyAyAvatArakI bAta, yaha grantha sanmatisUtrase koI eka zatAbdIse bhI adhika bAdakA banA huA hai| kyoMki isapara samantabhadrasvAmIke uttarakAlIna pAtrasvAmI (pAtrakesarI) jaise jainAcAryoMkA hI nahIM kintu dharmakIrti aura dharmottara jaise bauddhAcAryoMkA bhI spaSTa prabhAva hai / DA. harmana jaikobIke matAnusAra' dharmakIrtine dignAgake pratyakSalakSaNa meM 'kalpanApoDha' vizeSaNake sAtha 'abhrAnta' vizeSaNakI vRddhikara use apane anurUpa sudhArA thA athavA prazastarUpa diyA thA aura isaliye "pratyakSa kalpanApoDhamabhrAntam" yaha pratyakSakA dharmakIrti-pratipAdita prasiddha lakSaNa hai jo unake nyAyabindu granthameM pAyA jAtA hai aura jisameM 'abhrAnta' pada apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| nyAyAvatArake cauthe padyameM pratyakSakA lakSaNa, akalaGkadevakI taraha 'pratyakSaM vizadaM jJAna' na dekara, jo "aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamIdRzaM pratyakSam" diyA hai aura agale padyameM, anumAnakA lakSaNa dete hue, "tadabhrAnta pramANatvAtsamakSavat" vAkyake dvArA use (pratyakSako) 'abhrAnta' vizeSaNase vizeSita bhI sUcita kiyA hai usase yaha sApha dhvanita hotA hai ki siddhasenake sAmane-unake lakSyameM-dharmakIrtikA ukta lakSaNa bhI sthita thA aura unhoMne apane lakSaNameM 'grAhaka' padake prayoga-dvArA jahA~ pratyakSako vyavasAyAtmaka jJAna batalAkara dharmakIrtike 'kalpanApoDha' vizeSaNakA nirasana athavA vedhana kiyA hai vahA~ unake 'abhrAnta' vizeSaNako prakArAntarase svIkAra bhI kiyA hai| nyAyAvatArake TIkAkAra siddharSi bhI 'grAhaka' padake dvArA bauddhoM (dharmakIrti)ke ukta lakSaNakA nirasana honA batalAte haiM / yathA ... "grAhakamiti ca nirNAyakaM dRSTavyaM, nirNayAbhAve'rthagrahaNAyogAt / tena yat tAthAgataiH / pratyapAdi 'pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam' [nyA. bi. 4] iti, tadapAstaM bhavati / tasya yuktiriktatvAt / " isI taraha 'trirUpAlliGgAdyadanumeye jJAnaM tadanumAna' yaha dharmakIrtike anumAnakA lakSaNa hai| isameM trirUpAt' padake dvArA liGgako trirUpAtmaka batalAkara anumAnake sAdhAraNa 1 dekho, 'samarAiccakahA kI jaikobIkRta prastAvanA tathA nyAyAvatArakI DA. pI. ela. vaidyakRta prastAvanA / Jain Education internatio2 "pratyakSaM kalpanApoTaM naamjaatyaadysNyutm|" (prmaannsmuccy)| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 ] [ varSa lakSaNako eka vizeSarUpa diyA gayA hai / yahA~ isa anumAnajJAnako abhrAnta yA bhrAnta aisA koI vizeSaNa nahIM diyA gayA; parantu nyAyabindukI TIkAmeM dharmottarane pratyakSa- lakSaNakI vyAkhyA karate aura usameM prayukta hue 'abhrAnta' vizeSaNakI upayogitA batalAte hue "bhrAntaM hyanumAnam" isa vAkyake dvArA anumAnako bhrAnta pratipAdita kiyA hai / jAna par3atA hai isa sabako bhI lakSyameM rakhate hue hI siddhasenane anumAnake "sAdhyAvinAbhuno (vo) liGgAtsAdhyanizcAyakamanumAnaM" isa lakSaNakA vidhAna kiyA hai aura isameM liGgakA 'sAdhyAvinAbhAvI' aisA ekarUpa dekara dharmakIrtike 'trirUpa' kA - pakSadharmatva, sapakSesatva tathA vipakSAsatvarUpakA nirasana kiyA hai| sAtha hI, 'tadbhrAntaM samakSavat' isa vAkyakI yojanAdvArA anumAnako pratyakSakI taraha abhrAnta batalAkara bauddhoMkI use bhrAnta pratipAdana karanevAlI ukta mAnyatAkA khaNDana bhI kiyA hai / isI taraha " na pratyakSamapi bhrAntaM pramANatvavinizvayAt " ityAdi chaThe padyameM una dUsare bauddhoMkI mAnyatAkA khaNDana kiyA hai jo pratyakSako abhrAnta nahIM mAnate / yahA~ liGgake isa ekarUpakA aura phalataH anumAnake ukta lakSaNakA AbhArI pAtra svAmIkA vaha hetulakSaNa hai jise nyAyAvatArakI 22vIM kArikAmeM "anyathAnupapannatvaM hetorlakSaNamIritam" isa vAkya ke dvArA uddhRta bhI kiyA gayA hai aura jisake AdhArapara pAtrasvAmIne bauddhoMke trilakSaNahetukA kadarthana kiyA thA tathA 'trilakSaNakadarzana'" nAmakA eka svatantra grantha hI raca DAlA thA, jo Aja anupalabdha hai parantu usake prAcIna ullekha mila rahe haiM / vikramakI va-havIM zatAbdIke bauddha vidvAn zAntarakSitane tattvasaMgraha meM trilakSaNakadarzanasambandhI kucha zlokoMko uddhRta kiyA hai aura unake ziSya kamalazIlane TIkAmeM unheM "anyathetyAdinA pAtrasvAmimatamAzaGkate" ityAdi vAkyoMke sAtha diyA hai / unameM se tIna zloka namUne ke taurapara isa prakAra haiM anekAnta anyathAnupapannatve nanu dRSTA suhetutA / nA'sati tryaMzakasyA'pi tasmAt klIvAstrilakSaNAH / / 1364 / / anyathAnupapannatvaM yasya tasyaiva hetutA / dRSTAntau dvAvapi stAM vA mA vA tau hi na kAraNam ||1368 || anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra triyeNa kim ? / / 1366 / / inameMse tIsare padyako vikramakI 7vIM-vIM zatAbdIke' vidvAn akalaGkadevane apane 'nyAyavinizcaya' (kArikA 323 ) meM apanAyA hai aura siddhivinizcaya (pra0 6 ) meM ise svAmIkA 'amalAlIDha pada' prakaTa kiyA hai tathA vAdirAjane nyAyavinizcaya-vivaraNa meM isa padyako pAtrakesarIse sambaddha 'anyathAnupapattivArtika' batalAyA hai / dharmakIrtikA samaya I0 san 625 se 650 arthAt vikramakI 7vIM zatAbdIkA prAyaH caturtha caraNa, dharmottarakA samaya I0 san 725 se 750 arthAt vikramakI 8vIM zatAbdIkA prAyaH caturtha caraNa aura pAtrasvAmIkA samaya vikramakI 7vIM zatAbdIkA prAyaH tRtIya caraNa pAyA jAtA hai, kyoMki ve kalaGkadevase kucha pahale hue haiM / taba sanmatikAra siddhasenakA samaya. vi0 saMvat 666se pUrvakA sunizcita hai jaisA ki agale prakaraNa meM spaSTa karake batalAyA 1 mahimA sa pAtrakesariguroH paraM bhavati yasya bhaktAsIt / padmAvatI sahAyA trilakSaNakadarzanaM kartta um // - malliSeNa prazasti ( zra0 zi0 54 ) kalaGkacaritake 2 vikramasaMvat 700 meM kalaGkadevakA bauddhoMke sAtha mahAn vAda huA hai, jaisA ki nimna padyase prakaTa hai pAtra gAjadhi / kAle kalaGa yatino bauddha rvAdo mahAnabhata / . Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] sanmati-siddhasenAGka [441 jaaygaa| aisI hAlatameM jo siddhasena sanmatike kartA haiM ve hI nyAyAvatArake kartA nahIM ho sakarte-samayakI dRSTise donoM granthoMke kartA eka-dUsarese bhinna hone caahiye| isa viSayameM paM0 sukhalAlajI AdikA yaha kahanA hai ki pro0 TucI (Tousi) ne dignAgase pUrvavartI bauddhanyAyake Upara jo eka nibandha raoNyala eziyATika sosAiTIke julAI san 1929ke jarnalameM prakAzita karAyA hai usameM bauddha-saMskRta-granthoMke cInI tathA tibbatI anuvAdake AdhArapara yaha prakaTa kiyA hai ki yogAcArya bhUmizAstra aura prakaraNAryavAcA nAmaka granthomeM pratyakSakI jo vyAkhyA dI hai usake anusAra pratyakSako aparokSa, kalpanApoDha, nirvikalpa aura bhUla-vinAkA abhrAnta athavA avyabhicArI honA cAhiye / sAtha hI abhrAnta tathA avyabhicArI zabdoMpara noTa dete hue batalAyA hai ki ye dAnoM paryAyazabda haiM, aura cInI tathA tibbatI bhASAke jo zabda anuvAdoMmeM prayukta haiM unakA anuvAda abhrAnta tathA avyabhicArI donoM prakArase ho sakatA hai / aura phira svayaM abhrAnta' zabdako hI svIkAra karate hue yaha anumAna lagAyA hai ki dharmakIrtine pratyakSakI vyAkhyA :abhrAnta' zabdakI jo vRddhi kI hai vaha unake dvArA kI gaI koI naI vRddhi nahIM hai balki sautrAntikoMkI purAnI vyAkhyAko svIkAra karake unhoMne dignAgakI vyAkhyAmeM isa prakArase sudhAra kiyA hai / yogAcArya-bhUmizAstra asaGgake guru maitreyakI kRti hai, asaGga (maitreya ?)kA samaya IsAkI cauthI zatAbdIkA madhyakAla hai, isase pratyakSake lakSaNameM 'abhrAnta' zabdakA prayoga tathA abhrAntapanAkA vicAra vikramakI pA~cavIM zatAbdIke pahale bhale prakAra jJAta thA arthAt yaha (abhrAnta) zabda suprasiddha thA / ataH siddhasenadivAkarake nyAyAvatArameM prayukta hue mAtra 'abhrAnta' padaparase use dharmakIrtike bAdakA batalAnA jarUrI nhiiN| usake kartA siddhasenako asaGgake bAda aura dharmakItike pahale mAnanemeM koI prakArakA antarAya (vighna-bAdhA) nahIM hai|' isa kathanameM pro0 TucIke kathanako lekara jo kucha phalita kiyA gayA hai vaha ThIka nahIM hai; kyoMki prathama to prophesara mahAzaya apane kathanameM svayaM bhrAnta haiM-ve nizcayapUrvaka yaha nahIM kaha rahe haiM ki ukta donoM mUla saMskRta granthoMmeM pratyakSakI jo vyAkhyA dI athavA usake lakSaNakA jo nirdeza kiyA hai usameM 'abhrAnta' padakA prayoga pAyA hI jAtA hai balki sApha taurapara yaha sUcita kara rahe haiM ki mUlagrantha unake sAmane nahIM, cInI tathA tibbatI anuvAda hI sAmane haiM aura unameM jina zabdoMkA prayoga huA hai unakA artha abhrAnta tathA avyabhicAri donoM rUpase ho sakatA hai| tIsarA bhI koI artha athavA saMskRta zabda unakA vAcya ho sakatA ho to usakA niSedha bhI nahIM kiyaa| dUsare, ukta sthitimeM unhoMne apane prayojanake liye jo abhrAnta pada svIkAra kiyA hai vaha unakI rucikI bAta hai na ki mUlameM abhrAnta-padake prayogakI koI gAraMTI hai aura isaliye usaparase nizcitarUpameM yaha phalita kara lenA ki 'vikramakI pA~cavI zatAbdIke pahale pratyakSake lakSaNameM abhrAnta' padakA prayoga bhale prakAra jJAta tathA suprasiddha thA' phalitArtha tathA kathanakA atireka hai aura kisI taraha bhI samucita nahIM kahA jA sakatA / tIsare, una mUla saMskRta pranthoMmeM yadi 'avyabhicAri' padakA hI prayoga ho taba bhI usake sthAnapara dharmakIrtine abhrAnta' padakI jo naI yojanA ko hai vaha usIkI yojanA kahalAegI aura nyAyAvatArameM usakA anusaraNa honese usake kartA siddhasena dharmakItike bAdake hI vidvAna tthhreNge| cauthe, pAtrakesarIsvAmIke hetu lakSaNakA jo uddharaNa nyAyAvatArameM pAyA jAtA hai aura jisakA parihAra nahIM kiyA jA sakatA usase siddhasenakA dharmakIrtike 1 dekho, sanmatike gujarAtI saMskaraNakI prastAvanA pR0 41, 42, aura agrejI saMskaraNakI prastAvanA pR0 12-14 / For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 ] anekAnta [ varSe 8 bAda honA aura bhI puSTa hotA hai| aisI hAlatameM nyAyAvatArake kartA siddhasenako asaGgake bAdakA aura dharmakIrtike parvakA batalAnA nirApada nahIM hai-usameM aneka vighna-bAdhAe~ upasthita hotI haiN| phalataH nyAyAvatAra dharmakIrti aura pAtrasvAmIke bAdakI racanA honese una siddhasenAcAryakI kRti nahIM ho sakatA jo sanmatisUtrake kartA haiN| jina anya vidvAnoMne use adhika prAcInarUpameM ullekhita kiyA hai vaha mAtra dvAtriMzikAoM, sanmati aura nyAyAvatArako eka hI siddhasenakI kRtiyA~ mAnakara calanekA phala hai| . isa taraha yahA~ takake isa saba vivecanaparase spaSTa hai ki siddhasenake nAmapara jo bhI grantha car3he hue haiM unameMse sanmatisUtrako chor3akara dUsarA koI bhI grantha sunizcitarUpameM - sanmatikArakI kRti nahIM kahA jA sakatA-akelA sanmatisUtra hI asapatnabhAvase abhItaka unakI kRtirUpameM sthita hai| kalako avirodhinI dvAtriMzikAoMmeMse yadi kisI dvAtriMzikAkA unakI kRtirUpameM sunizcaya ho gayA to vaha bhI sanmatike sAtha zAmila ho skegii| (kha) siddhasenakA samayAdika- . aba dekhanA yaha hai ki prastuta grantha 'sanmati'ke kartA siddhasenAcArya kaba hue haiM aura kisa samaya athavA samayake lagabhaga unhoMne isa granthakI racanA kI hai| granthameM nirmANakAlakA koI ullekha aura kisI prazastikA Ayojana na honeke kAraNa dUsare sAdhanoMparase hI isa viSayako jAnA jA sakatA hai aura ve dUsare sAdhana haiM granthakA antaHparIkSaNa-usake sandarbha-sAhityakI jAMca-dvArA bAhma prabhAva evaM ullakhAdikA vizleSaNa-, usake vAkyoM tathA usameM carcita khAsa viSayoMkA anyatra ullekha, Alocana-pratyAlocana, svIkAra-asvIkAra athavA khaNDanamaNDanAdika aura sAtha hI siddhasenake vyaktitva-viSayaka mahatvake prAcIna udgAra / inhIM saba sAdhanoM tathA dUsare vidvAnoMke isa dizAmeM kiye gaye prayatnoMko lekara maiMne isa viSayameM jo kucha anusaMdhAna evaM nirNaya kiyA hai use hI yahA~para prakaTa kiyA jAtA hai: (1) sanmatike kartA siddhasena kevalIke jJAna darzanopayoga-viSayameM abhedavAdake puraskartA haiM yaha bAta pahale (pichale prakaraNameM) batalAI jA cukI hai| unake isa abhedavAdakA khaNDana idhara digambara sampradAyameM sarvaprathama akalaMkadevake rAjavArttikabhASyameM' aura udhara zvetAmbara sampradAyameM sarvaprathama jinabhadrakSamAzramaNake vizeSAvazyakabhASya tathA vizeSaNavatI nAmake granthoMmeM milatA hai| sAtha hI tRtIya kANDakI 'Natthi puDhavIvisiTTo' aura 'dohiM vi NaehiM NIya' nAmakI do gAthAe~ (52,46) vizeSAvazyakabhASyameM kramazaH gA0 naM0 2104,2165 para uddhRta pAI jAtI haiM / isake sivAya, vizeSAvazyakabhASyakI svopajJaTIkAmeM 'NAmAitiyaM davvaTThiyassa' ityAdi gAthA 75kI vyAkhyA karate hue granthakArane svayaM "dravyAstikanayAvalambinau saMgraha-vyavahArau RjusUtrAdayastu paryAyanayamatAnusAriNaH AcAryasiddhasenA'bhiprAyAt" isa vAkyake dvArA siddhasenAcAryakA nAmollekhapUrvaka unake sanmatisUtra-gata matakA ullekha kiyA hai, aisA muni puNyavijayajIke maMgasira sudi 10mI saM0 2005ke eka patrase mAlUma huA hai| donoM 1 rAjavA0bha * a06 sU0 10 vA0 14-16 / 2 vizeSA0 bhA0 gA03086 se (koTyAcAryakI vRttimeM gA0 3726se) tathA vizeSaNavatI gA0 184 se 280, sanmati-prastAvanA pR0 75 / 3 uddharaNa-viSayaka vizeSa UhApohake liye dekho, sanmati-prastAvanA pR068,66| 4 isa TIkAke astitvakA patA hAlameM muni puNyavijayajIko calA hai| dekho, zrI AtmAnandaprakAza H u i - --....- - --- __FOLogrsonal &Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmati - siddhasenAGka | 443 granthakAra vikramakI 7vIM zatAbdI ke prAyaH uttarArdhake vidvAn haiN| kalaMkadevakA vikrama saM0 700 meM bauddhoMke sAtha mahAn vAda huA hai jisakA ullekha pichale eka phuTanoTameM akalaMkacaritake AdhArapara kiyA jA cukA hai, aura jinabhadrakSamAzramaNane apanA vizeSAvazyakabhASya zaka saM0 531 arthAt vi0 saM0 666 meM banAkara samApta kiyA hai| pranthakA yaha racanAkAla unhoMne svayaM hI granthake antameM diyA hai, jisakA patA zrI jinavijayajIko jaisalamera bhaNDArakI eka atiprAcIna pratiko dekhate hue calA hai| aisI hAlata meM sanmatikAra siddhasena kA samaya vikrama saM0 666se pUrvakA sunizcita hai parantu vaha pUrvakA samaya kauna-sA hai? - kahA~ taka usakI kamase kama sImA hai ? - yahI Age vicAraNIya hai / 1 (2) sanmatisUtrameM upayoga-dvayake kramavAdakA joroMke sAtha khaNDana kiyA gayA hai, yaha bAta bhI pahale batalAI jA cukI tathA mUla grantha ke kucha vAkyoMko uddhRta karake darzAI jAcukI hai| usa kramavAdakA puraskartA kauna hai aura usakA samaya kyA hai ? yaha bAta yahA~ khAsa taura se jAna lenekI hai / haribhadrasUrine nandivRtti meM tathA abhayadevasUrine sanmatikI TIkAmeM yadyapi jinabhadrakSamAzramaNako kramavAdake puraskartArUpa meM ullekhita kiyA hai parantu vaha ThIka nahIM hai; kyoMki ve to sanmatikArake uttaravartI haiM, jabaki honA cAhiye koI pUrvavartI / yaha dUsarI bAta hai| ki unhoMne kramavAdakA z2oroMke sAtha samarthana aura vyavasthita rUpase sthApana kiyA hai, saMbhavataH isIse unako usa vAdakA puraskartA samajha liyA gayA jAna par3atA hai / anyathA, kSamAzramaNajI svayaM apane nimna vAkyoM dvArA yaha sUcita kara rahe haiM ki unase pahale yugapadvAda, kramavAda tathA bhedavAda puraskartA ho cuke haiM : "keI bhAMti jugavaM jANai pAsai ya kevalI yimA / er egaMtariyaM icchaMti sutrovaraseNaM // 184 // caiva vasu daMsaNamicchati jiraNavariMdassa / ga jaM ci ya kevalaNANaM taM ci ya se darisaNaM viti // 185 // - vizeSaNavatI paM0 sukhalAlajI Adi ne bhI kathana - virodhako mahasUsa karate hue prastAvanA meM yaha svIkAra kiyA hai. nibhadra aura siddhasenase pahale kramavAdake puraskartArUpameM koI vidvAn hone hI cAhiyeM jinake pakSakA sanmati meM khaNDana kiyA gayA hai; parantu unakA koI nAma upasthita nahIM kiyaa| jahA~ taka mujhe mAlUma hai ve vidvAn niyuktikAra bhadrabAhu hone cAhiyeM, jinhoMne Avazyakaniyukti ke nimna vAkya- dvArA kramavAdakI pratiSThA kI hai khAmi dasami itto egayarayaMmi uvajuttA / savvassa kevalissA (ssa vi) jugavaM do patthi uvogA // 978 // ye niyuktikAra bhadrabAhu zrutakevalI na hokara dvitIya bhadrabAhu haiM jo aSTAGganimitta tathA mantra - vidyAke pAragAmI honeke kAraNa 'naimittika" kahe jAte haiM, jinakI kRtiyoM meM 1 pAvayaNI 1 dhammakahI2 vAI3 aimitti tavassI5 ya / vijA6 siddho7 ya kaI ava pabhAvagA bhaNiyA // 1 // ajarakkha1 naMdiseNo2 siriguttaviNeya3 bhaddabAhU4 ya / khavaga5'jjakhavuDa6 samiyA7 divAyaroda vA ihA''haraNA ||2 // For Personal & Private Use Only 'chedasUtrakAra ne niyuktikAra' lekhameM uddhRta / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 ] anekAnta [varSa 9 bhadrabAhusaMhitA aura upasaggaharastotrake bhI nAma liye jAte haiM aura jo jyotirvid varAhamiharake sage bhAI mAne jAte haiM / inhoMne dazAzrutaskandha-niyuktimeM svayaM antima zrutakevalI bhadrabAhuko 'prAcIna' vizeSaNake sAtha namaskAra kiyA hai', uttarAdhyayananiyuktimeM maraNavibhaktike sabhI dvAroMkA kramazaH varNana karaneke anantara likhA hai ki 'padArthoMko sampUrNa tathA vizadarItise jina (kevalajJAnI) aura caturdazapUrvI 2 (zrutakevalI hI) kahate haiM-kaha sakate haiM', aura Avazyaka Adi granthoMpara likhI gaI aneka niyuktiyoMmeM Aryavajra, AryarakSita, pAdaliptAcArya, kAlikAcArya aura zivabhUti Adi kitane hI aise AcAryoMke nAmoM, prasaGgoM, mantavyoM athavA tatsambandhI anya ghaTanAoMkA ullekha kiyA gayA hai jo bhadrabAhu zrutakevalIke bahuta kucha bAda hue haiM-kisI-kisI ghaTanAkA samaya taka bhI sAthameM diyA hai; jaise nihnavoMkI kramazaH utpattikA samaya vIranirvANase 606 varSa bAda takakA batalAyA hai| ye saba bAteM aura isI prakArako dUsarI bAteM bhI niyuktikAra bhadrabAhuko zrutakevalI batalAneke viruddha par3atI haiM-bhadrabAhuzru takevalIdvArA unakA usa prakArase ullekha tathA nirUpaNa kisI taraha bhI nahIM banatA / isa viSayakA sapramANa vizada evaM vistRta vivecana muni puNyavijayajAne Ajase koI sAta varSa pahale apane 'chedasUtrakAra aura niyuktikAra' nAmake usa gujarAtI lekhameM kiyA hai jo 'mahAvIra jainavidyAlaya-rajata-mahotsava-grantha meM mudrita hai| sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki 'titthogAliprakIrNaka, AvazyakacUrNi, Avazyaka-hAribhadrIyA TIkA. pariziSTa. parva Adi prAcIna mAnya granthoMmeM jahA~ caturdazapUrvadhara bhadrabAhu (zru takevalI)kA caritra varNana kiyA gayA hai vahA~ dvAdazavarSIya duSkAla...."chedasUtroMkI racanA AdikA varNana to hai parantu varAhamiharakA bhAI honA, niyuktigranthoM, upasargaharastotra, bhadrabAhusaMhitAdi granthoMkI racanAse tathA naimittika honese sambandha rakhanevAlA koI ullekha nahIM hai| isase chedasatrakAra bhadabAha aura niyukti Adike praNetA bhadrabAhu eka dUsarese bhinna vyaktiyA~ haiN| ___ ina niyuktikAra bhadrabAhukA samaya vikramakI chaThI zatAbdIkA prAyaH madhyakAla hai; kyoMki inake samakAlIna sahodara bhrAtA varAhamiharakA yahI samaya sunizcita hai unhoMne apanI 'paJcasiddhAntikA'ke antameM, jo ki unake upalabdha granthoMmeM antakI kRti mAnI jAtI hai, apanA samaya svayaM nirdiSTa kiyA hai aura vaha hai zaka saMvat . 427 arthAt vikrama saMvat 562 / yathA"saptAzvivedasaMkhyaM zakakAlamapAsya caitrazuklAdau / ardhAstamite bhAnau yavanapure saumyadivasAdya // " jaba niyuktikAra bhadrabAhukA ukta samaya sunizcita ho jAtA hai taba yaha kahanemeM koI Apatti nahIM rahatI ki sanmatikAra siddhasenake samayakI pUrva sImA vikramakI chaThI zatAbdIkA tRtIya caraNa hai aura unhoMne kramavAdake puraskartA ukta bhadrabAhu athavA unake anusartA kisI ziSyAdike kramavAda-viSayaka kathanako lekara hI sanmatimeM usakA khaNDana kiyA hai| 1 vadAmi bhaddabAhu pAINaM carimasagalasuyaNANiM / suttassa kAragamisiM dasAsu kappe ya vavahAre // 1 // 2 savve ee dArA maraNavibhattIiM variNayA kamaso / sagalaNi uNe payatthe jiNacaudasapuvi bhAsate // 233 // 3 isase bhI kaI varSa pahale Apake guru muni zrIcaturavijayajIne zrIvijayAnandasUrIzvarajanmazatAbdismArakagranthameM mudrita apane 'zrIbhadrabAhusvAmI' nAmaka lekhameM isa viSayako pradarzita kiyA thA aura yaha siddha kiyA thA ki niyuktikAra bhadrabAhu zrutakevalI bhadrabAhuse bhinna dvitIya bhadrabAhu haiM aura varAhamiharake sahodara honese unake samakAlIna haiM / unake isa lekhakA anuvAda anekAnta varSa 3 Jain Education Intemational kiraNa 12meM prakAzita ho cukA hai| For Personal & Private Use Only ...mnatAMta.tarai Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmati-siddhasenAGka [445 isa taraha siddhasenake samayakI pUrva sImA vikramakI chaThI zatAbdIkA tRtIya caraNa aura uttarasImA vikramakI sAtavIM zatAbdIkA tRtIya caraNa (vi0 saM0 562se 666) nizcita hotI hai| ina prAyaH sau varSake bhItara hI kisI samaya siddhasenakA pranthakArarUpameM avatAra huA aura yaha grantha banA jAna par3atA hai| (3) siddhasenake samaya-sambandhameM paM0 sukhalAlajI saMghavIkI jo sthiti rahI hai. usako Upara batalAyA jA cukA hai| unhoMne apane pichale lekhameM, jo 'siddhasenadivAkaranA samayano prazna' nAmase 'bhAratIyavidyA ke tRtIya bhAga (zrIbahAdurasiMhajI siMghI smRtigrantha)meM prakAzita huA hai, apanI usa gujarAtI prastAvanA-kAlIna mAnyatAko jo sanmatike aMgrejI saMskaraNake avasarapara phoravarDa (foreword)' likhe jAneke pUrva kucha naye bauddha granthoMke sAmane Aneke kAraNa badala gaI thI aura jisakI phoravarDameM sUcanA kI gaI hai phirase nizcitarUpa diyA hai arthAt vikramakI pA~cavI zatAbdIko hI siddhasenakA samaya nirdhArita kiyA hai aura usIko adhika saGgata batalAyA hai| apanI isa mAnyatAkake samarthanameM unhoMne jina dA pramANoMkA ullekha kiyA hai unakA sAra isa prakAra hai, jise prAyaH unhIMke zabdoMke anuvAdarUpameM saGkalita kiyA gayA hai: (prathama) jinabhadrakSamAzramaNane apane mahAn grantha vizeSAvazyaka bhASyameM, jo vikrama saMvat 666meM banakara samApta huA hai, aura laghugrantha vizeSaNavatImeM siddhasenadivAkarake upayogA'bhedavAdakI tathaiva divAkarakI kRti sanmatitakake TIkAkAra mallavAdIke upayoga-yogapadyavAdakI vistRta samAlocanA kI hai / isase tathA mallavAdIke dvAdazAranayacakrake upalabdha pratIkoMmeM divAkarakA sUcanaM milane aura jinabhadragaNikA sUcana na milanese mallavAdI jinabhadrase pUrvavartI aura siddhasena mallavAdIse bhI pUrvavartI siddha hote haiN| mallavAdIko yadi vikramakI chaThI zatAbdIka pUrvAdhameM mAna liyA jAya to siddhasena divAkarakA samaya jo pA~cavI zatAbdI nirdhArita kiyA gayA hai vaha adhika saGgata lagatA hai| (dvitIya) pUjyapAda devanandIne apane jainendravyAkaraNake vetteH siddhasenasya' isa sUtrameM siddhasenake matavizeSakA ullekha kiyA hai aura vaha yaha hai ki siddhasenake matAnusAra 'vid' dhAtuke 'ra' kA Agama hotA hai, cAhe vaha dhAtu sakarmaka hI kyoM na ho| devanandIkA yaha ullakha bilkula saccA hai, kyoMki divAkarakI jo kucha thor3IsI saMskRta kRtiyA~ bacI haiM unameMse unakI navamI dvAtriMzikAke 22veM padyameM 'vidrateH' aisA 'ra' Agama vAlA prayoga milatA hai| anya vaiyAkaraNa jaba 'sam' upasarga pUrvaka aura akarmaka 'vid' dhAtuke ra' Agama svIkAra karate haiM taba siddhasenane anupasarga aura sakarmaka 'vid' dhAtukA 'ra' AgamavAlA prayoga kiyA hai / isake sivAya, devanandI pUjyapAdakI sarvArthasiddhi nAmakI tattvArtha-TIkAke saptama adhyAyagata 13ve sUtrakI TIkAmeM siddhasenadivAkarake eka padyakA aMza 'ukta ca' zabdake sAtha uddhRta pAyA jAtA hai aura vaha hai 'viyojayati cAsubhirna ca vadhena saMyujyate / " yaha padyAMza unakI tIsarI dvAtriMzikAke 16ve padyakA prathama caraNa hai| pUjyapAda devanandIkA samaya vartamAna mAnyatAnusAra vikramakI chaThI zatAbdIkA pUrvArdha hai arthAt pA~cavIM zatAbdIke amuka bhAgase chaThI zatAbdIke amuka bhAga taka lambA hai| isase siddhasenadivAkarakI pA~cavIM zatAbdImeM honekI bAta jo adhika saGgata kahI gaI hai usakA khulAsA ho jAtA hai / divAkarako devanandIse 1 phoravarDake lekhakarUpameM yadyapi nAma 'dalasukha mAlavaNiyA'kA diyA huA hai parantu usameM dI huI ukta - sUcanAko paNDita sukhalAlajIne ukta lekhameM apanI hI sUcanA aura apanA hI vicAra-parivartana svIkAra kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 ] anekAnta [ varSa 6 pUrvavartI yA devanandIke vRddha samakAlInarUpameM mAniye to bhI unakA jIvanasamaya pA~cavIM zatAbdIse arvAcIna nahIM tthhrtaa| inameMse prathama pramANa to vAstavameM koI pramANa hI nahIM hai; kyoMki vaha 'mallavAdIko yadi vikramakI chaThI zatAbdIke pUrvArdhameM mAna liyA jAya to' isa bhrAnta kalpanApara apanA AdhAra rakhatA hai| parantu kyoM mA liyA jAya athavA kyoM mAna lenA cAhiye, isakA koI spaSTIkaraNa sAthameM nahIM hai / mallavAdIkA jinabhadrase pUrvavartI honA prathama to siddha nahIM hai, siddha hotA bhI to unheM jinabhadrake samakAlIna vRddha mAnakara athavA 25 yA 50 varSa pahale mAnakara bhI usa pUrvavatitvako caritArtha kiyA jA sakatA hai, usake liye 100 varSase bhI adhika samaya pUrvakI bAta mAna lenekI koI jarUrata nahIM rhtii| parantu vaha siddha hI nahIM hai; kyoMki unake jisa upayoga-yogapadyavAdakI vistRta samAlocanA jinabhadrake do granthoM meM batalAI jAtI hai unameM kahIM bhI mallavAdI athavA unake kisI granthakA nAmollekha nahIM hai, hotA to paNDitajI usa ullekhavAle aMzako uddhRta karake hI santoSa dhAraNa karate, unheM yaha tarka karanekI jarUrata hI na rahatI aura na rahanI cAhiye thI ki 'mallavAdIke dvAdazAranayacakrake upalabdha pratIkoMmeM divAkarakA sUcana milane aura jinabhadrakA sUcana na milanese mallavAdI jinabhadrase pUrvavartI hai'| yaha tarka bhI unakA abhISTa-siddhimeM koI sahAyaka nahIM hotA; kyoMki eka to kisI vidvAnake liye yaha lAz2imI nahIM ki vaha apane granthameM pUrvavartI amuka amuka vidvAnoMkA ullekha kare hI kare / dUsare, mUla dvAdazAranayacakrake jaba kucha pratIka hI upalabdha hai vaha pUrA grantha upalabdha nahIM hai taba usake anupalabdha aMzoMmeM bhI jinabhadrakA athavA unake kisI granthAdikakA ullekha nahIM isakI kyA gAraNTI ? gAraNTIke na hone aura ullekhopalabdhikI sambhAvanA banI rahanese mallavAdIko jinabhadrake pUrvavartI batalAnA takadRSTise kucha bhI artha nahIM rkhtaa| tIsare, jJAnabindukI paricayAtmaka prastAvanAmeM paNDita sukhalAlajI svayaM yaha svIkAra karate haiM ki "abhI hamane usa sAre saTIka nayacakrakA avalokana karake dekhA to usameM kahIM bhI kevalajJAna aura kevaladarzana (upayogadvaya)ke sambandhameM pracalita upayukta vAdoM (krama, yugapat , aura abheda) para thor3I bhI carcA nahIM milI / yadyapi sanmatitakakI mallavAdi-kRta-TIkA upalabdha nahIM hai para jaba mallavAdi abhedasamarthaka divAkarake granthapara TIkA likheM taba yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki unhoMne divAkarake granthakI vyAkhyA karate samaya usImeM unake viruddha apanA yugapat pakSa kisI taraha sthApita kiyA ho / isa taraha jaba hama socate hai taba yaha nahIM kaha sakate haiM ki abhayadevake yugapadvAdake puraskartArUpase mallavAdIke ullekhakA AdhAra nayacakra yA unakI sanmatiTIkAmeMse rahA hogaa|" sAtha hI, abhayadevane sanmatiTIkAmeM vizeSaNavatIkI "keI bhaNaMti jugavaM jANai pAsai ya kevalI NiyamA" ityAdi gAthAoMko uddhRta karake unakA artha dete hue 'keI' padake vAcyarUpameM mallavAdIkA jo nAmollekha kiyA hai aura unheM yugapadvAdakA puraskartA batalAyA hai unake usa ullekhakI abhrAntatApara sandeha vyakta karate hue, paNDita sukhalAlajI likhate haiM-"agara abhayadevakA ukta ullekhAMza abhrAnta evaM sAdhAra hai to adhikase adhika hama yahI kalpanA kara sakate haiM ki mallavAdIkA koI anya yugapat pakSasamarthaka choTA bar3A grantha abhayadevake sAmane rahA hogA athavA aise mantavyavAlA koI ullekha unheM milA hogaa|" aura yaha bAta Upara batalAI hI jA cukI hai ki abhayadevase kaI zatAbdI pUrvake prAcIna AcArya haribhadrasUrine ukta keI' padake vAcyarUpameM siddhasenAcAryakA nAma ullekhita kiyA hai, paM0 sukhalAlajIne unake usa ullekhako mahatva diyA hai tathA sanmatikArase bhinna dUsare siddhasenakI sambhAvanA vyakta kI hai, aura ve dUsare siddhasena una dvAtriMzikAoMke kartA ho sakate haiM jinameM yugapavAdakA samarthana pAyA jAtA hai. ise bhI Upara For Personal Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmati-siddhasenAGka [447 darzAyA jA cukA hai| isa taraha jaba mallavAdIkA jinabhadrase pUrvavartI honA sunizcita hI nahIM hai taba ukta pramANa aura bhI niHsAra evaM bekAra ho jAtA hai| sAtha hI, abhayadevakA mallavAdIko yugapadvAdakA puraskartA batalAnA bhI bhrAnta ThaharatA hai| yahA~para eka bAta aura bhI jAna lenekI hai aura vaha yaha ki hAlameM muni zrIjambUvijayajIne mallavAdIke saTIka nayacakrakA pArAyaNa karake usakA vizeSa paricaya 'zrI AtmAnandaprakAza' (varSa 45 aGka 7)meM prakaTa kiyA hai, usaparase yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki mallavAdIne apane nayacakrameM pada-padapara 'vAkyapadIya' granthakA upayoga hI nahIM kiyA balki usake kartA bhartRharikA nAmollekha aura bhata harike matakA khaNDana bhI kiyA hai| ina bhartRharikA samaya itihAsameM cInI yAtrI itsiGgake yAtrAvivaraNAdike anusAra I. san 600se 650 (vi0 saM0 657se 707) taka mAnA jAtA hai; kyoMki itsiGgane jaba sana 691meM apanA yAtrAvRttAnta likhA taba bhata harikA dehAvasAna hue 40 varSa bIta cuke the| aura vaha usa samayakA prasiddha vaiyAkaraNa thaa| aisI hAlatameM bhI mallavAdI jinabhadrase pUrvavartI nahIM kahe jA sakate / ukta samayAdikakI dRSTise ve vikramakI prAyaH pAThavIM-navamI zatAbdIke vidvAna ho sakate haiM aura taba unakA vyaktitva nyAyabindukI dharmottara'-TIkApara TippaNa likhanevAle mallavAdIke sAtha eka bhI ho sakatA hai / isa TippaNameM mallavAdIne aneka sthAnoMpara nyAyabindukI vinItadeva-kRta-TIkAkA ullekha kiyA hai aura isa vinItadevakA samaya gahulasAMkRtyAyanane, vAdanyAyakI prastAvanAmeM, dharmakIrtike uttarAdhikAriyoMkI eka tibbatI sUcIparaMse I0 san 775se 800 (vi0 saM0857) taka nizcita kiyA hai| isa sArI vastusthitiko dhyAnameM rakhate hue aisA jAna par3atA hai ki vikramakI 14vIM zatAbdIke vidvAna prabhAcandane apane prabhAvakacaritake vijayasiMhasari-prabandhameM bauddhoM aura unake vyantaroMko vAdameM jItanekA jo samaya mallavAdIkA vIravatsarase 884 varSa bAdakA arthAt vikrama savat 414 diyA hai aura jisake kAraNa hI unheM zvetAmbara samAjameM itanA prAcIna mAnA jAtA hai tathA muni jinavijayane bhI jisakA ekavAra pakSa liyA hai| usake ullekhameM jarUra kucha bhUla huI hai| paM0 sukhalAlajIne bhI usa bhUlako mahasUsa kiyA hai, tabhI usameM prAyaH 100 varSakI vRddhi karake use vikramakI chaThI zatAbdIkA pUrvArdha (vi0 saM0 550) taka mAna lenekI bAta apane isa prathama pramANameM kahI hai| DA0 pI0 ela0 vaidya ema0 e0ne nyAyAvatArakI prastAvanAmeM, isa bhUla athavA galatIkA kAraNa 'zrIvIravikramAt'ke sthAnapara 'zrIvIravatsarAt' pAThAntarakA ho jAnA sujhAyA hai| isa prakArake pAThAntarakA ho jAnA koI asvAbhAvika athavA asaMbhAvya nahIM hai kintu sahajasAdhya jAna par3atA hai| isa sujhAvake anusAra yadi zuddha pATha 'vIravikramAt' ho to mallavAdIkA samaya vi0 saM0 884 taka pahu~ca jAtA hai aura yaha samaya mallavAdIke jIvanakA prAyaH antima samaya ho sakatA hai aura taba mallavAdIko haribhadrake prAyaH samakAlIna kahanA hogA; kyoMki haribhadrane 'uktaM ca vAdimukhyena mallavAdinA' jaise zabdoMke dvArA anekAntajayapatAkAkI TIkAmeM mallavAdIkA spaSTa ullekha kiyA hai| haribhadrakA samaya bhI vikramakI havIM zatAbdIke tRtIya 1 bauddhAcArya dharmottarakA samaya paM0 rAhulasAMkRtyAyanane vAdanyAyakI prastAvanAmeM I0 sa0 725se 750, : (vi0 saM0 782se 807) taka vyakta kiyA hai| 12 zrIvIravatsarAdatha zatASTake caturazIti-saMyukta / jigye sa mallavAdI bauddhAMstavyantarAMzcA'pi // 3 // Jaln Education International 3 dekho , jainasAhityasaMzodhaka bhAga 2. For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448] anekAnta [varSa ha caturtha caraNa taka pahu~catA hai; kyoMki vi0 saM0 27ke lagabhaga banI huI bhaTTajayantakI nyAyamaJjarIkA 'gambhIragarjitArambha' nAmakA eka padya haribhadrake SaDdarzanasamuccayameM uddhRta milatA hai, aisA nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIne nyAyakumudacandra ke dvitIya bhAgakI prastAvanAmeM udghoSita kiyA hai| isake sivAya, haribhadrane svayaM zAstravArtAsamuccayake caturthastavanameM "etenaiva pratikSiptaM yaduktaM sUkSmabuddhinA' ityAdi vAkyake dvArA bauddhAcArya zAntarakSitake manakA ullekha kiyA hai aura svopajJaTIkAmeM 'sUkSmabuddhinA'kA 'zAntarakSitena' artha dekara use spaSTa kiyA hai| zAntarakSita dharmottara tathA vinItadevake bhI prAyaH uttaravartI haiM aura unakA samaya rAhulasAMkRtyAyanane vAdanyAyake pariziSToMmeM I0 san 840 (vi0 saM0 867) taka batalAyA hai / haribhadrako unake samakAlIna samajhanA cAhiye / isase haribhadrakA kathana ukta samayameM bAdhaka nahIM rahatA aura saba kathanoMkI saGgati ThIka baiTha jAtI hai| nayacakrake ukta vizeSa paricayase yaha bhI mAlUma hotA hai ki usa anyameM siddhasena nAmake sAtha jo bhI ullekha milate haiM unameM siddhasenako prAcArya aura 'sUri' jaise padoMke sAtha to ullekhita kiyA hai paranta divAkara padake sAtha kahIM bhI ullekhita nahIM kiyA hai, labhI muni zrIjambUSijayajIkI yaha likhane meM pravRtti huI hai ki "AsiddhasenasUri siddhasenadivAkaraja saMbhavataH hovA noiye" arthAt yaha siyasenasUri sambhavataH siddhasenadivAkara hI hone cAhiyeM bhale hI divAkara nAmake sAtha meM ullekhita nahIM milte| unakA yaha likhanA janakI dhAraNA aura bhAvanAkA hI pratIka kahA jA sakatA hai| kyoMki holA mahiye'kA koI kAraNa sAthameM vyakta nahIM kiyA gyaa| paM0 sukhalAlajIne apane pramANa ina siddhasenako 'divAkara' nAmase hI ullekhita kiyA hai, jo ki vastusthitikA bar3A hI galata nirUpaNa hai aura aneka bhUla-bhrAntiyoMko janma dene vAlA hai-kisI viSayako vicArake liye prastuta karanevAle niSpakSa vidvAnoMke dvArA apanI prayojanAdi-siddhike liye vastusthitikA aisA galata citraNa nahIM honA cAhiye / hA~, ukta paricayase yaha bhI mAlUma hotA hai ki siddhasena nAmake sAtha jo ullekha mila rahe haiM unameMse koI bhI ullekha siddhasenadivAkarake nAmapara car3he hue upalabdha pranthoMmeMse kisImeM bhI nahIM milatA hai| namUneke taurapara jo do allekhaparicayameM uddhRta kiye gaye haiM unakA viSaya prAyaH zabdazAstra (vyAkaraNa) tathA zabdanayAdise sambandha rakhatA huA jAna par3atA hai| isase bhI siddhasenake una ullekhoMko divAkarake ullekha batalAnA vyartha ThaharatA hai| rahI dvitIya pramANakI bAta, usase kevala nA hI siddha hotA hai ki tIsarI aura makamI dvAtriMzikAke kartA jo siddhasena haiM ve pUjyapAda devanandIse pahale hue hai unakA samaya vikramakI pA~cavIM zatAbdI bhI ho sakatA hai / isase adhika yaha siddha nahIM hotA ki sammatisUtrake kA siddhasena bhI pUjyapAda devanandIse pahale athavA vikramakI zvIM zatAbdI meM hue haiN| 1. havIM zatAbdIke dvitIya caraNa takakA samaya to muni jibavijayajIne bhI apane haribhadra ke samayanirNayavAle lekhameM batalAyA hai| kyoMki vikramasaMvat 835 (zaka saM0 700)meM banI huI kuvalayamAlAmeM udyotanasUrine haribhadrako nyAyavidyAmeM apanA guru likhA hai / haribhadra ke samaya, saMyatajIvana aura unake sAhityika kAryoMkI vizAlatAko dekhate hue unakI zrAyukA anumAna sau varSake lagabhaga lagAyA jA sakatA hai aura ve mallavAdIke samakAlIna honeke sAtha-sAtha kuklakmAlAkI racanAke kitane hI varSa bAda taka jIvita raha sakate haiN| 2 "tathA ca zrAcAryasiddhasena Aha"kA vAcaM vyamindharavi na (nA) bhidhAnaM tat // " [vi0 277] "asti-bhavati-vidyati-vartatayaH sannipAtaSaSThAH sattArthA ityavizeSaNoktAlayAta sihAsemarAmiNA / [vi. 166 DhAniAzakAAka katA hA sArA mun ... Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmati-siddhasenAGka [ 446 isako siddha karaneke liye pahale yaha siddha karanA hogA ki sanmatisUtra aura tIsarI tathA navamI dvAtriMzikAe~ tInoM eka hI siddhasenakI kRtiyA~ haiN| aura yaha siddha nahIM hai / pUjyapAda se pahale upayogadvayake kramavAda tathA abhedavAdake koI puraskartA nahIM hue haiM, hote to pUjyapAda apanIM sarvArthasiddhimeM sanAtanase cale Aye yugapavAdakA pratipAdanamAtra karake hI na raha jAte balki usake virodhI vAda athavA vAdoMkA khaNDana jarUra karate parantu aisA nahIM hai', aura isase yaha mAlUma hotA hai ki pUjyapAdake samaya meM kevalI ke upayoga-viSayaka kramavAda tathA abhedavAda pracalita nahIM hue the ve unake bAda hI savizeSarUpase ghoSita tathA pracArako prApta hue haiM, aura isIse pUjyapAdake bAda akalaGkAdikake sAhityameM unakA ullekha tathA khaNDana pAyA jAtA hai / kramavAdakA prasthApana niyuktikAra bhadrabAhuke dvArA aura abhedavAdakA prasthApana sanmatikAra siddhasenake dvArA huA hai| una vAdoMke isa vikAsakramakA samarthana jinabhadrakI vizeSaNavatIgata una do gAthAoM ('keI bhAMti jugavaM ' ityAdi nambara 184, 185 ) se bhI hotA hai jinameM yugapat, krama aura abheda ina tInoM vAdoMke puraskartAoMkA isI kramase ullekha kiyA gayA hai aura jinheM Upara (na0 2meM) uddhRta kiyA jA cukA hai / paM0 sukhalAlajIne niyuktikAra bhadrabAhuko prathama bhadrabAhu aura unakA samaya vikramakI dUsarI zatAbdI mAna liyA hai, isIse ina vAdoMke krama vikAsako samajhane meM unheM bhrAnti huI hai| aura ve yaha pratipAdana karanemeM pravRtta hue haiM ki pahale kramavAda thA, yugapatvAda bAdako sabase pahale vAcaka umAsvAti dvArA jaina vAGmayameM praviSTa huA aura phira usake bAda abhedavAdakA praveza mukhyataH siddhasenAcArya ke dvArA huA hai / parantu yaha ThIka nahIM hai; kyoMki prathama to yugapatvAdakA prativAda bhadrabAhukI Avazyaka niyuktike " savvassa kevalissa vi jugavaM do patthi uvayogA" isa vAkya meM pAyA jAtA hai jo bhadrabAhuko dUsarI zatAbdIkA vidvAna mAnaneke kAraNa umAsvAtike pUrvakA ThaharatA hai aura isaliye unake viruddha jAtA hai / dUsare, zrIkundakundAcAryake niyamasAra - jaise granthoM aura AcArya bhUtabali ke SaTkhaNDAgamameM bhI yugapatvAdakA spaSTa vidhAna pAyA jAtA hai / ye donoM AcArya umAsvAtike pUrvavartI haiM aura inake yugapadvAda- vidhAyaka vAkya namUneke taurapara isa prakAra haiM: - "jugavaM vaTTa gANaM kevalaraNANissa daMsaNaM ca tahA / diyara - payAsa - tAvaM jaha vaTTai taha muNeyabvaM / / " ( ziyama 0 159 ) / "sayaM bhayavaM upparaNa-gANa-darisI sadevAsura- mANusassa logassa Adi gardi cayaNovavAdaM baMdhaM mokkhaM iddhiM ThidiM jurdi aNubhAgaM taka kalaM maNomANasiyaM taM kada paDisevidaM yadikammaM arahakammaM savvaloe savvajIve savvabhAve sacva samaM jANadi passadi viharaditti / " - (SaTkhaNDA0 4 payaDi a0 sU0 78) / 1 "sa upayogo dvividhaH / jJAnopayogo darzanopayogazca ti / sAkAraM jJAnamanAkAraM darzanamiti / tacchadmastheSu krameNa vartate / nirAvaraNeSu yugapat 2 jJAna bindu - paricaya pR0 5 pAdaTippaNa / 3 "matijJAnAdi catuSu paryAyeNopayogo bhavati, na yugapat / saMbhinnajJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapatsarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnusamayamupayogo bhavati / " - tasvArthabhASya 1- 31 / 4 umAsvAtivAcakako paM0 sukhalAlajIne vikramakI tIsarIse pA~cavIM zatAbdIke madhyakA vidvAn batalAyA hai / (jJA0vi0 pari0 pR0 -54 ) / Jain Education internation isa pUrvavartitvakA ullekha zravaNabelagolAdi ke zilAlekhoM tathA aneka granthaprazastiyoMmeM pAyA jAtA hai / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 ] anekAnta [ barSa 6 aisI hAlata meM yugapatvAda kI sarvaprathama utpatti umAsvAti se batalAnA kisI taraha bhI yuktiyukta nahIM kahA jA sakatA, jainavAGmaya meM isakI avikala dhArA atiprAcIna kAla se calI AI hai| yaha dUsarI bAta hai ki krama tathA abhedakI dhArAe~ bhI usameM kucha bAdako zAmila hogaI haiM; parantu vikAsa krama yugapatvAdase hI prArambha hotA hai jisakI sUcanA vizeSaNavatIkI ukta gAthAoM ('keI bhAMti jugavaM ' ityAdi) se bhI milatI hai / digambarAcArya zrI kundakunda, samantabhadra aura pUjyapAdake granthoMmeM kramavAda tathA abhedavAdakA koI UhApoha athavA khaNDana na honA paM0 sukhalAlajIko kucha akharA hai; parantu isameM akharane kI koI bAta nahIM hai| jaba ina AcAryoMke sAmane ye donoM vAda Ae hI nahIM taba ve ina vAdoMkA UhApoha athavA khaNDanAdika kaise kara sakate the ? akalaGkake sAmane jaba ye vAda Ae taba unhoMne unakA khaNDana kiyA hI hai; cunA~ce paM0 sukhalAlajI svayaM jJAnabinduke paricaya meM yaha svIkAra karate haiM ki " aisA khaNDana hama sabase pahale akalaGkakI kRtiyoMmeM pAte haiM / " aura isaliye unase pUrvakI - kundakunda samantabhadra tathA pUjyapAdakI - kRtiyoMmeM una vAdoMkI koI carcA na ho isa bAta ko aura bhI sApha taurapara sUcita karatA hai ki ina donoM vAdoMkI' prAdurbhUti unake samaya bAda huI hai / siddhasenake sAmane ye donoM vAda the- donoMkI carcA sanmatimeM kI gaI hai-- ataH ye siddhasena pUjyapAda ke pUrvavartI nahIM ho sakate / pUjyapAdane jina siddhasenakA apane vyAkaraNa meM nAmollekha kiyA hai ve koI dUsare hI siddhasena hone cAhiyeM / yahA~para eka khAsa bAta noTa kiye jAneke yogya hai aura vaha yaha ki paM0 sukhalAlajI siddhasenako pUjyapAdase pUrvavartI siddha karaneke liye pUjyapAdIya jainendra vyAkaraNakA ukta sUtra to upasthita karate haiM parantu usI vyAkaraNake dUsare samakakSa sUtra "catuSTayaM samantabhadrasya " ko dekhate hue bhI anadekhA kara jAte haiM-- usake prati gajanimIlana- jaisA vyavahAra karate haiM- aura jJAnavindukI paricayAtmaka prastAvanA ( pR0 55 ) meM vinA kisI hetuke hI yahA~ taka likhanekA sAhasa karate haiM ki "pUjyapAdake uttaravartI digambarAcArya samantabhadra" ne amuka ullekha kiyA ! sAtha hI, isa bAta ko bhI bhulA jAte haiM ki sanmatikI prastAvanA meM ve svayaM pUjyapAdako samantabhadrakA uttaravartI batalA Ae haiM aura yaha likha Ae haiM ki 'stutikArarUpase prasiddha ina donoM jainAcAryoM kA ullekha pUjyapAdane apane vyAkaraNake ukta sUtroMmeM kiyA hai, unakA koI bhI prakArakA prabhAva pUjyapAdakI kRtiyoMpara honA cAhiye / ' mAlUma nahIM phira unake isa sAhasika kRtyakA kA rahasya hai ! aura kisa abhinivezake vazavartI hokara unhoMne aba yoM hI calatI kalamase samantabhadrako pUjyapAdake uttaravartI kaha DAlA hai !! ise athavA isake aucityako ve hI svayaM samajha sakate haiN| dUsare vidvAn to isameM koI aucitya evaM nyAya nahIM dekhate ki eka hI vyAkaraNa granthameM ullekhita do vidvAnoMmeMse ekako usa granthakAra ke pUrvavartI aura dUsareko uttaravartI batalAyA jAya aura vaha bhI vinA kisI yukti ke / isameM sandeha nahIM ki paNDita sukhalAlajI kI bahuta pahalese yaha dhAraNA banI huI hai ki siddhasena samantabhadra ke pUrvavartI haiM aura ve jaise taise use prakaTa karaneke liye koI bhI avasara cUkate nahIM haiN| ho sakatA hai ki usIkI dhuna meM unase yaha kArya bana gayA ho, jo usa prakaTIkaraNakA hI eka prakAra hai; anyathA vaisA kahaneke liye koI bhI yuktiyukta kAraNa nahIM hai / pUjyapAda samantabhadra ke pUrvavartI nahIM kintu uttaravartI haiM, yaha bAta jainendravyAkaraNa ke ukta "catuSTayaM samantabhadrasya " sUtrase hI nahIM kintu zravaNabelagola ke zilAlekhoM Adi se bhI bhale prakAra jAnI jAtI hai'| pUjyapAdakI 'sarvArthasiddhi para samantabhadrakA spaSTa prabhAva hai, ise 1 dekho, zravaNabelagola - zilAlekha naM0 40 (64); 108 (258); 'svAmI samantabhadra' (itihAsa) pR0 141 - 13. nazA 'jaina jagata' varSa 6 zra 15-16 meM prakAzita 'samantabhadrakA samaya aura DA0 ke0 bI0 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmati-siddhasenAGka [451 'sarvArthasiddhipara samantabhadrakA prabhAva' nAmaka lekhameM spaSTa karake batalAyA jA cukA hai| samantabhadrake ratnakaraNDa'kA 'prApnopajJamanullaMdhyam' nAmakA zAstralakSaNavAlA pUrA padya nyAyAvatArameM uddhRta hai, jisako ratnakaraNDameM svAbhAvikI aura nyAyAvatArameM uddharaNa-jaisI sthitiko khUba kholakara aneka yuktiyoMke sAtha anyatra darzAyA jA cukA hai-usake prakSipta honekI kalpanA-jaisI bAta bhI aba nahIM rahI; kyoMki eka sonyAyAvatArakA samaya adhika dUrakA na rahakara TokAkAra siddharSike nikaTa pahu~ca gayA hai dUsare usameM anya kucha vAkya bhI samarthanAdike rUpameM uddhRta pAye jAte haiN| jaise "sAdhyAvinAbhuvo hetoH" jaise vAkyameM hetukA lakSaNa zrAjAnepara bhI "anyathAnupapannatvaM hetorlakSaNamIritam" isa vAkyameM una pAtrasvAmIke hetu. lakSaNako uddhRta kiyA gayA hai jo samantabhadrake devAgamase prabhAvita hokara jainadharmameM dIkSita hae the| isI taraha "dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAta" ityAdi AThaveM padyameM zAla (Agama) pramANakA lakSaNa AjAnepara bho agale padyameM samantabhadrakA "prAptopajJamanullaMdhyamadRSTeSTavirodhakam" ityAdi zAstrakA lakSaNa samarthanAdike rUpameM uddhRta huA samajhanA cAhiye / isake sivAya, nyAyAvatArapara samantabhadrake devAgama (AptamImAMsA)kA bhI spaSTa prabhAva hai; jaisA ki donoM granthoMmeM pramANake anantara pAye jAnevAle nimna vAkyoMkI tulanAparase jAnA jAtA hai: "upekSA phalamA''dyasya zeSasyA''dAna-hAna-dhIH / pUrvA(va) vA'jJAna-nAzo vA sarvasyA'sya svagocare // 102 // " (devAgama) "pramANasya phalaM sAkSAdajJAna-vinivartanam / kevalasya sukhopekSe zeSasyA''dAna-hAna dhIH // 28 // " (nyAyAvatAra) aisI sthitimeM vyAkaraNAdike kartA pUjyapAda aura nyAyAvatArake kartA siddhasena donoM hI svAmI samantabhadrake uttaravartI haiM, isameM saMdehake liye koI sthAna nahIM hai / sanmatisUtrake kartA siddhasena cU~ki niyuktikAra evaM naimittika bhadrabAhuke bAda hue haiM--unhoMne bhadrabAhu ke dvArA puraskRta upayoga-kramavAdakA khaNDana kiyA hai aura ina bhadrabAhukA samaya vikramakI chaThI zatAbdIkA prAyaH tRtIya caraNa pAyA jAtA hai, yahI samaya sanmatikAra siddhasenake samayakI parvasImA hai. jaisA ki Upara siddha kiyA jA cakA hai| pUjyapAda isa samayase pahale gaGgavaMzI rAjA avinIta (I0 san 430-482) tathA usake uttarAdhikArI durvinItake samayameM hue haiM aura unake eka ziSya vajranandIne vikrama saMvat 526meM drAviDasaMghakI sthApanA kI hai jisakA ullekha devasenasUrike darzanasAra (vi0 saM0 660) granthameM milatA hai / ataH sanmatikAra siddhasena pUjyapAdake uttaravartI haiM, pUjyapAdake uttaravartI honese samantabhadrake bhI uttaravartI haiM, aisA siddha hotA hai| aura isaliye samantabhadrake svayambhUstotra tathA AptamImAMsA (devAgama) nAmaka do pAThaka' zIrSaka lekha pR0 18-23, athavA 'di ennalsa oNpha di bhANDArakara risarca insTiTaya Ta pUnA volyuma 15 pArTa 1-2meM prakAzita Samantabhadra's date and Dr. K. B. Pathak pR0 81-88 / ' 1 dekho, anekAnta varSa 5, kiraNa 10-11 pR. 346-352 / 2 dekho, 'svAmI samantabhadra' (itihAsa) pR0 126-131 tathA anekAnta varSa 6 ki. 1se 4 meM prakAzita 'ratnakaraNDake kartRtvaviSayameM merA vicAra aura nirNaya' nAmaka lekha pR0 102-104 / -- 3 yahA~ 'upekSA ke sAtha sukhakI vRddhi kI gaI hai, jisakA ajJAnanivRtti tathA upekSA(rAgAdikakI nivRttirUpa anAsakti)ke sAtha avinAbhAvI sambandha hai| 4 "siripujapAdasIso dAviDasaMghassa kArago dubo / NAmeNa vajaNaMdI pAhuDavedI mahAsatto // 24 // Jain Etucation International pacasae chabbIse vikkamarAyassa maraNapattassa / dakSiNamaharAjAdo dAviDasaMgho mahAmoho // 25 // " Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 ] [ varSe granthoMkI siddhasenIya sanmatisUtra ke sAtha tulanA karake paM0 sukhalAlajIne donoM AcAryoM ke ina granthoM meM jisa 'vastugata puSkala sAmya kI sUcanA sanmatikI prastAvanA ( pR0 66) meM kI hai usake liye sanmatisUtrako adhikAMzameM sAmantabhadrIya granthoMke prabhAvAdikA AbhArI samajhanA cAhiye / anekAnta zAsanake jisa svarUpa pradarzana evaM gaurava - khyApanakI ora samantabhadrakA pradhAna, lakSya rahA hai usIko siddhasenane bhI apane DhaGgase apanAyA hai| sAtha hI sAmAnya- vizeSa - mAtRka nayoMke sarvathA sarvathA, sApekSa-nirapekSa aura samyak - midhyAdi-svarUpaviSayaka samantabhadrake maulika nirdezoM ko bhI AtmasAt kiyA hai / sanmatikA koI koI kathana samantabhadra ke kathanase kucha matabheda athavA usameM kucha vRddhi yA vizeSa Ayojanako bhI sAtha meM liye hue jAna par3atA haiM, jisakA eka namUnA isa prakAra hai: zrIkAnta davvaM khittaM kAlaM bhAvaM pajjAya - desa -saMjoge / bhedaM ca paDucca samA bhAvAraNaM paraNavaraNapajjA // 3-60 // isa gAthAmeM batalAyA hai ki 'padArthoM kI prarUpaNA dravya, kSetra, kAla, bhAva, paryAya, deza, saMyoga aura bhedako Azrita karake ThIka hotI hai; jaba ki samantabhadrane "sadeva sarvaM ko necchet svarUpAdicatuSTayAt" jaise vAkyoMke dvArA dravya, kSetra, kAla aura bhAva isa catuSTayako hI padArthaprarUpaNakA mukhya sAdhana batalAyA hai| isase yaha sApha jAnA jAtA hai ki samantabhadrake ukta catuSTayameM siddhasenane bAdako eka dUsare catuSTayakI aura vRddhi kI hai, jisakA pahalese pUrvake catuSTayameM hI antarbhAva thA / A rahI dvAtriMzikA kartA siddhasenakI bAta, pahalI dvAtriMzikAmeM eka ullekha- vAkya nimna prakArase pAyA jAtA hai, jo isa viSaya meM apanA khAsa mahatva rakhatA hai: ya eSa SaDjIva-nikAya-vistaraH parairanAlIDhapathastvayoditaH / anena sarvajJa-parIkSaNa-kSamAstvayi prasAdodaya sotsavAH sthitAH // 13 // isameM batalAyA hai ki 'he vIrajina ! yaha jo SaT prakArake jIvoMke nikAyoM (samUhoM) kA vistAra hai aura jisakA mArga dUsaroMke anubhavameM nahIM AyA vaha Apake dvArA udita huA - batalAyA gayA athavA prakAzameM lAyA gayA hai / isIse jo sarvajJakI parIkSA karane meM samartha haiM ve (Apako sarvajJa jAnakara ) prasannatAke udayarUpa utsavake sAtha ApameM sthita hue haiM - bar3e . prasannacittase Apake Azraya meM prApta hue aura Apake bhakta bane haiN|' ve samartha sarvajJa-parIkSaka kauna haiM jinakA yahA~ ullekha hai aura jo Aptaprabhu vIrajinendrakI sarvajJarUpameM parIkSA karaneke anantara unake sudRr3ha bhakta bane haiM ? ve haiM svAmI samantabhadra, jinhoMne AptamImAMsA dvArA sabase pahale sarvajJakI parIkSA kI haiM, jo parIkSAke anantara vIrakI stutirUpameM 'yukttayanuzAsana' stotrake racanemeM pravRtta hue haiM aura jo svayambhU stotrake nimna padyoMmeM sarvajJakA ullekha karate hue usameM apanI sthiti evaM bhaktiko " tvayi suprasannamanasaH sthitA vayam" isa vAkyake dvArA svayaM vyakta 1 kalaGadevane bhI 'aSTazatI' bhASya meM tamImAMsAko "sarvajJavizeSaparIkSA" likhA hai aura vAdirAjasUrine pArzvanAthacaritameM yaha pratipAdita kiyA hai ki 'usI devAgama ( zrAptamImAMsA) ke dvArA svAmI (samantabhadra ) ne Aja bho sarvajJako pradarzita kara rakkhA hai': "svAminazcaritaM tasya kasya na vismayAvaham / devAgamena sarvajJo yenA'dyApi pradazyate // " 2 yuktayanuzAsana kI prathamakArikAmeM prayukta hue 'a' padakA artha zrIvidyAnandane TIkAmeM "asmin kAle parIkSA'vasAnasamaye" diyA hai aura usake dvArA zrAptamImAMsA ke bAda yuktayanuzAsanakI racanAko sUcita kiyA hai / For Personal & Private, Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] sanmati-siddhasenAGka [453 - karate haiM, jo ki " tvayi prasAdodayasotsavAH sthitAH" isa vAkpakA spaSTa mUlAdhAra jAna par3atA hai : bahirantarapyubhayathA ca, karaNamavidhAti nA'rthakRt / / .nAtha ! yugapadakhilaM ca sadA, tvamidaM talA''malakavadviveditha // 12 // ata eva te budha-nutasya, carita-guNamana todayam / nyAya-vihitamavadhArya jine, tvayi suprasannamanasaH sthitA vayam // 130 // inhIM svAmI samantabhadrako mukhyataH lakSya karake ukta dvAtriMzikAke agale do padya' kahe gaye jAna par3ate haiM, jinameMse ekameM unake dvArA arhantameM pratipAdita una do do bAtoMkA ullekha hai jo sarvajJa-vinizcayakI sUcaka haiM aura dUsaremeM unake prathita yazakI mAtrAkA bar3e gauravake sAtha kIrtana kiyA gayA hai| ataH isa dvAtriMzikAke kartA siddhasena bhI samantabhadrake uttaravartI haiN| samantabhadrake svayambhUstotrakA zailIgata, zabdagata aura arthagata kitanA hI sAmya bhI isameM pAyA jAtA hai, jise anusaraNa kaha sakate hai. aura jisake kAraNa isa dvAtriMzikAko par3hate hue kitanI hI vAra isake padavinyAsAdiparase aisA bhAna hotA hai mAno hama svayambhUstotra par3ha rahe haiN| udAharaNake taurapara svayambhUstotrakA prArambha jaise upajAtichandameM svayambhuvA bhUta' zabdoMse hotA hai vaise hI isa dvAtriMzikAkA prArambha bhI upajAtichandameM 'svayambhuvaM bhUta' zabdoMse hotA hai| svayambhUstotrameM jisa prakAra samanta, saMhata, gata, udita, samIkSya, pravAdina, ananta, anekAnta-jaise kucha vizeSa zabdoMkA; mune, nAtha, jina, vIra-jaise sambodhana-padoMkA aura 1 jitakSullakavAdizAsanaH, 2 svapakSasausthityamadAvaliptAH, 3 naitatsamAlIDhapadaM,baddhanyaiH, 4 zerate prajAH, 5 azeSamAhAtmyamanIrayannapi, 6 nA'samIkSya bhavataH pravRttayaH, 7 acintyamIhitam, ArhantyamacintyamadbhutaM, 8 sahasrAkSaH, ha tvadviSaH, 10 zazirucizucizuklalohitavapuH, 11 sthitA vayaM-jaise viziSTa pada-vAkyoMkA prayoga pAyA jAtA hai usI prakAra pahalI dvAtriMzikAmeM bhI ukta zabdoM tathA sambodhana padoMke sAtha 1 prapazcitakSullakatarkazAsanaiH, 2 svapakSa eva pratibaddhamatsarAH, 3 parairanAlIDhapathastvayoditaH, 4 jagat . zerate, 5 tvadIyamAhAtmyavizeSasaMbhalI "bhAratI, 6 samIkSyakAriNaH, 7 acintyamAhAtmyaM, 8 bhUtasahasranetraM, ha tvatpratighAtanonmukhaiH, 10 vapuH svabhAvasthamaraktazoNitaM, 11 sthitA vayaMjaise viziSTa pada-vAkyoMkA prayoga dekhA jAtA hai, jo yathAkrama svayambhUstotragata ukta padoMke prAyaH samakakSa haiM / svayambhUstotrameM jisa taraha jinastavanake sAtha jinazAsana-jinapravacana tathA anekAntakA prazaMsana evaM mahatva khyApana kiyA gayA hai aura vIrajinendrake zAsanamAhAtmyako 'tava jinazAsanavibhavaH jayati kalAvapi guNAnuzAsanavibhavaH' jaise zabdoMdvArA kalikAlameM bhI jayavanta batalAyA gayA hai usI taraha isa dvAtriMzikAmeM bhI jinastutike sAtha jinazAsanAdikA saMkSepameM kIrtana kiyA gayA hai aura vIrabhagavAnako 'sacchAsanavarddhamAna' likhA hai| ___isa prathama dvAtriMzikAke kartA siddhasena hI yadi agalI cAra dvAtriMzikAoMke bhI kartA haiM. jaisA ki paM0 sukhalAlajIkA anumAna hai, to ye pA~coM hI dvAtriMzikAe~, jo vIrastutise sambandha rakhatI haiM aura jinheM mukhyatayA lakSya karake hI prAcArya hemacandrane 'ka siddhasena1 "vapuH svabhAvasthamaraktazoNitaM parA'nukampA saphalaM ca bhASitam / na yasya sarvajJa-vinizcayastvayi dvayaM karotyetadasau na mAnuSaH // 14 // alandhaniSThAH prasamiddhacetasastava praziSyAH prathayanti yadyazaH / na tAvadapyekasamUhasaMhatAH kAzayeyuH paravAdipArthivAH // 15 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 ] anekAnta - [varSa ha stutayo mahArthAH' jaise vAkyakA uccAraNa kiyA jAna par3atA hai, svAmI samantabhadrake uttarakAlIna racanAe~ haiM / ina sabhIpara samantabhadrake granthoMkI chAyA par3I huI jAna par3atI hai| isa taraha svAmI samantabhadra nyAyAvatArake kartA, sanmatike kartA aura ukta dvAtriMzikA athavA dvAtriMzikAoMke kartA tInoM hI siddhasenoMse pUrvavartI siddha hote haiN| unakA samaya vikramakI dUsarI-tIsarI zatAbdI hai, jaisA ki digambara paTTAvalI meM zakasaMvat 60 (vi0 saM0 195)ke ullekhAnusAra digambara samAjameM Amataurapara mAnA jAtA hai| zvetAmbara paTTAvaliyoMmeM unheM 'sAmantabhadra' nAmase ullekhita kiyA hai aura unake samayakA paTTAcAyarUpameM prArambha vIranirvANasaMvat 643 arthAt vi0 saM0 173se batalAyA hai / sAtha hI yaha bhI ullekhita kiyA hai ki unake paTTaziSyane vIra ni0 saM0 695 (vi0 saM0 225) 2 meM eka pratiSThA karAI hai, jisase unake samayakI uttarAvadhi vikramakI tIsarI zatAbdIke prathama caraNa taka pahu~ca jAtI hai / isase samaya-sambandhI donoM sampradAyoMkA kathana mila jAtA hai aura prAyaH eka hI ThaharatA hai| aisI vastusthitimeM paM0 sukhalAlajIkA apane eka dUsare lekha 'pratibhAmUrti siddhasena divAkara meM, jo ki bhAratIyavidyA ke usI aGka (tRtIya bhAga) meM prakAzita huA hai, ina tInoM granthoMke kartA tIna siddhasenoMko eka hI siddhasena batalAte hue yaha kahanA ki 'yahI siddhasena divAkara " Adi jainatArkika "-" jaina paramparAmeM tarkavidyAkA aura tarkapradhAna saMskRta vAGmayakA Adi praNetA", "Adi jainakavi", "Adi jainastutikAra", "Adya jainavAdI" aura "Adya jainadArzanika" hai' kyA artha rakhatA hai aura kaise saGgata ho sakatA hai ? ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiN| siddhasenake vyaktitva aura ina saba viSayoMmeM unakI vidyAyogyatA evaM pratibhAke prati bahumAna rakhate hue bhI svAmI samantabhadrakI pUrvasthiti aura unake advitIya-apUrva sAhityakI pahalese maujUdagI meM mujhe ina saba udgAroMkA kucha bhI mUlya mAlUma nahIM hotA aura na paM0 sukhalAlajIke ina kathanoMmeM koI sAra ho jAna par3atA hai ki-(ka) 'siddhasenakA sanmati prakaraNa jainadRSTi aura jaina mantavyoMko takazailIse spaSTa karane tathA sthApita karanevAlA jainavAGamayameM sarvaprathama grantha hai' tathA (kha) svAmI samantabhadrakA svayambhUstotra aura yuktayanuzAsana nAmaka ye do dArzanika stutiyA~ siddhasenakI kRtiyoMkA anukaraNa haiN| tarkAdi-viSayoMmeM samanbhadrakI yogyatA aura pratibhA kisIse bhI kama nahIM kintu sarvopari rahI hai, isIse akalaGkadeva aura vidyAnandAdi-jaise mahAna tArkikoM-dArzanikoM evaM vAdavizAradoM Adine unake yazakA khulA gAna kiyA hai; bhagavajinasenane AdipurANameM unake yazako kaviyoM, gamakoM, vAdiyoM tathA vAdiyoMke mastakapara cUr3AmaNikI taraha suzobhita batalAyA hai (isI yazakA pahalI dvAtriMzikAke 'tava praziSyAH prathayanti yadyazaH' jaise zabdoMmeM ullekha hai) aura sAtha hI unheM kavibrahmA-kaviyoMko utpanna karanevAlA vidhAtA-likhA hai tathA unake vacanarUpI vajrapAtase kumatarUpo parvata khaNDa-khaNDa ho gaye, aisA ullekha bhI kiyA hai / aura isaliye 1 dekho, hastalikhita saMskRta granthoMke anusandhAne-viSayaka DA0 bhANDArakara kI san 188384kI riporTa pR0 320: misTara levisa rAisakI 'inskripazansa aiTa zravaNabelgola'kI prastAvanA aura karNATaka zabdAnuzAsanakI bhUmikA / .2 kucha paTTAvaliyoM meM yaha samaya vI0ni0 saM0 565 athavA vikramasaMvat 125 diyA hai jo kisI galatIkA pariNAma hai aura muni kalyANavijayane apane dvArA sampAdita 'tapAgacchapaTTAvalI meM usake sudhArakI sUcanA kI hai| 3 dekho, munizrI kalyANavijayajI dvArA sampAdita 'tapAgacchapaTTAvalI' pR0 76-81 / 4 vizeSake liye dekho, 'satsAdhusmaraNa-maMgalapATha' pR0 25se 51 / / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmati - siddhasenAGka [ 455 upalabdha jainavAGmaya meM samayAdikakI dRSTise zradya tArkikAdi honekA yadi kisIko mAna athavA zreya prApta hai to vaha svAmI samantabhadrako hI prApta hai| unake devAgama (AptamImAMsA), yuktadhanuzAsana, svayambhUstotra aura stutividyA (jinazataka) jaise grantha Aja bhI jainasamAja meM apanI jor3akA koI grantha nahIM rakhate / inhIM pranthoMko muni kalyANavijayajIne bhI una nirmanthacUr3AmaNi zrIsamantabhadrakI kRtiyA~ batalAyA hai jinakA samaya bhI zvetAmbara mAnyatAnusAra vikramakI dUsarI-tIsarI zatAbdI hai' / taba siddhasenako vikramakI 5vIM zatAbdIkA mAna lenepara bhI samantabhadrakI kisI kRtiko siddhasenakI kRtikA anukaraNa kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sakatA / isa saba vivecanaparase spaSTa hai ki paM0 sukhalAlajIne sanmatikAra siddhasenako vikramakI pA~cavIM zatAbdIkA vidvAn siddha karaneke liye jo pramANa upasthita kiye haiM ve usa viSayako siddha karaneke liye bilkula asamartha haiN| unake dUsare pramANase jina siddhasenakA pUjyapAda se pUrvavartitva evaM vikramakI pA~cavIM zatAbdI meM honA pAyA jAtA hai ve kucha dvAtriMzikAoMke karttA haiM na ki sanmatisUtrake, jisakA racanAkAla niyuktikAra bhadrabAhuke samaya se pUrvakA siddha nahIM hotA aura ina bhadrabAhukA samaya prasiddha zvetAmbara vidvAn muni zrIcaturavijayajI aura munizrI puNyavijayajIne bhI aneka pramANoMke AdhArapara vikramakI chaThI zatAbdI ke prAyaH tRtIya caraNa takakA nizcita kiyA hai| paM0 sukhalAlajIkA use vikramakI dUsarI zatAbdI batalAnA kisI taraha bhI yuktiyukta nahIM kahA jA sakatA / ataH sanmatikAra siddhasenakA jo samaya vikramakI chaThI zatAbdI ke tRtIya caraNa aura sAtavIM zatAbdIke tRtIya. caraNakA madhyavartI kAla nirdhArita kiyA gayA hai vahI samucita pratIta hotA hai, jaba taka ki koI prabala pramANa usake virodha meM sAmane na lAyA jaave| jina dUsare vidvAnoMne isa samayase pUrvakI athavA uttarasamayakI kalpanA kI hai vaha saba ukta tIna siddhasenoMko eka mAnakara... unameM se kisI eka ke granthako mukhya karake kI gaI hai arthAt pUrvakA samaya katipaya dvAtrizikAoMke ullekhoMko lakSya karake aura uttarakA samaya nyAyAvatArako lakSya karake kalpita kiyA gayA hai / isa taraha tIna siddhasenoMkI ekatvamAnyatA hI sanmatisUtrakArake ThIka samaya-. nirNaya meM prabala bAdhaka rahI hai, isIke kAraNa eka siddhasenake viSaya athavA tatsambandhI ghaTanAoMko dUsare siddhasenoMke sAtha jor3a diyA gayA hai, aura yahI vajaha hai ki pratyeka siddhasenakA paricaya thor3A-bahuta khicar3I banA huA hai / (ga) siddhasenakA sampradAya aura guNakIrtana aba vicAraNIya yaha hai ki sanmatisUtrake kartA siddhasena kisa sampradAya ke AcArya the arthAt digambara sampradAyase sambandha rakhate haiM yA zvetAmbara sampradAyase aura kisa rUpa meM unakA guNa-kIrtana kiyA gayA hai / AcArya umAsvAti (mI) aura svAmI samantabhadrakI taraha siddhasenAcArya kI bhI mAnyatA donoM sampradAyoMmeM pAI jAtI hai| yaha mAnyatA kevala vidvattAke nAte Adara-satkAra ke rUpameM nahIM aura na unake kisI mantavya athavA unake dvArA pratipAdita kisI vastutatva yA siddhAnta - vizeSakA grahaNa karaneke kAraNa hI hai balki unheM apane apane sampradAyake gururUpameM mAnA gayA hai, gurvAvaliyoM tathA paTTAvaliyoMmeM unakA ullekha kiyA gayA aura usI gurudRSTise unake smaraNa, apanI guNajJatAko sAthameM vyakta karate hue, likhe gaye haiN| athavA unheM apanI zraddhAJjaliyA~ arpita kI gaI haiM / digambara sampradAya meM siddhasenako sena (saMgha) kA AcArya mAnA jAtA hai aura senagaNakI paTTAvalI meM unakA ullekha hai / harivaMza - Jain Education Internation 1 tapAgacchapaTTAvalI bhAga pahalA pR0 80 / 2 jainasiddhAntabhAskara kiraNa 1 pR0 38 / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 1 . anekAnta 1 [varSa ha. purANako zakasamvat 705meM banAkara samApta karanevAle zrIjinasenAcAryane purANake antameM dI huI apanI gurvAvalImeM siddhasenake nAmakA bhI ullekha kiyA hai| aura harivaMzake prArambhameM samantabhadrake smaraNAnantara siddhasenakA jo gauravapUrNa smaraNa kiyA hai vaha isa prakAra hai:jagatprasiddhabodhasya vRSamasyeva nistuSAH / bodhayanti satAM buddhiM siddhasenasya sUktayaH // 30 // isameM batalAyA hai ki siddhasenAcAryakI nirmala saktiyA~ (sandara uktiyA~) jagataprasiddha bodha (kevalajJAna)ke dhAraka (bhagavAn) vRSabhadevakI nirdoSa sUktiyoMkI taraha satpuruSoMkI buddhiko bodhita karatI haiM-vikasita karatI haiN|' - yahA~ sUktiyoMmeM sanmatike sAtha kucha dvAtriMzikAoMkI uktiyA~ bhI zAmila samajhI jA sakatI haiN| ___ukta jinasena-dvArA prazaMsita bhagavajinasenane AdipurANameM siddhasenako apanI hArdika zraddhAJjali arpita karate hue unakA jo mahatvakA kIrtana evaM jayaghoSa kiyA hai vaha yahA~ khAsataurase dhyAna dene yogya hai: "kavayaH siddhasenAdyA vayaM tu kavayo matAH / maNayaH padmarAgAdyA nanu kAco'pi mecakaH / / pravAdi-kariyUthAnAM kezarI nayakezaraH / siddhasena-kavirjIyAdvikalpa-nakharAMkuraH // " ina padyoMmeMse prathama padyameM bhagavajinasena. jo svayaM eka bahuta bar3e kavi hue haiM, likhate haiM ki 'kavi to (vAstavameM) siddhasenAdika haiM. hama to kavi mAna liye gaye haiM / (jaise) maNi to vAstavameM padmarAgAdika haiM kintu kAca bhI (kabhI kabhI kinhIMke dvArA) mecakamaNi samajha liyA jAtA hai|' aura dUsare padyameM yaha ghoSaNA karate haiM ki jo pravAdirUpa hAthiyoMke samUhake liye vikalparUpa-nukIle nakhoMse yukta aura nayarUpa kezaroMko dhAraNa kiye hue kezarIsiMha haiM ve siddhasena kavi jayavanta hoM-apane pravacana-dvArA mithyAvAdiyoMke matoMkA nirasana karate hue sadA hI lokahradayoMmeM apanA sikkA jamAe rakkheM-apane vacana-prabhAvako aGkita kiye rheN| . yahA~ siddhasenakA kavirUpameM smaraNa kiyA gayA hai aura usImeM unake vAditvaguNako bhI samAviSTa kiyA gayA hai| prAcIna samayameM kavi sAdhAraNa kavitA-zAyarI karanevAloMko nahIM kahate the balki usa pratibhAzAlI vidvAnako kahate the jo naye-naye sandarbha, naI-naI maulika racanAe~ tayyAra karanemeM samartha ho athavA pratibhA hI jisakA ujjIvana ho. jo nAnA varNanAoMmeM nipuNa ho, kRtI ho, nAnA abhyAsoMmeM kuzAgrabuddhi ho aura vyutpattimAna (laukika vyavahAroMmeM kuzala) ho / dUsare padyameM siddhasenako kezarI-siMhakI upamA dete hue usake sAtha jo 'naya-kezaraH' aura vikalpa-nakharAGkaraH' jaise vizeSaNa lagAye gaye haiM unake dvArA khAsa taurapara sanmatisUtra lakSita kiyA gayA hai, jisameM nayoMkA hI mukhyataH vivecana hai aura aneka vikalpoMdvArA pravAdiyoMke mantavyoM-mAnyasiddhAntoMkA vidAraNa (nirasana) kiyA gayA hai| isI sanmatisUtrakA jinasenane jayadhavalA'meM aura unake guru vIrasenane dhavalAmeM ullekha kiyA hai aura usake sAtha ghaTita kiye jAnevAle virodhakA parihAra karate hue use apanA eka mAnya grantha prakaTa kiyA hai; jaisA ki ina siddhAnta granthoMke una vAkyoMse prakaTa hai jo isa lekhake prArambhika phuTanoTameM uddhRta kiye jA cuke haiN| 1 sasiddhaseno'bhaya-bhImasenako gurU parau tau jina-zAnti-senako // 66-26 // 2 "kavi tnsndrbhH'| "pratibhojIvano nAnA-varNanA-nipuNaH kaviH / nAnA'bhyAsa-kuzAgrIyamativyutpattimAn kaviH // " -alaGkAracintAmaNi / For Personal & Private Use Only www.jainellbrary.org Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] sanmati-siddhasenAGka [457 niyamasArakI TIkAmeM padmaprabha maladhAridevane siddhAntodbhazrIdhavaM siddhasena..."vande' vAkyake dvArA siddhasenakI vandanA karate hue unheM 'siddhAntakI jAnakArI evaM pratipAdanakauzalarUpa uccazrIke svAmI' sUcita kiyA hai| pratApakIrtine AcAryapUjAke prArambhameM dI huI gurvAvalImeM "siddhAntapAthonidhilabdhapAraH zrIsiddhaseno'pi gaNasya sAraH" isa vAkpake dvArA siddhasenako 'siddhAntasAgarake pAragAmI' aura 'gaNake sArabhUta' batalAyA hai| munikanakAmarane 'karakaMDucariu meM, siddhasenako samantabhadra tathA akalaGkadevake samakakSa 'zrutajalake samudra" rUpameM ullekhita kiyA hai| ye saba zraddhAMjali-maya digambara ullekha bhI sanmatikAra-siddhasenase sambandha rakhate haiM, jo khAsa taurapara saiddhAntika the aura jinake isa saiddhAntikatvakA acchA AbhAsa granthake antima kANDakI una gAthAoM (61 Adi)se bhI milatA hai jo zrutadhara-zabdasantuSToM, bhaktasiddhAntajJoM aura ziSyagaNaparivRta-bahuzrutamanyoMkI AlocanAko lie hue haiN| . zvetAmbara sampradAyameM AcArya siddhasena prAyaH 'divAkara' vizeSaNa athavA upapada (upanAma)ke sAtha prasiddhiko prApta haiN| unake liye isa vizeSaNa-padake prayogakA ullekha zvetAmbara sAhityameM sabase pahale haribhadrasUrike 'paJcavastu' granthameM dekhaneko milatA hai, jisameM unheM duHSamAkAlarUpa rAtrike liye divAkara (sUrya) ke samAna honese 'divAkara'kI AkhyAko prApta hue likhA hai / isake bAdase hI yaha vizeSaNa udhara pracArameM AyA jAna par3atA hai; kyoMki zvetAmbara cUrNiyoM tathA mallavAdIke nayacakra-jaise prAcIna granthoMmeM jahA~ siddhasenakA nAmollekha hai vahA~ unake sAthameM 'divAkara' vizeSaNakA prayoga nahIM pAyA jAtA hai / haribhadrake bAda vikramakI 11vIM zatAbdIke vidvAn abhayadevasUrine sanmatiTIkAke prArambhameM use usI duHSamAkAlarAtrike andhakArako dUra karanevAleke athameM apanAyA hai| zvetAmbaraM sampradAyakI paTTAvaliyoMmeM vikramakI chaThI zatAbdI AdikI jo prAcIna paTTAvaliyA~ haiM jaise kalpasUtrasthavirAvalI(therAvalI), nandIsUtrapaTTAvalI, duHSamAkAla-zramaNasaMghastava-unameM to middhasenakA kahIM koI nAmollekha hI nahIM hai / duHSamAkAlazramaNasaMghakI avacarima, jo vikramakI havIM zatAbdIse bAdakA racanA hai, siddhasenakA nAma jarUra hai kintu unheM 'divAkara' na likhakara 'prabhAvaka' likhA hai aura sAtha hI dharmAcAryakA ziSya sUcita kiyA hai-vRddhavAdIkA nahIM: "atrAntare dharmAcArya-ziSya-zrIsiddhasena-prabhAvakaH // " dUsarI vikramakI 15vIM zatAbdI AdikI banI huI paTTAvaliyoMmeM bhI kitanI hI paTAvaliyA~ aisI haiM jinameM siddhasenakA nAma nahIM hai jaise ki guruparvakramavarNana. tapAgacchapaTTAvalosUtra, mahAvIrapaTTaparamparA, yugapradhAnasambandha (lokaprakAza) aura suuriprmpraa| hA~, tapAgacchapaTTAvalIsUtrakI vRttimeM, jo vikramakI 17vIM zatAbdI (saM0 1648)kI racanA hai, siddhasenakA 'divAkara' vizeSaNake sAtha ullekha jarUra pAyA jAtA hai / yaha ullekha mUla paTTAvalIkI 1 to siddhaseNa susamaMtabhadda akalakadeva suajalasamudda / ka. 2 2 aAyariyasiddhaseNeNa sammaie pachiajaseNaM / dUsamaNisA-divAgara-kappantaNo tadakkheNaM // 1048 3 dekho, sanmatisUtrakI gujarAtI prastAvanA pR0 36, 37 para nizIthacUrNi (uddeza 4) aura daMzAcUrNike ullekha tathA pichale samaya-sambandhI prakaraNameM uddhRta nayacakrake ullekha / . 4 "iti manvAna zrAcAryo duSamA'rasamAzyAmAsamayodbha tasamastajanAhAdasantamasavidhvaMsakatvenAvAptayathArthAbhidhAnaH siddhasenadivAkaraH tadupAyabhUtasammatyAkhyaprakaraNakaraNe pravartamAnaH........."stavAmidhAyikA gAthAmAha ".. Per Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 ] anekAnta . [varSa 9 5vIM gAthAkI vyAkhyA karate hue paTTAcArya indradinnasUrike anantara aura dinnasUrike pUrvakI vyAkhyAmeM sthita hai| / indradinnasUriko susthita aura supratibuddhake paTTapara dasavA~ paTTAcArya batalAneke bAda "atrAntare" zabdoMke sAtha kAlakasUri AryaravapuTTAcArya aura AryamaMgukA nAmollekha samayanirdezake sAtha kiyA gayA hai aura phira likhA hai: "vRddhavAdI pAdaliptazcAtra / tathA siddhasenadivAkaro yenojjayinyAM mahAkAla-prAsAda-rudraliGgasphoTanaM vidhAya kalyANamandirastavena zrIpArzvanAthabimbaM prakaTIkRtaM, zrIvikramAdityazca pratibodhitastadrAjyaM tu zrIvIrasaptativarSazatacatuSTaye 470 saMjAtaM / " - isameM vRddhavAdI aura pAdaliptake bAda siddhasenadivAkarakA nAmollekha karate hue unheM ujjayinImeM mahAkAlamandirake rudraliGgakA kalyANamandirastotrake dvArA sphoTana karake zrIpArzvanAthakebimbako prakaTa karanevAlA aura vikramAdityarAjAko pratibodhita karanevAlA likhA hai| sAtha hI vikramAdityakA rAjya vIranirvANase 470 varSa bAda huA nirdiSTa kiyA hai, aura isa taraha siddhasena divAkarako vikramakI prathama zatAbdIkA vidvAn batalAyA hai, jo ki ullekhita vikramAdityako galatarUpameM samajhanekA pariNAma hai / vikramAditya nAmake aneka rAjA hue haiN| yaha vikramAditya vaha vikramAditya nahIM hai jo pracalita saMvatkA pravartaka hai, isa bAtako paM0 sukhalAlajI Adine bhI svIkAra kiyA hai| astu; tapAgaccha-padAvalIkI yaha vRtti jina AdhAroMpara nirmita huI hai unameM pradhAna pada tapAgacchakI muni sundarasUrikRta gurvAvalAko diyA gayA hai, jisakA racanAkAla vikrama savat 1466 hai| parantu isa paTTAvalAmeM bhI siddhasenakA nAmollekha nahIM hai| ukta vRttise koI 100 varSa bAdake (vi0 saM0 1739 ke bAdake) bane hue paTTAvalIsAroddhAra' granthameM siddhasenadivAkarakA ullekha prAyaH unhIM zabdoMmeM diyA hai jo ukta vRttimeM 'tathA' se 'saMjAtaM' taka pathi jAte haiM / aura yaha ullekha indradinnasUrike bAda "atrAntare" zabdoMke sAtha mAtra kAlakasUrike ullekhAnantara kiyA gayA hai- AyakhapuTa, AryamaMgu, vRddhavAdI aura pAdalipta nAmake AcAryoMkA kAlakasUrike anantara aura siddhasenake pUrvameM koI ullekha hI nahIM kiyA hai| vi0 saM0 1786 se bhI bAdakI banI huI 'zrIgurupaTTAvalI' meM bhI siddhasenadivAkarakA nAma ujayinIkI liGgasphoTana-sambandhI ghaTanAke sAtha ullekhita hai| isa taraha zve0 paTTAvaliyoM-gurvAvaliyoMmeM siddhasenakA divAkararUpameM ullekha vikramakI 15vIM zatAbdIke uttarArdhase pAyA jAtA hai, katipaya prabandhoMmeM unake isa vizeSaNakA prayoga sau-do sau varSa aura pahalese huA jAna pdd'taa| rahI smaraNoMkI bAta, unakI bhI prAyaH aisI hI hAlata hai-kucha smaraNa divAkara-vizeSaNako sAthameM liye hue haiM aura kucha nahIM haiN| zvetAmbara sAhityase siddhasenake zraddhAJjalirUpa jo bhI smaraNa abhI taka prakAzameM Aye haiM ve prAyaH isa prakAra haiM: 1 dekho, muni darzanavijaya-dvArA sampAdita 'paTTAvalIsamuccaya' prathama bhAga / 2 "tathA zrIsiddhasenadivAkaropi jAto yenojayinyAM mahAkAlaprAsAde rudraliMgasphoTanaM kRtvA kalyANamandira stavanena zrIpArzvanAthabimbaM prakRTIkRtya zrIvikramAdityarAjApi pratibodhitaH zrIvIranirvANAt saptativarSAdhika zatacatuSTaye 470'tikrame zrIvikramAdityarAjyaM sajAtaM ||10||--pttttaavliismuccy pR0150 3 "tathA zrIsiddhasena divAkareNojayinInagaryo mahAkAla prAsAde liMgasphoTanaM vidhAya stutyA 11 kAvye Jain Education Intermational zrIpArzvanAthabimba prakRTIkRtaM, kalyANamandirastotraM kRtaM |"-pttttaa0 sa0 pR. 166 / . .. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kie 113 sanmati - siddhasenAGka (ka) udito'rhanmata- vyomni siddhasenadivAkaraH / citraM gobhiH kSitau jaha kavirAja -budha-prabhA // yaha vikramakI 13vIM zatAbdI (vi0 saM0 1252 ) ke prantha amamacaritrakA padya hai / isameM ratnasUra alaGkAra - bhASAko apanAte hue kahate haiM ki 'arhanmatarUpI AkAzameM siddhasenadivAkarakA udaya huA hai, Azcarya hai ki usakI vacanarUpa - kiraNoMse pRthvIpara kavirAjakI -- bRhaspatirUpa 'zeSa' kavikI -- aura budhakI-- budhapraharUpa vidvadvargakI - prabhA lajjita hogaI-- phIkI par3a gaI hai|' (kha) tamaH stomaM sa hantu zrIsiddhasenadivAkaraH / yasyodaye sthitaM mUkairulakairiva vAdibhiH // [ 456 yaha vikramI 14vIM zatAbdI (saM0 1324) ke prantha samarAdityakA vAkya hai, jisameM pradyumnasUrine likhA hai ki 've zrIsiddhasena divAkara (ajJAna) andhakArake samUhako nAza kareM jinake udaya honepara vAdIjana ulluoM kI taraha mUka horahe the- unheM kucha bola nahIM AtA thA / ' (ga) zrIsiddhasena - haribhadramuravAH prasiddhAste sUrayo mayi bhavantu kRtaprasAdAH / yeSAM vimRzya satataM vividhAnnibandhAn zAstraM cikIrSati tanupratibho'pi mAdRk // yaha 'syAdvAdaratnAkara' kA padya hai| isameM 12vIM - 13vIM zatAbdI ke vidvAn vAdideva - sUri likhate haiM ki 'zrIsiddhasena aura haribhadra jaise prasiddha zrAcArya mere Upara prasanna hoveM, jinake vividha nibandhoMpara bAra-bAra vicAra karake mere jaisA alpa pratibhAkA dhAraka bhI prastuta zAstrake racanemeM pravRtta hotA hai / ' (gha) va siddhasena - stutayo mahArthA azikSitAlApakalA kka caiSA / tathA'pi yUthAdhipateH pathasthaH skhaladgatistasya zizurna zocyaH // yaha vikramakI 12vIM - 13vIM zatAbdIke vidvAn AcArya hemacandrakI eka dvAtriMzikA 'stutikA padya hai| isameM hemacandrasUri sirUsenake prati apanI zraddhAJjali arpaNa karate hue likhate haiM ki 'kahA~ to siddhasenakI mahAn athavAlI gambhIra stutiyA~ aura kahA~ azikSita manuSyoMke AlApa-jaisI merI yaha racanA ? phira bhI yUthake adhipati gajarAjake pathapara calatA huA usakA baccA (jisa prakAra ) skhalitagati hotA huA bhI zocanIya nahIM hotA - usI prakAra maiM bhI apane yUthAdhipati AcArya ke pathakA anusaraNa karatA huA skhalitagati honepara zocanIya nahIM hU~ / ' yahA~ 'stutayaH' 'yUthAdhipateH' aura 'tasya zizuH' ye pada khAsa taurase dhyAna dene yogya haiM / 'stutayaH' padake dvArA siddhasenIya granthoM ke rUpa meM una dvAtriMzikAoM kI sUcanA kI gaI hai jo stutyAtmaka haiM aura zeSa padoMke dvArA siddhasenako apane sampradAyakA pramukha AcArya aura apaneko unakA paramparA ziSya ghoSita kiyA gayA hai| isa taraha zvetAmbara sampradAya ke AcArya rUpameM yahA~ ve siddhasena vivakSita haiM jo katipaya stutirUpa dvAtriMzikA ke kartA haiM, na ki ve siddhasena jo ki stutyetara dvAtriMzikAoM ke athavA khAsakara sanmatisUtrake racayitA haiM / zvetAmbarIya prabandhoMmeM bhI, jinakA kitanA ho paricaya Upara AcukA hai, unhIM siddhasenakA ullekha milatA hai jo prAya: dvAtriMzikAoM athavA dvAtriMzadvAtriMzikA - stutiyoM ke kartArUpa meM vivakSita haiM | sanmatisUtrakA una prabandhoM meM kahIM koI ullekha hI nahIM hai / aisI sthiti meM sanmatikAra siddhasena ke liye jisa 'divAkara' vizeSaNakA haribhadrasUrine spaSTarUpase ullekha kiyA hai vaha bAdako nAma sAmyAdike kAraNa dvAtriMzikAyoMke kartA siddhasena evaM nyAyAvatAra ke For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 460 ] [varSa ha kartA siddhasena ke sAtha bhI jur3a gayA mAlUma hotA hai aura saMbhavataH isa vizeSaNake jur3a jAke kAraNa hI tInoM siddhasena eka hI samajha liye gaye jAna par3ate haiM / anyathA, paM0 sukhalAlajI Adike zabdoM (pra0 pra0 103 ) meM 'jina dvAtriMzikAoMkA sthAna siddhasenake granthoMmeM car3hatA huA hai' unhIMke dvArA siddhasenako pratiSThitayaza batalAnA cAhiye thA, parantu haribhadrasUrine vaisA na karake sanmatike dvArA siddhasenakA pratiSThitayaza honA pratipAdita kiyA aura isase yaha sApha dhvani nikalatI hai ki sanmatike dvArA pratiSThitayaza hone vAle siddhasena una siddhasenase prAyaH bhinna haiM jo dvAtriMzikAoMko racakara yazasvI hue haiN| haribhadrasUri ke kathanAnusAra jaba sanmati ke kartA siddhasena divAkara' kI AkhyAko prApta the taba ve prAcIna sAhitya meM siddhasena nAmake vinA 'divAkara' nAmase bhI ullekhita hone cAhiyeM, usI prakAra jisa prakAra ki samantabhadra 'svAmI' nAmase ullekhita milate haiM ' / khoja karanepara zvetAmbara sAhitya meM isakA eka udAharaNa 'ajarakkhanaMdisekho' nAmakI usa gAthAmeM milatA hai jise muni puNyavijayajIne apane chedasUtrakAra aura niyuktikAra' nAmaka lekhameM 'pAvayaNI dhammakahI' nAmakI gAthAke sAtha uddhRta kiyA hai aura jisameM ATha prabhAvaka AcAryoMkI nAmAvalI dete hue 'divAyaro' padake dvArA siddhasenadivAkarakA nAma bhI sUcita kiyA gayA hai / ye donoM gAthAe~ pichale samayAdisambandhI prakaraNake eka phuTanoTameM ukta lekhakI carcA karate hue uddhRta kI jA cukI haiN| digambara sAhitya meM 'divAkara' kA yatirUpase eka ullekha raviSeNAcArya ke padmacaritakI prazastike nimna vAkyameM pAyA jAtA hai, jisameM unheM indra-gurukA ziSya, arhamunikA guru aura raviSeNake guru lakSmaNasenakA dAdAgurU prakaTa kiyA hai:zrAsIdindragurordivAkara-yatiH ziSyo'sya cArhanmuniH / tasmAllakSmaNasena-sanmuniradaH ziSyo ravistu smRtam // 123-167 // isa padya meM ullekhita divAkarayatikA siddhasenadivAkara honA do kAraNoM se adhika sambhava jAna par3atA hai - eka to samayakI dRSTise aura dUsare guru nAmakI dRSTise / padmacarita vIranirvANase 1203 varSa 6 mahIne bItane para arthAt vikramasaMvat 734 meM banakara samApta huA hai, isase raviSeNake par3adAdA (guruke dAdA) gurukA samaya lagabhaga eka zatAbdI pUrvakA arthAt vikramakI 7vIM zatAbdIke dvitIya caraNa (626 - 650 ) ke bhItara AtA hai jo sanmatikAra siddhasenake liye Upara nizcita kiyA gayA hai| divAkarake gurukA nAma yahA~ indra diyA hai, jo indrasena yA indradatta Adi kisI nAmakA saMkSiptarUpa athavA eka deza mAlUma hotA hai / zvetAmbara paTTAvaliyoMmeM jahA~ siddhasenadivAkarakA nAmollekha kiyA hai vahA~ indradinna nAmaka paTTAcArya ke bAda 'atrAntare' jaise zabdoM ke sAtha usa nAmakI vRddhi kI gaI hai| ho sakatA hai ki siddhasenadivAkarake gurukA nAma indra jaisA hone aura siddhasenakA sambandha vikramAditya athavA saMvatpravarttaka vikramAditya ke sAtha samajha lenekI bhUlake kAraNa hI siddhasenadivAkarakA indra dinna AcAryakI paTTabAhya ziSyaparamparAmeM sthAna diyA gayA ho / yadi yaha kalpanA ThIka hai| aura ukta padya meM 'divAkarayatiH' pada siddhasenAcAryakA vAcaka hai to kahanA hogA ki siddhasenadivAkara raviSeNAcArya ke par3adAdAguru honese digambara sampradAyake AcArya the / anyathA yaha kahanA anucita na hogA ki siddhasena apane jIvana meM 'divAkara' kI khyAko prApta nahIM the, unheM yaha nAma athavA vizeSaraNa bAdako haribhadrasUri athavA unake nikaTavartI kisI pUrvAcAryane 1 dekho, mANikacandra granthamAlA meM prakAzita ratnakaraNDa zrAvakAcArakI prastAvanA pR0 8 / 2 dvizatAbhyadhike samAsahasra samatIte'ddha catuSkavarSayukte / jinabhAskara- vaddhamAna siddha caritaM padmamuneridaM nibaddham // 123-181 // + Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] [ 461 alaGkArakI bhASAmeM diyA hai aura isIse siddhasenake liye usakA svatantra ullekha prAcInasAhitya meM prAyaH dekhaneko nahIM milatA / zvetAmbara sAhityakA jo eka udAharaNa Upara diyA gayA hai vaha ratnazekharasUrikRta guruguNaSaT trizatSaTtriMzikAkI svopajJavRttikA ekavAkya hone ke kAraNa 500 varSa se adhika purAnA mAlUma nahIM hotA aura isaliye vaha siddhasenakI divAkararUpameM bahuta bAdakI prasiddhise sambandha rakhatA hai / Ajakala to siddhasena ke liye 'divAkara' nAmake prayogakI bAr3ha sI ArahI hai parantu atiprAcIna kAlameM vaisA kucha bhI mAlUma nahIM hotA / sanmati - siddhasenAGka yahA~para eka bAta aura bhI prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha ki ukta zvetAmbara prabandhoM tathA paTTAvaliyoM meM siddhasena ke sAtha ujjayinIke mahAkAlamandira meM liGgasphoTanAdi - sambandhinI jisa ghaTanAkA ullekha milatA hai usakA vaha ullekha digambara sampradAyameM bhI pAyA jAtA hai, jaisA ki senagaNakI paTTAvalIke nimna vAkyase prakaTa hai: " ( svasti) zrImadujjayinImahAkAla - saMsthApana-mahAkAlaliGgamahIdhara-vAgvajadaNDaviSTyAvikRta - zrI pArzvatIrthezvara-pratidvanda zrIsiddhasena bhaTTArakANa / m ||14||" aisI sthiti meM dvAtriMzikAoM ke kartA siddhasena ke viSaya meM bhI sahaja athavA nizcitarUpase yaha nahIM kahA jA sakatA ki ve ekAntataH zvetAmbara sampradAyake the. sanmatisUtra ke kartA siddhasenakI to bAta hI judI hai / parantu sammatikI prastAvanA meM paM sukhalAlajI aura paNDita becaradAsajIne unheM ekAntataH zvetAmbara sampradAyakA AcAya pratipAdita kiyA hai - likhA hai ki 've zvetAmbara the, digambara nahIM' ( pR0 104) / parantu isa bAtako siddha karanevAlA koI samartha kAraNa nahIM batalAyA, kAraNarUpa meM kevala itanA hI nirdeza kiyA hai ki 'mahAvIra gRhasthAzrama tathA camarendrake zaraNAgamanakI bAta siddhasenane varNana kI hai jo digambaraparamparA meM mAnya nahIM kintu zvetAmbara AgamoMke dvArA nirvivAdarUpase mAnya hai' aura isake liye phuTanoTameM 5vIM dvAtriMzikA ke chaThe aura dUsarI dvAtriMzikA ke tIsare padyako dekhanekI preraNA kI hai, jo nimna prakAra haiM: "anekajanmAntarabhagnamAnaH smaro yazodApriya yatpuraste / cacAra nikazarastamarthaM tvameva vidyAsu nayajJa ko'nyaH / / 5-6 / / " " kRtvA navaM suravadhUbhayaromaharSa daityAdhipaH zatamukha-bhrakuTIvitAnaH / tvatpAdazAntigRhasaMzrayalabdhacetA lajjAtanudya ti hareH kulizaM cakAra // 2-3 ||" inameMse prathama padya meM likhA hai ki 'he yazodApriya ! dUsare aneka janmoMmeM bhagnamAna huA kAmadeva nirlajjatArUpI bAraNako liye hue jo Apake sAmane kucha calA hai usake arthako hInayake jJAtA jAnate haiM, dUsarA aura kauna jAna sakatA hai ? arthAt yazodA ke sAtha Apake vaivAhika sambandha athavA rahasya ko samajhane ke liye hama asamartha haiN|' dUsare padya meM devAsura saMgrAmake rUpameM eka ghaTanAkA ullekha hai, 'jisameM daityAdhipa asurendrane suravadhuoM ko bhayabhItakara unake roMgaTe khar3e kara diye / isase indrakI bhrakuTI tana gaI aura usane usapara vajra chor3A, asurendra ne bhAgakara vIrabhagavAnake caraNoMkA Azraya liyA jo ki zAntike dhAma haiM aura unake prabhAvase vaha indrake vajrako lajjAse kSINadyuti karane meM samartha huA / ' Jain Education Internation alaMkRta bhASA meM likhI gaI ina donoM paurANika ghaTanAoMkA zvetAmbara siddhAntoMke sAtha koI khAsa sambandha nahIM hai aura isaliye inake isa rUpameM ullekha mAtraparase yaha nahIM kahA jA sakatA ki ina padyoMke lekhaka siddhasena vAstavameM yazodAke sAtha bha0 mahAvIrakA vivAha honA aura asurendra (camarendra) kA senA sajAkara tathA apanA bhayaMkara rUpa banAkara yuddha ke liye svarga meM jAnA Adi mAnate the, aura isaliye zvetAmbara sampradAya ke AcArya the: Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 ] anekAnta kyoMki prathama to zvetAmbaroMke Avazyakaniyukti Adi kucha prAcIna AgamoMmeM bhI digambara AgamoMkI taraha bhagavAna mahAvIrako kumArazramaNake rUpameM avivAhita pratipAdita kiyA hai| aura asurakumAra-jAtiviziSTa-bhavanavAsI devoMke adhipati camarendrakA yuddhakI bhAvanAko liye hue sainya sajAkara svargameM jAnA saiddhAntika mAnyatAoMke viruddha jAna par3atA hai| dUsare, yaha kathana paravaktavyake rUpameM bhI ho sakatA hai aura AgamasUtroMmeM kitanA hI kathana paravaktavyake rUpameM pAyA jAtA hai isakI spaSTa sUcanA siddhasenAcAryane sanmatisUtrameM kI hai aura likhA hai ki jJAtA puruSako (yukti-pramANa-dvArA) arthakI saGgatike anusAra hI unakI vyAkhyA karanI caahie| yadi kisI tarahapara yaha mAna liyA jAya ki ukta donoM padyoMmeM jina ghaTanAoMkA ullekha hai ve paravaktavya yA alaGkArAdike rUpameM na hokara zuddha zvetAmbarIya mAnyatAe~ haiM to isase kevala itanA hI phalita ho sakatA hai ki ina donoM dvAtriMzikAoM (2, 5)ke kartA jo siddhasena haiM ve zvetAmbara the| isase adhika yaha phalita nahIM ho sakatA ki dUsarI dvAtriMzikAoM tathA sanmatisUtrake kartA siddhasena bhI zvetAmbara the, jabataka ki prabala yuktiyoMke balapara ina saba granthoMkA kartA eka hI siddhasenako siddha na kara diyA jAya; parantu vaha siddha nahIM hai jaisA ki pichale eka prakaraNameM vyakta kiyA jA cukA hai| aura phira isa phalita honemeM bhI eka bAdhA aura AtI hai aura vaha yaha ki ina dvAtriMzikAoMmeM koI koI bAta aisI bhI pAI jAtI hai jo inake zuddha zvetAmbara kRtiyA~ honepara nahIM banatI, jisakA eka udAharaNa to ina donoMmeM upayogadvayake yugapatvAdakA pratipAdana hai, jise pahale pradarzita kiyA jA cukA hai aura jo digambara paramparAkA sarvopari mAnya siddhAnta hai tathA zvetAmbara AgamoMkI kramavAda-mAnyatAke viruddha jAtA hai| dUsarA udAharaNa pA~cavIM dvAtriMzikAkA nimna vAkya hai: "nAtha tvayA dezitasatpathasthAH strIcetaso'pyAza jayanti moham / naivA'nyathA zIghragatiryathA gAM prAcI yiyAsurviparItayAyI // 25 // " isake pUrvArdhameM batalAyA hai ki 'he nAtha !-vIrajina ! Apake batalAye hue sanmArgapara sthita ve puruSa bhI zIghra mohako jIta lete haiM-mohanIyakamake sambandhakA apane AtmAse pUrNataH viccheda kara dete haiM jo strAcetasaH' hote haiM-striyoM-jaisA citta (bhAva) rakhate haiM arthAt bhAvastrI hote haiN| aura isase yaha sApha dhvanita hai ki striyA~ mohako pUrNataH jItanemeM samartha nahIM hotI, tabhI strIcittake liye mohako jItanekI bAta gauravako prApta hotI hai| zvetAmbara sampradAyameM jaba striyA~ bhI puruSoMkI.taraha mohapara pUrNa vijaya prApta karake usI bhavase muktiko prApta kara sakatI haiM taba eka zvetAmbara vidvAnake isa kathanameM koI mahatva mAlUma nahIM hotA ki 'striyoM-jaisA citta rakhanevAle puruSa bhI zIghra mohako jIta lete haiM, vaha nirathaka jAna par3atA hai| isa kathanakA mahatva digambara vidvAnoMke mukhase uccarita honemeM hI hai jo stroko muktikI adhikAriNI nahIM mAnate phira bhI strIcittavAle bhAvastrI puruSoMke liye muktikA vidhAna karate haiN| ataH isa vAkyake praNetA siddhasena digambara hone cAhiye, na ki zvetAmbara, aura yaha samajhanA cAhiye ki unhoMne isI dvAtriMzikAke chaThe padyameM 'yazodApriya' padake sAtha jisa ghaTanAkA ulekha kiyA hai vaha alaGkArakI pradhAnatAko liye hue paravaktavyake rUpameM usI prakArakA kathana hai 1 dekho, AvazyakaniryaktigAthA 221, 222, 226 tathA anekAnta varSa 4 ki0 11-12 pR0 576 para prakAzita 'zvetAmbaroM meM bhI bhagavAn mahAvIrake avivAhita honekI mAnyatA' nAmaka lekha / Jan Education nommomanAsanA mAnimiTA nema neya mana ma mAthigardA miviyaMjagAM jAgAno kaNa // 2.18 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] ___ sanmati-siddhasenAGka [463 jisa prakAra ki Izvarako kartA-hartA na mAnanevAlA eka jainakavi Izvarako ulahanA athavA usakI racanAmeM doSa detA huA likhatA hai "he vidhi ! bhula bhaI tumateM, samujhe na kahA~ kastUri banAI ! dIna kuraGganake tanameM, tRna danta dharai karunA nahiM AI !! kyoM na racI tina jIbhani je rasa-kAvya karai parako dukhadAI ! . sAdhu-anugraha durjana-daNDa, duhU~ sadhate visarI caturAI !!" isa taraha sanmatike kartA siddhasenako zvetAmbara siddha karaneke liye jo dvAtriMzikAoMke ukta do padya upasthita kiye gaye haiM unase sanmatikAra siddhasenakA zvetAmbara siddha honA to dUra rahA, una dvAtriMzikAoMke kartA siddhasenakA bhI zvetAmbara honA pramANita nahIM hotA jinake ukta donoM padya aGgarUpa haiM / zvetAmbaratvakI siddhike liye dUsarA aura koI pramANa upasthita nahIM kiyA gayA aura isase yaha bhI sApha mAlUma hotA hai ki svayaM sanmatisUtrameM aisI koI bAta nahIM hai jisase use digambarakRti na kahakara zvetAmbarakRti kahA jA sake, anyathA use jarUra upasthita kiyA jAtA / sanmatimeM jJAna-darzanopayogake abhedavAdakI jo khAsa bAta hai vaha digambara mAnyatAke adhika nikaTa hai. digambaroMke yugapadvAdaparase hI phalita hotI hai-na ki zvetAmbaroMke kramavAdaparase, jisake khaNDanameM yugapadvAdakI dalIloMko sanmatimeM apanAyA gayA hai| aura zraddhAtmaka darzana tathA samyagjJAnake abhedavAdakI jo bAta sanmati dvitIyakANDakI gAthA 32-33meM kahI gaI hai usake bIja zrIkundakundAcAryake samayasAra granthameM pAye jAte haiM / ina bIjoMkI bAtako paM0 sukhalAlajI Adine bhI sanmatikI prastAvanA (pR0 62)meM svIkAra kiyA hai-likhA hai ki "sanmatinA (kAM0 2 gAthA 32) zraddhA-darzana ane jJAnanA aikyavAdanuM bIja kuMdakuMdanA samayasAra gA0 1-13 mA spaSTa che|" isake sivAya, samayasArakI 'jo passadi appANa' nAmakI 14vI gAthAmeM zuddhanayakA svarUpa batalAte hue jaba yaha kahA gayA hai ki vaha naya AtmAko avizeSarUpase dekhatA hai taba usameM jJAna-darzanopayogakI bheda-kalpanA bhI nahIM banatI aura isa dRSTise upayoga-dvayakI abhedavAdatAke bIja bhI samayasArameM sannihita hai aisA kahanA caahiye| __ hA~, eka bAta yahA~ aura bhI prakaTa kara denekI hai aura vaha yaha ki paM0 sukhalAlajIne 'siddhasenadivAkaranA samayano prazna' nAmaka lekhameM devanandI pUjyapAdako "digambara paramparAkA pakSapAtI suvidvAn" batalAte hue sanmatike kartA siddhasenadivAkarako "zvetAmbaraparamparAkA samarthaka AcArya' likhA hai. parantu yaha nahIM batalAyA ki ve kisa rUpameM zvetAmbaraparamparAke samarthaka haiN| digambara aura zvetAmbarameM bhedakI rekhA khIMcanevAlI mukhyataH tIna bAteM prasiddha haiM-1 strImukti, 2 kevalibhukti (kavalAhAra) aura 3 savastramukti, jinheM zvetAmbara sampradAya mAnya karatA aura digambara sampradAya amAnya ThaharAtA hai / ina tInoMmeMse ekakA bhI pratipAdana siddhasenane apane kisI granthameM nahIM kiyA hai aura na inake alAvA alaMkRta athavA zRGgArita jinapratimAoMke pUjanAdikA hI koI vidhAna kiyA hai, jisake maNDanAdikakI bhI sanmatike TIkAkAra abhayadevasUriko jarUrata par3I hai aura unhoMne mUlameM vaisA koI khAsa prasaGga na hote 1 yahA~ jisa gAthAkI sUcanA kI gaI hai vaha 'dasaNaNANacarittANi' nAmakI 16vIM gAthA hai / isake atirikta 'vavahAreNuvadissai NANissa caritta daMsaNaM gANaM' (7), 'sammada saNaNANaM eso lahadi tti Navari vavadesa' (144), aura 'NANaM sammAdiTTa du saMjamaM suttamaMgapuvvagarya' (404) nAmakI gAthAtroMmeM bhI amedavAdake bIja saMnihita haiN| 2 bhAratIyavidyA. tatIya bhAga pa015 For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 ] [ varSa ha hue bhI use yoM sI TIkAmeM lAkara ghuser3A hai| aisI sthiti meM siddhasena divAkarako digambaraparamparAse bhinna ekamAtra zvetAmbaraparamparAkA samarthaka AcArya kaise kahA jA sakatA hai ? nahIM kahA jA sakatA / siddhasenane to zvetAmbaraparamparAkI kisI viziSTa bAtakA koI samarthana na karake ulTA usake upayoga-dvaya viSayaka kramavAdakI mAnyatAkA sanmatimeM joroMke sAtha khaDana kiyA hai aura isake liye unheM aneka sAmpradAyika kaTTaratAke zikAra zvetAmbara AcAryoMkA kopabhAjana evaM tiraskArakA pAtra taka bananA par3A hai| muni jinavijayajIne. 'siddhasenadivAkara aura svAmI samantabhadra' nAmaka lekhameM unake isa vicArabhedakA ullekha "siddhasenajIke isa vicArabhedake kAraNa usa samayake siddhAnta - grantha- pAThI aura AgamapravaraNa AcAryagaNa unako 'tarkammanya' jaise tiraskAra vyaJjaka vizeSaNoM se alaMkRta kara unake prati apanA sAmAnya anAdara bhAva prakaTa kiyA karate the / " anekAnta "isa (vizeSAvazyaka) bhASya meM kSamAzramaNa (jinabhadra ) jIne divAkarajI ke ukta vicArabhedakA khUba hI khaNDana kiyA hai aura unako 'Agama-viruddha-bhASI' batalAkara unake siddhAntako amAnya batalAyA hai / ' "siddhasenagaNIne 'ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturbhyaH' (1-31 ) isa sUtrakI vyAkhyA meM divAkarajIke vicArabhedake Upara apane ThIka vAgbANa calAye haiN| garaNIjIke kucha vAkya dekhiye- 'yadyapi kecitpaNDitaMmanyAH sUtrAnyathAkAramarthamAcakSate tarkabalAnubaddhabuddhayo vAraMvAreNopayogo nAsti, tattu na pramANayAmaH, yata AmnAye bhUyAMsi sUtrANi vAraMvAregopayogaM pratipAdayanti / " digambara sAhityameM aisA eka bhI ullekha nahIM jisameM sanmatisUtra ke kartA siddhasenake prati anAdara athavA tiraskArakA bhAva vyakta kiyA gayA ho - sarvatra unheM bar3e hI gauravake sAtha smaraNa kiyA gayA hai, jaisA ki Upara uddhRta harivaMzapurANAdike kucha vAkyoMse prakaTa hai / . kalaGkadevane unake abhedavAdake prati apanA matabheda vyakta karate hue kisI bhI kaTu zabdakA prayoga nahIM kiyA, balki bar3e hI Adara ke sAtha likhA hai ki "yathA hi asadbhUtamanupadiSTaM ca jAnAti tathA pazyati kimatra bhavato hIyate " - arthAt kevalI (sarvajJa) jisa prakAra asadbhUta aura anupadiSTako jAnatA hai usI prakAra unako dekhatA bhI hai isake mAnanemeM ApakI kyA hAni hotI hai ? - vAstavika bAta to prAyaH jyoMkI tyoM eka hI rahatI hai / akalaGkadevake pradhAna TIkAkAra AcArya zrI anantavIryajIne siddhivinizcayakI TIkAmeM 'asiddhaH siddhasenasya viruddho devanandinaH / dvedhA samantabhadrasya heturekAntasAdhane / ' isa kArikAkI vyAkhyA karate hue siddhasenako mahAn Adara - sUcaka 'bhagavAn' zabda ke sAtha ulekhita kiyA hai aura jaba unake kisI svayudhyane -- svasampradAya ke vidvAnne - yaha Apatti kI ki 'siddhasenane ekAnta ke sAdhana meM prayukta hetuko kahIM bhI siddha nahIM batalAyA hai ataH ekAntake sAdhanameM prayukta hetu siddhasenakI dRSTimeM asaddha hai' yaha vacana sUkta na hokara ayukta hai, taba unhoMne yaha kahate hue ki 'kyA usane kabhI yaha vAkya nahIM sunA hai' sanmatisUtrakI 'je saMtatrAyadose' ityAdi kArikA (3-50 ) ko uddhRta kiyA hai aura usake dvArA ekAntasAdhanameM prayukta hetuko siddhasenakI dRSTimeM 'siddha' pratipAdana karanA sannihita batalAkara usakA samAdhAna kiyA hai / yathAH 1 dekho, sanmati tRtIya kANDagata gAthA 65kI TIkA ( pR0 754), jisameM "bhagavatpratimAyA bhUSaNAdyA* ropaNaM karmakSayakAraNa" ityAdi rUpase maNDana kiyA gayA hai| 10, 11 / For Personal & Private Use Only 2 jainasAhitya saMzodhaka, bhAga 1 aGka 1 pR0 Jain Education Internatio karate hue likhA hai Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] "asiddha ityAdi, svalakSaNaikAntasya sAdhane siddhAvaGgIkriyamAnAyAM sarvo hetuH siddhasenasya bhgvto'siddhH| kathamiti ceducyate / tataH sUktamekAntasAdhane heturasiddhaH siddhasenasyeti / kazcitsvayUthyo'trAha--siddhasenena kvacittasyA'siddhasyA'vacanAdayuktametaditi / tena kadAcidetat zra taM--'je saMtavAyadose saMkkollyA bharaNaMti saMkhANaM / saMkhA ya savvAe tesiM savve vi te saccA' // " inhIM saba bAtoMko lakSya meM rakhakara prasiddha zvatAmbara vidvAn svargIya zrImohanalAla dalIcanda dezAI bIe. e., ela-ela. bI. eDavokeTa hAIkorTa bambaIne, apane jaina - sAhitya saMkSipta itihAsa' nAmaka gujarAtI grantha (pR. 116) meM likhA hai ki "siddhasenasUri pratyeno Adara digambaro vidvAnomA rahelo dekhAya che" arthAt (sanmatikAra) siddhasenAcArya ke prati Adara digambara vidvAnoM meM rahA dikhAI par3atA hai - zvetAmbaroMmeM nhiiN| sAtha hI harivaMzapurANa, rAjavArtika, siddhivinizcaya-TIkA, ratnamAlA, pArzvanAthacarita aura ekAntakhaNDana- jaise digambara granthoM tathA unake racayitA jinasena, akalaGka, anantavIrya, zivakoTi, vAdirAja aura lakSmIbhadra(dhara) jaise digambara vidvAnoMkA nAmollekha karate hue yaha bhI batalAyA hai ki 'ina digambara vidvAnoMne siddhasenasUri-sambandhI aura unake sanmatitarka - sambandhI ullekha bhaktibhAvase kiye haiM,. aura una ullekhoMse yaha jAnA jAtA hai ki digambara granthakAroMmeM ghanA samaya taka siddhasenake (ukta) granthakA pracAra thA aura vaha pracAra itanA adhika thA ki usapara unhoMne TIkA bhI racI hai| sanmati - siddhasenAGka Jain Education Internatio [ 465 isa sArI paristhitiparase yaha sApha samajhA jAtA aura anubhava meM zrAtA hai ki sanmatisUtrake kartA . siddhasena eka mahAn digambarAcArya the, aura isaliye unheM zvetAmbaraparamparAkA athavA zvetAmbaratvakA samarthaka AcArya batalAnA korI kalpanA ke sivAya aura kucha bhI nahIM hai / ve apane pravacana - prabhAva Adike kAraNa zvetAmbarasampradAya meM bhI usI prakAra se apanAye gaye haiM jisa prakAra ki svAmI samantabhadra, jinheM zvetAmbara paTTAvaliyoMmeM paTTAcArya takakA pada pradAna kiyA gayA hai aura jinheM paM0 mukhalAla, paM0 becaradAsa aura muni jinavijaya Adi bar3e-bar3e zvetAmbara vidvAn bhI aba zvetAmbara na mAnakara digambara mAnane lage haiN| katipaya dvAtriMzikA ke kartA siddhasena ina sanmatikAra siddhasenase bhinna tathA pUrvavartI dUsare hI siddhasena haiM, jaisA ki pahale vyakta kiyA jA cukA hai, aura sambhavataH ve hI ujjayinIke mahAkAlamandiravAlI ghaTanAke nAyaka jAna par3ate haiN| ho sakatA hai ki ve zurU zvetAmbara sampradAya dIkSita hue hoM, parantu zvetAmbara AgamoMko saMskRtameM kara denekA vicAramAtra prakaTa karanepara jaba unheM bAraha varSa ke liye saMghabAhya karane jaisA kaThora daNDa diyA.. gayA ho taba ve savizeSarUpase digambara sAdhuoMke samparka meM Ae hoM, unake prabhAvase prabhAvita tathA unake saMskAroM evaM vicAroMko grahaNa karanemeM pravRtta hue hoM - khAsakara samantabhadrasvAmI jIvanavRttAntoM aura unake sAhityakA unapara sabase adhika prabhAva par3A ho aura isI liye ve unhIM-jaise stutyAdika kAryoMke karanemeM dattacitta hue hoN| unhIMke samparka evaM saMskAroM hue hI siddhasena se ujjayinIkI vaha mahAkAlamandiravAlI ghaTanA bana par3I ho, jisase unakA prabhAva cAroM ora phaila gayA ho aura unheM bhArI rAjAzraya prApta huA ho / yaha saba dekhakara hI zvetAmbarasaMghako apanI bhUla mAlUma par3I ho, usane prAyazcittakI zeSa avadhiko radda kara diyA ho aura siddhasenako apanA hI sAdhu tathA prabhAvaka AcArya ghoSita kiyA ho / anyathA, dvAtriMzikAoM para se siddhasena gambhIra vicAraka evaM kaThora samAlocaka honeke sAtha sAtha jisa udAra svatantra aura nirbhaya - prakRtike samartha vidvAn jAna par3ate haiM usase yaha AzA nahIM kI jA sakatI ki unhoMne aise anucita evaM avivekapUrNa daNDako yoM hI cupake se gardana jhukA kara mAna liyA ho, usakA koI pratirodha na kiyA ho athavA apane liye Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 ] anekAnta _ [varSa 9 koI dUsarA mArga na cunA ho / sambhavataH apane sAtha kiye gaye aise kisI durvyavahArake kAraNa hI unhoMne purANapanthiyoM athavA purAtanapremI ekAntiyoMkI (dvA0 6meM) kar3I AlocanAe~ kI haiN| yaha bhI ho sakatA hai ki eka sampradAyane dUsare sampradAyakI isa ujjayinIvAlI ghaTanAko apane siddhasenake liye apanAyA ho athavA yaha ghaTanA mUlataH kA~cI yA kAzImeM ghaTita honevAlI samantabhadrakI ghaTanAkI hI eka prakArase kApI ho aura isake dvArA siddhasenako bhI usaprakArakA prabhAvaka khyApita karanA abhISTa rahA ho / kucha bhI ho, ukta dvAtriMzikAoMke kartA siddhasena apane udAra vicAra evaM prabhAvAdike kAraNa donoM sampradAyoMmeM samAnarUpase mAne jAte haiM- cAhe ve kisI bhI sampradAyameM pahale athavA pIche dIkSita kyoM na hue hoN| parantu nyAyAvatArake kartA siddhasenakI digambara sampradAyameM vaisI koI khAsa mAnyatA mAlUma nahIM hotI aura na usa granthapara digambaroMkI kisI khAsa TIkA-TippaNakA hI patA calatA hai, isIse ve prAyaH zvetAmbara jAna par3ate haiN| zvetAmbaroMke aneka TIkA-TippaNa bhI nyAyAvatArapara upalabdha hote haiM-usake 'pramANaM svaparAbhAsi' ityAdi prathama zlokako lekara tI vikramakI 11vIM zatAbdIke vidvAn jinezvarasUrine usapara 'pramAlakSma' nAmakA eka saTIka vArtika hI raca DAlA hai, jisake antameM usake racanemeM pravRtta honekA kAraNa una durjanavAkyoMko batalAyA hai jinameM yaha kahA gayA hai ki ina zvetAmbaroMke zabdalakSaNa aura pramANalakSaNaviSayaka koI grantha apane nahIM haiM, ye paralakSaNopajIvI haiM-bauddha tathA digambarAdi granthoMse apanA nirvAha karanevAle haiM-ataH ye Adise nahIM-kisI nimittase naye hI paidA hue arvAcIna haiN| sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki 'haribhadra, mallavAdI aura abhayadevasUri-jaise mahAn AcAryoMke dvArA ina viSayoMkI upekSA kiye jAnepara bhI hamane ukta kAraNase yaha 'pramAlakSma' nAmakA grantha vArtikarUpameM apane pUrvAcAryakA gaurava pradarzita karaneke liye (TokA"pUrvAcAryagaurava-darzanArthaM") racA hai aura (hamAre bhAI) buddhisAgarAcAryane saMskRta-prAkRta zabdoMkI siddhike liye padyoMmeM vyAkaraNa granthakI racanA kI hai|' isa taraha sanmatisUtrake kartA siddhasena digambara aura nyAyAvatArake kartA siddhasena zvetAmbara jAne jAte haiN| dvAtriMzikAoMmeMse kuchake kartA siddhasena digambara aura kuchake kartA zvetAmbara jAna par3ate haiM aura ve ukta donoM siddhasenoMse bhinna pUrvavartI tathA uttaravartI athavA unase abhinna bhI ho sakate haiN| aisA mAlUma hotA hai ki ujjayinIkI usa ghaTanAke sAtha jina siddhasenakA sambandha batalAyA jAtA hai unhoMne sabase pahale kucha dvAtriMzikAoMkI racanA kI hai, unake bAda dUsare siddhasenoMne bhI kucha dvAtriMzikAe~ racI haiM aura ve saba racayitAoMke nAmasAmyake kAraNa parasparameM milajula gaI hai, ataH upalabdha dvAtriMzikAoMmeM yaha nizcaya karanA ki kauna-sI dvAtriMzikA kisa siddhasenakI kRti hai vizeSa anusandhAnase sambandha rakhatA hai| sAdhAraNataurapara upayoga-dvayake yugapadvAdAdikI dRSTise, jise pIche spaSTa kiyA jA cukA hai, prathamAdi pA~ca dvAtriMzikAoMko digambara siddhasenakI, 19vIM tathA 21vIM dvAtriMzikAoMko zvetAmbara siddhasenakI aura zeSa dvAtriMzikAoMko donoMmeMse kisI bhI sampradAyake siddhasenakI athavA donoM hI sampradAyoMke siddhasenoMkI alaga alaga kRti kahA jA sakatA hai| yahI ina vibhinna siddhasenoMke sampradAya-viSayaka vivecanakA sAra hai| vIrasevAmandira, sarasAvA, tA0 31-12-1948 1 dekho, vArtika naM0401se 405 aura unakI TIkA athavA jainahitaiSo bhAga 13 aGka 6-10meM prakAzita mani jinavijayajIkA 'mAlanagA' nAmaka lekha / ' www ainelibrary.org Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM arham vizva tattva-prakAzaka mana kA mUlya vArSika 5) nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / | paramAgamasya bIjaM bhuvanekagururjayatyanekAntaH // vastu tattva-saMghAtaka varSa vIra sevAmandira ( samantabhadrAzrama), sarasAvA, jilA sahAranapura kiraNa 12 mArgazIrSazukla, vIranirvANa - saMvat 2475, vikrama saMvat 2005 dharma aura vartamAna paristhitiyA~ (le0 - nemicandra zAstrI, jyotiSAcArya, sAhityaratna ) 11vIM kiraNake mUlya meM zAmila disambara 1648 mAnavatA dharma hai aura mAnavajIvanako vikAsakI ora le jAnevAle niyama dharmake aGga haiN| vicArake liye mAnavajIvanako pradhAna tIna kSetroM meM vibhakta kiyA jA sakatA haizArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika / nitya, caitanya aura akhaNDa AtmAke vikAsa evaM usake mUla svarUpameM pratiSThita honeke liye uparyukta tInoM zaktiyA~ sAdhana haiM / inake vikAsa dvArA hI carama lakSya AtmAkI anubhUti hotI hai athavA jo AtmAkA astitva nahIM bhI mAnate haiM, unake liye bhI ukta tInoM kSetroMke vikAsa kI nitAnta AvazyakatA hai| kyoMki mAnavakI mAnavatA ina tInoMke vikAsakA hI nAma hai / ataeva dharmakA lakSya bhI ina tInoM zaktiyoM ke vikasita karanekA hai| jaba taka ina tInoMmeMse koI bhI zakti avikasita rahatI hai, mAnava apUrNa hI rahatA hai / spaSTa karaneke liye yoM kahA jA sakatA hai ki zarIra ke vikAsa ke abhAva' meM mAnasika zaktiyoMkA vikAsa nahIM aura mAnasika zaktiyoMke kamajora honepara AdhyAtmika zaktikA vikAsa sambhava nahIM, ataH Ajake vaijJAnikoMke yahA~ bhI kriyA, vicAra aura bhAvanA ina tInoMkI avikasita avasthAmeM vyaktigata jIvana niSkriya jIvana hogA / vyaktikI niSkriyatA apane taka hI sImita nahIM rahegI, pratyuta usakA vyApI prabhAva samAjapara par3egA; jisakA phala mAnava samAja ke vinAza yA usakI asabhyatAmeM prakaTa hogA / 1 zarIra kI usa zaktikA nAma zArIrika vikAsa hai, jahA~ bhojana ke abhAva meM usakI sthiti raha sake / ! mAnasika zaktikA artha jJAnakA carama vikAsa hai tathA AdhyAtmika zaktikA artha AtmasvarUpake www.jahnelibrary.org. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 468 ] zArIrika zaktikI paribhASA aura usake vikAsake dhArmika niyama zArIrika zaktimeM mAnavakA sthUla zarIra, usakI indriyA~ - hAtha, paira, nAka, kAna prabhRti zAmila haiN| isa zaktiko vikasita karanekA kAma bhI dharmakA hai, arthAt samAjake ve niyama jinake dvArA isa zaktikA pUrNa vikAsa ho sake, isake vikAsameM kisI prakAra kI bAdhA utpanna na ho / manuSyako prArambhase hI zArIrika AvazyakatAoM kI pUrti ke liye bhojana, vastra kI AvazyakatA hotI hai, use rahaneke liye sthAna aura Ane-jAneke liye savArI bhI cAhiye / [ varSa ha vazyakatA vastuoMke milanese usakA zarIra puSTa hotA hai, indriyoMmeM puSTi AtI hai| tathA samasta zarIrake aGgapA~garUpa zArIrika zaktikA vikAsa hotA hai| samAja meM AvazyakatA kI vastue~ thor3I haiM aura unake lene vAle atyadhika haiM / isaliye samAjake sabhI sadasyoM ko vastuoMke vitaraNake liye rAjanaitika, sAmAjika aura Arthika niyamoMkA nirmANa kiyA jAtA hai; jo ki zArIrika zaktike vikasita karaneke liye. dhArmika niyama haiM / kintu itanA smaraNa rakhanA hogA ki jaba isa zaktikA carama vikAsa ho jAtA hai, usa samaya ye kSudra niyama lAgU nahIM hote haiN| isIliye ina niyamoMko sthira nahIM mAnA jA sakatA, kintu eka samaya meM nirmita niyama dUsare samayake liye anupayogI bhI sAbita ho sakate haiM / ataeva zrajakI paristhitiyoM ke prakAzameM zaktitrayake vikAsako dekhanA Avazyaka hai| / zArIrika zaktike sAdhana arthakI vyApakatA aura sikkekA pracalana zarIra ke vikAsa ke liye arthakI kitanI AvazyakatA hai, yaha kisIse chupA nahIM / bhojana, vastra, savArI prabhRti samasta padArtha arthake antargata haiM / kevala rupayekA nAma artha nahIM hai / Ajase sahasroM varSa pUrva eka aisA bhI yuga thA, jisameM sikkA nahIM thA, kevala vastuoM ke paraspara vinimaya se kArya calate the| lekina jaba isa vinimayakI kriyAse mAnavakI zArIrika AvazyakatAkI pUrttimeM bAdhA Ane lagI to arthake pratIka sikkekA janma huA / spaSTa karane ke liye yoM kahA jA sakatA hai ki kucha aise vyakti haiM, jinameMse ekake pAsa gehUM, canA Adi anna haiM, dUsarA eka aisA AdamI hai jisake pAsa mavezI haiM, tIsarA eka aisA vyakti hai| jisake pAsa vastra haiN| pahale vyaktiko phaloM kI AvazyakatA hai, dUsareko anAja kI AvazyakatA aura tIsareko tarakAriyoM kI / ye tInoM hI vyakti apanI-apanI AvazyakatA kI vastukI prApti ke liye chaTapaTA rahe haiN| pahalA anAja vAlA vyakti phaloMkI dukAnapara gayA aura phala vAlese anAjake badale meM phala dene ko kahA; kintu phala vAleko anAja kI AvazyakatA nahIM / ataH anAja se phaloMkA vinimaya nahIM karanA cAhatA athavA adhika anAja ke badale meM kama phala denA cAhatA hai, isase pahale vyakti ke sAmane vikaTa samasyA hai| dUsare vyaktiko anAja cAhiye, ataH vaha mavezI lekara gayA aura badale meM anAja ma~gAne lagA, kintu pahale vyaktiko mavezI kI jarUrata nahIM, use to phala cAhiyeM / isaliye usane mavezI ke badale meM anAja denese inkAra kara diyA athavA eka mavezI lekara thor3AsA anAja denA cAhatA hai, jisase dUsarA vyakti apanI AvazyakatA pUrti kiye binA hI lauTa AtA hai / yahI avasthA tIsare kI hai, use bhI apanI AvazyakatA kI pUrttimeM bAdhA hai / yadi ye vyakti aura bhI kaI prakAra ke padArtha - namaka, mirca, masAlA prabhRti kharIdanA cAheM to inheM ye padArtha bhI bar3I kaThinAIse mileMge / samAjakI isa kaThina samasyAko sulajhAne ke liye dhArmika niyama sikke pracalanake rUpameM AvirbhUta huA / samAjakI chInA-jhapaTIkI samasyA Jain Education Intemation ko arthake pratinidhi sikkene darakara mAnavako unnata banAne meM bar3A yoga diyA hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura vartamAna paristhitiyA~ kiraNa 12 ] sikkekA pracalana eka dhArmika niyama hai sikkekA pracalana eka dhArmika niyama hai isa bAtakI puSTi sikkeke itihAsa se svayaM hojAtI hai| sikkA kisI vyApArI dvArA nahIM calAyA gayA hai, balki ise kisI rAjA ne calAyA hai / isakA rahasya yaha hai ki sikke kI dhAka aura sAkha bhI jama sakatI thI, jaba samAjako isa bAta kA vizvAsa ho jAtA hai ki isakI dhAtu nirdoSa aura tola sahI hai. yadi vyApArI varga isakA pracalana karatA to vaha apanI cAlAkIse ukta donoM bAtoMkA nirvAha yathArtharUpameM nahIM kara sakatA, jisakA pariNAma sikke rAjyameM bhI arAjakatA hotI aura thor3e dinoMmeM sikkA bhI nikammI cIja bana jAtA / ataH dhokhebAjIko dUra karaneke liye tathA samAja meM amana-caina sthApita karaneke liye sikkeke bIcameM rAjAko par3anA pdd'aa| isa prakAra isa dhArmika niyamane vyakti aura samAjakI aneka samasyAoM kI jaTilatAko dUra kara diyA / zArIrika zakti vikAsaka arthasambandhI dhArmika niyamoMkA kramika vikAsa *[ 466 yadyapi mudrA janma hojAnese mAnavakI zArIrika zaktike vikAsa meM suvidhA prApta huI hai| para kucha cAlAka aura dhUrta vyakti apane bauddhika kauzalase anya vyaktiyoMke zramakA anucita lAbha uThAkara unakA zoSaNa karate haiM, jisase mAnava samAjameM do varga sthApita ho jAte haiM - eka zoSita aura dUsarA zoSaka / prAgaitihAsika kAlase hI mAnava apanI zArIrika zaktike vikAsa ke liye dhArmika niyamoMkA pracalana karatA calA A rahA hai / paristhitiyoM ke anusAra sadA ina niyamoMmeM saMzodhana hotA rahA hai| udayakAla aura AdikAla meM jaba loga vaiyaktika sampatti rakhane lage the, arthArjanakesi, mAMsa, kRSi, sevA, zilpa aura vANijyake niyama pracalita kiye gaye the, jina niyamoM meM Abaddha hokara mAnava zArIrika zaktiko vikasita karaneke liye artha prApta karatA thA / 'jaba-jaba Arthika vyavasthA meM viSamatA yA anya kinhIM bhI kAraNoMse bAdhA utpanna huI dhamane use dUra kiyA / ahiMsA, satya, acaurya aura parigraha - parimANa aise niyama haiM, jo Arthika samasyAkA saMtulana samAjameM rakhate haiM / artha-sambandhI ina dhArmika niyamoMkA pAlana rAjanIti aura samAja ina donoMke dvArA hI ho sakatA hai / rAjanIti sadA Arthika niyamoM ke AdhArapara calatI hai tathA samAjakI bhitti isIpara avalambita hai / vartamAna kAlIna Arthika niyamoMke vicAravinimayase to yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai / pU~jIvAdI vicAradhArAkA dhArmika dRSTikoNa sambhavataH kucha loga pU~jIvAdI vicAradhArAkA nAma sunakara cauMka uTheMge aura prazna kareMge ki dharma ke sAtha isakA sambandha kaisA ? yaha to eka sAmAjika yA rAjanaitika prazna hai, dharmako isake bIcameM DAlanA ucita nahIM / kintu vicAra karanepara yaha spaSTa mAlUma ho jAyagA ki dharmakA sambandha AjakI yA prAcInakAlakI sabhI Arthika vicAradhArAoMse hai / yadi yaha kahA jAya ki kisI vizeSa paristhati meM koI Arthika vicAradhArA dhArmika niyama hai, to anu cita na hogA; kyoMki vaha apane samayameM samAja meM zAnti aura vyavasthA sthApita karatI hai / pUMjIvAdI paribhASA samAjake canda vyakti apane buddhikauzala dvArA utpattike sAdhanoMpara ekAdhikAra kara utpAdana sAmagrIko kriyAtmakarUpa deneke liye maz2adUroMko naukara rakha lete haiN| majadUra apane zrama arthArjana karate haiM, jisake badale meM pU~jIpati unheM vetana dete haiM. parantu yaha vetanazramakI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 470 ] [ varSe ha apekSA kama hotA hai / jitanA maz2adUroMko deneke bAda baca jAtA hai, vaha pU~japatiyoMke koSaseM sacita hotA hai / isa prakAra samAjameM vyavasAyika krAntike phalasvarUpa pU~jI kucha hI sthAnoM meM sacita ho jAtI hai, yahI pU~jIvAda kahalAtA hai / pU~jI utpAdana ke pradhAna cAra sAdhana haiMbhUmi, maz2adUrI, pU~jI aura saMgaThana / ina cAroMkI Aya lagAna yA kirAyA, pArizramika -- vetana, vyAja aura lAbha kahalotI hai / ! pUMjIvAda aura dharma eka yuga aisA thA, jaba samAjakI suvyavasthA ke liye pU~jIvAdakI AvazyakatA thI / svabhAvataH dekhA jAtA hai ki jaba pRthvIpara janasaMkhyAkI vRddhi ho jAtI hai, taba vyaktitva vikAsakI bhAvanAe~ prabala hotI haiM tathA samAjakA pratyeka sadasya ahaGkAra aura vyaktiMgata svArthoMke liye bhautika unnati meM spardhA karatA hai, yahI eka-dUsarekI bar3hA-car3hIkI bhAvanA pU~jIvAda ko janma detI hai / prAcInayugameM jaba janasaMkhyA sImita thI, usa samaya samAjakI zaktiko bar3hAneke liye pU~jIvAdako dhArmikarUpa diyA gayA thA / vastutaH samAjakI zaktike liye kucha hI ' sthAnoMmeM pU~jIkA sacita karanA Avazyaka thaa| lekina usa yugameM saMcita karanevAlA vyakti akelA hI umra sampattike upabhoga karanekA adhikArI nahIM thA, vaha rakSaka ke rUpameM rahatA thA, tathA AvazyakatA par3ane para use apanI sampatti samAjako denI par3atI thii| usa samaya samAja saMcAlana ke liye eka aisI vyavasthAkI AvazyakatA thI, jisake dvArA AvazyakatA par3anepara paryApta dhana liyA jA sake / pUMjIvAdI AlocanA saMsArakI sabhI vastue~ guNa-doSAtmaka huA karatI haiN| aisI koI vyavasthA nahIM milegI, jisameM kevala guNa yA doSa hI hoN| pU~jIvAda jahA~ dhArmika dRSTise eka yugameM samAja - vyavasthAmeM sahAyaka thA, vahA~ Aja samAjake liye hAnikAraka hai / kyoMki jaba rAga-dveSa yukta aparimita bhautika unnatise jagatameM viSamatA atyadhika bar3ha jAtI hai, usa samaya viSamatA janya dukhoMse chuTakArA pAneke liye pratyeka mAnava tilamilAne lagatA hai, jisakI pratikriyAsvarUpa anya sAmAjika vyavasthA janma grahaNa karatI hai| kyoMki vahI Arthika vicAradhArA pratyeka vyakti ke liye dhArmika ho sakatI hai jisase zArIrika zaktiko vikasita karanevAle sAdhana AsAnI se prApta ho sakeM / 1 Aja samAjameM calanevAlA zoSaNa (exploitation) jo ki pU~jIvAdakA kAraNa hai, dhArmika hai / zoSaNa samAjake pratyeka sadasyako ucita aura upayukta mAtrAmeM zarIra dhAraNakI Avazyaka sAmagrI denemeM bAdhaka hai| ataH pU~jIvAda Ajake liye adhArmika hai / dharma aura mArksa - vicAradhArA yadyapi loga mArksako dharmakA virodhI mAnate haiM, para vAstavika kucha aura hai| mArksa - jisa Adarza samAjakI kalpanA kI hai, vaha dharmake binA eka kadama bhI nahIM cala sakatA / para itanA sunizcita hai ki mArksakI dharmaM paribhASA kevala zArIrika zaktike vikAsa taka hI sImita hai, mAnasika AdhyAtmika zakti ke vikAsa paryanta usakI pahuMca nahIM / jIvanake liye sirpha bhojana aura vastra hI Avazyaka nahIM, kintu eka aisI vastukI bhI AvazyakatA hai jo mAnasika aura AdhyAtmika tRptimeM kAraNa hai; vaha hai saMyama aura AtmaniyantraNa | va bhautika dRSTi samAjako suvyavasthita karanevAle Arthika paristhitikA nizcayAtmaka svabhAva For Personal & Private Use Only Jain Education Internationa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12 ] dharma aura vartamAna paristhitiyA~ [ 471 bar3hAnevAlI pipAsAkA virodha aura sAdhanoMke kendrIyakaraNakA virodha ye mArksa ke siddhAnta bhI saMyama aura AtmaniyantraNake vinA saphala nahIM ho sakate / dharma aura gAMdhI- vicAradhArA gA~dhI vicAradhArAne, joki jaina Arthika vicAradhArAkA aMza hai, samAjake vikAsa meM bar3A yoga diyA hai / mahAtmAjIne mAnavakI bhautika unnatikI apekSA AdhyAtmika unnati para adhika jora diyA hai| unhoMne jIvanakA dhyeya kevala iha laukika vikAsa hI nahIM mAnA, kintu satya, ahiMsA aura Izvarake vizvAsa dvArA AtmasvarUpameM pratiSThita ho jAnA hI jIvanakA carama lakSya mAnA hai / mAnavI Arthika samasyAko sulajhAneke liye, jo ki AjakI eka Avazyaka cIja hai, unhoMne satya aura ahiMsAke sahAre mazInayugako samApta kara Atmanirbhara honekA pratipAdana kiyA hai / 'sAdAjIvana aura uccavicAra' yaha eka aisA siddhAnta hai, jisake prayogadvArA sArI samasyAe~ sulajhAI jA sakatI haiN| sAdagI se rahanepara vyaktike sAmane AvazyakatAe~ kama raheMgI, jisase samAjakI chInA-jhapaTI dUra ho jAyagI / rthika samasyA aura apanA dRSTikoNa Ajake yugameM zArIrika AvazyakatAkI pUrti meM ekamAtra sahAyaka artha hai / isakI prAptike liye dhArmika niyamoMkI AvazyakatA hai / ataH vartamAna meM pracalita sabhI Arthika vicAradhArAoMkA samanvaya kara katipaya niyama nIce diye jAte haiM, jo ki jainadharma-sammata haiN| aura jinake prayogase mAnava samAja apanA kalyANa kara sakatA hai-- 1 - samAjakA nayA DhA~cA aisA taiyAra kiyA jAya jisameM kisIko bhUkhoM maranekI naubata na Ave aura na koI dhanakA ekatrIkaraNa kara ske| zoSaNa, jo ki mAnavasamAjake liye abhizApa hai, tatkAla banda kiyA jAya / 2 - zranyAyadvArA dhAnArjanakA niSedha kiyA jAya - juA khelakara dhana kamAnA, saTTA-laoNTarI dvArA dhanArjana karanA; corI, ThagI, ghUsa, ghUrttatA aura corabAjArI - dvArA dhanArjana karanA; binA zrama kiye kevala dhanake balase dhana kamAnA evaM dalAlI karanA Adi dhana kamAneke sAdhanoM kA niSedha kiyA jAya / 3 - vyaktikA AdhyAtmika vikAsa itanA kiyA jAya, jisase vizvapremakI jAgRti ho aura sabhI samAja ke sadasya zakti anusAra kArya kara AvazyakatAnusAra dhana prApta kreN| 4 - samAjameM Arthika samatva sthApita karane liye saMyama aura AtmaniyantraNapara adhika jora diyA jAya; kyoMki isake binA dhanarAzikA samAna vitaraNa ho jAnepara bhI cAlAka aura vyavahAra kuzala vyakti apanI dhUrttatA aura caturAIse pU~jIkA ekatrIkaraNa karate hI rheNge| kAraNa, saMsAra meM padArtha thor3e haiM, tRSNA pratyeka vyaktimeM ananta haiM, phira chInA-jhapaTI kaise dUra ho sakegI ? saMyama hI eka aisA hai, jisase samAjameM sukha aura zAnti denevAle Arthika pralobhanoMkI tyAgavRttikA udaya hogaa| saccI zAnti tyAgameM hai, bhogameM nhiiN| bhale hI bhogoMko jIvoMkI svAbhAvika pravRtti kahakara unakI anivAryatA batalAI jAtI rahe; parantu isa bhogavRttise antameM jI Uba jAtA hai| vicArazIla vyakti isake khokhalepanako samajha jAtA hai| yadi yaha bAta na hotI to Aja yUropase bhautika aizvarya ke kAraNa ghabar3Akara jo dharmakI zaraNa meM Ane kI AvAja A rahI hai, sunAI nahIM pdd'tii| Jain Education Internatio Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 ] [varSa 6 mAnavake vikAsameM sahayoga denevAlI rAjanIti prAgaitihAsika-bhogabhUmi-kAlameM na koI rAjA thA aura na koI prjaa| sabhI Ananda aura premase apanA jIvana vyatIta karate the| kintu udayakAla-karmabhUmike prArambhameM jaba svArthoMkA saMgharSa hone lagA to rAjyavyavasthAkI nIva par3I aura uttarottara isameM vikAsa samaya aura AvazyakatAke anusAra hotA rahA / rAjya-saMcAlanakI tIna vidhiyA~ pramukha haiMrAjatantra, adhinAyakatantra aura prajAtantra / tInoM tantroMkI vyAkhyA aura AlocanA rAjatantrameM zAsanakI bAgaDora aise vyaktike hAthameM hotI hai jo vaMzaparamparAse rAjyakA sarvocca adhikArI calA A rahA ho| adhinAyakatantrameM zAsanasUtra aise vyaktike hAthameM hotA hai jo jIvanabharake liye yA kisI nizcita kAla takake liye pradhAna zAsakake rUpameM cuna liyA jAtA hai aura prajAtantra praNAlImeM zAsanasUtra janatAke dvArA cune hue pratinidhiyoMke * hAthameM hotA hai| ina tInoM tantroMmeM guNa-doSa donoM haiM; phira bhI prajAtantrapraNAlI naitika, Arthika aura sAmAjika vikAsameM adhika sahAyaka hai| para isa praNAlImeM isa bAtapara dhyAna rakhanA hogA ki nirvAcana vinA kisI pakSapAta aura lena-denake ho / rupayoMke balapara mata (voTa) kharIdakara kisI padake liye nirvAcita honA parama adhArmikatA hai| bhAratake navanirmANameM prajAtantra praNAlI hI upayogI ho sakatI hai| samaya aura paristhitiyoMke anusAra yaha praNAlI vyakti aura samAjakI zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika zaktiyoMkA vikAsa kara sakatI hai| prema, saMyama aura sahanazIlatAkA dAyitva mAnavamAtrakA hotA hai, isase koI bhI aparAdha nahIM krtaa| kyoMki janatA apane dvArA nirdhArita niyamoMkI avahelanA nahIM kara sakatI hai| jaba pratyeka vyakti svecchApUrvaka niyamoMkA pAlana karegA to rAjakIya zaktikA sadupayoga anya vikAsake sAdhanoMmeM kiyA jaaygaa| ataH yaha premakA zAsana samAjakI sarvAGgINa unnatike liye dhArmika hai| samAja aura dharma mAnava sAmAjika prANI hai, yaha akele rahanA pasanda nahIM karatA hai, ataH use apane vikAsake liye saMgaThanakI AvazyakatA hotI hai| kisI samAnatAke AdhArapara jo saMgaThana kiyA jAtA hai, vahI samAja kahalAtA hai| isa prakAra jAti, dharma, jIvikA, saMskRti, prAnta, deza prabhRti vibhinna bAtoMke nAmapara saGgaThita vyaktiyoMkA samUha vibhinna samAjoMmeM baTA mAnA jaaygaa| apane samAja-vargavizeSako zreSTha samajhakara anya vargoMse dveSa karanA, adhArmikatA hai| Aja jAtidveSa, dharmadveSa, prAntavidveSa, bhASAvidveSa, vyavasAyavidveSa vibhinna prakArake dveSa vartamAna haiM, jinake kAraNa samAjameM atyanta azAnti hai| rAga aura dveSa ye donoM hI adharma haiM, vizuddha premakA vyApakarUpa hI dharmake antargata AtA hai| ataH apaneko bar3A aura anyako choTA samajhakara ghRNA karanA amAnavatA hai / sAmAjika vikAsake liye nimna dhArmika niyamoMkA pAlana karanA Avazyaka hai . 1 sahAnubhUti, 2 ahaGkAra aura dveSakA tyAga, 3 'Atmavat sarvabhUteSu' kI bhAvanA, lonyavahAra apaneko nahIM rucatA use anyake sAtha nahIM karanA, 4 dhArmika sahiSNutA, Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12 ]. dharma aura vartamAna paristhitiyA~ [473 5 naitikastarako unnata karaneke liye sadAcAra, bhrAtRtva-bhAvanA, namratA, vAtsalya, sevA-zuzrUSAkI pravRtti Adi guNoMkA vikAsa evaM 6 ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aprigrhkii| bhAvanAoMkA pracAra krnaa| mAnasikazakti aura usake vikAsake sAdhana mAnasikazaktimeM buddhi, mana, hRdaya aura mastiSkakA vikAsa zAmila hai / ina cAroMke vikasita hue binA dharmakA pAlana yathArthataH nahIM ho sktaa| jisa prakAra zarIrake vikAsake liye uttama bhojanakI AvazyakatA hai usI prakAra mAnavakI mAnasika zaktike vikAsake liye sAhitya aura kalAkI AvazyakatA hai| gaharAImeM paiThanepara patA lagatA hai ki kalAkA artha saMkucita nahIM, kintu samyak prakAra jInA bhI kalAmeM parigaNita hai| kevala peTa bharanA aura antameM rAmanAma satya ho jAnA' jInA nahIM hai; ataeva ve dhArmika niyama kalA haiM jinake sevanase zarIra aisA sabala ho, jisase kisI bhI prakArakA roga utpanna na ho sake, Alasya aura thakAvaTa na mAlUma ho / mana itanA pavitra ho jisase bure vicAra kabhI utpanna na hoM; U~ce AdarzakI kalpanAe~ ubuddha hoM, hRdaya itanA nirmala ho, ki dayA aura ahiMsAkI bhAvanAe~ utpanna hoM evaM buddhi aisI ho jisase sat-asatkA yathArtha niNaya kara ske| dharmakA kArya isI kalAko sikhalAnA hai, vAsanA ubuddha karanevAlI kalAko nhiiN| Atmikazakti aura usake vikAsake sAdhana Atmika guNa jJAna, darzana aura cAritrakA vikAsa karanA dharmakA carama lakSya hai| inake pUrNa vikasita hAnepara hI zuddha AtmatattvakI prApti hotI hai| sAdhakake liye sabase Avazyaka yaha hai ki vaha sarva prathama zrAtmatattvakA vizvAsa kara anAtmika bhAvoMko chor3anekA prayatna kre| jabataka mAnavakI buddhi bhautika sukhoMkI ora rahatI hai, AdhyAtmika zaktikA vikAsa nahIM hotA; lekina jaise-jaise bhautikatAse Upara uThatA jAtA hai; Atmika guNa prakaTa hone lagate haiN| jo saMyama-indriyanigraha-bhojana-vastrakI cintA rakhanevAle vyaktiko burA mAlUma hotA hai, vahI saMyama vikasita mastiSka aura hRdayavAleko kalyANakArI hotA hai| para isakA artha yaha nahIM hai ki vaha pratyakSake prayogase inkAra karatA hai, balki yaha hai ki indriyajanya sukha kSaNika aura vinAzIka honeke kAraNa pUrNatRptimeM asamartha haiM / pUrNatRptike sAdhana tyAga, vinaya, saMyama, Atmacintana, kSamA, mArdava, zauca aura brahmacarya Adi haiN| uparyukta vivecanase spaSTa hai ki dharmakA sambandha jahA~ AtmakalyANake sAtha hai, vahA~ AjakI roTI aura vastrakI samasyAoMko bhI sulajhAnA hai| kevala AdhyAtmavAda Ajake yugameM dharmakA vizleSaNa nahIM kara sktaa| dharmase logoMke manameM jo glAni aura upekSA utpanna hogaI hai. usakA mUla kAraNa AjakI samasyAoMko sulajhAnekA prayatna na karanA hI hai| yadi loga dharmako paralokakI vastu na mAnakara AjakI duniyAkI vastu samajha aura Arthika, sAmAjika tathA rAjanaitika paristhitiyoMko sulajhAne meM usakA upayoga kareM to logoMke liye dharma hauA na rhe| yaha to aisA pavitra padArtha hai jisake sAmane U~ca-nIca, chuA-chUta, choTA-bar3A, ghRNA-dveSa, kalaha-rAga, Adi bAteM kSaNabhara bhI nahIM Thahara sakatI haiN| Aja logoMne dharmake galeko ghoMTakara use sAmpradAyikatAkA jAmA pahanA diyA hai, jisase vaha sirpha paralokakI vastu bana gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmazrutasAgarakA samaya aura sAhitya (lekhaka-paM0 paramAnanda jaina zAstrI) brahmazrutasAgara mUlasaMgha sarasvatIgaccha aura balAtkAragaNake vidvAna the| inake gurukA nAma vidyAnandI thA, jo bhaTrAraka padmanandIke praziSya aura devendrakIrtike ziSya the| aura devendrakIrtike bAda bhaTTAraka padapara AsIna hue the| vidyAnandIke bAda ukta padapara kramazaH mallibhUSaNa aura lakSmIcandra pratiSThita hue the| inameM mallibhUSaNaguru zrutasAgarako parama AdaraNIya gurubhAI mAnate the aura inakI preraNAse zrutasAgarane kitane hI. granthoMkA nirmANa kiyA hai| ye saba sUratakI gaddIke bhaTTAraka haiM / isa gaddIkI paramparA bha0 padmanandIke bAda devendrakIrtise prArambha huI jAna par3atI hai / brahmazrutasAgara bhaTTAraka padapara pratiSThita nahIM hue the; kintu ve jIvanaparyanta dezavratI hI rahe jAna par3ate haiM, unhoMne apaneko granthoMmeM 'dezavatI' zabdase ullekhita bhI kiyA hai| ve saMskRta aura prAkRta bhASAke acche vidvAna the| unheM 'kalikAla sarvajJa, ubhaya bhASAkavicakravartI, tArkikaziromaNi, paramAgamapravINa aura navanavatimahAvAdi vijetA' Adi aneka upAdhiyA~ prApta thIM jinase unakI pratiSThA aura vidvattAkA anumAna lagAyA jA sakatA hai| aba jAnanA yaha hai ki ve kaba hue haiM ? yadyapi zrutasAgarajIne apanI kRtiyoMmeM unakA racanAkAla nahIM diyA jisase yaha batalAyA jA sake ki unhoMne amuka samayase lekara amuka samaya taka kina kina granthoMkI kisa kramase racanA kI hai; kintu anya dUsare sAdhanoMke AdhArase yaha avazya kahA jA sakatA hai ki brahmazru tasAgarakA samaya vikramakI solahavIM zatAbdIkA prathama, dvitIya va tRtIya caraNa hai| arthAt ve vi0 saM0 1500se 1575ke madhyavartI vidvAn haiN| isake do AdhAra haiM eka to yaha ki bhaTTAraka vidyAnandIke vi0 saM0 146se vi0 saM0 1523 takake aise mUtilekha pAye jAte haiM jisakI pratiSThA bha0 vidyAnandIne svayaM kI hai athavA jinameM bha0 vidyAnandIke upadezase pratiSThita honekA samullekha pAyA jAtA hai| aura mallibhUSaNaguru' vi0 saM0 1544 taka yA usake kucha samaya bAda taka paTTapara AsIna rahe haiM aisA sUrata Adike mUrtilekhoMse spaSTa jAnA jAtA hai / isase spaSTa hai ki bha0 vidyAnandIke priyaziSya brahma. zrutasAgarakA bhI yahI samaya hai / kyoMki yaha vidyAnandIke pradhAna ziSya the| dUsarA AdhAra yaha hai ki unakI racanAoM meM eka 'vratakathAkoza'kA bhI nAma diyA huA hai, jise maiMne dehalIke paJcAyatI mandirake zAstrabhaNDArameM dekhA thA aura usakI Adi antakI prazastiyA~ bhI noTa kI thIM, unameM 24vIM 'palyavidhAnakathA'kI prazastimeM IDarake rAThaura rAjAbhAnu athavA rAvabhANajIkA ullekha kiyA gayA hai aura likhA hai ki 'bhAnubhUpatikI bhujArUpI talavArake jala pravAhameM zatrukulakA vistRta prabhAva nimagna hojAtA thA aura unakA mantrI hu~bar3a kulabhUSaNa bhojarAja thA, usakI patnIkA nAma vinayadevI thA jo atIva pativratA sAdhvI aura jinadevake caraNakamaloMkI upAsikA thii| usase cAra putra utpanna 1 dekho, dAnavIra mANikacanda pR0 37 / 2 dekho, gujarAtImandira sUratake mUrtilekha, dAnavIra mANikacanda pR0 53, 54 / 3 mallibhaSaNake dvArA pratiSThita padmAvatIkI saM0 1544kI pratiSThita eka mUrti, jo sUratake bar3e mandirajImeM virAjamAna hai| For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12 ] brahmazrutasAgarakA samaya aura sAhitya [475 hue the, unameM prathama putra karmasiMha, jisakA zarIra bhUriratnaguNoMse vibhUSita thA aura dUsarA putra kulabhUSaNa kAla thA, jo zatrukulake liye kAlasvarUpa thA, tIsarA putra puNyazAlI zrIghoSara, jo saghana pAparUpI girIndra ke liye vajrake samAna thA aura cauthA gaGgAjalake samAna nirmala manavAlA gaGga / ina cAra putroMke bAda inakI eka bahina bhI utpanna huI thI jo aisI jAna par3atI thI ki jinavarake mukhase nikalI huI sarasvatI ho athavA dRr3hasamyaktvavAlI revatI ho, zIlavatI sItA ho aura guNaratnarAzi rAjula ho' / zrutasAgarajIne svayaM saMghasahita usake sAtha gajapantha aura tuGgIgira AdikI yAtrA kI thI aura vahA~ usane nitya jina pUjanakI, tapa kiyA aura saMghako dAna diyA thA / jaisA ki ukta prazastike nimna padyoMse spaSTa hai: "zrIbhAnubhUpati-bhujAsijalapravAha-nirmagnazatrukulajAtatataprabhAvaH / saddha ddhyahu~bRhakule bRhatIladurge zrIbhojarAjaiti maMtrivaro babhUva // 44 // " bhAyosya sA vinayadevyabhidhAsudhopasogAravAkakamalakAMtamukhI sakhIva / lakSmyAH prabhorjinavarasya padAbjabhRGgI sAdhvIpativrataguNAmaNivanmahAA // 45 // sA sUta bhUriguNAratnavibhUSitAMgaM zrIkarmasiMhamitiputramanUkaratnaM / kAlaM ca zatrukulakAlamanUnapuNyaM zrIghoSaraM ghntraadhgiriindrvjuu||46|| gaGgAjalapravilocyamanoniketaM turya ca varyataramaMgajamatra gaMgaM / jAtA purastadanuputtalikA svasaiSAM vakraSu sajjinavarasya sarasvatIva // 47 // samyaktvadAyakalitA kilarevatIva sIteva zIlasalilokSitabhUrimUmiH / rAjImatIva subhagAguNaratnarAzi velAsarasvatI ivAMcati puttalIha // 48 // yAtrAM cakAra gajapaMthagirau sasaMghAhya tattapo vidadhatI sudRDhavratA sA / sacchAntikaM gaNasamarcanamarhadIza nityArcanaM sakalasaMgha sadattadAnaM // 49 // tuMgIgirau ca balabhadramuneH padAbjabhRGgI tathaiva sukRtaM yatibhizcakAra / zrImallibhUSaNagurupravaropadezAcchAstra vyadhAya yadidaM kRtinAM hRdiSTaM // 50 // -palyavidhAna kathA prazasti / ukta prazasti padyoMmeM ullikhita bhAnubhUpati IDarake rAThauravaMzI rAjA the| yaha rAva* pUMjAjI prathamake putra aura rAva nArAyaNadAsajIke bhAI the aura unake bAda rAjyapadapara AsIna hue the| inake samaya vi0 saM0 1502meM gujarAtake bAdazAha muhammadazAha dvitIyane IDarapara car3hAI kI thI taba unhoMne pahAr3oMmeM bhAgakara apanI rakSA kI, bAdameM unhoMne sulaha karalI thii| phArasI tavArIkhoMmeM inakA vIrarAya nAmase ullekha kiyA gayA hai| inake do putra the sUrajamalla aura bhImasiMha / rAvabhANajIne saM0 1502se 1552 taka rAjya kiyA hai| inake bAda rAvasUrajamallajI saM0 1552meM rAjyAsIna hue the| rAvabhANajIke rAjyakAlameM hI ukta 'palyavidhAna kathA'kI racanA huI hai| isase zrutasAgarakA samaya vikramakI sohalavIM zatAbdIkA prathamadvitIya caraNa nizcita hotA hai| zrutasAgarakI mRtyu kaba aura kahA~ huI usakA koI nizcita AdhAra abataka nahIM milA isIse unake uttara samayakI nizcita sImA nirdhArita karanA kaThina hai, phira bhI sa0 1582se pUrva taka usakI sImA jarUra hai aura jisakA AdhAra nimna prakAra hai: zrutasAgarane paM0 AzAdharajIke mahAabhiSekapAThapara eka TIkA likhI hai jo abhiSekapAThasaMgrahameM prakAzita ho cukI hai| usakI lekhaka prazasti saM0 1582kI hai jise 1 dekho, bhAratake prAcIna rAjavaMza bhAga 3 pR0 427 / 2 saM0 1585kI likhI huI zrutasAgarako SaTpAhuDa TIkAkI eka prati Amerake zAstrabhaNDArameM maujUda mal hai aura usakI lekhaka prazasti merI noTabukameM uddha ta hai| 5000 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 ] . anekAnta varSa ha bha0 lakSmIcandra ke ziSya brahmajJAnasAgarake paThanArtha AryA vimalazrIkI celI aura bha0 lakSmIcandra dvArA dIkSita vinayazrIne svayaM likhakara pradAna kI thii| isake sivAya, brahmanemidattane apane ArAdhanAkathAkoza, zrIpAlacarita, sudarzanacarita, rAtribhojanatyAgakathA aura neminAtha purANa Adi granthoMmeM zrutasAgarakA Adara pUrvaka smaraNa kiyA hai| ina granthoMmeM ArAdhanAkathAkoza saM0 1575ke lagabhagakI racanA hai aura zrIpAlacarita saM0 1585meM racA gayA hai| zeSa racanAe~ isI samayake madhyakI yA AsapAsake samayakI jAna par3atI haiN|| brahmazrutasAgarakI aba taka 36 racanAoMkA' patA calA hai jinameMse 8 TIkAgrantha haiM aura zeSa saba svatantra kRtiyA~ haiM unake nAma isa prakAra haiM: 1 yazastilakacandrikA, 2 tattvArthavRtti, 3 tattvatrayaprakAzikA, 4 jinasahastranAmaTIkA, 5 mahAabhiSekaTIkA, 6 SaTpAhuDaTIkA, 7 siddhabhaktiTIkA, 8 siddhacakrASTakaTIkA, jyeSTajinavarakathA, 10 ravivratakathA, 11 saptaparamasthAnakathA, 12 mukuTasaptamakothA, 13 akSayanidhikathA, 14 SoDazakAraNakathA, 15 meghamAlAvratakathA, 16 candanaSaSThIkathA, 17 labdhividhAnakathA, 18 purandaravidhAnakathA, 16 dazalAkSiNIvratakathA, 20 puSpAJjalivratakathA, 21 AkAzapaJcamIkathA, 22 muktAvalivratakathA, 23 nidukhasaptamIkathA, 24 sugandhadazamIkathA, 25 zravaNadvAdazIkathA, 26 ratnatrayavratakathA, 27 anantavratakathA, 28 azokarohiNIkathA, 26 tapolakSaNapaMktikathA, 30 merupaMktikathA, 31 vimAnapaMktikathA, 32 palyavidhAnakathA / (ina kathAoMmeM naM0 ise lekara 32 takake grantha 'vratakathAkoza' nAmase eka granthameM saMgraha kara diye gaye haiM; parantu ve eka granthake aGga nahIM haiM unameM bhinna bhinna vyaktiyoMke anurodha evaM upadezAdi dvArA race jAnekA spaSTa ullekha nihita hai isIse yahA~ unheM eka granthakA nAma na dekara svatantra 24 granthake rUpameM ullekhita kiyA hai)| 33 zrIpAlacarita, 34 yazodharacarita, 35 audAryacintAmaNI (prAkRta svopajJavRttiyuktavyAkaraNa) 36 shrutskndhpuujaa| tA0 25-1-46 sudhAra-sUcanA anekAntakI gata 10vIM kiraNake prathama pRSThapara prakAzita 'madIyA dravyapUjA' nAmakI kavitAke chapanemeM kucha azuddhiyA~ hogaI haiM aura kucha usake lekhaka yugavIrajIne usameM thor3A-sA nayA saMskAra bhI kiyA hai ataH pAThaka apanI-apanI pratimeM usako nimna prakArase sudhAra kara par3hanekI kRpA kareM: prathama padyameM 'mayaM'kI jagaha 'midaM' aura 'samarpayAmi iti'kI jagaha 'samarpaye'hamiti' banA leveM / dvitIya padyameM 'etaccA''hadi'ke sthAnapara 'etanme hadi', 'rasayutai-rannAdipAnaiHsaha ke sthAnapara 'rasayutairannAdibhIrocanaiH', 'tvapaNa-carthatA ke sthAna para tvarpaNa-moghatA' aura 'sadbheSajA''narthyavan'ke sthAnapara 'sadbheSajA''narthyavat' aisA pATha kara leveN| tRtIya padyameM tattam'kI jagaha 'tattat' kiyA jAnA cAhiye / caturtha padyameM 'ziraunake sthAnapara 'ziro'na' aura 'etanme tava dravya-pUjanamaho!'ke sthAnapara etadravyasupUjanaM mama vibho !' banA lenA caahiye| sAtha hI isake dvitIya caraNameM dvitIya padyake dvitIya caraNa-jaisA jo vyarthakA Daiza (-) par3A huA hai use nikAla kara pUrvApara akSaroMko milA denA cAhiye aura antameM lekhakakA nAma 'yugavIra' de denA cAhiye / -prakAzaka 1 naM. 1, 5, 6kI TIkAe~ prakAzita hocukI haiM naM0 2kI TIkA bhAratIyajJAnapIThakAzIse prakAzita ho rahI hai| naM. 3, 4kI TIkAe~ aura zeSa saba grantha abhI taka aprakAzita haiN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavajAtike patanakA mUla kAraNa-saMskRtikA mithyAdarzana (pro0 mahendrakumAra nyAyAcArya, bhAratIyajJAnapITha kAzI) saMskRtike svarUpakA mithyAdarzana hI mAnavajAtike patanakA mukhya kAraNa hai| manuSya eka sAmAjika prANI hai| yaha apane Asa-pAsake manuSyoM ko prabhAvita karatA hai| baccA jaba utpanna hotA hai to bahuta kama saMskAroMko lekara AtA hai| utpattikI bAta jAne diijiye| yaha AtmA jaba eka dehako chor3akara dUsarA zarIra dhAraNa karaneke liye kisI strIke garbha meM pahuMcatA hai to bahuta kama saMskAroMko lekara jAtA hai| pUrva paryAyakI yAvat zaktiyA~ usI paryAyake sAtha samApta ho jAtI haiM kucha sUkSma saMskAra hI janmAntara taka jAte haiN| usa samaya usakA AtmA sUkSmakArmaNa zarIrake sAtha rahatA hai / vaha jisa strIke garbhameM pahuMcatA hai vahA~ prApta vIryakaNa aura rajaHkaNase bane hue kalalapiNDameM vikasita hone lagatA hai| jaise saMskAra usa rajakaNa aura vIyakaraNameM hoMge unake anusAra tathA mAtAke AhAra-vihAra vicAroMke anukula vaha bar3hane lagatA hai / vaha to komala momake samAna hai jaisA sA~cA mila jAyagA vaisA Dhala jaavegaa| ataH usakA 66 pratizata vikAsa una mAtA-pitAke saMskAroM ke anusAra hotA hai / yadi unameM koI zArIrika yA mAnasika bImArI hai to vaha baccemeM avazya aajaayegii| janma leneke bAda vaha mA~ bApake zabdoMko sunatA hai unakI kriyAoMko dekhatA hai| AsapAsake logoMke vyavahArake saMskAra usapara kramazaH par3ate jAte haiN| aura vaha saMskAroMkA piNDa bana jAtA hai / eka brAhmaNase utpanna bAlakako janmate hI yadi musalamAnake yahA~ pAlaneko rakha diyA jAya to usameM vaise hI khAna-pAna, bolacAla, AcAra-vicArake saMskAra par3a jaayeNge| vahI ulTe hAtha dhonA, abbAjAna bolanA, salAmaduA karanA, mAMsa khAnA usI maggese pAnI pInA, usIse TaTTI jAnA Adi / yadi vaha kisI bher3iyekI mA~dameM calA jAtA hai to vaha caupAyoMkI taraha calane lagatA hai / kapar3A pahinanA bhI use nahIM suhAtA, nAkhUnase dUsaroMko nocatA hai| zarIrake AkArake sivAya sArI bAteM bher3iyoM jaisI ho jAtI haiN| yadi kisI cANDAlakA bAlaka brAhmaNake yahA~ pale to usameM bahata kucha saMskAra brAhmaNoMke AjAyeMge / hA~, nau mAha taka cANDAlIke zarIrase jo usameM saMskAra par3e haiM ve kabhI kabhI udbuddha hokara usake cANDAlatvakA paricaya karA dete haiM / tAtparya yaha ki mAnavajAtikI nUtana pIr3hIke liye bahuta kucha mA~ bApa uttaradAyI haiN| unakI burI AdateM, khoTe vicAra usa navIna pIr3hImeM apanA ghara banA lete haiN| Aja jagatmeM saba cillA rahe haiM saMskRtikI rakSA karo saMskRti DUbI saMskRti DUbI use bcaao| isa saMskRtike nAmapara usake ajAyabagharameM aneka prakArakI behUdagI bharI huI hai / kalpita U~canIca bhAva, amuka prakArake AcAra-vicAra, rahanasahana, bolanAcAlanA, uThanAbaiThanA Adi sabhI zAmila haiN| isa taraha jaba cAroM orase saMskRti rakSAkI AvAz2a ArahI hai aura yaha ucita bhI hai to sabase pahile saskRtikI parIkSA honA jarUrI hai| kahIM saMskRtike nAmapara mAnavajAtike vinAzake sAdhanakA poSaNa to nahIM kiyA jA rahA / briTenameM aMgreja jAti yaha pracAra karatI rahI ki-gorI jAtiko Izvarane kAlI jAtipara zAsana karaneke liye hI bhUtalapara bhejA hai aura isI kusaMskRtikA pracAra kara ve bhAratIyoMpara zAsana karate rhe| yaha to hama logoMne unake Izvarako bAdhya kiyA ki vaha unase kaha de ki aba zAsana karanA chor3a do aura usane For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 478 ] [varSa -ha bAdhya hokara chor3a diyA / jarmanIne apane navayuvakoMse isa saMskRtikA pracAra kiyA ki jarmana eka Arya rakta hai / vaha sarvottama hai / vaha yahUdiyoMke vinAzake liye hai aura jagatameM zAsana karanekI yogyatA usI meM hai / yaha bhAva pratyeka jarmana yuvakameM utpanna kiyA gyaa| usakA pari ma dvitIya mahAyuddha ke rUpameM mAnavajAtiko bhoganA par3A aura aisI hI kusaMskRtiyoMke pracAra se tIsare mahAyuddhakI sAmagrI ikaTThI kI jA rahI hai / bhAratavarSa meM sahastroM vapase jAtigata uccatA-nIcatA chuAchUta dAsIdAsa prathA strIko pada dalita karaneko saMskRtikA pracAra dhamake ThekedAroMne kiyA aura bhAratIya prajAke bahubhAgako aspRzya ghoSita kiyA, striyoMko mAtra bhoga vilAsa kI sAmagrI banAkara unheM pazuse bhI badatara avasthA meM pahuMcA diyA / rAmAyaNa jaise dharmagrantha meM 'Dholaga~vAra zUdra pazu nArI / ye saba tAr3anake adhikArI / " jaisI vyavasthAe~ dI gaI ' aura mAnavajAti meM aneka kalpita bhedoMkI sRSTi karake ekavargake zoSaNako zAsanako vilAsako protsAhana diyA, use puSpakA phala batAyA aura usake ucchiSTa kaNoMse apanI jIvikA calAI / nArI aura zUdra pazuke samAna karAra diye gae aura unheM DhAlakI taraha tAr3anAkA pAtra batAyA / isa dharma vyavasthAko Aja saMskRtike nAmase pukArA jAtA hai jisa purohitavagakI dharmase AjIvikA calatI hai unakI pUrI senA isa saMskRtikI pracArikA hai / pazuko brahmAne yajJake liye utpanna kiyA hai ataH brahmAjoke niyama ke anusAra unheM yajJameM jhaaNkaa| jisa gAMkA rakSA ke bahAne musalamAnoMko gAliyA~ dI jAtI haiM una yAjJikoMkI yajJazAlA meM gAmedhayajJa dhamake nAmapara barAbara hote the| atithi satkArake liye inheM gAyakI bachiyAkA bhartA banAne meM kAi saGkoca nahIM thA / kAraNa spaSTa thA brAhmaNa brahmAkA mukha hai, dharmazAstrakI racanA usake hAtha meM thI / isa varga ke hita ke liye ve jo cAhe likha sakate haiN| unane to yahA~ taka likhanekA sAhasa kiyA hai ki - "brahmAjIne sRSTiko utpanna karake brAhmaNoMko sauMpa dI thI arthAt brAhmaNa isa sArI sRSTike brahmAjIse niyukta svAmI haiM / brAhmaNoMko asAvadhAnAse hI dUsare loga jagatke padArthoM ke svAmI bane hue | yadi brAhmaNa kisIko mArakara bho usakI sampatti chIna letA hai to vaha apanI hI vastu vApisa letA hai, usakI vaha lUTa satkArya hai vaha usa vyaktikA uddhAra karatA hai" / ina brahmamukhoMne aisI hI svArtha poSaNa karanevAlI vyavasthAe~ pracArita kiiN| jisase dUsare loga brAhmaNake prabhutvako na bhuuleN| garbhase lekara maraNa taka saikar3oM saMskAra inakI AjIvikA ke liye qAyama hue| maraNake bAda zrAddha vArSika traivArSika Adi zrAddha inakI jIvikA AdhAra bane / prANiyoMke naisargika adhikAroM ko apane AdhIna banAneke AdhAra para saMskRtike nAmase pracAra hotA rahA hai / aisI dazAmeM isa saMskRtikA samyagdazana hue binA jagat meM zAnti aura vyaktikI mukti kaise ho sakatI hai| varga vizeSakI prabhutAke liye kiyA jAnevAlA yaha viSailA pracAra hI mAnavajAtike patana aura bhAratakI parAdhInatAkA kAraNa huA / Aja bhAratameM svAtantryodaya honepara bhI vahI jaharIlI dhArA saMskRtirakSA' ke nAma para yuvakoM ke komala mastiSkoMpara pravAhita karanekA pUrA prayatna vahI varga kara rahA hai| hindI ke rakSA ke pIche vahI bhAva haiN| purAne samaya meM isa vargane saMskRtako mahattA dI thI aura saMskRta ke uccAraNako puNya aura dUsarI janabhASA - apabhraMzake uccAraNako pApa batAyA thA / nATakoM strI aura zUdroMse apabhraMza yA prAkRta bhASAkA bulavAyA jAnA usI bhASAdhArita uccanIca bhAvakA pratIka hai / Aja saMskRta niSTha hindIkA samarthana karanevAloMkA bar3A bhAga janabhASAkI avahelanAke bhAvase zrota-prota hai| ataH jabataka jagat ke pratyeka dravyakI adhikAra sImAkA vAstavika yathArtha darzana na ho taba taka yaha dhA~dhalI calatI rhegii| dharmarakSA, saMskRti rakSA, gaurakSA, hindIrakSA, rASTrIya svayaMsevakasaMgha, dharmasaMgha Adi bar3e-bar3e AvaraNa haiM / jaina saMskRtine zrAtmAke adhikAra aura svarUpakI ora hI sarvaprathama dhyAna dilAyA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12 ] mAnavajAtike patanakA mUla kAraNa-saMskRtikA mithyAdarzana [476 aura kahA ki isakA samyagdarzana hue binA bandhana-mokSa nahIM ho sktaa| usakI spaSTa ghoSaNA hai 1. pratyeka AtmA svatantra hai, usakA mAtra apane vicAra aura apanI kriyAoMpara adhikAra hai, vaha apane hI guNa-paryAyakA svAmI hai / apane sudhAra-bigAr3akA svayaM jimmedAra hai| 2. koI aisA Izvara nahIM jo jagatake ananta padArthoMpara apanA naisargika adhikAra rakhatA ho, usakA niyantraNa karatA ho, puNya-pApakA hisAba rakhatA ho aura svarga-narakameM jIvoMko bhejatA ho, sRSTikA niyantA ho| 3. eka AtmAkA dUsarI AtmApara tathA jaDa dravyoMpara koI svAbhAvika adhikAra nahIM hai / dUsarI AtmAko apane AdhIna banAnekI ceSTA hI anadhikAra ceSTA hai ataeva hisA aura mithyA dRSTi hai| ... 4. dUsarI AtmAe~ apane svayaMke vicAroMse yadi kisI ekako apanA niyantA lokavyavahArake liye niyukta karatI yA cunatI haiM to yaha una AtmAoMkA. apanA adhikAra huA na ki usa cunejAnevAle vyaktikA janmasiddha adhikAra / ataH sArI loka-vyavahAravyavasthA sahayogapara nirbhara hai na ki janmajAta adhikaarpr| . . 5. brAhmaNa-kSatriyAdi varNa-vyavasthA apane guNa-karmake anusAra hai janmase nhiiN| ' 6. gotra eka paryAyameM bhI badalatA hai, vaha guNa-karmake anusAra hai| 7. paradravyoMkA saMgraha aura parigraha mamakAra aura ahaGkArakA hetu honese bandhakAraka hai| . 8. dusare dravyoMko apane AdhIna banAnekI ceSTA hI samasta azAnti, duHkha, saMgharSa aura hiMsAkA mUla hai| jahA~ taka acetana padArthoke parigrahakA prazna hai yaha chIna-jhapaTIkA kAraNa honese saMklezakAraka hai ataH heya hai| 6. strI ho yA puruSa dharmameM use koI rukAvaTa nhiiN| yaha judI bAta hai ki vaha apanI zArIrika maryAdAke anusAra hI vikAsa kara sakatI hai| 10. kisI vargavizeSakA janmajAta koI dharmakA ThekA nahIM hai / pratyeka AtmA dharmakA adhikArI hai| aisI koI kriyA dharma nahIM ho sakatI jisameM prANimAtrakA adhikAra na ho| 11. bhASA bhAvoMko dUsare taka pahuMcAnekA mAdhyama hai ataH janatAkI bhASA hI grAhya hai| 12. varNa, jAti, raGga deza, Adike kAraNa AtmAdhikArameM bheda nahIM hai. ye saba zarIrAzrita haiN| 13. hindU, musalamAna, sikha, IsAI Adi pantha-bheda bhI AtmAdhikArake bhedaka nahIM haiM / Adi / 14. vastu aneka dharmAtmaka hai usakA vicAra Adi udAra dRSTi se honA cAhiye / sIdhI bAta to yaha hai ki hameM eka IzvaravAdI zAsaka saMskRtikA pracAra iSTa nahIM hai| hameM to prANimAtrako samunnata banAnekA adhikAra svIkAra karane vAlI sarvasamabhAvI "saMskRtikA pracAra karanA hai| For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 ] kAnta jabataka hama isa sarvasamA saMskRtikA pracAra nahIM kareMge tabataka jAtigata uccatva nIcatva, strIcchatva Adike dUSita vicAra pIr3hI dara pIr3hI mAnava samAjako patanakI ora le jAyeMge 1 ataH mAnava samAjakI unnatike liye Avazyaka hai ki saMskRti aura dharma viSayaka darzana spaSTa aura samyak hoM / usakA AdhAra sarvabhUtamaitrI ho na ki vargavizeSakA prabhutva yA jAtivizeSakA uccatva / isa taraha jaba hama isa AdhyAtmika saMskRtike viSayameM svayaM samyagdarzana prApta kareMge tabhI hama mAnava jAtikA vikAsa kara sakeMge / anyathA yadi hamArI dRSTi mithyA huI to hama to patita haiM hI apanI santAna aura mAnava santAnakA bar3A bhArI hita usa viSAkta sarvaMkaSA saMskRtikA pracAra karake kareMge / ataH mAnava samAjake patanakA mukhya kAraNa mithyAdarzana aura utthAnakA mukhya sAdhana samyagdarzana hI ho sakatA hai| jaba hama svayaM ina sarvasamabhAvI udAra bhAvoMse susaMskRta hoMge to vahI saMskAra raktadvArA hamArI santAnameM tathA vicAra-pracAradvArA pAsa-par3osa ke mAnava santAnoMmeM jAyeMge aura isa taraha hama aisI nUtana pIr3hIkA nirmANa karane meM samartha hoMge jo ahiMsaka samAja racanAkA AdhAra banegI / yahI bhAratabhUmikI vizeSatA hai jo isane mahAvIra aura buddha jaise zramaNa santoM dvArA isa udAra AdhyAtmikatAkA sandeza jagatko diyaa| Aja vizva bhautika viSamatAse trAhi trAhi kara rahA hai / jinake hAthameM bAhya sAdhanoMkI sattA hai arthAt AdhyAtmika dRSTise jo atyadhika anadhikAra ceSTA kara paradravyoMko hastagata karaneke kAraNa mithyA dRSTi aura bandhavAn haiM ve usa sattAkA upayoga dUsarI AtmAoM ko kucalane meM karanA cAhate haiN| aura cAhate haiM ki saMsArake adhika se adhika padArthoMpara unakA adhikAra ho aura isa lipsA ke kAraNa ve saMgharSa, hiMsA, azAnti, IrSA, yuddha jaisI tAmasa bhAvanAoMkA sarjana kara vizvako kaluSita kara rahe haiN| dhanya hai isa bhAratako jo isa bIsavIM sadI meM bhI hiMsA barbaratA ke isa dAnavayugameM bhI usI AdhyAtmika mAnavatAkA sandeza deneke liye gA~dhI jaise santako utpanna kiyA / para hAya abhAge bhArata, tere hI eka kapUtane, kapUtane nahIM, usa sarvaMkaSA saMskRtine jisameM jAtigata uccatva, nIcatva Adi kubhAva puSTa hote rahe haiM aura jisake nAmapara karor3oM dharmajIvI logoM kI AjIvikA calatI hai, usa santake zarIra ko golIkA nizAnA bnaayaa| gA~dhIkI hatyA vyaktikI hatyA nahIM hai, yaha to usa ahiMsaka sarvasamA saMskRtike hRdayapara usa dAnavI sAmpradAyika, hindUka meM hiMsaka vidveSiNI saMskRtikA prahAra hai / astu, mAnavajAtike vikAsa aura samutthAnake liye hameM saMskRti viSayaka samyagdarzana prApta karanA hI hogA aura AtmAdhikArakA samyagjJAna lAbha karake use jIvanameM utAranA hogA tabhI hama bandhanamukta ho skeNge| svayaM svatantra raha sakeMge aura dUsaroMko svatantra rahanekI uccabhUmikA taiyAra kara sakeMge / [varSa 1 For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ campAnagara ( lekhaka - zyAmalakizora jhA ) -2006- oNla iNDiyA reDiyo, paTanA kA caupAla kAryakrama acchA ginA jAtA hai jisakA yaza zrIyut rAdhAkRSNaprasAdako milanA cAhiye, inhoMne "bihArake aitihAsika sthAna" zIrSaka vyAkhyAnamAlAkA Ayojana kiyA thA jisameM prastuta bhASaNa bhI par3hA gayA thA / hama reDiyoke saujanyase ise yahA~ prakAzita kara rahe haiN| - muni kAntisAgara bihArakA atIta bar3A hI gauravazAlI rahA hai| mahAna azokakA bihAra duniyA ke do bar3e dharmoM-- bauddhadharma aura jainadharmakA janmasthAna rahA hai / pratApI candraguptakA pATaliputra, svatantra licchiviyoMkI vaizAlI, rAmAyaNake prasiddha rAjA romapAdaka aGga, nAlandA aura vikramazilAke prasiddha vidyApITha, ye saba aitihAsika bihAra ke aitihAsika sthAna rahe haiM / parantu, yahA~ hama prAcInakAla meM campA tathA Adhunika samayake campAnagarakI bAta karate haiM / campA prAcIna bhAratakI eka prasiddha rAjadhAnI rahI hai / hinduoM ke prasiddha dharmagrantha rAmAyaNa aura mahAbhArata meM campAkA ullekha AyA hai| vaidika evaM paurANika granthoMmeM campAkA varNana kiyA gayA hai jisase patA calatA hai ki usa jamAne meM campAkA eka viziSTa sthAna thA / prAcIna sAhityameM campA nAmaka nagarIkI anekatA hai| isake nAma bhI bahuta se rahe haiM / jaise, campA, campAvatI, campApurI tathA campAnagarI Adi / prasiddha yAtrI huenasA~ga ke kathanAnusAra campA syAma dezakA hI nAmAntara hai / isake viparIta karnala mArkopolone kamboDiyA antargata TAnakrIna nAmaka pradezako campA batalAyA hai| tIsarA mata svargIya DA0 saralAsTIna mahodayakA hai jinhoMne paMjAba ke cambA sTeTa (riyAsata) ko hI purAtana campA batalAyA hai / kembrija vizvavidyAlayadvArA sampAdita aura mudrita "cepIya jAtaka" meM likhA hai ki deza aura magadha dezake madhya meM jo campA nadI vAlA pradeza hai vahI campA hai| isI taraha campAke sthAna nirNayapara aura bhI bahutase vidvAnoMne bahuta-sI rAyeM peza kI haiN| yahA~ hama jisa campAnagarIkI bAta kara rahe haiM, vaha bhAgalapura zaharase 4 mIla pazcima hai / rAmAyaNa, purANa Adi dharmagranthoMmeM varNita campAnagarI kabhI eka prAdezika rAjadhAnI thI, parantu Aja vaha bhAgalapura zaharakI sirpha eka muhallAke rUpameM jAnI jAtI hai / 'isakA Arambhika nAma campA tathA campAmAlinI rahA hai| rAmAyaNa meM kahA gayA hai ki campA 'romapAda' nAmaka aGga dezake rAjAkI rAjadhAnI thI / romapAdane rAjA dazarathakI putrI zAntAko goda le liyA thA aura romapAdake pote campA ke nAmapara hI isa nagarIkA nAma campAnagara par3A thA / jaina granthoMke anusAra isa nagarIkA pratiSThApaka zra eNikakA putra koNika yA itihAsa prasiddha ajAtazatru thA / harivaMzapurANa meM bhI campAke 17 zAsakoMke nAma ginAye gaye haiM, parantu usameM aGgake prasiddha zAsaka 'paurava' kA nAma nahIM AyA hai| paurava' ke bAremeM kahA jAtA hai ki usane eka lAkha ghor3e, eka hajAra hAthI, eka hajAra gAya aura eka lAkha soneke muhara dAna kiye the / paurANika kAlake bAda bauddha dharmagranthoMmeM bhI aGgakI mahattAkA varNana kiyA gayA hai / usake bAda grantha 'dazakumAra caritra' aura kAdambarI meM bhI campAkA nAma AyA hai / For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 ] anekAnta [varSa 6 Adhunika campAnagara jainiyoMkA bar3A tIrtha-sthAna hai / vahA~ ke do bhavya jainamandiroMko dekhanese patA calatA hai ki campAnagara bahuta prAcIna samayase hI jainadharmakA kendra rahA hai| vidvAnoMke kathanAnusAra jainoMke bArahaveM tIrthaGkara vAsupUjyane yahIM janma liyA thaa| unake alAvA, kahA jAtA hai ki jainiyoMke bArahaveM tIrthaGkara mahAvIra bhI kucha varSoM taka yahA~ rahe the| bArahaveM tIrthaGkara vAsupUjyakA mandira nAthanagara muhallemeM hai, jo Aja bhI zaharase alaga basA huA hai aura jise dekhakara mandirakI prAcInatAkA sahaja hI anumAna kiyA jA sakatA hai| campAnagarameM jainiyoMkA eka dUsarA mandira bhI hai jisake bAremeM kahA jAtA hai ki use mahAvIra tIrthaGkarake pramukha ziSya sudharmane banavAyA thA / kahA jAtA hai ki jisa samaya sudharma campAnagarImeM padhAre the, vahA~ koNikakA zAsana thaa| rAjA koNikane khale pA~va nagarake bAhara Akara sudharmakA svAgata kiyA thaa| campA bahuta vaibhava sampanna nagara thA / vaha vyApArakA eka bar3A kendra thaa| vahA~ cAndo saudAgara nAmaka prasiddha lyApArIke rahanekA varNana bhI milatA hai| campAnagarakA eka dUsarA mukhya sthAna karNagar3ha hai| sthAna itanI U~cAIpara hai ki use dekhakara hI yaha kahA jA sakatA hai ki prAcIna samayameM vahA~ avazya hI kisI pratApI rAjAkA vizAla kilA hogaa| kucha logoMkA kahanA hai ki yaha sthAna mahAbhAratake prasiddha senApati dAnavIra karNakA vAsasthAna thA / parantu, itihAsake kucha anya paMDitoMkA kahanA hai ki campAnagarakA yaha kaNagar3ha tathA muMgera jilekA kaNa campA nAmaka sthAna, karNa suvarNake rAjA "karNasena" ke pratiSThApita haiN| isa bAtakA abhI taka nirNaya nahIM ho sakA hai| parantu, itanA avazya hai ki yadi karNagar3hakI khudAI kI jAya to zAyada prAcIna bihArake gauravagAthAkA eka nayA adhyAya bhI dharatIke garbhase prakAzameM lAyA jA sakatA hai| Aja karNagar3hameM sarakArI pulisa ke raGgarUToMko zikSA dI jAtI hai| kauna jAne, kabhI vahA~ karNake rathake pahiyoM aura ghor3oMke TApoMkI AvAz2a bar3e-bar3e vIroMke dila na hilA detI ho| Aja hamAre dezakI avasthA badala cukI hai| isIliye jarUrata isa bAtakI hai ki dharatIke andara dabe hue prAcIna bihArake itihAsakA uddhAra kiyA jAya / aura yadi aisI koI yojanA bane to usa samaya campAnagarako bhI bhUlanA na caahie| 1 bhagavAn mahAvIra jainoMke caubIsaveM tIrthaGkara the, tIna cAturmAsa rahe the / sN0| 2 isakA puSTa pramANa apekSita hai| sN0|| 3 bhagavAn mahAvIra jaba campA padhAre taba koNika rAjyaRddhi sahita vandanA karane AyA thA, aupa pAtika sUtra meM isa ghaTanAko yathAvat rUpase aGkita kiyA gayA hai| saM0 / 4 bihAra sarakArake vartamAna zikSAmantrI isake lie ceSTA to karate haiM parantu ina dinoM ve aura aura samasyAoMmeM burI taraha ulajhe hue haiM / Apane posTavAra skImameM khoja kI bhI eka skIma rakhI hai| sarakArI kAma ThaharA, dekheM kaba taka isa yojanAko kriyAtmaka rUpa milatA hai| saM0 / For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya 1-rASTra-bhASApara jaina dRSTikoNa svAdhIna bhAratake sammukha Aja jitanI bhI samasyAe~ samupasthita haiM, unameM rASTrabhASAkI bhI eka aisI jaTila samasyA hai jisapara dezakI Ama janatA evaM buddhijIviyoMkA dRSTibindu kendrita hai| sabhI varga eka svarase svIkAra karate haiM ki aba hamArI bhAvI zikSA aMgrejIke mAdhyama dvArA na hokara hamArI hI rASTra-bhASA dvArA sampanna ho / rASTra-bhASA kaisI ho, kyA ho, aura usakA svarUpa kisa prakArakA honA cAhie / yaha kucha aise prazna haiM jinako lekara dezameM tahalakA-sA macA huA hai / jahA~taka rASTra-bhASAkA prazna hai vahA~para jaisA vAyu-maNDala abhI hai vaha na honA cAhie thaa| bhinna-bhinna vidvAnoM dvArA rASTra-bhASAke bhinna-bhinna svarUpa janatAke sAmane samupasthita haiN| yU~ to kaI mata rASTra-bhASAke sambandhameM pratidina abhivyakta hote haiN| parantu pradhAnataH inhIM do pakSoMmeM ve sabhI antaramukta ho jAte haiN| eka pakSakA kahanA hai ki rASTrabhASA vahI ho sakatI hai. jisameM AryabhASA saMskRtake zabdoMkI bAhulyatA ho| aura vaha devanAgarI lipimeM hI likhI jAya / uparyukta pakSake samarthakoMkA abhimata hai ki hindI kI utpatti hI saMskRta bhASAse huI hai| dUsarA pakSa kahatA hai ki rASTra-bhASAkA svarUpa aisA honA cAhie ki janatA saralatAse use bola aura samajha ske| isameM arabI, phArasI evaM anya prAntIya bhASAoMke zabda bhI amuka saMkhyAmeM raheM, aura vaha urdU tathA devanAgarI lipioMmeM likhI jaay| bhASA aura saMskRtikA abhinna sambandha rahA hai| kisI bhI dezakI saMskRti evaM sabhyatAke unnatizIla amaratattvoMkA saMrakSaNa usakI pradhAna bhASA tathA paripuSTa sAhityapara avalambita hai| ubhaya dhArAoMkA cira vikAsa rASTra-bhASA dvArA hI sambhava hai| bhASA bhAvoMko vyakta karanekA sAdhananAtra hai| aisI sthitimeM hamArA pradhAna kartavya yaha honA cAhie ki hama apanI rASTra-bhASAkA svarUpa samucita rUpase nirdhArita kara leN| yU~ to sabhI jAnate haiM ki bhASAkA nirmANa rASTrake kucha netA nahIM karate haiM / vaha svayaM banatI hai / kalAkAroM dvArA use bala milatA hai| antataH vaha svayaM pariSkRta hokara apanA sthAna banA letI hai| parantu hamAre dezakA durbhAgya hai ki rAjanaitika puruSa kaI bhASAoMke zabdoMke sahAre eka navInabhASA balAt janatApara lAda rahe haiM, jo sarvathA aprAkRtika avaijJAnika eva amAnanIya hai| ve loga eka prakArase pratyeka viSayapara rAya deneke abhyasta-se ho gae haiN| isIliye sAMskRtika zubhecchuka rASTra-bhASAke sunizcita svarUpapara gambhIratAse apanA dhyAna AkRSTa kie hue haiM, jinakA adhikAra bhI hai| jisa vyaktikA jisa viSayapara gambhIra adhyayana na ho use usa viSayapara bolanekA kucha adhikAra nahIM rhtaa| jayapura kA~gresameM hamAre mAnanIya netAoM dvArA rASTra-bhASA para jo kucha bhI kahA gayA hai, usase sukha nahIM miltaa| dezako sAMskRtika dRSTise jIvita rakhanevAle kalAkAroMke hRdayoMpara gaharI coTa lagI hai| rASTra-bhASA nirdhArita karanekA kArya netAgaNa apanI kArya sUcIse alagakara deM to bahuta acchA hogA / kyoMki unheM apanI pratibhAko vikasita karaneke lie paryApta kSetra milA hai| udAharaNake lie mAna lIjie (yadi yaha hai to sarvathA asambhava) ki kahIMkI ITa kahIMkA ror3A bAlI kahAvatake anusAra eka For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 ] anekAnta [varSa 6 7 amAnavIya bhASA netAoM dvArA nirmita hokara phAiloMmeM likhakara rakha bhI dI para isase hogA kyA / jaba kalAkAra, lekhaka aura Ama janatA usakA vyavahAra na karegI, aura vaha kare bhI kyoM ? kyoMki unake pAsa to paitRka sampattike rUpameM eka bhASA aura sAhitya mile haiN| jinake balapara ve apanI bhAvanAokA samucitarUpase vyakta kara lge| janatA bhI use Atma-sAta kara legii| yadi rASTra-bhASA niyatarUpase karanI hI to usakA uttaradAyitva una uccakoTike sAhitya marmajJoMpara DAlanA cAhie jinakA jIvana bhASA-vijJAna aura sAhityake vibhinna tattvoMse ota-prota ho / prathama pakSakA mantavya hai ki saMskRtaniSTha hindI rASTra-bhASA isIlie honI cAhie ki vaha saMskatakI patrI hai| Ajake pragatizIla yugameM isa prakArakI bAtoMkA kyA artha ho sakatA hai| vaiyaktikarUpase hama svayaM saMskRtaniSTha hindIke pakSapAtI haiN| parantu hameM isa samarthanake pRSTha bhAgameM vaidika manobhAvanAkA AbhAsa milatA hai| vaha vyApaka hindIko aura bhI saMkucita banA degii| sAmpradAyikatAkA kaTu pariNAma kaisA hotA hai, yaha likhanekI bAta nhiiN| sArA vizva ise bhugata cukA hai| arabI-phArasIke bemela zabdoMko hindImeM ThUsanA hama pasanda nahIM karate haiN| na apanI racanAoMmeM hI aise zabdoMkA vyavahAra karate haiN| hindIko saMskRtakI putrI kahanA na kevala use apane balase arjita padase hI girAnA hai| apitu apanI baddhise zatratA karanA hai| hindI sAhityakA gambhIra adhyayana karanese yaha spaSTa hojAtA hai ki isakA udgama saMskRtase nahIM apitu prAkRta, apabhraMza Adi prAntIya bhASAoM dvArA huA hai| saMskRta cAhe utanI puSTa-bhASA kyoM na rahI ho, phira bhI vaha eka sampradAyakI bhASA hai / jabaki hindI eka sampradAyakI bhASA kabhI nahIM rhii| vaha mAnava bhASA rahI hai hindU-musalamAna Adi santoMne isI bhASAke dvArA mAnava siddhAntoMkA pracAra sAre bhAratameM kiyaa| saca kahA jAya to santa saMskRtike uccatama vikAsameM hindIne jo yogadAna diyA hai, vaha abhUtapUrva hai| sAre bhAratako 1800 varSoM taka sAMskRtika sUtrameM yadi kisI bhI bhASAne bA~dha rakkhA hai to vaha kevala hindI ne ho / spaSTa kahA jAya to bhAratIya mastiSkakI samasta cintAoMkA vikAsa usa hindIke dvArA huaa| jisake svarUpa nirdhAraNameM Aja jitanI mAthApaccI nahIM karanI par3I thii| ataH saMskRtake atirikta anya prAntIya bhASAoMke zabda apekSAkRta adhika pAe jAte haiN| jo zabda khapa gae haiM, unako cuna-cunakara bAhara karanA rASTra-bhASAke bhaNDArako kSati pahuMcAnA hai| yaha ho sakatA hai ki eka hI bhASA pratyeka samayameM do rUpoMmeM rahatI hai| vidvadogya aura lokbhogy| dUsare pakSakI bAtako koI bhI samajhadAra vyakti svIkAra nahIM kara sktaa| hamArA nizcita vizvAsa hai ki thor3e-thor3e kaI bhASAoMke zabda ekatra karaneke bAda jo bhASA banatI hai vaha itanI paMgu hotI hai ki bRhattara vaiyaktika parivArameM bhI vibadhita nahIM ho sktii| aisI sthitimeM bhAratIya saMskRti evaM loka jIvanakA samucita vyaktikaraNa ho hI kaise sakatA hai| hindustAnIkI havA jina rAjanaitika evaM sAmAjika samasyAoMko lekara khar3I kI gaI thI aba vaisI paristhiti nahIM rhii| jinako lakSa karake isakI sRSTi kI gaI unhoMne apanA kSetra svayaM banA liyA hai| . rASTra-bhASAkI samasyA ulajhI huI to hai hI parantu Andolanake cakkarameM DAlakara na jAne aura bhI kyoM jaTila banAyA jAtA hai| bhAratIya vidvAna-jinake hRdayameM bhASA viSayaka praznake pazcAt bhAgameM kisI bhI tarahakA sAMpradAyika tattva kAma na karate hoM-yadi rASTra-bhASAke sambandhameM jaina dRSTikoNako samajha leM to samasyA bahuta kucha aMzoMmeM binA kisI bhI bAtako saralatA pUrvaka samajhAI jA sakatI hai| bhAratIya bhASA aura sAhityake saMrakSaNameM - wwwjainairaty urg Jain Education Inter Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12 ] sampAdakIya [485 jainAcAryoMne bahuta bar3A yogadAna diyA hai| unake sAmane Adarza thA bhagavAna mahAvIrakA / jisameM apanI vicAra dhArAkA nirmala pravAha tatkAlIna prAntIya bhASA dvArA bahAyA thaa| bhagavAna buddhake upadeza bhI isa bAtake pramANa haiN| jaina vidvAna saMskRta Adi vidvadbhogya bhASAoMmeM grantha nirmANa karake hI cupa nahIM rahe haiN| unhoMne vibhinna prAntoMmeM rahakara pratyeka zatAbdiyoMmeM loka bhogya sAhityakI saritA bahAkara tatkAlIna loka saMskRtiko Alokita kiyaa| laukika bhASAmeM saMskRtake prakANDa paNDitoMne racanA karanA apanA apamAna samajhA isase ve ekAGgI sAhitya nirmAtA hI raha gaye / jina jIvoMkI gaharAI taka ve na pahuMca ske| jaba ki jainAcAryoMke sammukha sabase bar3I samasyA thI janatA kii| ve janatAko darzana, evaM sAhityake uccakoTike tattvoMkA parijJAna sarala aura bodhagamya bhASAmeM karAnA cAhate the| isa kAryameM ve kAphI saphala rahe / isakA artha yaha nahIM ki ve vidvadbhogya sAhitya nirmANameM pazcAt yAda rahe / Aja hama kisI bhI prAntake loka sAhityako uThA kara dekheMge to patA calegA ki pratyeka prAntakI janabhASAoMke vikAsameM bhI jainoMne sAhitya nirmANameM kitanA asAMpradAyikatAse kAma liyA hai jaba jisa bhASAkA prabhutva rahA usIkI sAdhanAmeM ve tallIna rahe haiN| kAraNa ki jaba saMskRtike naitika utthAnakI bhAvanAoMse unakA hRdaya ota-prota thaa| Upara hama likha Ae haiM ki hindI bhAva aura bhASAkI dRSTise apabhraMzakI patrI hai apabhraMzakA sAhitya jo kucha bhI Aja bhAratameM prApta hotA hai, vaha jainoMkI bahuta bar3I dena hai| bhAva svAtantra isakI bahuta bar3I vizeSatA hai| rAhulajIke zabdoMmeM .. "apabhraMzake kaviyoMkA vismaraNa karanA hamAre lie hAnikI vastu hai / yahI kamI hindI kAvyadhArAke prathama sraSTA the| ve azvaghoSa, bhAsa, kAlidAsa aura bANakI sirpha naThI pattaleM nahIM cATate rahe / balki unhoMne eka yogya putrakI taraha hamAre kAvya-kSetra meM nayA sRjana kiyA hai| naye camatkAra nae bhAva paidA kie haiN| __hamAre vidyApati, kabIra, sUra, jAyasI, aura tulasIke yahI ujjIvaka aura prathama preraka rahe haiN| unheM chor3a denese bIcake kAlamameM hamArI bahuta hAni huI aura Aja bhI usakI sambhAvanA hai| - jainoMne apabhraMza sAhityakI racanA aura usakI surakSAmeM sabase adhika kAma kiyA hai|" 13 terahavIM zatAbdI taka apabhraMzameM prauDhatva rhaa| bAdameM vahI apabhraMza kramazaH vikasita hote hote prAntIya bhASAoMke rUpameM pariNita ho gii| eka samaya vaha janatAkI bhASA thI jyoM-jyoM uccakoTike kalAkAroM dvArA samAhata hotI gaI tyoM-tyoM vaha vidvadbhogya sAhityakI pradhAna bhASA bana gii| apabhraMza bhASAkA zabda bhaNDAra vistRta hai aura bahuta kucha aMzoMmeM vaha saMskRtakI apekSA prAkRtakA anudhAraNa karatA hai| ataH binA kisI hicakase kahA jA sakatA hai, ki hindIkA utpatti sthAna apabhraMza hai / jo parivartanazIla bhASA rahI thii| duHkha isa bAtakA hai ki hindI sAhityake marmajJa vidvAna jainoMke isa vizAla apabhraMza sAhityase ekadama paricita nahIM haiN| yahI kAraNa hai ki Aja rASTra-bhASAkI samasyA ulajhI huI hai| hindI, gujarAtI, marAThI, tAmila, kannar3a aura rAjasthAnI Adi sabhI prAntIya bhASAoM meM jainoMne na kevala bhagavAna mahAvIra' dvArA pracArita mAnava saMskRti aura sabhyatAke uccatama amara tatvAMkA subodha bhASAmeM gumphana kiyA apitu tatkAlIna sAmAjika, dhArmika. rItirivAja evaM AdhyAtmika tattvoMkI ora bhI saGketakara janatAke naitika starako U~cA uThAne kA prayAsa kiyA hai| tAtparya yaha hai ki jisa prAntameM jaba kabhI jisa bhASAkA prabhutva rahA usIke mAdhyama dvArA jainoMne apane vicAra janatAke samakSa rakkhe haiN| 'prAntIya' jAnatika Jain Education Interatio Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 ] [ varSa 1 bhASAoM meM sAhityika racanA karanemeM jo apaneko apamAnita samajhate the ve pU~jIpati yA eka vargavizeSake hI kalAkAra raha gae haiN| jabaki jainI janatAke patha-pradarzaka ke rUpameM rahe haiN| bhASAviSayaka jainoMke audAryapUrNa Adarzako Ajake sAhityika yadi mAna leM aura rASTra-bhASAkI samasyA janatApara chor3a deM to mArga bahuta sugama ho jAyegA / yadi hamAre dezI zabdoMse hI samucitarUpase bhAvoMkA vyaktIkaraNa ho jAtA hai taba yaha koI Avazyaka nahIM hai ki videzI zabdoMko cuna-cunakara rASTra-bhASA meM ThUseM / jaina dRSTikoNa rASTra-bhASApara itanA avazya kahegA ki hindI usa rASTrakI bhASA hone jArahI hai, jisakI saMskRtimeM vibhinna saMskRtiyoM aura bhASAoM kA samanvayAtmaka prayAsa varSoMse calA A rahA hai| kaI jAtiyoMkA yaha mahAdeza hai / usapara yaha siddhAnta kaise lAdA jA sakatA hai ki rASTra-bhASAmeM amuka bhASA ke zabda adhika raheM / vaiyaktikarUpase hama bhale hI saMskRtaniSTha hindIkA vyavahAra kareM / parantu bhASAkA prazna vyaSTise na hokara samaSTise hai / bhASAkA pravAha zatAbdiyoMse jisa rUpase calA A rahA thA usIko kucha parivartitarUpameM kyoM nahIM bahane diyA jAtA ? sAhityika bhale hI kaThinatara zabdoMkA prayoga kareM, parantu azikSita yA alpazikSA prApta mAnavoMse ve aisI AzA kyoM kara rahe haiM ? rASTra-bhASA na banArasI hindI ho sakatI hai na lAhorI urdU hI / kisI bhI prAntakI zabdAvaliyoMse pracalita zabdoMko yadi hama apanI vartamAna hindImeM pacA lete haiM to burA hI kyA hai ? kyoMki hindI jIvita bhASA hai mRta nahIM / jabataka jIvana hai tabataka parivartana hote hI raheMge / parivartanazIlatA ke siddhAntase jitanI bhI bacAnekI ceSTA kI jAegI utanI hI hameM hAni uThAnI par3egI / ataH saMkSiptameM jaina dRSTikoNakA yahI sArAMza hai ki rASTra-bhASA hindI saralasubodha honI caahie| sAtha hI sAtha isa bAtakA dhyAna rakkhA jAya ki isameM jahA~taka ho sake unhIM bhASAoM ke zabdoMkI bAhulyatA rahe jinameM Arya saMskRtikA samucita vyaktIkaraNa saralatA pUrvaka ho ske| yaha korA Adarza hI nahIM hai, apitu zatAbdiyoM taka anubhavakI vastu rahA hai / DAlamiyA~nagara, tA0 21-1-46 I0 katAra 2 - anekAntakI varSa samApti aura agalA varSa isa saMyukta kiraNa (11, 12 ) ke sAtha anekAntakA navamA varSa samApta ho rahA hai / isa varSa meM anekAntane apane pAThakoMkI kitanI aura kyA kucha sevA kI use yahA~ batalAne kI jarUrata nahIM - vaha usake guNagrAhI pAThakoMpara prakaTa hai| hA~, itanA jarUra kahanA hogA ki isa varSa yadi koI vizeSa sevAkArya ho sakA hai to usakA zreya sahayogI sampAdakoM aura khAsakara bhAI ayodhyAprasAdajI goyalIya mantrI 'bhAratIyajJAnapIThakAzI' ko prApta hai-- unhIMkI suvyavasthAkA vaha phala hai, aura jo kucha truTi rahI hai vaha saba merI hai-- merI ayogyatAko hI usakA ekamAtra jimmedAra samajhanA caahiye| maiM yahA~para jo kucha batalAnA cAhatA hU~ vaha prAyaH itanA hI hai ki anekAntake AThaveM varSa kI samAptipara, jisakA kAryakAla 12kI jagaha 24 mahInekA hogayA thA, mere sAmane patrako banda karane kI samasyA upasthita ho rahI thI; kyoMki presoMke AzvAsana bhaGga aura gairajimmedArAnA ravaiye Adike kAraNa maiM bahuta taGga AgayA thA, merA dila TUTa gayA thA aura maiM presakI samucita vyavasthA na hone taka patrako banda karanA hI cAhatA thA ki pa0 ajitakumArajI zAstrIne, jo apanA 'akalaGka presa' mulatAnase sahAranapura le Ae the, mujhe vaisA karanese rokA aura pUrI dRr3hatA ke sAtha anekAntako apane presa meM barAbara samayapara chApakara denekA vacana tathA AzvAsana diyA / tadanusAra hI anekAntako agale varSa nikAlanekA saMkalpa kiyA gayA aura usakI sUcanA 'sampAdakIya Jain Education Internation anekAnta Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 12 ] [ 487 vaktavya' meM prakaTa kara dI gii| isake bAda zrIgoyalIyajI mujhase mile aura unhoMne bhAratIyajJAnapIThake sAtha anekAntakA sambandha jor3akara aura usake prakAzana, saJcAlana evaM Arthika AyojanakI sArI jimmedArIko apane Upara lekara mujhe aura bhI nirAkula karanekA AzvAsana diyaa| cunA~ce haveM varSakI prathama kiraNake zurUmeM hI maiMne anekAntakI isa naI vyavasthAdiko prakaTa karate hue usapara apanI prasannatA vyakta kI aura usIke AdhArapara anekAnta pAThakoM ko yaha AzvAsana diyA ki 'aba patra barAbara samayapara ( hara mahIne ke anta meM) prakAzita huA karegA / ' sampAdakIya muzkila se do kiraNa nikAla kara hI paM0 ajitakumArajI zAstrI apane pra esako dehalI uThAkara le gaye aura unhoMne apane diye hue sAre vacana tathA AzvAsanapara pAnI phera diyA ! majabUra hokara anekAntako phirase cArja bar3hAkara raoNyala presakI zaraNa meM le jAnA par3A, jo sahAranapurameM sabase adhika jimmedAra pra esa samajhA jAtA hai / parantu pra sameM upayukta TAipoMkI kamI ke kAraNa prAyaH hara cAra pejake praphake pIche eka vidvAnako prapharIDiGgake liye sahAranapura jAnA AnA par3A hai, jisase patrako samayapara nikAlA jA sake jisakI goyalIyajI kI ora se sakhta tAkIda thI aura isa taraha eka eka phArmake pIche kitanA hI phAlatU kharca karanA par3A hai aura dobArA bhI pra esakA cArja bar3hAnA par3A hai; phira bhI patra samayapara prakAzita na ho sakA aura yaha kiraNa 3-4 mahIne ke vilambase prakAzita ho rahI hai / goyalIyajIko isa sArI sthitise barAbara avagata rakkhA gayA hai aura aneka bAra yaha prArthanA tathA pra eraNA kI gaI hai ki ve anekAntakI chapAIkI suvyavasthA ilAhAbAda ke prathA banArasake kisI acche pra esa meM kareM; parantu harabAra unhoMne isa ora upekSA hI dhAraNa ko kabhIkabhI lAjarnanala pra esake adhika cArja aura vahA~ ThIka vyavasthA bAta bhI kahI, aura isaliye yaha samajhA gayA ki Apa anekAntakA samayapara sundararUpameM prakAzita honA to dekhanA cAhate haiM kintu kinhIM kAraNoMke vaza vyavasthAkA bhAra apane Upara lekara bhI, usake liye yogya prasAdiko vyavasthA karanemeM yoga denA nahIM cAhate / isIse antako vilambakI zikAyata honepara idharase usa viSaya meM apanI majabUrI hI jAhira karanA pdd'ii| AThaveM varSakI kiraNeM jaba eka varSakI jagaha do varSa meM prakAzita ho pAI thI aura pAThakoMko pratIkSAjanya bahuta kaSTa uThAnA par3A thA taba unakA vizvAsa anekAnta ke samayapara prakAzita honeke viSaya meM prAyaH uTha gayA thA aura isaliye unakA Ageke liye grAhaka na rahanA bahuta kucha svAbhAvika thA; cunA~ce tIsarI kiraNa jaba vI0 pI0 kI gaI taba lagabhaga Adhe grAhakoMkI vI0 pI0 vApisa ho gii| idhara patrameM phirase vilamba zurU ho gayA aura usameM sacAlana vibhAgakI orase citroM AdikA koI Ayojana nahIM ho sakA, jo Ajakala ke patroMkI eka khAsa vizeSatA hai / isase naye grAhakoMko yatheSTa protsAhana nahIM milA aura udhara chapAI tathA kAgaja. Adi cArja bar3ha gaye / patrako sahAyatA bhI kama prApta huI / inhIM saba kAraNoMse anekAntako isa varSa kAfI ghATA uThAnA par3A hai, jisakA mujhe kheda hai| kucha dina hue nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIne apane eka patrameM yaha sUcanA ko ki anekAntako samayapara prakAzita karaneke liye banArasa meM pra sakI acchI yojanA ho sakatI hai / tadanusAra goyalIyajIko usakI sUcanA dete hue phirase banArasa meM hI chapAIkI yojanA karanekI preraNA kI gaI; parantu unhoMne uttara meM DAlamiyAnagara se bheje hue apane tIna mAcake patra meM Jain Education Internation yaha likhA ki "banArasa meM bhI chapAIkI acchI vyavasthA nahIM hai| jJAnapIThakA prakAzana jisa Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 ] [varSa ha dhImI raphtArase horahA hai, usase mujhe 'anekAnta' banArasase prakAzita karanekI tanika bhI himmata nahIM hotI / " ise par3hakara hRdayameM udita huI AzApara phirase tuSArapAta ho gayA aura maiM yahI socane lagA ki yadi goyalIyajIne presakI koI samucita vyavasthA na kI to mujhe aba vIrasevAmandirakI ora se eka svatantra presa khar3A karanA hI hogA, jisakI usake tayyAra granthoM ke prakAzanArtha bhI eka bahuta bar3I z2arUrata darapeza hai aura isaliye isa kiraNa meM presakI vyavasthA taka kucha mahInoMke liye anekAntako banda rakhanekI sUcanA kara denI hogI / parantu 'pAThakoMko yaha jAnakara prasannatA hogI ki DAlamiyAnagara se banArasa jAnepara goyalIyajIkA vicAra badala gayA aura unameM munikAntisAgarajI AdikI preraNAko pAkara usa himmatakA saMcAra ho gayA jise ve apane meM khoe hue the aura isaliye aba ve banArasa se 'anekAnta' ko prakAzita karaneke liye tatpara hogaye haiM; jaisA ki isI kiraNameM anyatra prakAzita unake 'prakAzakIya vaktavya' se prakaTa hai| vaktavyake anusAra aba 'anekAnta' bilakula ThIka samaya para nikalA karegA, sundara tathA kalApUrNa banegA, bahuzruta vidvAnoMse lekhoMke mA~gane ke liye mu~ha kholane meM kisIko koI saMkoca nahIM hogA, jainetara vidvAnoMke lekhoMse bhI patra alaMkRta rahegA aura unake lekhoM ko prApta karanemeM AtmaglAni tathA hicakacATakA koI prazna hI utpanna nahIM hogA - jJAnapITha usake pIche jo bhI vyaya hogA use uThAneke liye prastuta hai / aura isaliye 'anekAnta' zrAgeko ghATemeM na calakara dUsare patroMkI taraha lAbhameM hI calegA, usake hitaiSiyoMkI saMkhyA bhI AvazyakatA se adhika bar3ha jAyagI aura phira goyalIyajIko apane vidvAnoMkA "presa jUtiyA~ caTakAte phiranA" bhI nahIM khaTakegA athavA usakA avasara hI na aaegaa| saMkSepameM abataka jo kucha kamI athavA truTi rahI hai vaha saba pUrI kI jaaygii| isase adhika grAhakoM tathA pAThakoM Adiko aura kyA AzvAsana cAhiye ? mujhe goyalIyajIke ina dRDha saGkalpoMko mAlUma karake bar3I prasannatA huii| hArdika bhAvanA hai ki unheM apane ina saGkalpoMko pUrA karane meM pUrNa saphalatAkI prApti hove aura mujhe apane priya 'anekAnta' ko adhika unnata avasthA meM dekhanekA zubha avasara mile| anekAnta maiM isa varSa apane sabhI vidvAna lekhakoM aura sahAyaka sajjanoMkA AbhAra vyakta karatA huA unheM hRdayase dhanyavAda detA hU~ aura isa varSa ke sampAdana- kAryameM mujhase jo koI bhUleM huI hoM athavA sampAdakIya kartavya ke anurodhavaza kiye gaye mere kisI kArya - vyavahAra se yA svatantra lekhase kisI bhAIko kucha kaSTa pahu~cA ho to usake liye maiM hRdayase kSamAprArthI hU~; kyoMki merA lakSya jAnabUjhakara kisIko bhI vyartha kaSTa pahu~cAnekA nahIM rahA hai aura na sampAdakIya kartavya meM upekSA dhAraNa karanA hI mujhe kabhI iSTa rahA hai| sAtha hI, yaha bhI nivedana kara denA cAhatA hU~ ki agale varSa maiM pAThakoMkI sevAmeM kama hI upasthita ho sakU~gA; . kyoMki adhika parizrama tathA vRddhAvasthA ke kAraNa merA svAsthya kucha dinoMse barAbara gar3abar3ameM cala rahA hai aura mujhe kAfI vizrAmake liye parAmarza diyA jA rahA hai| vIrasevAmandira, sarasAvA, tA0 25 -3 - 1646 jugalakizora mukhtAra sara seTha sAhabakA vivAhotsavapara anukaraNIya dAna aneka padavibhUSita sara seTha hukumacandajI indaura ke zubha nAmase samAjakA baccA 2 paricita hai| rASTra, samAja, aura dharmake kSetrameM Apake dvArA prArambhase hI aneka ullekhanIya sevAe~ huI haiM aura Aja bhI horahI haiM / samAjake AhnAnapara Apa sadA usakI sevAke liye Age khar3e milate haiN| unakI dAnavIratA, vinamratA aura sahAnubhUti to atulanIya haiM / aura inhIM guNoMke kAraNa ve AjakI sthiti meM bhI, jaba pU~jI aura apU~jIkA saMgharSa cAlU hai, Jain Education Internatio Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya vaktavya varSa prArambha meM 'anekAnta' ke rUpameM parivartana karane aura usameM pragati lAneke liye zraddheya paM0 jugalakizorajI mukhtAra, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyA, paM0 paramAnandajI zAstrI aura merI vIra sevAmandirameM eka baiThaka kI gaI thii| isa baiThakameM kAphI UhApoha ke bAda sampAdaka maNDalakA nirmANa kiyA gayA thA aura usameM antarrASTrIya khyAti prApta zraddhAspada muni kAntisAgarajIko bhI sammilita kiyA gayA thA tathA merI aura paM0 darabArIlAlajI koThiyA sevAyeM bhI svIkRta kI gaI thiiN| harSa hai ki muni kAntisAgarajIne bhramaNameM rahate hue bhI apanA pUrNa sahayoga pradAna kiyA / Antarika abhilASA thI ki 'anekAnta' ko jisa taraha hama dehalIse prArambhameM tIna varSoMse prakAzita karate rahe haiM usI tarahase vaha niyamitarUpameM nikalatA rahe / lekina sahAranapura ke acchese acche aura jimmedArase jimmedAra presase manamAne dAmoM para kaNTraikTa karanepara bhI na 'anekAnta' samayapara nikAla sake aura na use sundara hI banA ske| aura isI AtmaglAni ke kAraNa hama jainetara vidvAnoMse lekha mA~gane meM bhI hicakicAte rahe / zraddheya munijIkA vicAra hai ki 'anekAnta' kA prakAzana banArasase ho, jisase sAdi sambandhI bahuta kucha asuvidhAoMse bacA jA sakegA tathA jainetara vidvAnoMke lekhoMse bhI use alaMkRta kiyA jA skegaa| isake liye jo vyaya hogA jJAnapITha usako uThAneke liye prastuta haiM / isa varSa meM jJAnapIThane 'anekAnta' ko kAphI ghATemeM prakAzita kiyA hai, jabaki Aja hindIke patra-patrikAe~ lAbhameM cala rahI haiM taba jainasamAja - jaise sampanna samudAyakA patra yU~ riM riM karake prakAzita ho, hamAre saba utsAhapara pAnI phera detA hai| samajha meM nahIM AtA ki hama kisa mu~ha se bahuzruta vidvAnoMse lekha mA~geM aura presa meM jUtiyA~ caTakAte phireM / khaira isameM doSa hama apanA hI samajhate haiN| jaisI pAThyasAmagrI cAhie vaisI unheM nahIM de pAye aura kalApUrNa prakAzana bhI nahIM kara paaye| hamArA vizvAsa hai ki hama kAza ! aisA karate to anekAntake hitaiSiyoMkI saMkhyA AvazyakatA se adhika bar3hatI aura anekAnta aura bhI jyAdA lokapriya hotA / . hama aba AgAmI varSa isa kamIko bhI pUrA karanekA prayatna kareMge / aura anekAnta ke nimna sthAyI stambha jArI rakheMge 1 - kathAkahAnI, 2-smRtikI rekhAe~, 3 - kAryakartAoM ke patra, 4 - gauravagAthA, 5 - hamAre parAkramI pUrvaja, 6 - purAnI bAtoMkI khoja, 7- subhASita, 8- zaGkAsamAdhAna aura ha-sampAdakIya | ayodhyAprasAda goyalIya mantrI 'bhAratIyajJAnapITha' kAzI / lokapriya bane hue haiM aura loka- hRdayoMmeM viziSTa Adarako prApta haiM / niHsandeha yaha sadbhAgya unakI sevAoMkA pratirUpa hai, jo kama logoMko prApta hotA hai / gata pharavarImeM Apake pautrakA dehalImeM vivAha thA, jo kahate haiM dehalIke jJAta itihAsameM abhUtapUrva thA, usake upalakSa meM Apane chayAlIsa hajAra 46000 ) kA anukaraNIya dAna kiyA hai / paccIsa hajAra dehalIkI vibhinna saMsthAoMke liye aura ikkIsa haz2Ara samAjakI vividha saMsthAoMke liye diye gaye haiM / jahA~taka hameM jJAta hai, 'vivAhotsava para itanA bar3A dAna samAjameM pahalA dAna hai / hamAre yahA~ vivAha ke dUsare madoMmeM to bar3A kharca kiyA jAtA hai| para dAnameM bahuta kama nikAlA jAtA hai / yadi samAja phijUlakharcIko ghaTAkara isa dizA meM gati kare to vivAha eka bojhA mAlUma na par3egA aura sAmAjika saMsthAe~ bhI samRddhi tathA samunnata hoMgI / saraseTha sAhabane ukta dAnameMse dosau eka 201) rupaye vIrasevAmandirakI sahAyatArtha Jain Education Intemation bhI bhijavAye haiM jisake liye ve dhanyavAdake pAtra haiN| Use Only - darabArIlAla jaina koriyA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 ] anekAnta [ varSe hai zrIsarojinI nAyaDUkA viyoga ! 1 mArca 1948ko rAtrike 3 // baje hamAre prAntakI gavarnara zrIsarojinI nAyaDUkA hRdayakI gati ruka jAnese sadAke liye dukhada viyoga ho gayA ! Apa svatantrabhAratameM yuktaprAntakI prathama gavarnara thiiN| bhAratIya aura vizvakI mahilAsamAjake liye yaha gauravakI bAta hai| rASTrake svatantratA-saMgrAmameM Apa sadA gA~dhIjIke sAtha rahIM aura anekoM bAra jela giiN| bhAratake liye ApakI sevAe~ adbhuta haiN| vizvameM Apa apanI vikhyAta kavitAoM aura madhura evaM pratibhAzAlinI vaktRtAoMke kAraNa bhAratakokilA yA bulabule hindake nAmase mazahUra thiiN| Apake viyogameM sAre bhAratane zoka prakaTa kiyA aura 11 mArcako sarvatra mAtama manAyA gyaa| Apake sthAnakI zIghra pUrti honA kaThina jAna par3atA hai / dezakI aisI vibhUtike prati vIrasevAmandira parivAra apanI zoka zraddhAJjali arpita karatA hai aura paralokameM sadgati evaM sukha-zAntikI bhAvanA prakaTa karatA hai| eka samAjasevakakA nidhana ! gata mAgha kRSNA 2 saM0 2005ko prasiddha samAjasevI mAsTara motIlAlajI saMghI jayapurakA zokajanaka dehAvasAna ho gayA ! mAsTara sAhaba eka niHsvArthasevI aura karmaTha vyakti the| sahAnubhUti aura dayAse unakA hRdaya bharA huA thA / unakA sArA jIvana garIboMkI madada karane, asahAya vidyArthiyoMkI sahAyatA karane aura gharaghara jJAna-pracAra karanemeM biitaa| unakA koI 30 hajAra pustakoMkA pustakAlaya, jise unhoMne 1920meM sthApita kiyA aura jisake dvArA apane jIvanakAlameM 26 varSa taka janatAkI sevA kI, jayapurake pustakAlayoMmeM acchA aura ullekhanIya mAnA jAtA hai / jayapurake zAstrabhaNDAroMse hastalikhita granthoMkI suprApti prAyaH mAsTara sAhabake prayatnoMse hI hotI thii| unheM isa bAtakI bar3I icchA rahatI thii| ki aprakAzita granthoMkA prakAzana ho aura ve janatA taka phuNce| vIrasevAmandira aura usake sAhityika kAryoMke prati unakA vizeSa prema thaa| vidvAnoMke sahayoga satkArake liye unakA hRdaya sadA khulA rahatA thaa| ve jayapurakI hI nahIM, sAre samAjakI eka zreSTha vibhUti the| unake nidhanase samAjakA eka parakhA huA aura saccI laganavAlA sevaka uTha gayA ! svargIya AtmAke liye vIrasevAmandira parivAra sadgati evaM zAntikI kAmanA karatA huA unake kuTumbI janoMke prati hArdika samavedanA vyakta karatA hai| kyA hI acchA ho, mAsTara sAhabake amara smAraka pustakAlayako samAja susthira aura amara banA de| lAlA rUDhAmalajI sahAranapurakA dehAvasAna ! sahAranapurake lAlA nArAyaNadAsa rUDhAmalajI jaina zAmiyAnevAloMkA gata 16 pharavarI 1949ko dehAvasAna ho gayA / Apa bar3e hI sajjana aura dhArmika the / sabase bar3e premase milate the / vIrasevAmandira aura usake kAryoMse vizeSa prema rakhate the / hama svargIya AtmAke liye zAntikI kAmanA aura kuTumbI janoMke prati samavedanA prakaTa karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ORCUMQQENDROM . OM aham anekAnta satya-zAnti aura lokahitake sandezakA patra . nIti-vijJAna-darzana-itihAsa-sAhitya-kalA aura samAjazAstrake prauDha vicAroMse paripUrNa mAsika navama varSa pauSase mArgazIrSa, vIra nirvANa saMvat 2474-75 SaasaraSRIBEraserswers sampAdaka-maNDala jugalakizora mukhtAra (pradhAna sampAdaka) muni kAntisAgara darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIya, DAlamiyAnagara / saMsthApaka-pravartaka saMcAlaka-vyavasthApaka vIrasevAmandira, sarasAvA bhAratIyajJAnapITha, kAzI Omqueq9Qc0Racun 00 prakAzaka paramAnanda jaina zAstrI vIrasevAmandira, sarasAvA ji. sahAranapura vArSika mUlya / - mArca pA~ca rupaye / san 1946 . ! eka kiraNakA / ATha Ane 666666 For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake navave varSakI viSaya-sUcI pRSTha viSaya aura lekhaka viSaya aura lekhaka atizayakSetra zrIkuNDalapura-zrIrUpacanda bajAja 321 gA~dhIkI yAda (kavitA)-[phajalularahamAna jamAlI 82 adbhuta bandhana (kavitA)-[paM0 anUpacanda nyAya- gA~dhIjIkA puNyastambha-[DAkTara vAsudevazaraNa tIrtha .... . ." 71 agravAla . .." 1 anekAnta-mahAtmA bhagavAnadIna " 143 gA~dhIjIkI jainadharmako dena-paM0 sukhalAla saMghavI 366. apane hI logoM dvArA bali kiye gaye mahApuruSa 157 caturtha vAgbhaTTa aura unakI kRtiyA~-[paM0 paramAapabhraMzakA eka zRGgAra-vIra kAvya-[rAmasiMha na nda jaina zAstrI ... ... 76 tomara ema0 e0 " 394 campAnagara-zyAmalakizora jhA - 481 apaharaNakI AgameM jhulasI nAriyA~-[ayodhyA- jayasyAdvAda-pro0 gola khuzAlacanda jaina ema.e. 154 prasAda goyalIya' " 316 jIrApallI pArzvanAtha stotra-[saM0 jugalakizora mu. 246 amUlya tattvavicAra-[zrImadrAjacandra " 140 jIvakA svabhAva-zrIjugalakizora kArAjI 251 ahArakSetrake pracIna mUrtilekha-[paM0 govindadAsa jaina adhyAtma-paM0 mahendrakuAra nyAyAcArya 335 jI koThiyA ... 383 jaina kaoNlonI aura merA vicAra-jugalakizora mu. 13 ahiMsA tattva-kSullaka gaNezaprasAdajI varNI 216 jaina tapasvI (kavitA)-[kavi bhUdharadAsa .... 125 AcAryakalpa paM0 ToDaramalajI-paM0 paramAnanda jainadharma banAma samAjavAda-[paM0 nemicandra zAstrI .... " 25 jyotiSAcArya . 186 yAptamImAMsA aura ratnakaraNDakA bhinnakatatva jainadharmabhUSaNa bra0 sItalaprasAdajIke patra -DA0 hIrAlAla jaina ema0 e0 " ha -goyalIya . 352, 406 jjata bar3I yA rupayA-[ayodhyAprasAda goyalIya 141 jainapurAtana avazeSa (vihaMgAvalokana)-[munikathita svopajJa bhASya-bA0 jyotiprasAda ema. e. 211 kAntisAra 225, 261 karanIkA phala (kathAkahAnI) ayodhyAprasAda tIna citra-jamanAlAla 'sAhityaratna' .... 341 goyalIya . " 72 tyAgakA vAstavika rUpa-kSullaka gnneshprsaadjii| kAmanA (kavitA)-yugavIra' .... 327 varNI 250,183 karma aura usakA kArya-[paM0 phUlacanda siddhAnta- dAna-vicAra-kSullaka gaNezaprasAdajI varNI .... 267 zAstrI , 252 dharma aura vartamAna paristhitiyA~-paM0 nemicandra kutte (kathA-kahAnI)-[ayodhyAprasAda goyalIya 182 jaina jyotiSAcArya .... 467 kyA samyagdRSTi aparyAptakAlameM strIvedI ho sakatA . dharmakA rahasya-[paM0 phUlacanda siddhAntazAstrI 303 hai ?-[bAbU ratanacanda mukhtAra .." 73 narsa (kahAnI)-[bAlacanda ema0 e0 361