Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगमसुवाणि
(एटीकं)
भाग: - १४
जु
नमो नमो निम्मल दंसणस्स
संशोधक सम्पादकश्च :
मनि दीपरत्नसागर
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः
नमो नमो निम्मल दंसणस्स श्री आनंद-क्षमा-ललित-सुशील सुधर्मसागर गुरुभ्योनमः
आगम सुत्ताणि (सटीक)
भा
।
भाग:-१४ निरयावलिकाउपाङ्गसूत्र, कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं, पुष्पिकाउपाङ्गसूत्रं,
पुष्पचूलिकाउपासूत्रं, वृष्णिदशाउपाङ्गसूत्रं .. चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र, आतुरप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं, महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्र, भक्तपरिज्ञा प्रकीर्णकसूत्रं तंदुलवैचारिकप्रकीर्णकसूत्र, संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं, गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं . देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रं, मरमसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं
___- संशोधकः सम्पादकश्चः :
मुनि दीपरत्नसागर ता. १४/४/२००० रविवार २०५६ चैत्र सुद ११
४५. आगम सुत्ताणि-सटीक
मूल्य रू.११०००/卐 आगम श्रुत प्रकाशन ॥
------- संपर्क स्थल :"आगम आराधना केन्द्र'' शीतलनाथ सोसायटी विभाग-१, फ्लेट नं-१३, ४-थी मंझिल, व्हायसेन्टर, खानपुर, .
अहमदाबाद (गुजरात)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलाङ्कः
9
-२
१-१९
अध्ययन - १ कालः
-२० अध्ययनं -२ सुकालः
१-३
- ४
-19
-८
विषयः
पृष्ठाङ्कः मूलाङ्कः
विषयः
१९ नियावलिकाउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः
१-३
आगमाः- १९..... ३३ विषयानुक्रमः
अध्ययन- १ पद्मः
अध्ययनं २ महापद्मः
२० कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः
૭ ३-५ अध्ययनानि - ३.....१० भद्रः समुद्रः इत्यादि
२८
अध्ययन - १ चन्द्रः
अध्ययनं - २ सूर्यः
अध्ययन- ३ शुक्रः
अध्ययनं ४ बहुपुत्रिका
२१ पुष्पिकाउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः
१-३ अध्ययन - १ भूता
9-19
-१
-४८ चतुःशरण
५ - २१ अध्ययनानि-३.
२६
अध्ययनं -१ निषदः
२४
आवश्यक- अर्थाधिकारः
मंगल-आदि:
१०
कृष्णः सुकृष्णः इत्यादि
२२ पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः
५० -३ अध्ययनानि - २. .१०
३०
३२
३२
४०
- ९ अध्ययनं ५ पूर्णभद्रः
- १० अध्ययनं ६ माणिभद्रः
-99
अध्ययनानि ७१०
दत्तः, शिवः इत्यादि
२३ वृष्णिदशाउपाङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः
४-५ | अध्ययनानि-२. .१२
चतुःशरणप्रकीणर्कसूत्रस्य विषयानुक्रमः
५८
-५४ दुष्कृतग
६० -५८ सुकृत- अनुमोदना
६१ -६३ उपसंहारः
| २५ आतुरप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः
9-90
प्रथमा - प्ररूपणा
-३३ । प्रतिक्रमणादि आलोचना
-३६ आलोचनादायकः-ग्राहकः
७९
-४५ असमाधिमरणं
८१ -७१ पंडितमरण एवं आराधनादिः
८६
विषयानुक्रम
पृष्ठाङ्कः
२६
२८
४८
४८
४९
८२
५७
७४
ISIS
७८
८६
८८
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
मूलाङ्कः
विषयः
पृष्ठाङ्कः मूलाङ्कः
विषयः
२६ | महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः
९३
९३
९४
१-२ मङ्गलं
-७ व्युत्सर्जन, क्षमापनादि
-१२ निन्दा गर्हा आदि
-99
१-४ मङ्गल, ज्ञानमहत्ता
-19
-१७
- ३६
- १४२
२७ भक्तपरिज्ञा प्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः
११०
- २३ आलोचना प्रायश्चित्
११०
- ३३
व्रत- सामायिक-आरोपणं
१११६ - १७३
आचरणा, क्षमापना आदि
शाश्वत अशाश्वत सुखं
मरण भेदानि
२८
१- ३ मङ्गलं - द्वाराणि
-७ गर्भः प्रकरणं
-५७ जीवस्यदशदशा
-६४ धर्मोपदेश एवं फलं
तन्दुलवैचारिकप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः
-७४ देहसंहननं - आहारादि
काल-प्रमाणं
अनित्य, अशुचित्वादि उपदेशः, उपसंहारः
१३१
१३३ - ९५
१३४ - ११६ १५० - १६१
२९ संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः
१९५ -८८ संस्तारकस्य ध्ष्टान्ताः १९८१-१३३
भावना
१- ३० मङ्गलं, संस्तारकगुणाः - ५५ संस्तारकस्वरूपं, लाभ
भावना
मिथ्यात्वत्याग, आलोचनादि
विविधं धर्मोपदेशादि
३० गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः
१-२ | मङ्गलं - आदि
-६ गच्छे वसमानस्य गुणाः -४० आचार्यस्वरूपं
२०९ - १०६ गुरुस्वरूप
२१० - १३४ आर्यास्वरूपं
२१० - १३७ उपसंहारः
३१ | गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः
२५९
-५८ षष्ठंद्वारं-मुहूर्तं
२५९
-६३ सप्तमद्वारं- शकुनबल
२६०
-७१
अष्टमंद्वारं लग्नः
२६४ -८४
नवमंद्वारं निमितबलं
२६४ -८५ उपसंहारः
१- ३ प्रथमं द्वारं-दिवसं
-१० द्वितीयंद्वारं तिथि:
-४१तृतीयंद्वारं- नक्षत्रः
-४६ चतुर्थद्वारं करणं -४८ पञ्चमंद्वारं ग्रहः
३
पृष्ठाङ्कः
९४
९५
९७
१११
११३
११४
१६०
१६५
१७६
१९४
२०१
२०५
२२३
२४६
२५६
२६४
२६६
२६६
२६७
२६९
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
मूलाङ्कः
विषयः
पृष्टाङ्कः मूलाङ्क:
विषयः
पृष्टाङ्कः
| देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः १.१५ | मङ्गलं, देवेन्द्रपृच्छा |२७० | २७३ | वैमानिक अधिकारः -६६ | भवनपति अधिकारः २७१ /-३०२ | इसिप्रभापृथ्वि एवं -८० | वाणव्यन्तर अधिकार: २७७ सिद्धाधिकारः | -१६१/ ज्योतिष्क-अधिकार: |२७९/-३०७ | जिनऋध्धिः , उपसंहारः
३०१
। ३०५
मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रस्य विषयानुक्रमः
| ३१६
३५४
१-१० | मरणविधिः आरम्भः -८३ | आराधना, मरणस्वरूपं
-९२ / आचार्यस्य गुणाः |-१२६ | आलोचनावर्णनं
-१२८ तपमः भेदाः |-१५७ | ज्ञानादि गुण वर्णनं -१७४ | आत्मनः शुद्धि |-२०७१ संलेखना
३०६२५७/आतुरप्रत्याख्यानादि | ३०७-२६६ पञ्चमहाव्रतस्यरक्षा ३१६-४१२ | आराधना, उपदेश आदिः ३१७) -५२५ विविध उदाहरणादि ३२०/-५५० | मरणभेदानि निरुपण ३२१/-५६९ / आराधना-अनुचिंतन ३२३/-६३९ | द्वादश-भावना ३२६ |-६६४ | पण्डितमरणं, उपसंहारः ।
३७०
३७२
३८०
-
-
-
।
- भागः-१४ आगमाः-१९.....३३ पर्यन्ताः - निरयावलिकादिउपाङ्गपञ्चक - ___- दशप्रकिर्णकानि -
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્થિક અનુદાતા
-૫.પૂ. માલવભુષણ તપસ્વી આચાર્યદેવ શ્રી નવરત્નસાગર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શાહ તરફથી - નકલ એક.
પ.પૂ. સરળ સ્વભાવી-શ્રીમદ્ ભગવતીસૂત્ર વ્યાખ્યાન પટુ આચાર્યદેવ શ્રી નરદેવસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પૂજ્યશ્રીના શિષ્યરત્ન તપસ્વી ગણિવર્યશ્રી ચંદ્રકીર્તિસાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી પુરુષાદાનીય પાર્શ્વનાથ શ્વે. મૂર્તિ. જૈન સંઘ, દેવકીનંદન સોસાયટી, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.
૫.પૂ. શાસન પ્રભાવક-ક્રિયારાગી આચાર્યદેવશ્રી વિજય ાચકચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ તરફથી નકલ એક.
પ.પૂ. સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી-“અચલગચ્છાધિપતિ પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરત્ન પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રરત્નસાગરજી મ. ની ૧૯મી અઠ્ઠાઇ નિમિત્તે-શ્રી ચારિત્રરત્ન ફા.ચે.ટ્રસ્ટ તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. વૈયાવૃત્ત્વકારિકા સાધ્વી શ્રી મલચાશ્રીજી મ. સા. ના શિષ્યા વ્યવહાર વિચક્ષણા પૂ. સાધ્વી શ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી જૈન આરાધના મંદિર-“જ્ઞાનખાતા” તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. સૌમ્યમૂર્તિ સાઘ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી પ.પૂ. ગુરુમાતા વાત્સલ્યમૂર્તિ સા.શ્રી રત્નત્રચાશ્રીજી મ.ની પંચમી પુન્યતિથિ નિમિત્તે શ્રીમતી લીલમબેન પ્રાણલાલ પી. દામાણી તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. સ્વનામધન્યા સા. શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓના શિષ્યા સા.શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-૨૦૫૩ના યશસ્વી ચાતુર્માસ નિમિત્તે શ્રી પાર્શ્વપદ્માવતી જૈન સંઘ, પારૂલનગર, અમદાવાદ તરફથી નકલ બે.
-પ.પૂ. રત્નત્રયારાધકા સાધ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓશ્રીના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સંવત ૨૦૫૪ના નિર્મળ આરાધનામય ચાતુર્માસની સ્મૃતિમાં-ઘાટલોડિયા (પાવાપુરી) જૈન શ્વે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રતનબયાગ્રજી મ. ના પરમ વિનેયા સા. શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી તેઓના સંસારીભાઈશ્રી ઇન્દ્રવદનભાઈ દામાણીના અનુમોદનીય પુરુષાર્થથી “આગમ દીપ-સંપુટ"ના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી-નકલ ચાર.
-પ.પૂ. પ્રશમરસનિમગ્ના સાધ્વીશ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી| સમેતશિખર તિર્થોદ્ધારિફા પ.પૂ. સાધ્વીશ્રી રંજનશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા અપ્રતિમ યાજ્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી તત શિષ્યા સા. શ્રી નરેન્દ્રશ્રીજી-તત્ શિષ્યા સા. શ્રી પ્રગુણાશ્રીજી મ.ના. આત્મશ્રેયાર્થેઅરિહંત ટાવર, જૈન સંઘ, મુંબઇ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવશ્રી ના સમુદાયવર્તી પ.પૂજ્ય વેરાવૃત્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી કૈવલ્યશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા.શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ના સુશિષ્યા મિષ્ટભાષી સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ.સા. તથા તેમના વિનિત શિષ્યા સા. શ્રી પૂર્ણદર્શિતાશ્રીજી તથા સા. પૂર્ણનંદીતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુલુન્ડ મુંબઈ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. વૈચાવૃત્યકારિકા સાધ્વીશ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના પ્રશિષ્યા સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજીમ, ના સુવિનિતા સા.શ્રી કલ્પપ્રજ્ઞાશ્રીજી તથા કોકીલકંઠી સા. શ્રી કૈરવપ્રજ્ઞાશ્રજી ની પ્રેરણાથી -મેહુલ સોસાયટી, આરાધનાભવન, સુભાષનગર, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક
-શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છજ્ઞાતિ-જ્ઞાનખાતું, જેની પાઠશાળા, જામનગર તરફથી નકલ છે.
-શ્રી મંગળ પારેખનો ખાંચો-જૈન . મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ. તરફથી ૨૦૫૪ના ચાતુર્માસ નિમિત્તે નકલ બે. - શ્રી આફોટા જૈન સંઘ, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક.
-શ્રીમતી નયનાબેન રમેશચંદ્ર શાહ, વડોદરાની પ્રેરણાથી આગમોના સેટના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી નકલ પાંચ, શેષ સર્વે રકમ “અમારા”આજ પર્યન્ત પ્રકાશનોના
બદલામાં પ્રાપ્ત થયેલી છે.
- -
-
-
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू० १
नमो नमो निम्मल दंसणस्स
पंचम गणधर श्री सुधर्मास्वामिने नमः
३० गच्छाचार - प्रकिर्णकसूत्रम्
सटीकं
(सप्तमं - प्रकिर्णकम्)
(मूलम् + वानर्षिगणि विरचिताटीका)
श्रीपार्श्वजिनमानम्य, तीर्थाधीशं वरप्रदम् । गच्छाचारे गुरोर्ज्ञातां, वक्ष्ये व्याख्यां यथाऽऽगमम् ॥
बृ. शास्त्रस्यादौ प्रयोजनाभिधेयसम्बन्धमङ्गलान्यभिधातव्यानि, तत्र प्रयोजनमनन्तरपरम्परभेदाद् द्विधा, पुनरेकैकं कर्तृश्रोतृभेदाद् द्विधा, तत्र गच्छाचारप्रकीर्णककर्तुरनन्तरप्रयोजनं शिष्यावबोधः, परम्परं त्वपवर्गप्राप्ति, श्रोतुरप्यनन्तरं तदर्थावगमः, परम्परं तु मुक्तिपदप्राप्ति १ अभिधेयं तु गच्छाचारः, तस्यैव भणिष्यमाणत्वात् २ |
सम्बन्धश्चोपायोपेयभावलक्षणः, तत्र वचनरूपापन्नमिदमेव गच्छाचारप्रकीर्णकमुपायः, उपेयं तु तदर्थपरिज्ञानम् ३, मङ्गलं द्विधा द्रव्यभावभेदात्, तत्र द्रव्यमङ्गलं पूर्णकलशादि, तद् अनैकान्तिकत्वात् मुक्त्वा भावमङ्गलं तु शास्त्रकर्त्तुरनन्तरोपकारित्वादभीष्टदैवतस्य वर्द्धमानस्वामिनो नमस्कारद्वारेणाह-मू. (१)
119 11
२०९
नमिऊण महावीरं तियसिंदनमंसियं महाभागं । गच्छायारं किंची उद्धरिमो सुयसमुद्दाओ ॥
वृ. 'नत्वा' प्रणम्य, कं ? - महांश्चासौ वीरश्च महावीरस्तं महावीरं, किंविशिष्टम् ? - त्रिदशाः सुमनसस्तेषामिन्द्रैःईशैर्नमस्थितं नमस्कृतं 'महाभागं' विश्वविख्यातचतुस्त्रशन्महाऽतिशयविराजमानं अचिन्त्यशक्त्यन्वितंवा, गच्छस्य-भावमुनिवृन्दस्याचारो - ज्ञानाचारादि गणमर्यादारूपो वा तं गच्छाचारं 'किञ्चित्' स्वल्पमुद्धरामो वयं श्रुतमेव- द्वादशाङ्गीलक्षणमेवसमुद्रः - सागरः श्रुतसागरस्तस्मात् श्रुतसमुद्रात् ॥
अथ प्रथमं तावदुन्मार्गस्थिते गच्छे वसतां फलं दर्शयति
मू. (२)
अत्थेगे गोयमा ! पाणी, जे उम्मग्गपइट्ठिए ।
गच्छमि संवसित्ताणं, भमई भवपरंपरं ॥
वृ. अत्थे० ॥ अस्तीत्यव्ययं बहुवचनार्थे 'अस्ति' सन्ति विद्यन्त इत्यर्थः 'एके' केचित्वैराग्यवन्तः 'प्राणिनो' जीवाः हे गौतम! 'ये' जीवाः अज्ञानत्वेन पण्डितंमन्यत्वेन च मार्गदूषणपूर्वकमुत्सूत्रप्ररूपणा यत्र स उन्मार्ग अथवा यत्रपञ्चाश्रवप्रवृत्ति स उन्मार्गस्तस्मिन् प्रतिष्ठिते-प्रकर्षेण
14 14
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
गच्छाचार - प्रकिर्णकसूत्रम् २
स्थिते एवंविधे 'गच्छे' साध्वाभासगणे 'संवसित्ताणं' ति उषित्वा 'भ्रमन्ति' परिभ्रमणं कुर्वन्तीत्यर्थः, कां ? - भवस्य - चतुर्गतिलक्षणस्य परम्परा-परिपाटी तां भवपरम्पराम् ॥
अथ किञ्चित्प्रमादवतामपि सन्मार्गस्थिते गच्छे वसतां गाथापञ्चकेन फलं दर्शयतिमू. (३) जामद्ध- जाम-दिन- पक्खं, मासं संवच्छरंपि वा । सम्मग्गपट्टि गच्छे, संवसमाणस्स गोयमा ।।
वृ. 'जामे' त्यादिगाथापञ्चकम् ॥ 'यामार्द्ध' प्रहरार्द्ध 'यामं' प्रहरं 'दिनं' अहोरात्रं 'पक्ष' मासार्द्धं 'मासं' पक्षद्वयं 'संवत्सरं' प्रतीतं, अपिशब्दाद् वर्षद्वयादिकं यावत्, वाशब्दो विकल्पार्थः, 'सन्मार्गप्रतिष्ठिते' जिनोक्तवचने यथाशक्ति स्थिते 'गच्छे' सत्साधुगणे 'संवसमानस्य' निवासं कुर्वाणस्य साधोर्वक्ष्यमाणलक्षणस्येतिशेषः हे गौतम ॥ किंभूतस्य । लीला अलसमाणस्स, निरुच्छाहस्स वीमणं । पिक्खविक्खाइ अण्णेसिं, महाणुभागाण साहूणं ॥
मू. (४)
वृ. लीलया - सुखत्वेन 'अलसमाणस्स' त्ति आलस्यं कुर्वाणस्य 'निरुत्साहस्य' निरुद्यमस्य 'वीमणं' ति षष्ठ्यर्थे द्वितीया 'विमनस्कस्य' शून्यचित्तस्य 'पिक्खविक्खाइ 'त्ति पश्यतः साधूनां 'महानुभागानां' प्रौढप्रभावाणाम् ।
भू. (५)
उज्जमं सव्वथामेसु, घोरवीरतवाइयं । लज्जं संकं अइक्कम्म, तस्स विरियं समुच्छले ॥
1
वृ. 'उद्यमं' अनालस्यं 'सर्वस्थामसु' सर्वक्रियासु, किंभूतमुद्यमं ? - 'घोरवीरतवाइअं' ति घोरं - दारुणमल्पसत्वैर्दुरनुचरत्वात् 'वीर' न्ति वीरे - कर्मरिपुविदारणसमर्थे भवं वैरं, एवंविधं तप आदिर्यत्र तम्, आदिशब्दाद्दुष्करगुर्वादिवैयावृत्यं, 'लज्जा' व्रीडां 'शङ्कां' जिनोक्ते गुरुवचने च संशयरूपां 'अतिक्रम्य' सर्वथा परित्यज्य 'तस्य' सुखशीलादिदोषयुक्तस्यापि साधोः 'वीर्य' जीवोत्साहरूपं समुच्छलेत्, अहमपि जिनोक्तक्रियां करोमि येन दुष्टदुःखसागरान्मुञ्चामीत्यर्थः, षष्ठाङ्गोक्त शेलकाचार्यवत् ॥ पू. (६)
वीरिएणं तु जीवस्स, समुच्छलिएण गोयमा । जम्मंतरकए पावे, पाणी मुहुत्तेण निद्दहे ॥
वृ. वीर्योच्छलने फलमाह - वीर्येण तु जीवस्य समुच्छलितेन हे गौतम! 'जन्मान्तरकृतानि' बहुभवोपार्जितानि 'पापानि' ज्ञानावरणादिदुष्कर्माणि 'प्राणी' आसनमोक्षकः 'मुहूर्तेन' अन्तर्मुहूर्तमात्रेण 'निर्दहेत्' भस्मसात्कुर्यादित्यर्थः, स्कन्धकाचार्यशिष्यध्ढप्रहारिमरुदेव्यादिवदिति ॥ तम्हा निउणं निहालेडं, गच्छं सम्मग्गपट्ठियं ।
मू. (७)
वसिज तत्य आमचं, गोयमा ! संजए मुणी ।।
वृ. यस्मादालस्यवतामपि सद्गणे एते गुणास्तस्मात् 'निपुणं' आत्ममोक्षत्रकरं यथा स्यात्तथा 'निभालय' ज्ञानचक्षुषाऽवलोक्य 'गच्छं' गणं 'सन्मार्गप्रस्थितं' जिनोक्तमार्गव्यवस्थितं 'वसेत्' गुर्वाज्ञापूर्वकं निवासं कुर्यादित्यर्थः, 'तत्र' सद्गणे जन्म मर्यादीकृत्य 'आजन्म' यावज्जीवमित्यर्थः 'हे गौतम! ' 'संयतः' षड्जीवपालनतत्परः 'मुनि' गुर्वभिप्रायागमवेत्ता ॥
अथ सद्गणः सदाचार्येणैव भवत्यतः सदाचार्यलक्षणमाहमेढी आलंबणं खंभ, दिट्ठी जाणं सुउत्तिमं ।
मू. (८)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०८
२११
सूरी जं होइ गच्छस्स, तम्हा तंतु परिक्खए।। - वृ. मेढी० ॥ 'मेढी'त्ति मेदि-पशुबन्धार्थं खलमध्ये स्थूणा, यथा तया बद्धानि बलीवर्दादिवृन्दानि मर्यादया प्रवर्तन्ते, 'आलम्बनं' यथा गर्तादौ पतज्जन्तोर्हस्ताद्याधार आलम्बनं तथा भवगर्तायां पततां भव्यानामाचार्य आलम्बनं, कामातुरस्वशिष्यं प्रति नन्दिषेणवत्, 'खंभ' यथा स्तम्भोगृहाधारो भवति तथाऽऽचार्य साधुसंयमगृहाधारः मेघसंयमगृहं प्रति श्रीवीरवत्, दिट्ठी ति नेत्रं यथा नेत्रेण हेयोपादेयं विलोक्यते तथाऽऽचार्यरूपनेत्रेण हेयोपादेयं ज्ञायते प्रदेशिवत्, 'यानं यानपात्रंयथा अच्छिद्रंयानपात्रंसत्संयोगे तीरंप्रापयति तथाऽऽचार्योऽपिभवतीरंप्रापयति ___जम्बूस्वामिनंप्रति श्रीसुधर्मस्वामिवत्, 'सुउत्तिम मिति सुष्टु-अत्यर्थं सुद्धा गुप्तिःनवब्रह्मचर्यरूपाअस्यास्तीति सुगुप्तिमान्, यद्वा सुठु-अतिशायिनीकुमतकर्कशप्रसतरटङ्कणायमाना सङ्घपद्मचन्द्रायमाना युक्तिरस्यास्तीति सुयुक्तिमान्, अथवा 'सुउत्तम मिति पाठे तु सुष्टु-अतिशयेनाचार्यगुणैरुत्तमः 'यत्' यस्मात् एवंविधः 'सूरि' आचार्यो भवति 'गच्छस्य' गणस्य योग्यस्तस्मात् 'तं' आचार्य 'परिक्खए'त्ति तस्य परीक्षां कुर्यादित्यर्थः । सन्मागस्थिताचार्यस्वरूपं किञ्चिद्दर्शितं, अथैतद्विपरीतस्वरूपं प्रश्नयनाहमू. (९) भयवं! केहिं लिंगेहिं, सूरि उम्मग्गपट्ठियं ।
वियाणिज्जा छउमत्थे, मुणी! तं मे निसामय ।। वृ.भय० ॥ हे भगवन्!' हे पूज्य! कैः लिङ्गः लक्षणैः सूरिं उन्मार्गप्रस्थित विरुद्धमार्गव्यवस्थितं विजानीयात् छद्मस्थः' केवलज्ञानकेवलदर्शनशून्यः?, इति परप्रश्ने सति गुरुराह-'हे मुने हे भिक्षो! 'तत्' उन्मार्गप्रस्थिताचार्यचित्रं मे ममकथयतस्त्वं निसामय'त्ति शृणु-आकर्णय मू. (१०) सच्छंदयारिंदुस्सीलं, आरंभेसु पवत्तयं ।
पीढयाइपडिबद्धं, आउक्कायविहिंसगं ।। वृ. सच्छन्द० ॥ स्वच्छन्देन-स्वाभिप्रायेण न तु जिनवचनेन चरति स्वपूजार्थं मुग्धकुमतिपातनार्थं च यः स स्वच्छन्दचारी तं स्वच्छन्दचारिणं दुष्टं-जिनगुर्वाज्ञाभञ्जकत्वेन शीलम्-आचारः पञ्चाचारलक्षणोयस्यस दुःशीलस्तंदुःशीलं, अथवा दुरिति कुत्सितः-परवञ्चनाऽनाचारसेवनादिलक्षणः शीलं-स्वभावो यस्य स दुःशीलस्तं दुःशीलं, 'आरंभेसु'त्ति बहुचनात्संरम्भसमारम्भयोर्ग्रहणं । तत्रारम्भः-पृथिव्यादिजीवोपघातः १ संरम्भो-वधसङ्कल्पः २ समारम्भः-परितापः ३ तेषु प्रवर्तकं, वर्षाकालं विनेति शेषः, पीठम्-आसनमुपवेशनार्थं, आदिशब्दात्पट्टिकदयस्तेषुप्रतिबद्धं कारणं विना सेवनतत्परमित्यर्थ, आपो-जलमेव कायः-शरीरं यस्य सोऽप्कायः- अप्रासुकजलं तस्य विविध-अनेकधा पदक्षालनपात्रक्षालनादिप्रकारेण हिंसकं-घातकं अप्कायविहिंसकम्॥ मू. (११) मूलुत्तरगुणब्भटुं, सामायारीविराहयं ।
___ अदिन्नालोयणं निचं, निच्चं विगहपरायणं । वृ. मूलु०॥ चारित्रकल्पवृक्षस्य मूलकल्पा गुणाः-प्राणातिपातविरमणादयो मूलगुणाः, मूलगुणापेक्षया उत्तरभूता गुणाः-पिण्डविशुद्धयादयोवृक्षस्य शाखाइवोत्तरगुणास्तेभ्यो भ्रष्टं-सर्वथा तत्राप्रवर्तकं, 'सामायारीविराहयंति त्रिधा सामाचारी-ओघनियुक्तिजल्पितं सर्वमोघसामाचारी,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् ११ सा च नवमपूर्वात्त तीयाद्वस्तुन आचाराभिधानात् तत्रापि विंशतितमात् प्रामृतात् तत्राप्योघप्राभृतात्रियूंढेति ।
पदविभागसामाचारी जीतकल्पकनिशीथादिच्छेदग्रन्थोक्ता, साऽपि नवमपूवदिव २ ।
चक्रवालसमाचारी तु अभ्यर्थनैव तावत्साधूनां न कल्पते, कारणे तु यद्यभ्यर्थयेत् परं तत्रेच्छाकारः कार्य, यद्वा तस्य कुर्वतः किञ्चित् कश्चिन्निर्जरार्थीब्रूते, यथा-तव कार्यमहं विधास्ये, तत्रापीच्छाकारोनबलात्कारः,दुर्विनीते बलात्कारोऽपि १, कल्पाकल्पे ज्ञानविष्ठांप्राप्तस्यसंयमतपोभ्यामादयस्य गुरोनिर्विकल्पं वाचनादौ यद्यूयं वदत तत्तथेति वाच्यं २, संयमयोगेऽन्यथाऽऽचरिते सति मिथ्याकारः ३, गुरुणा पूर्वनिषिद्धेनावश्यकार्यत्वात्प्रतिपृच्छा, पूर्वनिरूपितेन वा करणकाले पुनः प्रतिपृच्छा७, पूर्वगृहीतेनाशनादिना छन्दनम् आह्वानं साधूनां कार्यम् ८,अटनार्थ गच्छता निमन्त्रणं ९, ज्ञानाद्यर्थमन्यगुरोराश्रयणमुपसंपत् १०-३।
अन्या वा निशीथोक्ता दशधा सामाचारी, यथा प्रातःप्रभृति क्रमशः प्रतिलेखना उपधेः १,ततःप्रमार्जना वसतेः२, भिक्षा कार्या ३, आघतैरीर्याप्रतिक्रम्या ४,आलोचनंकार्यगृहानीतानां ५,असुरसुरंतिभोक्तव्यं ६, कल्पत्रयेण पात्रकाणांधावनं कार्य७, विचारः संज्ञोत्सर्गार्थं बहिर्यानं ८, स्थण्डिलानि 'बारस २ तिन्नि यत्ति २७ कार्याणि ९ प्रतिक्रमणं कार्यं १० इत्यादि ।
विशेषतस्तु पञ्चवस्तुकद्वितीयद्वारेज्ञेया, तस्या विराधको-भञ्जकस्तं सामाचारीविराधकं, नित्यं यावज्जीवमित्यर्थः, दत्ता-अर्पिता आलोचना-स्वपापप्रकाशनरूपा येन स दत्तालोचनोन दत्तालोचनः अदत्तालोचनस्तमदत्तालोचनं स्वपापाप्रकाशकमित्यर्थः, महानिशीथोक्तरूपीसाध्वीवत्, आलोचनाग्रहणं किञ्चिद् यथा-प्रथमं स्वकीयाचार्यपार्श्वे आलोचयितव्यं १ तदभावे स्वोपाध्याये २ तदभावे स्वप्रवर्तके ३ तदभावे स्वस्थविरे ४ तदभावे गणावच्छेदिनि ५, अथ स्वगच्छे पञ्चाना-मप्यभावे परगच्छे सांभोगिके आचार्यादिक्रमेणालोचयितव्यं, सांभोगिके गच्छे पञ्चानामप्यभावे संविग्नेऽसांभोगिके पश्चाचार्यादिक्रमेणालोचयितव्यं, संविग्नासाम्भोगिकानामप्यभावगीतार्थ-पार्श्वस्थसमीपे तदभावे सारूपिके संयतवेषगृस्थेतदभावे गीतार्थपश्चात्कृते त्यक्तचारित्रवेषगृहस्थेतदभावेसम्यक्त्वभावितदेवतायां, यतोदेवता महाविदेहादी जिनानापृच्छय कथयत्यतः, तदभावेजिनप्रतिमापुरतः, तदभावे पूर्वाभिमुकोऽर्हतः सिद्धानभिसमीक्ष्य जानन् प्रायश्चित्तविधि स्वयमेव प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यते, एवं प्रतिपद्यमानः शुद्ध एवेति ।
तथा नित्यं-सदा सर्वत्र विरुद्धा कथा विकथा, तत्र स्त्रीकथा १ भक्तकथा २ देशकया ३ राजकथा ४ मृदुकारुणिकाकथा ५ दर्शनभेदिनीकथा ६ चारित्रभेदिनीकथा ७ रूपा सप्तधा, आद्याश्चतम्र:-कण्ठ्याः , श्रोतृहृदयमार्दवजननान्मृद्वीसाचासौ पुत्रादिप्रलापप्रधानत्वात्कारुण्यवती मृदुकरुणिका, यथा॥१॥ "हा पुत्त ! २ हा वच्छ ! २ मुक्काऽसि कहमणाहाऽहं ।
एवं कलुणपलावा जलंतजलणेऽज्ज सा पडिया।" दर्शनभेदिनी ज्ञानाधतिशयतः कुतीर्थिकनिवप्रशंसारूपा६यस्यां कथायांकय्यमानायां कृतचारित्रमनसः प्रतिपन्नव्रतस्य वा चारित्रं प्रति भेदो भवति ७ अथवा विविधरूपा परपरिवादादिलक्षणा कथा विकथा तस्यां परायण ति भृशं तत्परमित्यर्थः, भुवनभानुकेवलि
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१३
मू०११ पूर्वभवरोहिणीश्राविकावत् । यद्वा कथाचतुर्धा यथा-आक्षिप्यते मोहात्तत्वं प्रत्याकृष्यते श्रोता यया साऽऽक्षेपणी १, विक्षिप्यते कुमार्गविमंखो विधीयते श्रोता यया सा विक्षेपणी २ संवेद्यतेमोक्षसुखाभिलाषी विधीयते यया सा संवेदनी ३, निर्वेद्यते-संसारनिर्विण्णो विधीयते यया सा निर्वेदिनी ४, तद्विपरीता विकथातस्यां तत्परस्तं, हे सौम्य! एवंविधं सूरिमुन्मार्गगामिनं जानीहीति
पूर्वदोषवतामदत्तालोचनानांदोषवत्वमुक्तम्, अथ किं गुणवतामालोवनास्वरूपवेत्तणां सा गृहीता विलोक्यते न वा? इत्याहमू. (१२) छत्तीसगुणसमण्णागएण तेणवि अवस्स कायव्या।
परसक्खिया विसोही सुदृवि ववहारकुसलेण ।। __वृ.छत्ती० ॥देशकुलादयः षट्त्रिंशद्गुणा यथा-आर्यदेशोत्पन्नः सुखावबोधवाक्यः स्यात् १, पैतृकं कुलं, सुकुलोद्भवो यथोत्क्षिप्तभारोद्वहने न श्राम्यति २, मातृकी जातिस्तत्संपन्नो विनयान्वितः स्यात् ३, रूपवान्आदेयवाक्यः स्याद् आकृतौ गुणा वसन्तीति४, संहननयुतो व्याख्यानादिषुन श्राम्यति५,धृतिः-चित्तावष्टम्भस्तद्युतो गहनेष्वप्यर्थेषुन भ्रमंयाति६,अनाशंसी न श्रोतभ्यो वस्त्राद्याकाङ्क्षते७, अविकत्थनो न बहुभाषी स्यात् ८, अमायी-शाठ्यत्यक्तः ९, स्थिरपटिपाटिः, तस्य हि सूत्रमर्थश्च न गलति१०, गृहीताक्योऽप्रतिघातवचनः स्यात्११,जितपर्षत् परप्रवादिक्षोभ्यो न स्यात् १२,जितनिद्रोऽल्पनिद्रः १३, मध्यस्थः सर्वशिष्येषु समचित्तः१४, देश १५ काल १६भाव १७ज्ञः सुखेन विहरति १७आसनलब्धप्रतिभः परतीर्थिकादीनामुत्तरदाने समर्थः१८ । नानाविधदेशभाषाज्ञो नानादेशजविनेयान् सुख्खन शास्त्रणि ग्राहयति १९,
पञ्चविधाचारयुतः श्रद्धेयवचनः स्यात् २४, सूत्रार्थोभयज्ञः सम्यगुत्सर्गापवादप्ररूपकः स्यात् २५, आहरणदृष्टान्तः २६, हेतुर्द्विधा-कारको ज्ञापकश्च, तत्र कारको यथा घटस्य कर्ता कुम्भकारः, ज्ञापको यथा तमसि घटादीनामभिव्यञ्जकः प्रदीपः २७, उपनयः--उपसंहारो दृष्टान्तहष्टस्यार्थस्य प्रकृते योजनमिति भावः, क्वचित् कारणं-निमित्तं २८, नया-नैगमादयस्तेषु निपुणः २९, सहि श्रोतारमपेक्ष्यतातिपत्यनुरोधतः क्वचिद् दृष्टान्तोपन्यासं २६क्वचिद्धेतूपन्यास २७ क्वचिदधिकृतमर्थमुपसंहरति २८, नयप्रस्तावे नयानवतारयति २९, ग्राहणाकुशलः प्रतिपादनशक्तियुक्तः३०, स्वसमयं परसमयं वेत्ति, परेणाक्षिप्त उभयं निर्वाहयति ३१।३२ । गम्भीरः-अतुच्छस्वभावः ३३, दीप्तिमान् परवादिनामक्षोभ्यः ३४, शिवोमारिरोगाधुपद्रवविघातकृत् ३५, सौम्यः शान्त- दृष्टितया प्रीत्युत्पादकः ३६।
तैःसमन्वागतेन-संयुक्तेनतेनापि, अन्यआस्ताम्, अवश्यं-निश्चयेन कर्त्तव्या,का? -परेषामाचार्याणां साक्षिकी परसाक्षिकी विशेषेण-निर्मायत्वेन शुद्धि-दोषमलकर्षणं विशुद्धिरालोचनेत्यर्थ, पुनः किंविशिष्टेनतेन?-सुष्ठवपि ज्ञानक्रियाव्यवहारकुशलेन-सुविहितेनेति, यद्वा सुष्ठवपि व्यवहारेषु पञ्चप्रकारेषुआगम १ श्रुता२ ज्ञा३ धारणा ४ जीतलक्षणेषु ५ कुशलोनिपुणस्तेन, तत्राऽऽगम्यन्ते-परिच्छिद्यन्ते पदार्था अनेनेत्यागमः स च केवलिमनःपयज्ञान्यवधिज्ञानिचतुर्दशपूर्विदशपूर्वनवपूर्विणां भवति।
तत्र यदि केवली प्राप्यते तदा तस्यैवालोचना दीयते तदभावे परेषां १, निशीषकल्पव्यवहारदशा श्रुतस्कन्धप्रमुखं सर्वमपिश्रुतव्यवहारः २, देशान्तरस्थिते गुरौशिष्योगूढपदानि लिखित्वा
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् १२ प्रेषयति तदाऽसौ आज्ञारूपव्यवहारः, यद्वा देशान्तरस्थितयोर्द्वयोर्गीतार्थयोयूंढपदैरालोचनाजातातीचारनिवेदनमाज्ञाव्यवहारः, कोऽर्थः? यदा द्वावयाचार्यावासेवितसूत्रार्थतयाऽतिगीतायौँ क्षीणजङ्घाबलौ विहारक्रमानुरोधतो दूरदेशान्तरव्यवस्थितावत एव परस्परस्य समीपे गन्तुमसमर्थावभूतां तदाऽन्यतरः प्रायश्चित्ते समापतिते सति तथाविधयोग्यगीतार्थशिष्याभावे सति धारणाकुशलमगीतार्थमपि शिष्यं समयभाषया गूढार्थान्यतीचारसेवनपदानि कथयित्वा प्रेषयति, तेन च गत्वा गूढपदेषु कथितेषु स आचार्यो द्रव्यक्षेत्रकालभावसंहननधृतिबलादिकं परिभाव्य स्वयं तत्रागमनं करोति, शिष्यं वा तथाविधं योग्यं गीतार्थं प्रज्ञाप्य प्रेषयति, तदभावे तस्यैव प्रेषितस्य गूढार्थामतिचारशुद्धिं कथयतीति ३।
इह केनचिद्गीतार्थसंविग्नेन गुरुणा कस्यापि शिष्यस्य कचिदपराधे या शुद्धि प्रदत्ता तां तथैवावधार्यसोऽपि शिष्यस्तथैवापराधेप्रयुङ्क्तेतदाऽसौधारणाव्यवहारः, उध्धृतपदधरणरूपा वा, कश्चित्साधुर्गच्छोपकारी अप्यशेषच्छेदग्रन्थयोग्यो न भवति गुरुस्तस्यो तपदानि ददाति, तेषां पदानां धरणं धारणाव्यवहारः ४, द्रव्यादि विचिन्त्यसंहननादीनां हानि ज्ञात्वा चोचितेन केनचित्तपःप्रकारेण यां गीतार्था शुद्धिं दिशन्ति तत्समयभाषया जीतमुच्यते, यद्वा यत्रायश्चित्तं यस्याचार्यस्य गच्छे सूत्रातिरिक्तंकारणतःप्रवर्तितं अन्यैश्च बहुभिरनुवर्तितंतत्तत्र रूढंजीतमुच्यते, तदेवमेतेषां पञ्चानां व्यवहाराणामन्यतरेणापि व्यवहारेण युक्त एव प्रायश्चित्तप्रदाने गीतार्थो गुरुरधिक्रियते न चागीतार्थोऽनेकदोषसम्भवादिति, अपिशब्दादनेकभव्यानां विधिना दत्तालोचनस्तेनापीति । अथालोचनायां दृष्टान्तमाहमू. (१३) जह सुकुसलोऽवि विजो अन्नस्स कहेइ अत्तणो वाहिं।
विज्जुवएसं सुच्चा पच्छा सो कम्ममायरइ ।। वृ.जह सु०॥यथा सुष्टु कुशलोऽपि-भिषक्शास्त्रे निपुणोऽपि, अपिशब्दाद्वयःप्राप्तोऽपि, 'वैद्यः' चिकित्साकर्ता 'आत्मनः' स्वस्य व्याधि' रोगोत्पत्तिं 'अन्यस्य' परवैद्यस्य 'कथयति' यथास्थितंनिरूपयति, 'वैद्योपदेश' वैद्यनिरूपितं श्रुत्वा' आकर्ण्य पश्चात् परवैद्यकथनानन्ततरं सः-वैद्यस्तद्वैद्यौक्तं 'कर्म' प्रतीकाररूपं 'आचरति' करोतीत्यर्थ, एवमालोचनास्वरूपज्ञाता आलोचकोऽपि सद्गुरूक्तं तपो यथाऽर्पितं करोतीति ॥१३॥अथाचार्यकृत्यं किञ्चिदाहमू. (१४) देसं खित्तं तु जाणित्ता, वत्यं पत्तं उवस्सयं।
संगहे साहुवग्गं च, सुत्तत्थं च निहालई॥ वृ. देसं० ।। 'देशं' मालवकादिकं क्षेत्रं' रूक्षारूक्षभाविताभावितादिरूपं तुशब्दाद् गुरुग्लानबालवृद्धप्राघूर्णादियोग्यं द्रव्यं दुर्भिक्षादिकालं च ज्ञात्वा वस्त्रं' आचाराङ्गाधुक्तविधिना चीवरं पात्रं' पतद्ग्रहादिकं उपाश्रयं स्त्रापशुपण्डकवर्जितमुनियोग्यालयं संगृह्णीत, तथा चोक्तं स्थानाङ्गसप्तमस्थानके आचार्योऽनुत्पन्नान्युपकरणानि सम्यगुत्पादयिता भवति, पूर्वोत्पन्नान्युपकरणानि सम्यक् संरक्षयिता उपायेन चौरादिभ्यः संगोपयिता अल्पसागरिककरणेन मलिनतारक्षणेन चेति।
___ तथा साधूनां वर्गो-वृन्दं साधुवर्गस्तं, चशब्दात्साध्वीवर्गं च नतु हीनाचारवर्गं, तथा सूत्र-गणधरादिबद्धं तस्यार्थी-नियुक्तिभाष्यचूर्णिसङ्गहणिवृत्तिटिप्पनादिरूपः सूत्रं चार्थश्च सूत्रार्थ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०१४
२१५ 'निभालयति' जिनोपदेशेनचिन्त्यतीत्यर्थः, चशब्दात्सुविनीतविनेयवर्गजिनगणधराज्ञयापाठयति, अविनीतविनेयं प्रति नार्पयति प्रायश्चित्तापत्तेः, एवंविध आचार्यो मोक्षमार्गवाहकः कथितः ।।
अथ मोक्षमार्गभञ्जकः कथ्यतेमू. (१५) संगहोवग्गहं विहिणा, न करेइअजो गणी।
समणं समणिं तु दिक्खित्ता, सामायारिन गाहए। वृ. सङ्ग्रहं-ज्ञानादीनां सच्छिष्याणां वा संग्रहणं, उपग्रहं च-तेषामेव भक्तश्रुतादिदानेनोपष्टम्भनं विधिना' उत्सर्गापवादप्रकारेण न करोति स्वयं प्रमादमदिराग्रस्तत्वेन चशब्दान्न कारयति कुर्वन्तमन्यं द्वेषयतियः कश्चित् 'गणी' आचार्याभासः, तथा श्रमणंच श्रमणी दीक्षित्वा' व्रतारोपं विधाय 'सामाचारी' 'जयंचरे जयं चिट्टे' इत्यादिरूपां सत्स्वगच्छोक्तां वा 'न ग्राहयेत्' निर्जरापेक्षी सन्न शिक्षयतीत्यर्थः, तुशब्दात्सुविनीतप्रतीच्छकगणमपिन सूत्रार्थं ददाति सोऽयोग्य इति॥ म. (१६) बालाणं जो उ सीसाणं, जाहाए उवलिंपए।
न सम्ममग्गं गाहेइ, सो सूरी जाण वेरिओ।। वृ. बाला० ॥ 'बालानां' प्रश्नव्याकरणोक्तानां यो-गणी "शिष्याणां' अन्तेवासिनां, तुशब्दान्महत्तरा स्वशिष्यणीनां, 'जिह्वया' रसनया उपलिम्पेत् गौरिव वत्सं, भावार्थोऽयम्अत्यन्तबाह्यहितकोमलामन्त्रणचुम्बनादिप्रकारान् करोतीत्यर्थः, 'सम्यग्मार्ग मोक्षपथं न ग्राहयति' न दर्शयति न शिक्षयतित्यर्थः, उपलक्षणाच्छिक्षयन्तमन्यं निवारयति स आचार्यो-गणाधीशो 'वैरी' रिपुरितित्वंजानीहि, अथवाऽऽर्षत्वाद्विभक्तिपरिणामः, तमाचार्यवैरिणंजानीहित्वमिति।।
अथासद्गुरुसद्गुर्योः किञ्चित्स्वरूपं दर्शयतिमू. (१७) जीहाए विलिहतो न भद्दओ सारणाजहिं नत्थिं ।
दंडेणवि ताडतो स भद्दओ सारणा जत्थ ।। वृ.जीहाए०॥"जिह्वया विलिहन्' बाह्यहितं कुर्वन्नाचार्यो 'न भद्रो' न कल्याणकृत् यत्र गणिनि- गुरौ “सारणा' हिते प्रवर्तनलक्षणा कृत्यस्मारणलक्षणा वा,उपलक्षणत्वाद्वारणाअहितान्निवारणलक्षणा चोयणा-संयमयोगेषु स्खलितः सनयुक्तमेतद्भवाशां विधातुमित्यादिवचनेन प्रेरणा, प्रतिचोदना तथैवपुनःपुनःप्रेरणा 'नास्ति' न विद्यते, तथा दण्डेनापि यष्ट्यापि, अपिशब्दाइवरकादिना 'ताडयन्' शरीरे पीडां कुर्वन् स आचार्यो भद्रः' कल्याणकृत् यतो यत्र सारणादि विद्यत इति ॥ अथ विनेयनिर्गुणत्वमाहमू. (१८) सीसोवि वेरिओ सो उ, जो गुरुंनवि बोहए।
पमायमइराघत्थं, सामायारीविराहयं ॥ वृ. सीसो० ॥'शिष्योऽपि' स्वहस्तदीक्षितोऽपि वैरी' शत्रुस यो 'गुरुं' धर्मोपदेशकं 'न बोधयति' हितोपदेशं न ददाति, तुशब्दाद्धितोपदेशं दत्वा सन्मार्गे न स्थापयति, किंभूतं प्रमादो-निद्राविकथादिरूपः स एव मदिरा-वारुणी प्रमादमदिरा तया ग्रस्तम्-आच्छादितं तत्वज्ञानमित्यर्थः सामाचारीविराधकं, षष्ठाङ्गोक्तशेलकाचार्यवत्येन चातुर्मासिकमपि न ज्ञातमिति
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् १८ अथ कथं प्रमादिनं गुरुं बोधयति? इत्याहमू. (१९) तुम्हारिसावि मुनिवर ! पमायवसगा हवंति जइ पुरिसा ।
तेणऽनो को अम्हं आलंबण हुन्ज संसारे ॥ वृ, तुम्हा०॥युष्माध्शा अपि हे 'मुनिवर !' श्रमणश्रेष्ठ 'प्रमादवशगाः' प्रमादपरवशा भवन्ति 'यदि' चेत् 'पुरुषाः' पुमांसः तेन कारणेन 'अन्यः पूज्यव्यतिरिक्तः कः 'अस्माकं' मन्दभाग्यानामकृतपुण्यानांप्रमादपरवशानां भवच्चरणारविन्दचञ्चरीकाणां त्यक्तपुत्रगृहगृहिणीनां आलम्बनं सागरे नौरिव भविष्यति भयङ्करे पीडाकरे शोकभरे दुःखाकरे अपारसंसारे चतुर्गत्यात्मके पततामिति॥ मू. (२०) नाणमिदंसणंमिय चरणमि यतिसुवि समयसारेसु।
__ चोएइ जो ठवेउं गणमप्पाणं च सो अगणी ।। वृ. नाणं०॥ ज्ञाने' अष्टविघज्ञानाचारे दर्शने' अष्टविधदर्शनाचारे च ‘चरणे' अष्टविधचारित्राचारे च त्रिष्वपि समयसारेषु, चशब्दात्तपआचारे वीर्याचारे च, 'चोएइ'त्ति प्रेरयति यो 'गणी' सूरि, किं कर्तुं ?-स्थापयितुं, कं ?-“गणं' कुलसमुदायरूपं 'आत्मानं च' स्वयं च, चशब्दात् श्रोतृवर्गं च, सच 'गणी' आचार्य कथितो गणधरादिभिः ।। मू. (२१) पिंडं उवहिं सिजं उग्गमउप्पायणेसणासुद्धं ।
चारित्तरखणट्ठा सोहिंतो होइ स चरित्ती।। वृ.पिंडं० ॥ पिण्डं' चतुर्विधाहारलक्षणं ।
'उपधिं' औधिकौपग्रहिकलक्षणं, तत्रौधिकस्त्रिधा-मुखवस्त्रिका १ पात्रकेशरिका २ गुच्छकः ३ पात्रप्रस्थापनं ४ चेति चतुर्विधो जघन्यः, पटलानि १ रजस्त्राणं २ पात्रबन्धः ३ चोलपट्टः ४ मात्रकं ५ रजोहरणं ६ चेति षड्विधो मध्यमः, पतद्ग्रहः १ कल्पत्रयं ४ चेति चतुर्विध उत्कृष्टः, औपग्रहिकोपधिरपिदण्डासनक १ दण्डक र पुस्तका ३ दिभेदेन त्रिधा स्यात्, विशेषतो जीतकल्पटीकादिभ्यो ज्ञेयमुषधिस्वरूपमिति।। _ 'शय्यां' आचाराङ्गोक्तवसतिलक्षणां, एतत्रयमुद्गमोत्पादनैषणादोषशुद्धं ।
तत्रोद्गमः-पिण्डस्योत्पत्ति तद्विषया आधाकर्मिकादयः षोडश दोषा उद्गमदोषाः, एते च प्रायेण गृहिभ्यः समुत्पद्यन्ते, प्रायेणेत्युक्ते स्वद्रव्यक्रीतस्वभावक्रीतलोकोत्तरप्रामित्यलोकोत्तरपरिवर्तितरूपदोषाः साधुनाऽपि क्रियमाणा अवसेया इति १६ ।
उत्पादना-मूलतः शुद्धस्यापिपिण्डस्य धात्रीत्वादिभिरुपार्जनं तद्विषयाः षोडश दोषाः, साधुसमुत्थाः ते उत्पादनादोषाः, साधुनैव तेषां विधीयमानत्वात् १६।
एषणा-शङ्कितादिभिरन्वेषणं तद्विषया गृहिसाधुजन्या दश दोषाः एषणादोषाः, शङ्कितदोषस्य साधुभावापरिणतदोषस्यच साधुजन्यत्वात् शेषाणांचगृहिप्रभवत्वादिति, चारित्ररक्षार्थ' संयमपरिपालनार्थं 'शोधयन्' विशुद्धपिण्डग्रहणार्थमवलोकयन् तदप्राप्तौ गुरुलघुदोषानन्वेषयंश्च भवतिस'चारित्री' चारित्रवानित्यर्थः, गुरुलघुदोषस्वरूपं यथा तत्रसर्वगुरुमूलकर्म, तत्र मूलं १८०। एत स्माचाधाकर्मकं कर्मोद्देशिकचरमत्रिक मिश्रान्त्यद्विकं बादरप्राभृतिका सप्रत्यः
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०२१
२१७
पायाभ्याहृतं लोभपिण्डः अनन्तकायाव्यवहितनिक्षिप्तपिहितसंहृतमिश्रापरिणतच्छर्दितानि संयोजना साङ्गारं वर्तमानभविष्यनिमित्तं चेति लघवो दोषाः, मूलप्रायश्चित्ताच्चतुर्थतपोवत् १ तेभ्यः कम्ौद्देशिकाद्यभेदः मिश्रप्रथमभेदः धात्रीत्वं दूतीत्वं अतीतनिमित्तं आजीवनापिण्डः वनीपकत्वं बादरचिकित्साकरणं क्रोधमानपिण्डौ संबन्धिसंस्तवकरणं विद्यायोगचूर्णपिण्डाः प्रकाशकरणं द्विविधं द्रव्यक्रीतं आत्मभावक्रीतं लौकिकप्रामित्यपरावर्तिते निष्प्रत्यपायपरग्रामाभ्याहृतं पिहितोद्भिन्नं कपाटोद्भिन्नं उत्कृष्टमालापहृतं सर्वमाच्छेद्यं सर्वमनिसृष्टं पुरःकर्म पश्चात्कर्मगर्हितम्रक्षितं संसक्तम्रक्षितं प्रत्येकाव्यवहितनिक्षिप्तपिहितसंहृतमिश्रापरिणतच्छर्दितानि प्रमाणोल्लङ्घनं सधूमं अकारणभोजनं चेति लघवो दोषाः ।
चतुर्थादाचाम्लमिवर एतेभ्योऽप्यध्यवपूरकान्त्यभेदद्वयंकृतं भेदचतुष्टयं भक्तपानपूतिकं मायापिण्डः अनन्तकायव्यवहितनिक्षिप्तपिहितादीनि मिश्रानन्ताव्यवहितनिक्षिप्तानि चेति लघवः, आचाम्लादेकभक्तमिव ३ एतेभ्योऽप्योघोद्देशिकमुद्दिष्टभेदचतुष्टयमुपकरणपूतिकं चिरस्थापितं प्रकटकरणं लोकोत्तरं परावर्तितं प्रामित्यं च परभावक्रीतं स्वग्रामाभ्याहृतं दर्दरोद्भिन्नं जघन्यमालापहृतंप्रथमाध्यवपूरकः सूक्ष्मचिकित्सा गुणसंस्तवकरणं मिश्रकर्दमेन लवणसेटिकादिना च प्रक्षितं पिष्टादिम्रक्षितं किञ्चिद्दायकदुष्टं प्रत्येकपरम्परस्थापितादीनि मिश्रानन्तरस्थापितादीनि चेति लघवः, एकभक्तात्पुरिमार्द्धमिव ४ एतेभ्योऽपि त्वित्वरस्थापितं सूक्ष्मप्राभृतिका सस्निग्धसरजस्कम्रक्षितं प्रत्येकमिश्रं परम्परस्थापितादीनि चेति लघवः, पुरिमार्द्धानिर्विकृतिकमिवेति ५
विशेषस्तु छेदग्रन्थादवसेय इति॥ मू. (२२) अपरिस्सावी सम्म समपासी चेव होइ कजेसुं।
सो रक्खइ च पिव सबालवुझउलं गच्छं ।। वृ.अप०॥नपरिश्रवति-नपरिगलतीतिअपरिश्रावी,आचाराङ्गोक्ततृतीयभङ्ग (ह्रद)तुल्य इत्यर्थः,तद्यथा-एकोहदः परिगलच्छ्रोताः पर्यागलच्छ्रोताश्च, शीताशीतोदाप्रवाहहदवत्, यतस्तत्र जलं निर्गच्छत्यागच्छति च १ अपरस्तु परिगलच्छोताः नो पर्यागलच्छोताः पद्महदवत्, पद्महदे तुजलंनिर्गच्छतिन त्यागच्छति २ तथा परोनो परिगलतश्रोताः पर्यागलत-श्रोताच, लवणोदधिवत्, लवणे आगच्छति जलं न तु निर्गच्छति ३ अपरस्तु नो परिगलतश्रोता नो पर्यागलतश्रोताच, मनुष्यलोकाहिः समुद्रवत्, तत्र नागच्छतिन च निर्गच्छति।।तत्राचार्य श्रुतमङ्गीकृत्य प्रथमभङ्गपतितः, श्रुतस्यदानग्रहणसद्भावात् १ साम्परायिककमपिक्षया तु द्वितीयभङ्गपतितः, कषायोदयाभावेन ग्रहणाभावः कायोत्सर्गादिना क्षपणापत्तेश्च, साम्परायिककर्मतु कषायकर्म २ आलोचनामङ्गीकृत्य तृतीयभङ्गपतितः, आलोचनायाः अप्रतिश्रावित्वात् ३ कुमार्गप्रति चतुर्थभङ्गपतितः, कुमार्गस्य हि प्रवेशनिर्गमाभावात् ४ ।।
यद्वा केवलं श्रुतमाश्रित्य धर्मभेदेन भङ्गा योज्यन्ते, तत्र स्थविरकल्पिकाचार्या प्रथमभङ्गपतिताः १ द्वितीयभङ्गपतितास्तु तीर्थकृत् २ तृतीयभङ्गकास्त्वाहालन्दिकाः, तेषां च क्वचिदर्थापरिसमाप्तावाचार्यादेर्निर्णयसद्भावात् ३ प्रत्येकबुद्धास्तूभयाभावाच्चतुर्थभङ्गस्थाः ४, कथं ?, सम्यक्-सर्वप्रकारेण, तथा समा–अविपरीता पासीति-द्दष्टिदर्शनवलोकनं यस्यासौ समष्टिर्भवति, क्व ? - सर्वकार्येषु' आगमव्याख्यानादिसकलव्यापारेष्वित्यर्थः ‘सः' पूर्वोक्त
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
गच्छाचार प्रकिर्णकसूत्रम् २२
आचार्य 'रक्षति' धत्ते कुमार्गे पतितमिति शेषः, कं ? - 'गच्छं' गणं, किंभूतं ? सबालाश्च ते वृद्धाश्च सबालवृद्धास्तैराकुलः - सङ्कीर्णस्तं सबालवृद्धाकुलं, किमिव ?, चक्षुरिव, यथा चक्षुर्गर्त्तादी पतन्तं जन्तुगणं धत्ते तथाऽयमिति ।। अथाधमाचार्यस्वरूपं गाथाद्वयेनाहसीयावेइ विहारं सुहसीलगुणेहिं जो अबुद्धीओ । सो नवरि लिंगधारी संजमजोएण निस्सारो ।।
पू. (२३)
वृ. सीया० ॥ सीयावेइ' त्ति शिथिलत्वं प्रापयति मुनीनामिति शेषः, कं प्रति ? - विहारं प्रति, अथवा 'सीयावेइ' त्ति स्वयमलसो भवति, क्व ? - विहारे, अत्र "सप्तम्या द्वितीये " ति प्राकृतसूत्रेण सप्तम्यर्थे द्वितीयेति, अत्र विहारस्वरूपं बृहत्कल्पादिभ्यो यथा--साधूनां ग्रामनगरराजधान्यादिषु वृत्तिप्राकारपरिक्षेपयुक्तेषु बहिर्गृहपद्धतिरहितेषु एकं मासं यावद्वस्तुं कल्पते कारणं विना हेमन्तग्रीष्मयोः, कारणे तु पाटकपरावर्त्तनं क्रियते, तदभावे गृहपरावर्त्तनं, तदभावे वसतावेद स्थानपरावर्त्तनं, न त्वेकस्थानवसनमिति, ग्रामादिषु वृत्तिप्राकारपरिक्षेपयुक्तेषु बहिर्गुहपद्धतियुक्तेषु मासद्वयं यावद्वस्तुं कल्पते हेमन्तग्रीष्मयोः, मासमेकमन्तः बहिरेकं च, यत्रैव वसति तत्रैव भिक्षाचर्या भवति, एवं साध्वीनामपि, नवरं यत्र साधूनां मासकल्पस्तत्र साध्वीनां मासद्वयं यावद्वस्तुं कल्पते
तथा सुखशीलस्य - साताभिलाषिणो गुणाः पार्श्वस्थादिस्थानानि सुखशीलगुणास्तैर्य 'अबुद्धीओ' त्ति तत्वज्ञानरहितः, यद्वा 'सुहसीलगुणेहिं'ति, इत्यत्र सप्तम्यर्थे तृतीया, सुखं चउपशमसन्तोषलक्षणं शीलं च- मूलगुणलक्षणं गुणाश्च - उत्तरगुणरूपास्तेषु यः, न विद्यते बुद्धि:अन्तः करणभावरूपा यस्यासौ अबुद्धिः अबुद्धिरेवाबुद्धिकः भावशून्य इत्यर्थः- यद्वा सुखे - मोक्षलक्षणे शीलं --स्वभावो येषां ते सुखशीलाः-जिनास्तेषां गुणाः - केवलज्ञानकेवलदर्शनादिरूपास्तेषु यः 'अबुद्धीओ' ति अत्र नञ् कुत्सार्थे कुत्सिता- विरुद्धप्ररूपणरूपा बुद्धि:मतिर्यस्यासी अबुद्धिकः, 'स' पूर्वोक्तः 'नवरं' केवलं लिङ्गं साधुनेपथ्यरूपं धरतीत्येवंशीलो लिङ्गधारी, द्रव्यलिङ्गधारत्यर्थः ।
तथा संयमः पृथिव्यादि सप्तदशलक्षणः, यथा पृथिवी १ भू२ वह्नि ३ वायु ४ तरु ५ द्वि ६ त्रि ७ चतुः ८ पञ्चेन्द्रियाणां ९ मनोवाक्कायैः करणकारणानुमतिभि संरम्भसमारम्भारम्भवर्जनमिति जीवसंयमः, पुस्तकादीन् प्रतिलेखनापूर्वकं धारयतोऽजीवसंयमः १०, प्रेक्ष्य चक्षुषा शयनासनादीनि कुर्वीतेति प्रेक्षासंयमः ११, पार्श्वस्थादीनामुपेक्षणमुपेक्षासंयमः १२, सचित्ताचित्तमिश्ररजोऽवगुण्डितपादादीनां प्रमार्जनं प्रमार्जनासंयमः १३, अनुपकारकं वस्तु विधिना परिष्ठापयतः परिष्ठापना संयमः १४, द्रोहेर्ष्यादिभ्यो निवृत्तिर्धर्मध्यानादिषु प्रवृत्तिर्मनः संयमः १५, एवं वाक्काययोरपि १६ १७, तस्य योगः प्रतिलेखनादिव्यापारस्तेन निस्सारश्चर्वितताम्बूलवदिति, यद्वा 'संजम ० ' निर्गतं सारं स्वर्गापवर्गफलं यस्य स निस्सारः, केन ? - संयमश्च योगश्च योगोद्वहनं संयमयोगं तेन, बाध्यसंयमयोगोद्वहनहेतुत्वादिति ॥
मू. (२४)
कुलगामनगररज्जुं पयहिय जो तेसु कुणइ हु ममत्तं ।
सो नवरि लिंगधारी संजमजोएण निस्सारो ॥
वृ. कु० ॥ कुलं - गृहं ग्रामं - सकरं नकरं - गो १ महिषी २ उष्ट्र ३ च्छाग ४ च्छगली ५ तृण
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू० २४
२१९
६ पलाल ७ बूरक ८ काष्ठा ९ ङ्गार १० क्षेत्र ११ गृह १२ दूरदेशव्यवसायि १३ बलीवर्द १४ घृत १५ चर्म १६ भोजन १७ सेइमाणाक १८ रूपाष्टादशकररहितं राज्यं सप्ताङ्गमयं, अथवा राज्यमिति सर्वत्र योज्यं, यथा कुलराज्यं ग्रामराज्यं नगरराज्यं, यद्वा कुलग्रामनगराणि यत्रैवंविधं राज्यं 'पयहिय'त्ति त्यक्त्वा पुनरिति शेषः 'यः' साध्वाभासः 'तेषु' कुलादिषु 'करोति' विधत्ते 'हुः ' निश्चितं 'ममत्वं' ममैतदिति मन्यते 'सः' पूर्वोक्तः केवलं 'लिङ्गधारी' वेषमात्रधारी संयमः --पश्चाश्रवविरमण ५ पञ्चेन्द्रियनग्रह १० कषायचतुष्टयजय १४ दण्डत्रयविरति १७ लक्षणस्तस्य योगो - व्यापारस्तेन निस्सारो- गतसार इति ॥
पुनर्गार्थात्रयेणोत्तमाचार्यस्वरूपमाह
मू. (२५)
वृ. विहि० ।। 'विधिना' आगमोक्तन्यायेन यः आचार्य तुशब्दादुपाध्यायादिकः 'चोएइ'त्ति नोदयति - प्रेरयति नोदनस्मारणवारणप्रतिनोदनादिभि शिष्याणामिति, 'सूत्र' आचाराङ्गादिकं उत्सर्गा १ पवादो २ त्सर्गापर्वादिका ३ पवादौत्सर्गिको ४ सर्वोत्सर्गिका ५ पवादापवदिकात्मकं ६, तथा सूत्रपाठनन्तरं तस्यैव नियुक्तिभाष्यचूर्णिसंग्रहणीवृत्यादिरूपं परम्परत्मकमर्थं 'ग्राहयति' शिक्षयति चकारात् नैगमसङ्ग्रहव्यवहारऋजुसूत्रशब्दसमभिरूढैवंभूतान् सप्त नयान् ज्ञापयति स आचार्य ‘धन्यः’ सूत्रधनदायकत्वात् स च 'पुण्यः' अर्थदानपुण्यकृत्वात् चकाराजिनाज्ञाप्रतिपालकः स बन्धुरिव बन्धुः कुमत्यादिनिवारणेन सन्मार्गे स्थापकत्वात् मुक्ख० ज्ञानेन जीवादिपदार्थपरिज्ञानं तेन संयमे ढत्वं ढत्वेन कर्माभावस्ततो मोक्षदायक इति ॥
पू. (२६)
विहिणा जो उ चोएइ सुत्तं जत्थं च गाहई । सो धन्नो सो अ पुन्नो य, स बंधू मुक्खदायगो ॥
स एव भव्वसत्ताणं, चक्खूभू एवियाहिए। दंसेइ जो जिणुद्दि, अणुट्ठाणं जहट्ठियं ॥
,
वृ. स ए० ॥ स एव' अनन्तरोक्त एव 'भव्यसत्वानां' मोक्षगमनयोग्यजन्तूनां 'चक्षुर्भूतः' नेत्रतुल्यः 'व्याहतः कथितः जिनादिभि ' दर्शयति' कुमतिपटलनिराकरणेन प्रकटयति 'यः' आचार्यशिरोमणि 'जिनोद्दिष्टं' जिनोक्तं 'अनुष्ठानं' मोक्षपथप्रापकं रत्नत्रयं 'यथास्थितं' या शं स्यात्ताध्शम् ।। पू. (२७)
तित्थयरसमो सूरी सम्मं जो जिनमयं पयासेइ । आणं अइक्क मंतो सो काउरिसो न सप्पुरिसो ॥
वृ. तित्थ० ॥ तीर्थं चतुर्विधः सङ्घः प्रथमगणधरो वा तत्कुर्वन्तीति तीर्थकरास्तेभ्यः समः - तुल्यः, देशसमत्वमिदं विज्ञेयं, अन्यथा क्व तीर्थकरत्वंकाचार्यत्वमिति, कः ?सूरि :- अनेकातिशयसंयुक्तो गौतमादिसद्दश आचार्यः 'सम्यगु' इति सर्वशक्त्या यो 'जिनमतं' जगत्प्रभुदर्शनं नित्यानित्यादिस्वरूपवाचकं सप्तनयात्मकं कुमततरुगजायमानं 'प्रकाशयति' भव्यान् दर्शयतीत्यर्थः, 'आज्ञां' पारगतोक्तमर्यादां 'अतिक्रमन्' उल्लङ्घयन् पुनः सः 'कापुरुषः पुरुषाधमः, 'न सत्पुरुषः' न प्रधानपुरुषो, जमालिवदिति ॥
अथ कीशा आचार्या आज्ञातिक्रामका भवन्ति ?, आहभट्टायारो सूरी १ भट्टायाराणुविक्खओ सूरी २ ।
पू. (२८)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् २८ उम्मग्गठिओ सूरी ३ तित्रिवि मग्गं पणासंति।। वृ.भट्ठा०||भ्रष्टः-सर्वथाशिथिलीभूतः आचारो-ज्ञानाचारादिर्यस्यस भ्रष्टाचारः 'सूर' अधर्माचार्य १ भ्रष्टाचाराणां-मुक्तसंयमव्यापाराणांमुनीनामुपेक्षकः,प्रमादप्रवृत्तसाधुसाध्वीवृन्दान् न निवारयतीत्यर्थः, 'सूरिः' मन्दधर्माचार्यः २ 'उन्मार्गस्थितः' उत्सूत्रादिप्ररूपणे प्रवृत्तः 'सूरि अधमाधमो नामाचार्य ३ एते त्रयोऽपि मार्ग' ज्ञानादिरूपं पन्थानं 'प्रणाशयन्ति' भृशं विनाशयन्तीत्यर्थः । एतान् यः सेवते तस्य फलं दर्शयन्नाहमू. (२९) उम्मग्गठिए सम्मग्गनासए जो उ सेवए सूरि।
निअमेणं सो गोयम! अप्पं पाडेइ संसारे ।। वृ. उम्म० । 'उन्मार्गस्थितान्' आगमविरुद्धप्ररूपकान् ‘सन्मार्गनाशकान्' जिनोक्तमार्गदूषकान् 'यः' भव्यसत्वः सेवते, तदुक्तमनुष्ठानं कुरुत इत्यर्थः,तुशब्दात्तदुक्तमनुष्ठानं कारयति अनुमोदयति च, 'सूरि मिति 'सूरीन्' आचार्यान् प्राकृतत्वादेकवचनं, 'नियमेन' निश्चयेन स हे गौतम ! आत्मानं स्वयं पातयति 'संसारे' भवान्धकूपे क्षिपतीत्यर्थः ।। किञ्चमू. (३०) उम्मग्गठिओ एक्कोऽवि नासए भव्वसत्तसंघाए ।
तंमग्गमणुसरंतं जह कुत्तारो नरो होइ ।। वृ.उम्म०॥ एकोऽपि' अद्वितीयोऽपिसूरि साधुर्वा उन्मार्गस्थितः कुमतिकदाग्रहग्रस्तो नाशयति, संसारसागरे पातयतीत्यर्थः भव्सत्वसङ्घातं' भवसिद्धिकजन्तुसमूहं तन्मार्ग अनुसरन्त' आश्रयन्तं, यथेति दृष्टान्तोपदर्शने 'कुतारः' कुत्सिततारको नरो भवति स बहून् पृष्ठलग्नान् जन्तुसमूहान् नद्यादौ बोलयति आत्मानमपि च बोलयतीति ।
अथोन्मार्गपरम्परालग्नानामाचार्याणां मुनीनां च किं फलं भवति? इत्याहमू. (३१) उम्मग्गमग्गसंपडिआण साहूण गोअमा! नूनं ।
संसारो अअणंतो होइ य सम्मग्गनासीणं॥ वृ. उम्म० ॥उन्मार्गा-गोशालकबोटिकनिह्नवादयस्ते तेषां मार्ग-परम्परा तस्मिन् यद्वा उन्मार्गरूपोयोमार्गस्तस्मिन् स्थितानां साधूनां' मुनिवेषाभासकानांउपलक्षणत्वात्तदाचार्याणामपि हे 'गौतम!' हे इन्द्रभूते! 'नूनं निश्चितं 'संसारः' चतुर्गत्यात्मकः न विद्यतेऽन्तः-पर्यन्तो यस्यासावनन्तो भवति, चकारस्तद्गतानेकदुःखसूचकः, किंभूतानां ? – सन्मार्गनाशिनां' जिनोक्तपथाच्छादकानां, महानिशीथोक्तमुनिचन्द्रसाधुवत् ।।
अथ कोऽपि कदाचिप्रमादपरत्वेन न जिनोक्तक्रियां करोति परन्तु भव्यानां यथोक्तं जिनमार्ग दर्शयति स कस्मिन् मार्गे आत्मानं स्थापयति?, तदविपरीतश्च कीशो भवति?, इत्याहमू. (३२) सुद्धं सुसाहुमग्गं कहमाणो ठवइ तइअपक्खंमि ।
अप्पाणं इयरो पुण गिहत्यधम्माओ चुक्कत्ति। वृ.सुद्धं०॥'शुद्धं आज्ञाशुद्धिसंयुक्तं सुसाधुमार्ग' सुविहितपथं कथयन्' आकाङ्क्षाऽभावेन प्ररूपयन् 'स्थापयति' रक्षयति 'आत्मानं' स्वयं, क्व ? -साधुश्रावकपक्षद्वयापेक्षया 'तृतीयपक्षे' संविग्नपाक्षिके, संविग्नानां-मोक्षाभिलाषिसुसाधूनां पाक्षिकःसाहाय्यकर्ता
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०३२
२२१
संविग्नपाक्षिकस्तस्मिन्, तस्येदं लक्षणं॥१॥ "सुद्धं सुसाहुधम्मं कहेइ निंदइ यनिययमायारं ।
सुतवस्सियाण पुरओ होइ य सव्योमराइणिओ ।। वंदइ न य वंदावइ किइकम्मं कुणइ कारवे नेव।
अत्तहा नवि दिक्खइ देइ सुसाहूण बोहेउं । इत्यादि। तथा 'इतरः पुनः' उत्सूत्रभाषकः साधुद्वेषी च गृहस्थधर्मात् 'चुक्क'त्ति भ्रष्टो यः स साधुर्न भवति उत्सूत्रप्ररूपकत्वात् साधुपरिद्वेषपरिणामत्वाच्च गृहस्थोऽपि न भवतिगृहाश्रमधर्माभावात् गृहस्थवेषाभावाच्चेति ॥ __ यद्येवं ततः किं कर्तव्यम् ? इत्याहमू. (३३) जइविन सक्कं काउंसम्मं जिनभासिअंअनुट्ठाणं।
तो सम्म भासिज्जा जह भणियं खीणरागेहिं ।। वृ. जइ०॥ यद्यपि शक्यं न भवति तेन 'सक्कइत्ति पाठेतुन शक्यते 'कर्तु' विधातुं, कथं 'सम्यक् त्रिकरणशुद्धया 'जिनभाषितं' केवल्युक्तं 'अनुष्ठानं' आजन्म क्रियाकलापरूपं ततः 'सम्यक् आत्मसामग्रंण भाषेत याशं स्यात्ताशं यथा 'क्षीणरागैः' जिनैः ‘भणितं' कथितं तथा निरूपयेदिति ।। अथ प्रमादिनामपि शुद्धप्ररूपणया को गुणः ? इत्याहमू. (३४) उस्सत्रोऽवि विहारे कम्मं सोहेइ सुलभबोही य।
चरणकरणं विसुद्धं उबवूहितो परूविंतो। वृ. उस्स०॥ उवसनोऽपि' शिथिलोऽपि, क्व?-'विहारे' मुनिचर्यायां 'कर्म' दुष्टज्ञानावरणादिकं शोधयति, कर्मणां शिथिलत्वं प्रापयतीत्यर्थः, सुलभा सुखेन लभ्येत्यर्थः बोधिःजन्मान्तरे जिनधर्मप्राप्तिरूपा यस्यासौ सुलभबोधिः, चकारात्सुदेवत्वप्राप्तिस्तदनन्तरं च सुकुलोत्पत्तिर्भवति, किं कुर्वन् ?-चरणकरणं विशुद्धं' निर्दोषं उपळहयन्' निर्मायभवेन प्रशंसा कुर्वन् ‘प्ररूपयन्’ च वाञ्छाविरहितो यथास्थितं भव्यानां कथयन्निति । तत्र - ॥१॥ "वय ५ समणधम्म १० संजम १७ वेयावच्चं च १० बंभगुत्तीओ ९।
नाणाइतियं ३ तव १२ कोहनिग्गहाइ४ य चरणमेयं ॥" तथा-"पिंडविसोही ४ समिई ५ भावण १२ पडिमा य १२ इंदियनिरोहो ५ ।
पडिलेहण २५ गुत्तीओ अभिग्गहा ४ चेव करणं तु ॥ इति ॥ अथ संविज्ञपाक्षिकस्य साधुविषये किञ्चित्कृत्यं दर्शयन् इत्याहमू. (३५) संमग्गमग्गसंपडिआण साहूण कुणइ वच्छल्लं ।
ओसहभेसजेहि य सयमन्नेणं तु कारे॥ वृ.संमग्ग० ॥ सन्मार्गमार्गसंप्रस्थितानां प्रधानमार्गपरम्पराप्रवृत्तानां 'साधूनां जगदुत्तममुनीनां करोति' निर्जरार्थं विधत्ते वात्सल्यं अन्तरङ्गभावेनोपकारकरणं, कै?-'औषधभेषजैः' तत्रौषधम्-अनेकद्रव्यसंयोजितं तद्व्यतिरिक्तं भेषजं, यद्वा औषधं हरीतक्यादि भेषजं पेयादि, चशब्दोऽनेकप्रकारभावसूचकः, 'स्वयं' आत्मना 'अन्येन' आत्मव्यतिरिक्तेन कारयति
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् ३५ तुशब्दात्कुर्वन्तमन्यमनुजानाति यः स संविनपाक्षिक आराधको ज्ञेय इत्याशयः ।। किञ्च-- मू. (३६) भूया अत्थि भविस्संति केइ तेलुकनमिअकमजुअला।
जेसिं परहिअकरणिकबद्धलक्खाण वोलिही कालो। वृ. भूया० ।। 'भूताः' अतीतकाले अस्थिति 'सन्ति' विद्यन्तेवर्तमानकाले 'भविष्यन्ति' भविष्यत्काले केचित् अल्पाः संविग्नपाक्षिकाः, किंभूताः?-त्रैलोक्येन स्वर्गमर्त्यपाताललक्षणेन तन्निवासिप्राणिगणेनेत्यर्थः नतं क्रमयुगलं-चरणयुग्मं येषां ते त्रैलोक्यनतक्रमयुगलाः, 'येषां' सत्पुरुषाणां संविग्नपाक्षिकाणां, पुनः किंभूतानां?
परहितकरणैकबद्धलक्षाणांपरस्मै-अन्यस्मै हितं परहितं परहितस्य करणं परहितकरणं तस्मिन् एकम्-अद्वितीयं बद्धं लक्षं-आलोचनलक्षणं यैस्ते पर०, लक्षणं आलोचनं इति, यद्वा परहितकरणे एकंबद्धं लक्षं--दर्शनं लक्षणंवा यैस्ते परहि० लक्षीण दर्शनांकनयो रिति तेषां प० 'वोलिही ति गमिष्यति ‘कालः' समयादिलक्षणः, ते संविग्नपाक्षिकाः पूज्या विज्ञेया इति ॥
ये एवंविधा न स्युस्तेषां स्वरूपमाहमू. (३७) तीआणागयकाले केइ होहिंति गोयमा! सूरी।
जेसिं नामग्गहणेऽवि होइ नियमेण पच्छित्तं ।। वृ.तीआ०॥अतीते कालेऽनागतकाले च केचित्' अनिर्दिष्टनामानोऽभूवन्निति शेषः 'होहिंति' भविष्यन्ति वर्तमानेऽपि काले सन्ति हे गौतम ! 'सूरयः' आचार्यपदनामधारकाः, येषां परिचयकरणादिकं दूरे आस्तां 'नामग्रहणेऽपि' अमुकदेवदत्ताख्यसूरिरित्यपि कथ्यमाने भवति निश्चयेन प्रायश्चित्तमिति, तथा चोक्तं श्रीमहानिशीषपञ्चमाध्ययने॥१॥ "इत्थं चायरियाणं पणपन्न होंति कोडिलक्खाओ! ___कोडिसहस्से कोडीसए य तह एत्तिए चेव ५५५५५५००००००००
एतेसि मज्झाओ एगे न बुड़ेइ गुणगणाईण ॥” इति ।।। मू. (३८) जओ-सइरीभवंति अणविक्खयाइ जह भिववाहणा लोए।
पडिपुच्छाहिं चोयण तम्हा उगुरू सया भयइ॥ वृ. जओ-स० ।। जओत्ति भिन्नपदं यतो भणितं-'सइरीत्ति स्वेच्छाचारिणो भवन्ति 'अणविक्खयाइ'त्ति शिक्षारहितत्वेन यथा मृत्यवाहनादयः, तत्र भृत्याः-सेवकाः वाहनानि-हस्त्यश्ववृषभमहिषादीनि लोके, तथा विनेयाः गुरूणां कार्य २ प्रतिपृच्छाःप्रतिपृच्छास्ताभिः, प्रतिपृच्छाभिः "चोयणेति प्राकृतत्वाद्विभक्तिपरिणामः चोदनादिभिश्च विनेति गम्यं स्वेच्छाचारिणो भवन्तीत्यर्थः, यस्मात्स्वेच्छाचारिणो भवन्ति तस्मात्पतिपृच्छादिभिराचार्योविनेयानां तुशब्दान्महत्तरा स्वशिष्यणीनां 'सदा' सर्वकालं ‘भयइत्ति धातूनामनेकार्थत्वात् 'सत्यापयति' शिक्षां ददातीत्यर्थः ।। किञ्चमू. (३९) जो ऊ पमायदोसेणं, आलस्सेणं तहेव य।
सीसवगं न चोएइ, तेण आणा विराहिया ॥ वृ.जोउ० ।। 'यो' गणीतुशब्दादुपाध्यायगणावच्छेदादिप्रमादश्च-निद्रादि द्वेषश्च मत्सरः दोषश्च वा-स्वशिष्ये रागादिकः प्रमादद्वेषं प्रमाददोषं वा तेन, यद्वा प्रमादरूप एव यो दोषः-कुलक्षणत्वं तेन प्रमाददोषेण, आलस्येन तथैव च, चकारान्मोहावज्ञादिप्रकारेण, शिष्यवर्ग'
Jair Education International
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०३९
२२३
अन्तेवासिवृन्दनप्रेरयति संयमानुष्ठानइति शेष- 'तेन' आचार्येण आज्ञा' जिनमर्यादा विराधिता' खण्डितेत्यर्थः ॥ मू. (४०) संखेवेणं मए सोम!, वन्नियं गुरुलक्खणं।
गच्छस्स लक्खणं धीर!, संखेवणं निसामय। वृ. संखे० ॥ सङक्षेपेण विस्तराभावेन मया हे सौम्य!' हे विनेय! वर्णितं' प्ररूपितमित्यर्थः गृणाति वदति तत्वमितिगुरुस्तस्यलक्षणं-चिह्नम् । अथेति शेषः ‘गच्छस्य मुनिवृन्दस्यलक्षणं धिया राजत इति धीरस्तस्य सम्बोधनं क्रियते हे धीर! सङक्षेपेण 'निशामय' आकर्णयेति ।। मू. (४१) गीअत्थे जे सुसंविग्गे, अनालस्सी दढव्वए।
अक्खलियचरिते सययं, रागदोसविवजिए। वृ.गीअ०॥ गीतं-सूत्रमर्थस्तस्य व्याख्यानं तवयेन युक्तो गीतार्थ यः ‘सुसंविग्गे'त्ति अत्यर्थं संवेगवान् न विद्यते आलस्यं वैयावृत्यादौ यस्यासौ 'अनालस्यः' आलस्यरहित इत्यर्थ एंढानि-सुनिश्चलानिव्रतानि-महाव्रतलक्षणानि यस्यासौ ढव्रतः, अस्खलितम्-अतीचाररहितं चारित्रं सप्तदशभेदं यस्यासौ अस्खलितचारित्रः सततं' अनवरतं 'रागद्वेष विवर्जितः' तत्र मायालोभात्मको रागः क्रोधमानात्मको द्वेष इति ॥ मू. (४२) निवियअट्ठमयट्ठाणे, सोसिअकसाए जिइंदिए।
विहरिजा तेण सद्धिं तु, छउमत्येणवि केवली। वृ. निष्ठापितानि-क्षयं नीतानि अष्टौ मदस्थानानि-जाति १ कुल २ रूप ३ बल ४ लाभ ५ श्रुत ६ तपो ७ विभव ८ लक्षणानियेनासौ निष्ठापिताष्टमदस्थानः, शोषिताः-दुर्बलीकृताः कषायाः-सभेदाः क्रोधमानमायालोभा येनासी शोषितकषायः, जितानि आत्मवशीकृतानि इन्द्रियाणि-श्रोत्र १ ग २ नासा ३ जिह्वा स्पर्शन ५ मनो ६ लक्षणानि येनासौ शोषितकषायः, जितानि-आत्मवशीकृतानि इन्द्रियाणि-श्रोत्र १४ग २ नासा ३ जिह्वा ४ स्पर्शन ५ मनो ६ लक्षणानि येनासौ जितेन्द्रियः 'विहरेत्' विहारं कुर्यादित्यर्थः तेन छद्मस्थेनापि सार्द्ध 'केवली' केवलज्ञानी ।। अथोक्तविपरीतैः सार्द्ध विहारो न विधेय इत्याहम. (४३) जे अणहीयपरमत्था, गोअमा संजया भवे।
तम्हा ते विवजिज्जा, दुग्गईपंथदायगे। वृजेअ०॥'ये मुनयः अनधीता-अनभ्यस्ताः परमार्थाः येआश्रवाः-कर्मबन्धस्थानानि ते परिश्रवाः कर्मनिर्जरास्थानानि १, येएवपरिश्रवा-निर्जरास्थानानितान्येवाश्रवाः-कर्मबन्धस्थानानि २, येऽनाश्रवास्तेऽप्यपरिश्रवाः-कर्मबन्धस्थानानि कौङ्कणसाध्वादिवत् ३, अपरिश्रवाःकर्मबन्धस्थानानि तेऽनाश्रवा-न कर्मबन्धस्थानानि कणवीरलताभ्रामक-क्षुल्लकस्येव ४, इत्याद्यागमपरिज्ञानरूपायैस्तेऽनधीतपरमार्था हे गौतम! संयता भवन्तितस्मात्तानपि विवर्जयेत्' दूरतस्त्यजेत्, किंभूतान्? -'दुर्गतिपथदायकान्' तिर्यगनरककुमानुषकुदेवमार्गप्रापकानित्यर्थः
अथ गीतार्थोपदेशः सर्वोऽपि सुखावहो भवतीत्याहमू. (४) गीअत्थस्स वयणेणं, विसं हालाहलं पिवे ।
निचिकप्पो य भक्खिज्जा, तक्खणे जं समुद्दवे ।। वृ. 'गीतार्थस्य' अधीतगुरुपार्श्वसूत्रार्थस्य वचनेन' उपदेशेन 'विषं गरलं, किंभूतं? -
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् ४४ 'हालाहलं' उत्कटं पिबेत्' गलरन्ध्र पातयेत्, विनेय इति शेषः, किंभूतः 'निर्विकल्पः' सर्वथा गतशङ्कः, भक्षयेच्च विषगुटिकादिकंयद्विषगुटिकादिकं तत्क्षणे' भक्षणप्रस्तावे समुपद्रवेत्, पञ्चत्वं प्रापयेदित्यर्थः ॥ मू. (४५) परमत्थओ विसं नो तं, अमयरसायणं खुत।
निविग्धंजं न तं मारे, मओऽवि अमयस्समो॥ वृ. 'परमार्थतः' तत्वतः तद्विषं न भवति, 'अमृतरसायनं' अमृतरसतुल्यं 'खु' निश्चितं तद्विषं निर्विघ्नं' विघ्नविवर्जितं 'यद्' यस्मात्कारणात् नतद्विषंमारयति-न प्राणत्यागं करोति, अतः कथमपि मृतोऽपि' मरणं प्राप्तोऽपि अमृतसम एव' जीवत्रिव भवतीत्यर्थः,शाश्वसुखहेतुत्वादिति, गीतार्थस्येत्यत्र चतुर्भङ्गी यथा संविग्ना नाम एकेनो गीतार्थाः १ न संविग्ना नाम एके गीतार्थाः २ संविग्ना नाम एके गीतार्था अपि ३ न संविग्ना नाम एके नो गीतार्थाः ४ ।
तत्रनप्रथमभङ्गस्थाधर्माचार्याः आगमपरिज्ञानाभावात् १ द्वितीयभङ्गस्थाअपिन धर्माचायश्चिारित्ररहितत्वात्, यदि शुद्धप्ररूपका भवन्ति साधून वन्दन्ते साधूंश्च न वन्दापयन्ति तदा संविग्नपाक्षिका जायन्त इति २ तृतीयभङ्गस्था धर्माचार्या एव, समग्रचारित्रज्ञानयुक्तत्वात्, नन्वेवंविधास्तु गणधरादय एव भवन्ति न संप्रतिकाले तथाविधा अप्रमादिनः, कथं धर्माचार्यत्वं तेषां ? उच्यते-वर्तमानकाले यत्सूत्रं वर्तते तस्य गुरुपरम्परया गृहीतार्था विनिश्चितार्था गीतार्था भवन्ति, दुःषमासेवार्तसंहननाघनुभावतो वीर्यमगोपयन्तः संविग्नाएव अतोन तेषां धर्माचार्यत्वं व्यभिचरतीति ३, चतुर्थभङ्गस्था अपि न धर्माचार्या, ज्ञानक्रियाशून्यत्वात् केवललिङ्गमात्रोपजीवित्वान्चेति ४ ॥अथोक्तविपरीतमाहमू. (६) अगीअत्थस्स क्यणेणं, अमियपि न घुटए।
जेण नो तं भवे अमयं, जं अगीअत्यदेसियं ।। मू. (४७) परमत्थ न तं अमयं, विसं हालाहलं खुतं ।
न तेण अजरामरो हुजा, तक्खणा निहणं वए ।। वृ. अगी० ।। पर० ॥ 'अगीतार्थस्य' पूर्वोक्तचतुर्थभङ्गस्थस्य वचनेन अमृतमपि 'न घुण्टेत्' न पिबेत्, येन कारणेन न तद्भवेत् अमृतं, यदगीतार्थदेशितं परमार्थतो न तदमृतं, विषं हालाहलं 'खुनिश्चितं, न तेनाजरामरो भवेत्, तत्क्षणादेव निधनं व्रजेत्' मरणं प्राप्नुयादित्यर्थः ॥किञ्चमू. (re) अगीअत्थकुसीलेहिं, संगतिविहेण वोसिरे।
मुक्खमग्गस्सिमे विग्धे, पहंमी तेणगे जहा ।। वृ.अगी०।।अगीतार्थाश्च कुशीलाश्च तैरगीतार्थकुशीलैः, उपलक्षणत्वात्सभेदपार्श्वस्थावसनसंसक्तयथाच्छन्दैः सह, 'सङ्ग संसर्ग 'त्रिविधेन मनोवाक्कायेन, तत्र मनसा चिन्तनम्-अहं मिलनं करोमीति, वाचा आलापसंलापादिकरणमिति, कायेन सम्मुखगमनप्रणामादिकरणमिति, 'व्युत्सृजेत्' विविधं विशेषण वा उ इति-भृशं सृजेत्-त्यजेदित्यर्थः, तथा चोक्तं श्रीमहानिशीथषष्ठाध्ययने
॥१॥ “वासलक्खंपि सूलिए, संभिन्नो अच्छियामुहो ।
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०४८
२२५
अगीयत्येण समं एक, खणद्धपि न संवसे ॥" तथा 'मोक्षमार्गस्य निर्वाणपथ ‘इमे पूर्वोक्ताः 'विग्घे त्ति विघ्नकरा इत्यर्थः, 'पथि' लोकमार्गे 'स्तेनकाः' चौराः यथेत्युदाहरणोपदर्शन इति ।। किञ्चमू. (४९) पञ्जलियं हुयवहं दुर्ल्ड, निस्संको तत्थ पविसिउं।
अत्ताणं निदहिनहि, नो कुसीलस्स अदिन्नए। वृ.पज्ज०॥प्रज्वलितं 'हुतवहं' वैश्वानरं 'दुट्ठ'मिति 'दुष्टं निर्दयं यद्वा 'दटु'मिति दृष्ट्वा ' विलोक्य 'निशङ्कः' त्यक्तशङ्कः 'तत्र' हुतवहे 'प्रविश्य' प्रवेशं विधाय 'आत्मानं स्वयं 'निर्दहत्' भस्मसात्कुर्यादित्यर्थः, परं 'नो' नैव कुशीलस्य 'अदिन्नए'त्ति कुशीलो दूरे तिष्ठतु, तदाश्रितस्यापि सझन कुर्यात्, यद्वा कुशीलस्य उपलक्षणत्वादगीतार्थस्य अदिन्नए'त्तिसङ्गन कुर्यात्, अनन्तसंसारहेतुकत्वात्, उक्तञ्च श्रीमहानिशीथद्वितीयाध्ययनप्रान्ते
"जीव संमग्गमाइण्णो, घोरवीरतवं चरो।
अचयंतो इमे पंच, कुजा सव्वं निरत्ययं । ॥२॥ पासत्थोसनहाछंदे, कुसीले सबले तहा।
दिट्ठीएवि इमे पंच, गोयमा ! न निरिक्खए ।
- सुमतिवदिति ।। अथ पूर्वोक्तगच्छस्वरूपमाहमू. (५०) पजलंति जत्थ धगधगस्स गरुणावि चोइए सीसा ।
रागद्दोसेण विअनुसएणतं गोयम! न गच्छं।। १. पज० ॥ प्रज्वलन्ति अग्निवत् यत्र गणे कयं?-धगधगायमानं यथा स्यात्तथा प्राकृतत्वाद्विभक्तिपरिणामः ‘गुरुणा' स्वाचार्येणापि अपिशब्दाद्गांवच्छेदस्थविरादिनाऽपि 'चोइए'त्ति भवाद्यशामयुक्तमेतदित्यादिना प्रेरिताः, के ?-'शिष्याः' स्वान्तेवासिनः, काभ्यां प्रज्वलन्ति।
रागद्वेषाभ्यां, प्राकृतत्वात्सूत्र एकवचनं, अपिशब्दश्चशब्दार्थे, 'अनुशयेन' चक्रोधानुबन्धेन, निरन्तरक्रोधकरणेनेत्यर्थः, यद्वा प्रज्वलन्ति, केन?-रागद्वेषेण, किंभूतेन?-'विअनुसएण'त्ति विगतो-गतोऽनुशयः-पश्चात्तापः पश्चादपि यत्र स व्यनुशयस्तेन 'व्यनुशयेन' सदा गतपश्चात्तापेनेत्यर्थः हे गौतम! स गच्छो न भवतीति ।। मू. (५१) गच्छो महानुभावो तत्थ वसंताण निजरा विउला।
सारणवारमचोअणमाईहिं न दोसपडिवत्ती।। वृ. गच्छो० ॥ 'गच्छो' मुनिवृन्दरूपः, किंभूतः?-महान् अनुभावः-प्रभावो यस्यासी महानुभावः, तत्र गच्छे वसतां वासंकुर्वतां निर्जरा देशकर्मक्षयरूपा, उपलक्षणत्वात्सर्वकर्मक्षयरूपोमोक्षोऽपि भवतीतिशेषः, किंभूता?-'विपुला' विस्तीर्णातथा यत्र चवसतांसारणवारणनोदनादिभिः पूर्वोक्तशब्दार्थ, मोऽलाक्षणिकः, 'दोषप्रतिपत्तिः' दोषागमो न भवति । मू. (५२) गुरुणो छंदनुवत्ती सुविणीए जियपरीसहे धीरे।
नवि थद्धे नवि लुद्धे नवि गारविए न विगहसीले । वृ. 'गुरोः' स्वाचार्यस्य 'छन्दोऽनुवृत्तयः' अभिप्रायानुचारिणो, न स्वाभिप्रायचारिणः, 14/15
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् ५२ 'सुविनीताः' शोभनविनययुक्ताः जिताः-पराजिताः परीषहाः-शीतोष्णा यैस्ते जितपरीषहाः, उक्तंचाचाराङ्गनिर्युकतौ॥१॥ "इत्थीसक्कारे परीसहाय दो भावसीयला एए।
सेसा वीसई उण्हा परीसहा होंति नायव्वा ॥ जे तिव्वपरीणामा परीसहा ए भवंति उण्हा उ)
जे मंदपरीणामा परीसहा ते भवे सीया॥ तथा च ज्ञानावरण १ वेदनीय २ मोहनीया ३न्तरायेषु ४ क्षुत्पिपासा २ शीतोष्ण ४ दंशा ५ चेला ६ रति ७ स्त्री ८ चर्या ९ नैषेधिकी १० शय्या ११ ऽऽक्रोश १२ वध १३ याचा १४ ऽलाभ १५ रोग १६ तृणस्पर्श १७ मल १८ सत्कार १९प्रज्ञा २० ऽज्ञान २१ सम्यक्त्व २२ लक्षणा द्वाविंशतिरप्यवतरन्ति ।
यथा दर्शनमोहे सम्यक्त्वपरीषहः, तदुदये तस्य भावात् १, प्रज्ञाऽज्ञाने द्वे ज्ञानावरणे ३, अलाभोऽन्तराये ४, आक्रोशारतिस्त्रीनैषेधिक्यः अचेलयाञ्चासत्कारपुरस्काराः सप्त चारित्रमोहेऽवतरन्ति ११।
क्षुत्पिपासा २ शीतोष्ण ४ दंश ५ चर्या ६ शय्या७मल ८ वध ९ रोग १० तृणस्पर्श ११ एते एकादश वेदनीयोदये भवन्ति ।
शेषेषु दर्शनावरणनामायुर्गोत्रेषु नास्त्यवतारः परीषहाणामिति । तथा नवमगुणस्थानकं यावत्सर्वेऽपि परीषहाः संभवन्ति, पुनर्वेदयति विंशतिमेव, यतो यस्मिन् समये शीतं वेदयति न तस्मिन् समये उष्णत्वं वेदयति, यस्मिनुष्णं तस्मिन् शीतं न, तथा यस्मिन् चाँ वेदयति तस्मिन् नैषधिकीं न, यस्मिन् नैषेधिकीं तस्मिन् चर्यां न वेदयतीति।
__ सूक्ष्मसंपराये-दशमगुणस्थाने क्षुत्पिपासाशीतोष्णदंशचर्याशय्यावधालाभरोगतृणस्पर्शमलप्रज्ञाऽज्ञानरूपारूपाश्चतुर्दश भवन्ति, द्वादश पुनर्वेदयति, शीतोष्णयोरेकदैकत्वात् चर्याशय्ययोरेकदैकत्वाञ्चेति।
तथा उपशान्तमोहे-एकादशगुणस्थाने क्षीणमोहे-द्वादशगुणस्थाने छद्मस्थवीतरागे त एव चतुर्दश, यतः सप्तानां चारित्रमोहनीयप्रतिबद्धानां मोहनीयस्य क्षपितत्वेनोपशमितत्वेन वा दर्शनमोहनीयप्रतिबद्धस्य एकस्य च तत्रासम्भवादिति पूर्ववत्, द्वादश पुनर्वेदयति ते, सयोग्ययोगिरूपे एकादश परीषहाः संभवन्ति, यथा क्षुत् १ पिपासा २ शीतो ३ष्ण ४ दंश ५ चर्या ६वध ७मल ८ शय्या ९ रोग १० तृणस्पर्श ११ रूपाः, जिने वेद्यस्य संभवात् न यांति।
शीतोष्णयोरेकदैकत्वात् चर्याशय्ययोरेकदैकत्वाच न च पुनर्वेदयति, धिया राजन्त इति धीराः वज्रस्वामिवत्, नापि स्तब्धा-नाहङ्कारपराः स्कन्धकवत्, नापिलुब्धा-नाहारोपिपात्रादिगृद्धा धन्यमुनिवत्, न गौरविता-न गौरवत्रिकासक्ता मथुरामङ्गुशिष्यवत्, न विकथाशीला-न विरुद्धकथाकथनस्वभावा हरिकेशमुनिवत् ॥ मू. (५३) खंते दंते गुत्ते मुचे वेरग्गमग्गमल्लीणे।
दसविहसामायारीआवस्सगसंजमुजुत्ते ।। वृ.खंते० ॥'क्षान्ताः' क्षमायुक्ता गजकुसुमालवत्, ‘दान्ताः' दमितेन्द्रियाः शालिभद्रादिवत्,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०५३
२२७
'गुप्ताः' नवब्रह्मचर्यगुप्तिमन्तः श्रीस्थुलभद्रवत्, ‘मुक्ताः' नलोभयुक्ताजम्बूस्वाम्यादिवत्, वैराग्यमार्गमालीनाः' संवेगपथमाश्रिताः अतिमुक्तककुमारकालोदाय्यादिवत्, दशविधसामाचार्याम्उक्तलक्षणायामुधुक्ताः, अवश्यं कर्तव्यमावश्यकं यद्वा गुणानां आ–समन्तादृश्यं करोतीत्यावश्यकं, गुणशून्यमात्मानं आ-समन्ताद् वासयति गुणैरित्यावासकमनुयोगद्वारोक्तलक्षणं तत्रोद्युक्ताः-तत्पराः॥
खरफरुसकक्कासाए अनिट्ठदुट्ठाइ निट्ठरगिराए।
निब्मच्छणनिद्धाडणमाईहिं न जे पउस्संति॥ वृ. खर० ॥ खरपरुषकर्कशया गिरा अनिष्टदुष्टया गिरा निष्ठुरगिरा निर्भर्त्सननिर्धाटनादिभिश्च, मोऽलाक्षणिकः, 'ये' मुनयो ‘न प्रद्विष्यन्ति न प्रद्वेषं यान्ति ते सुसाधवो गणयोग्या इति, तत्र खरारे मूढ ! रेअपण्डित! इत्यादिका, पुरुषारेप्रमादिन!रे कुशील ! रेसामाचारीभञ्जक इत्यादिका, कर्कशा २ जिनाज्ञाभञ्जक! रे उत्सूत्रभाषक ! रे व्रतभञ्जक ! इत्यादिका, अनिष्टा रे पापिष्ठ ! मुखं मा दर्शय, रे निर्दय ! इतो व्रज, रे वीरवचनोल्लक ! स्वस्थानं कुरु इत्यादिका।
दुष्टारेआचारतस्कर !रेजिनप्रवचननगरप्राकारच्छिद्रकर्तः रेजिनागमकोशार्थरलचौर इत्यादिका, निष्ठुरा रे सूत्रार्थोभयप्रत्यनीक ! रे निलवकुशीलसङ्गकर्तः! रेजिनाज्ञारामच्छेदक! इत्यादिका, निर्भर्त्सनम् अङ्गुल्यादिना तर्जनं, निर्धाटनं-वसतिगणादिभ्योनिष्काशनं, आदिशब्दात्तचिन्ताकरणादिकं, यद्वा प्रवाहेणैकार्थिका एते शब्दाः, यद्वाऽन्योऽपियः सत्परम्परागतोऽर्थः स सङ्ग्राह्य एवेति ॥ मू. (५५) जे अन अकित्तिजणए नाजसजणए नाकजकारी य ।
नपवयणुड्डाहकरे कंठग्गयपाणसेसेऽवि ॥ वृ.जे अ० । 'ये' गणमुनयः नाकीर्तिजनकाः नायशोजनकाः, चकारानावर्णजनकाः, नाशब्दजनकाः नोऽश्लाघाजनकाः, तत्र सर्वदिगव्याप्यसाधुवादोऽकीर्तिः, अयशो-निन्दनीयतादि, एकदिग्व्याप्यसाधुवादोऽवर्णः, अर्द्धदिगव्याप्यसाधुवादोऽशब्दः, तत्स्थानएवासाधुवादोऽश्लाघेति, ‘नाकार्यकारिणः' नासदनुष्ठानकर्तारः। . 'न प्रवचनोड्डाहकाराः' न प्रवचनमालिन्यकर्तारः, कण्ठे गतः-प्राप्त आगत इत्यर्थः कण्ठगतः प्राणानां-जीवस्य शेषो यत्र, अधस्तनप्रदेशाकर्षणेन बहुप्रदेशबहिकर्षणेन, एवंविधेऽपयवसरे येईग्विधास्तेसुन्दरान्तेवासिनः, यद्वा कण्ठगतः कण्ठागतःप्राणस्य-बलस्य शेषो यत्र, एवं विधेऽप्यवसरे ये ईगविधास्ते धन्या इति॥ मू. (५६) गुरुणा कामकजे खरकका सदुद्दनिहरगिराए ।
भणिए तहत्ति सीसा भणंति तं गोअमा! गच्छं। वृ.गुरु०॥'गुरुणा' स्वाचार्येण कार्यंचाकार्यंचकार्याकार्यं तस्मिन्, मकारोऽलाक्षणिकः, यत्कृत्यं गुरवो जानन्ति शिष्योऽपि जानाति तत्कार्यमुच्यते यत्कृत्यं गुरवो जानन्ति न तु शिष्यः तदकार्य, अन्यथोत्तमानांकिमपि बाह्यान्तरकार्य विना जल्पननसंभवतीति, यद्वा कार्य-सनिमित्तं अकार्य-प्रधाननिमित्तरहितमिति । 'खरकर्कशदुष्टनिष्ठुरगिरा' पूर्वोक्तशब्दार्थया 'भणिते कथिते
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् ५६ सति तहत्ति'त्ति तथेति यथा येन प्रकारेण यूयं वदथ तथा तेन प्रकारेणेति 'शिष्याः' सुविनेयाः 'भणन्ति' कथयन्ति यत्र तं गच्छं हे गौतम! त्वं जानीहीति, सिंहगिरिगुरुशिष्यवदिति ॥ मू. (५७) दुरुग्झिय पत्ताइसु ममत्तए निप्पेहे सरीरेऽवि।
जायमजायाहारे (जत्तयमत्ताहारे) बायालीसेसणाकुसले ।। वृ.दूरु०॥ दूरुझिय'त्ति प्राकृत्वाद्विभक्तिलोपः दूरतस्त्यक्तंममत्वं,क्व?-पात्रादिषु, आदिशब्दाद्वस्तुवसतिश्राद्धनगरग्रामदेशादिषु यैरिति शेषः, तथा 'निस्पृहाः' ईहारहिता मेघकुमारादिवत् ‘शरीरेऽपि स्ववपुष्यपि, यात्रामात्राहारकाः तत्र यात्रा-संयमगुरुवैयावृत्यस्वाध्यायादिरूपा मात्रातु तदर्थमेव पुरुषस्त्रीषण्डानांद्वात्रिंशदष्टाविंशतिचतुर्विंशतिक्रमेण कवलप्रमाणमध्यात्परिमिताहारग्रहणमिति।।
कवलप्रमाणंच कुक्कुट्यण्डं,कुक्कुट्या अण्डं कुकुट्टयण्डं, कुकुटी द्विधा-द्रव्यभावभेदतः, द्रव्यकुकुटी द्विधा--उदरकुकुटी १ गलकुकुटी च २, तत्र साधोरुदरं यावन्मात्रेणाहारेण न न्यून नाप्याघ्रातं स आहार एव उदरकुकुटी, उदरपूरकाहार इत्यर्थः, तस्य द्वात्रिंशत्तमो भागोऽण्डकं, तप्रमाणं कवलस्य १।
गल एव कुकुटी तस्या अन्तरालमण्डकं, अयं भावः-अविकृतास्यस्य पुंसो गलान्तराले यः कवलोऽविलग्नः प्रविशति तप्रमाणं कवलस्य, भावकुकुटी तु येनाहारेण भुक्तेन न न्यून नाप्यत्याघ्रातं स्यादुदरं घृतिं च समुद्वहति तावत्प्रमाण आहारो भावकुकुटीति २।
यद्वा 'जायमजायाहारे'त्ति जाताजाताहारपारिष्ठापनिकायां कुशलाः-निपुणा इत्यर्थः, तत्राधाकर्मणा लोभाद्गृहीतेन विषमिश्रेण मन्त्रादिसंस्कृतेनदोषेणच जातोच्यते, आचार्यग्लानप्राघूर्णकार्थे दुर्लभद्रव्ये सहसालाभे सत्यधिकग्रहणेऽजातोच्यत इति ।
__ अथवा जातो-गुरुग्लानादियोग्य आहार उत्पन्नस्तद्रक्षणे निपुणाः, तत्र वा निस्पृहाः, अजातो-गुरुग्लानादियोग्य आहारः अनुत्पन्नस्तदुत्पादने कुशला इति ।
तथा 'द्विचत्वारिंशदेषणाकुशलाः' तत्रैषणा चतुर्धा, कस्याप्येषणे ति नामेति नामैषणा १, एषणावतः साध्वादेरियमेषणेति स्थापनेति स्थापनैषणा २, द्रव्यैषणा-सचित्ताचित्तमित्रद्रव्यभेदात्रिधा३, भावैषणाऽपिगवेषणा १ ग्रहणैषणा २ ग्रासैषणा ३ भेदात्रिधा, तत्र गवेषणायामाधाकर्मादिधात्र्यादिद्वात्रिंशद्दोषाः, ग्रहणैषणायां शङ्कितादिदशदोषाः, ग्रासैषणायां संयोजनादिपञ्चदोषा विज्ञेया इति॥ मू. (५८) तंपि न रूवरसत्यं न य वण्णत्यं न चेव दप्पत्थं ।
संजमभरवहणत्यं अक्खोवंगं व वहणत्यं ।। वृ.तंपिन०॥'तमपि' आहारं न रूपरसार्थं तत्र रूपं-शरीरलावण्यं रसश्च-भोजनास्वादस्तदर्थं न 'नचवर्णार्थं' नच शीरकान्त्यर्थमित्यर्थ, 'नचैवदर्थ न चानङ्गवृद्धयर्थंभुञ्जीतेति शेषः, किन्तु संयमभरवहनार्थ चारित्रभारवहनार्थं भुञ्जीत, किमिव?-अक्षोपाङ्गमिव वहनार्थम्, एतदुक्तं भवति-यथाऽभ्यङ्गं शकटाक्षे युक्त्या दीयते न चातिबहु न चातिस्तोकं भरवहनार्थ साधूनामाहारः॥
तमपि कारणे भुङ्क्तेऽतः कारणमाह
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू० ४९
पू. (५९)
वेअण १ वेयावच्चे २ इरिअट्टाए अ ३ संजमट्ठाए ४ ॥ तह पाणवत्तिआए ५ छटुं पुण धम्मचिंताए ६ ।. वृ. वे अण० ॥ क्षुद्वेदनोपशमनाय भुङ्क्ते, यतो नास्ति क्षुत्सध्शी वेदना, उक्तञ्च119 11 "पंथसमा नत्थि जरा, दारिद्दसमो परिभवो नत्थि ।
२२९
मरणसमं नत्थि भयं, छुहासमा वेयणा नत्थि ।।"
अतस्तव्प्रशमनार्थं भुञ्जीत 9, बुभुक्षितः सन् वैयावृत्यं कर्तु न शक्नोति, अतो गुरुग्लानशैक्षादिवैयावृत्यकरणाय भुञ्जीत २, 'ईर्यार्थ' ईर्यासमित्यर्थं ३, संयमः -प्रत्युपेक्षणाप्रमार्जनादिलक्षणः साधुव्यापारस्तत्पालनार्थं, बुभुक्षित एनं कर्तुं न शक्नोतीतिकृत्वा ४ ।
तथा प्राणा- जीवितं तेषां वृत्यर्थं - रक्षार्थं परिलापननिमित्तमित्यर्थ ५, षष्ठं पुनर्धर्मचिन्तार्थम्, सूत्रार्थानुचिन्तनादिलक्षणं शुभचित्तप्रणिधानं, एतदपि बुभुक्षितः क्तुं न शक्नोतीतिकृत्वा भुञ्जीतेति शेषः ६ ॥ मू. (६०)
जत्थय जिट्ठकनिट्ठो जाणिजइ जिट्ठवयणबहुमाणो । दिवसेणवि जो जिट्टो न य हीलिजइ स गोअणा ! गच्छो ।
वृ. जत्थ य० ॥ यत्र गणे 'ज्येष्ठः ' व्रतपर्यायेण वृद्धः 'कनिष्ठः ' दीक्षापर्यायेण लघुः, चशब्दान्मध्यमपर्यायोऽपि ज्ञायते अयं ज्येष्ठः अयं लघुः अयं मध्यमः इत्येवं प्रकटत्वेन विज्ञायते, कस्मात् ज्ञायते ? - ज्येष्ठवचनं तस्य तस्मिन् वा बहुमानं सन्मानं यत् पूज्यैः प्रतिपादितं तत्तथेत्येवं ज्ञायत इति ।
तथा यत्र दिवसेनापि यो ज्येष्ठः स न हील्यते वचनोल्लङ्घनसम्मुखजल्पनमर्मोद्घाटनादिप्रकारेण चकाराद् यत्र पर्यायेण लघुतरोऽपि गुणवृद्धो न हील्यते वज्रं प्रति सिंहगिरिशिष्यरत्नवृन्दवत् हे गौतम! स गच्छ इति ॥ अथाऽऽर्याधिकारमाह
मू. (६१)
जत्य य अज्जाकप्पो पाणच्चाएवि रोरदुब्भिक्खे । न य परिभुंजइ सहसा गोयम ! गच्छं तयं भणियं ॥
वृ. जत्थ य० ॥ यत्र च गणे आर्याकल्पः साध्व्यानीतं रोरदुर्भिक्षे प्राणत्यागेऽपि 'सहस' त्ति सिद्धान्तोक्तविधिमकृत्वा न परिभुज्यते, यद्वा यत्र च गणे आर्याकल्पः साध्ध्यानीतमशनादिकमित्यर्थः सहसेत्युत्सर्गमार्गेण न परिभुज्यते, अपवादे तु परिभुज्यते, जङ्घाबलक्षीणश्रीअन्यकापुत्राचार्यादिवत्, हे गौतम! 'गच्छः ' गणः 'तयं' ति सः मया भणितः, आर्षत्वादत्र विभक्तिपरिणामः । अस्य गाथाया व्याख्यानमन्यदपि जिनाज्ञापूर्वकं कर्त्तव्यमिति ।। अथोत्सर्गेण जल्पनपरिचयादिकं निवारयन्नाह
मू. (६२)
जत्थ य अजाहिं समं थेरावि न उल्लवंति गयदसणा । न य झायंति थीणं अंगोवंगाई तं गच्छं ॥
बृ. जत्थ य० । । यत्र गणे 'आर्याभिः' साध्वीभिः 'समं' सार्द्धं चकाराद्रण्डागतकान्तादिभिः स्त्रीभिः सार्द्धंच तरुणाः साधव आस्तां स्थविरा अपि 'नोल्लपन्ति' न निष्कारणमालापसंलापादिकं कुर्वन्तीत्यर्थः, स्थविरास्त्रिधा, तत्र षष्टिवर्षजाता जातिस्थविराः १ समवायधराः श्रुतस्थविराः २ विंशतिवर्षपर्यायाः पर्यायस्थविरा:, ३ किंभूताः ?
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् ६२ गताः-प्रनष्टा दशना-दन्तायेषांतेगतदशनाः, 'नध्यायन्ति नसरागदृष्ट्या चिन्तयन्तीत्यर्थः 'स्त्राणां नारीणां, कानि?-- अङ्गोपाङ्गानि तत्र अङ्गान्यष्टौ बहाद्य २ ऊरुद्वय ४ पृष्ठि ५ शिरो६ हृदयो७दर ८ लक्षणानि, उपाङ्गानि-कर्णनासिकादीनि, चकारान्न विलोकयन्तिकदाचिदृष्टाऽपि नान्यस्मिन् वर्णयन्ति स गच्छ इति ॥ किञ्चमू. (६३) वजेह अप्पमत्ता अासंसग्गि अग्गिविससरिसं।
अजानुचरो साहू लहइ अकित्तिं खु अचिरेण ।। वृ. वज्जे० ।। 'वर्जयत' मुञ्चत ‘अप्रमत्ताः' प्रमादवर्जिताः सन्तोयूयं, कं? -'आर्यासंसर्ग' एकान्तसाध्वीपरिचयादिकमित्यर्थः, किंभूतं ? -'अग्निविषसध्शं' यथाऽग्निना सर्वं भस्मसास्यात्तथाऽऽसां संयोगे चारित्रं भस्मसाद्भवति, यथा च तालपुटविषं जीवानां प्राणनाशकरं भवति तथाऽऽसां परिचयश्चारित्रप्राणनाशकरः, कूलवालुकवत्।
तथा आर्यानुचरः' आर्या-साध्वीतस्या अनुचरः-किकरः,कः? -'साधुः' मुनि ‘लभते' प्राप्नोति 'अकीर्ति' असाधुवादं यथा अहो साधुत्वं अहो तपोधनत्वं अहो त्यक्तगृहगृहिणीसङ्गत्वं अहो शिवमार्गसाधकत्वं अहो इन्द्रियबाधकत्वमित्याद्यवर्णवादरूपंखुयस्मादर्थे अचिरेण इति स्तोककालेन, अतो हे मुनयः! आर्यासंसर्ग वर्जयतेति ।। मू. (६४) रस्स तवस्सिस्स व बहुस्सुअस्स व पमाणभूयस्स।
अज्जासंसग्गीए जनजपणयं हविजाहि ॥ वृ. थेर०॥ स्थविरस्य' वृद्धस्य 'तपस्विनो वा' अष्टामादितपोयुक्तस्य वा बहुश्रुतस्य' अधीतबहागमस्य वा 'प्रमाणभूतस्य' सर्वजनमान्यस्य एवंविधस्य सादोरपि 'आर्यासंसर्गेण' बहुतमसाध्वीपरिचयेन 'जनजंपणयंति लोकमध्येऽपकीर्तिलक्षणं भवेत् यथा एष सुलक्षणो नेति॥ मू. (६५) किं पुण तरुणो अबहुस्सुओ अ नयवि हु विगिकृतवचरणो।
अज्जासंसगीए जनजंपणयं न पाविजा ।। वृ.किं पुण०॥किं पुनः 'तरुणः' युवा, किंभूतः ? -'अबहुश्रुतः' आगमपरिज्ञानरहितः, चकारान्न देशादौ मुख्यत्वेन प्रवृत्तः,नचापिहुविकृष्टतपश्चरणो-नदशमादितपःकर्ता, एवंविधो मुनि 'आर्यासंसर्या' निष्कारणं मुण्ड्या सह विकथापरिचयादिकरणेन ‘जनवचनीयता' लोकापवादलक्षणां किं न प्राप्नुयात् ?, अपितु प्राप्नुयादित्यर्थः ॥ मू. (६६) जइवि सयं थिरचित्तो तहावि संसग्गिलद्धपसराए।
अग्गिसमीवे व घयं विलिज चित्तं खु अजाए। वृ. जइ० ॥ यद्यपि स्वयं' आत्मना 'स्थिरचित्तः' ढाध्यवसायः साधुस्तथाऽपि तस्य मुनेः संसर्या-गमनागमनादिरूपया लब्धः-प्राप्तः प्रसरः--अवसरोघटीद्विघट्यादिवार्तालापादिरूपो यया सा तया आर्यया अग्निसमीपे घृतवत् विलीयते रागवद्भवतीत्यर्थः 'चित्तं' साधोः साध्व्यध्यवसानरूपं 'खु' निश्चयेनेति॥ मू. (६७) सव्वत्थ इस्थिवग्गमि अप्पमत्तो सया अवीसत्यो।
नित्याइ बंभचेरं तब्विवरीओ न नित्थरइ ।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
मू०६७
२३१ वृ.सव्व०॥ सर्वत्र' दिवानिशागृहाङ्गणमार्गादिषु स्त्रीवर्गे अनाथरण्डामुण्ड्यादिरामावृन्दे ‘अप्रमत्तः रामाभिः सह निद्राविकथादिप्रमादरहितः सन् ‘सदा' सर्वकालं 'अविश्वस्थः (स्तः) विश्वासरहितो रामासुएवंविधो निस्तरति' निरतीचारंपालयतीत्यर्थः, किं? -'ब्रह्मचर्य मैथुनत्यागरूपं, 'तद्विपरीतः' उक्तविपर्यस्तो "न निस्तरति न ब्रह्मचर्य पालयतीत्यर्थः ॥ भू. (६८). सव्वत्थेसु विमुत्तो साहू सव्वत्य होइ अप्पवसो।
सो होइ अणप्पवसो अजाणं अनुचरंतो उ । सब्वत्ये०॥ सर्वार्थेषु सर्वहेयपदार्थेषु विमुक्तः' ममतादिरहितः ‘साधुः' मोक्षसाधकः 'सर्वत्र क्षेत्रकालद्रव्यभावादिषु भवति आमवशः' न कुत्रापिपरवशोभवतीत्यर्थः, सः' मुनिर्भवति 'अनात्मवशः' परवशः य आर्याणां अनुचरत्वं कुर्वन्’ सेवकत्वं निष्पादयन् तिष्ठतीति । अत्र दृष्टान्तमाहमू. (६९) खेलपडिअमप्पाणं न तरइ जह मछिआ विमोएउं ।
अजानुचरो साहू न तरइ अप्पं विमोएउं ।। कृ.खेल०॥ श्लेष्मपतितमात्मानं 'न तरति' न शक्नोति यथा मक्षिका 'मोचयितुं' पृथक् कर्तुस्थानान्तरे गन्तुमित्यर्थः एवं आर्यानुचरः' साध्वीपाशबद्धपादः साधुः 'नतरति' नशक्नोति 'आत्मानं विमोचयितुं' स्वेच्छया ग्रामादिषु विहर्तुमित्यर्थः। मू. (७०) साहुस्स नत्थि लोए अजासरिसा हु बंधणे उवमा।
धम्मेण सह ठवंतो नयसरिसो जाण असिलेसो।। वृ. साहु० ।। साधोः' मुनेः 'नास्ति' न विद्यते, क? -'लोके' प्राकृतजने 'आर्यासशी' साध्वीतुल्या हु: निश्चितं 'बन्धने पाशलक्षणे 'उपमा तत्सशं वस्त्वित्यर्थः,अपवादापवादमाह'जाण'त्तियाःसाध्वीः संयमभ्रष्टाधर्मेणसह स्थापयन्साधुः ‘नयसशः' आगमवेदीत्यर्थः अश्लेषः' अबन्धको ज्ञातव्य इति । 'क्वचिद्वितीयादेः' इति प्राकृतसूत्रण जाणेत्यत्र द्वितीयार्थे षष्ठी। ___अथवा धर्मात् श्रुतचारित्रात्काञ्चिद्धृष्टां ज्ञात्वा' दृष्ट्वा तत्पार्श्वेगच्छोपदेशपरिचयादिकं कृत्वा धर्मेण सह' श्रुतचारित्रलक्षणेनसह स्थापयन्उपलक्षणत्वात् अतीवगहनवृक्षदुर्गेव्याघ्रसिंहादिश्वापददुर्गे म्लेच्छादिभयमनुष्यदुर्गे गर्त्तापाषाणादिविषमस्थाने विषमपर्वते वा प्रस्खलमानां सर्वगात्रैः पतन्ती वा बाह्वादावङ्गे गृह्णन् सर्वाङ्गीणं वा धारयन् एवमुदकपङ्कादौ अपकसन्ती अपोह्यमानां वा नष्टचित्तां दीप्तचित्तां लाभादिमदेन परवशी भूतहृदयां यक्षाविष्ट उन्मादप्राप्तां उपसर्गप्राप्तां संयत्या गृहस्थेन वा समं साधिकरणां सप्रायश्चित्तप्रायश्चित्तभयेन विषण्णांप्रायश्चित्तं वहन्तीं तपसा क्लान्तां वा सर्वाङ्गीणं धारयन् देशतः साहयन् वा स्थानागपञ्चमस्थानकोक्तसभयादिकारणैरेकत्र तिष्ठन्नपि 'नयसरिसो'त्ति नयसहशो भवति साधुः, कोऽर्थः । तथा 'जाण असिलेसो त्ति अश्लेषः' अबन्धकः 'जाण'त्ति ज्ञातव्यः, आर्षत्वात्तव्यप्रत्ययलोपोऽत्र, अशुभकर्मबन्धकारको न भवतीत्यर्थः । अस्या गाथाया अन्याऽपि यथागमं व्याख्या कार्येति ।
पुनः साधुशिक्षाप्रदानेन गुणवर्णनेन च गुणस्वरूपमाहमू. (७१) वायामित्तेणवि जत्थ भट्टचरित्तस्स निग्गहं विहिणा।
बहुलद्धिजुअस्सावी कीरइ गुरुणा तयं गच्छं ।।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
गच्छाचार प्रकिर्णकसूत्रम् ७१
वृ. वाया० ॥ वामात्रेणापि, आस्तां क्रियया, भ्रष्टचारित्रस्य विधिना निग्रहं यत्र क्रियते यद्वा बहुलब्धियुक्तस्यापि स गच्छ:, 'वाङ्मात्रेण' वचनव्यापारेण रे कुशील ! रे अपण्डित ! रे जिनाज्ञाभञ्जक ! रे सद्गच्छमर्यादावल्लीकन्दकुद्दाल ! इत्यादिना, अपिशब्दान्मनसा यथाऽयं न संयमगुणकारी अतः शिक्षा देयेत्यादिचिन्तनेन कायेन--करचालनशिरः कम्पनादिना यत्र गणे, कस्य ?
२३२
,
'भ्रष्टचारिस्य' शिथिलसंयमस्य 'निग्रहः' दण्डः 'विधिना' सूत्रोक्तप्रकारेण कथंभूतस्य बहुलब्धियुक्तस्यापि ' आमर्शीषधिविण्मूत्रौषधि श्लेष्मौषध्यादिसहितस्यापि 'क्रियते' विधीयते 'गुरुणा' स्वधर्माचार्येण 'तयं' ति स गच्छः । किञ्चिल्लब्धिस्वरूपं यथा
119 11
"आमोसहि १ विप्पोसहि २ खेलोसहि ३ जल्लओसही ४ चेव । सव्वोसहि ५ संभिन्नसोय ६ ओही ७ रिउ ८ विउलमइलद्धी ॥ ॥ २ ॥ चारण १० आसीविस ११ केवली य १२ गणधारिणो १३ य पुव्वधरा १४ अरहंत १५ चक्क वट्टी १६ बलदेवा १७ वासुदेवा य १८ ॥ खीरमहुसपिआसव १९ कुट्टयबुद्धी २० पयानुसारी य २१ । तह बीयबुद्धि २२ तेअग २३ आहारग २४ सीयलेसा य २५ ॥ वेव्विदेहलद्धी २६ अक्खीणमहानसी २७ पुलाया य २८ । परिणामतवविसेसेण एमाई हुंति लद्धीओ ॥ भवसिद्धियपुरिसाणं एयाओ २८ हंति भणिय लद्धीओ । भवसिद्धियमहिलाणवि जत्तिय जायंति तं वुच्छं ।
॥५॥
॥ ६ ॥ अरिहंत १ चक्कि २ केसव ३ बल ४ संभिन्ने य ५ चारणे ६ पव्वा ७ । गणहर ८ पुलाय ९ आहारगं च १० नहु भवियमहिलाणं ।। अभवियपुरिसाणं पुन दस पुव्विल्ला उ केवलित्तं च ११ ।
॥३॥
॥ ४ ॥
॥७॥
॥ ८ ॥
उमई १२ विपुलमई १३ तेरस एयाउ न हु हुति ।। अभवियमहिलाणं पुण एयाओ न हुं भणियलद्धीओ १३ । महुखीरासवलद्धीवि नेव सेसा उ अविरुद्धा ।। इति । जत्थ य सन्निहिउक्खड आहडमाईण नामगहणेऽवि । पूर्वकम्मा भीआ आउत्ता कप्पतिप्पेसु ॥
पू. (७२)
वृ. जत्थ य० ॥ यत्र च गणे 'सन्निहि' त्ति आहारमनाहारं च तिलतुषमात्रमपि पानकं वा बिन्दुमात्रमपि तेषां निशास्थापनं संनिधिरुच्यते, संनिधिपरिभोगे रक्षणे च चतुर्गुरु प्रायश्चित्तं आत्मसंयमविराधना अनवस्थाऽऽज्ञाभङ्गादिदोषाः गृहस्थतुल्यश्चेति, उक्तं च दशवैकालिके"लोभस्सेसमणुप्फासो, मन्त्रे अन्नयरामवि ।
119 11
जे सिया सन्निहीकामे, गिही पव्वइए न से ||" इति ।
अत्र द्वितीयपदं निशीथचूर्णितो ज्ञेयमिति । "उक्खडत्ति औद्देशिकं, तचौधविभागभेदाद्दिधा, तत्र स्वार्थाग्निज्वालनस्थाल्यारोपणादिके व्यापारे यः कश्चिदागमिष्यति तस्य दानार्थं यत्क्रियते तदोधौद्देशिकं, विभागौद्देशिकंतु- उद्दिष्टकृतकर्मेति मूलभेदरयरूपं उद्देशसमुद्देशादेशसमादेशोत्तर
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०७२
२३३ भेदेन द्वादशविधं, तत्र स्वार्थमेव निष्पन्नं भिक्षादानाय यत्पकल्पितं तदुद्दिष्टं १, यत्कृतोदृत्तं शाल्योदनादि दानाय करम्भः क्रियते तत्कृतं २, यत्कृतोदृत्तं मोदकचूर्णादि भूयः पाकगुडक्षेपेण दानाय मोदकाः क्रियन्ते तत्कर्म ३, तत्र च ये केवन अवपतन्ति तेभ्यो दातव्यमित्युद्देशः १, पाषण्डिनांदातव्यमिति समुद्देशः २,श्रमणानां-शाक्यादीनामादेशः ३, निर्ग्रन्थानाम्-आर्हतानां समादेश ४ इति।
'आहडमाईण'त्ति स्वपरग्रामादेर्जलस्थलपथेन पादाभ्यां नावादिना गन्त्रयादिवाहनेन वा साध्वर्थं भक्तपानवस्त्रपात्राद्यानयनमभ्याहतमुच्यते, तेषां, आदिशब्दापूतिव्यतिरिक्तानामन्येषां दोषाणां च, पूतिदोषस्त्वग्रे वक्ष्यमाणत्वात्, नामग्रहणेऽपि मुनयो भीता भवन्ति । ___'पूईकम्मत्ति आधाकर्मादि षोडशविध उद्गमः, सचसामान्यतो द्विधा-विशोधिकोटि १ रविशोधिकोटिश्च २, तत्राधाकर्म सभेदं १ विभागौद्देशिकस्य द्वादशविधस्यान्त्यं भेदत्रयं कर्मसमुद्देश १ कमदेिश २ कर्मसमादेश ३ लक्षणं २ पूतिराधाकर्मलेशश्लेषः ३ मिश्रजातंपाषण्डिगृहिमिश्रं साधुगृहिमिश्रं४, बादरप्राभृतिका गुर्वागमनं ज्ञात्वा विवाहादिलग्नस्याग्रतः पश्चात्करणलक्षणा ५ अध्यवपूरः स्वगृहपाषण्डिमिश्रः स्वगृहसाधुमिश्रः ६, इयमविशोधिकोटिः, अस्याः शुष्कसित्थुनाऽपिपूतिकर्मा भवेत्, कल्पत्रयेतुदत्तेशुद्धति, उद्गमस्य शेषंदोषजालं विशोधिकोटिः, अस्यां मिलितायां यदि विवेकः कर्तुं शक्यते तदा शुद्धि, नो चेत् कल्पत्रयेणेति ।
तथा आउत्ताकप्पतिप्पेसुत्ति कल्पत्रेपौ असंसृष्टनीरादिनास्वस्वगच्छोक्तसमाचारीविशेषौ तयोरायुक्ताः, यद्वा आयुक्ता-उद्यमपराः, कयोः ? कल्पश्च-पात्रवस्त्रक्षालनलक्षणः
पश्च-अपानादिक्षालनलक्षणः कल्पत्रेपौतयोः कल्पत्रेपयोः, तत्र कल्पोजघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदेन विधा, कथं?
ओदनमण्डकयवक्षोदकुल्माषराजमाषचपलचपलिकावृत्तचनकसामान्यचन कनिष्पावतुबरीमसूरमुद्गाद्यलेपकृदाहारे गृहीते पात्रे एको मध्ये कल्पः १ द्वितीयो बहिः २ तृतीयस्तु सर्वत्रेति कल्पत्रयं ३ जघन्यतः १ शाकपेयायवागूकोद्रवोदनराद्धमुद्गदाल्याद्यल्पलेपकृदाहारे गृहीते पात्रे कल्पत्रयं मध्ये तत एक बहिर्मध्ये च तत एकः सर्वत्रेति कल्पपञ्चकं मध्यमतः २ क्षीरदधिक्षीरपेयातैलघृतमुद्गपानकातीवरसाधिके बहुलेपकृदाहारे गृहीते कल्पत्रयं मध्ये ततो द्वौ बहिर्मध्ये ततो द्वौ हस्तमुखपात्रबहिर्मध्ये सर्वत्रेतिकल्पसप्तकमुत्कृष्टतः३, सामान्येन चसर्वत्रापि कल्पसप्तकं देयमिति वृद्धवादः, हस्ते तु मणिबन्धं यावत्कल्पादेया इति ।
त्रेपः-अपानादिक्षालनविधिः, तथा चोक्तंश्रीनिशीथसूत्रतृतीयचतुर्थोद्देशके-"जेभिक्खू वा भिक्खुणी वा उच्चारपासवणं परिठावेत्ता परंतिण्हंणावापूराणंआयमइआयमंतं वा साइजई" सूत्रम्। अस्य चूर्णिः-“नावत्ति पसई ताहि तिहिं आयमियब्वं, अन्ने भणंति-अंजलि पढमनावापूर तिहा करेति, अयवये विगिचइ, बितियं नावापूरं तिहा करेत्ता सर्वावयवान् विसोहेइ, ततियं नावापूरं तिहा करेत्ता तिन्नि कप्पे करेइ, सुद्धं अतो परंजइ तो 'मासलहुति षट्कायवधदोषो बकुशत्वं च, कारणेतु"अतिरित्तेणआयामइजेण वा निल्लेवं निग्गंधं भवती"त्यर्थः, तथा कारणे तुमूत्रेणापि कल्पते, उक्तञ्च बृहत्कल्पे
“नोकप्पइ निग्गंथाणवा निग्गंथीण वा अन्नमन्नस्स मोयं आइयत्तए वाआयमित्तए वा
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् ७२ नन्नत्थ गाढेसुवा रोगायंकेसु" नो कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा अन्योऽन्यस्य-परस्परस्य मोकं-मूत्रमापातुं वा आचमितुं वा, किं सर्वथैव ?, नेत्याह-गाढा-अहिविषविशूचिकादयः अगाढाश्च ज्वरादयो रोगातकास्तेभ्योऽन्यत्र न कल्पते, तेषु कल्पते इत्यर्थः इति, एवंविधाः साधवो यत्र भवन्ति स गच्छः ।। मू. (७३) मउए निहुअसहावे हासद्दवविवजिए विगहमुक्के ।
असमंजसमकरते गोयरभूमट्ट विहरंति॥ वृ.मउए०॥द्रव्यभावभेदान्मृदुका द्विधा, तत्र द्रव्यमृदुका अर्कतूलादिकाः भावमृदुकाः सिद्धान्तयथोक्तकथकाः जिनोक्ते निशादिस्वभावावा निभृतस्वभावाः' अपवादापवादागमश्रवणेगुरुणा विद्यामन्त्रादिरहस्ये कथितेऽपि गम्भीरस्वभावाः गुदिनाताडिता अपिगुरुकुलावासे निश्चलचित्तावा हास्यद्रवविवर्जिताः' तत्रहास्तं-सामान्येनहसनं द्रवः-परोपहासः, यद्वा हास्यदन्तोद्घाटनादिना हसनं द्रवः कर्करादिना क्रीडादिकरणं 'विगहमुक्के' विकथाविमुक्ताः 'असमञ्जसं गुर्वाज्ञाभङ्गाद्यन्यायमकुर्वन्तः गोरिवचरणंगोचरस्तस्य भूमिर्गोचरभूमिस्तदर्थं विहरन्ति, अयं भावः-ज्ञानादिप्रयोजने भ्रमन्तिननिष्प्रयोजनमिति।यद्वा गोचरभूमि-अभिग्रहस्य द्वितीयो भेदस्तस्याष्टौ भेदास्तदर्थं विचरन्ति, उपलक्षणादन्येऽपि ग्राह्याः।।
सचाभिग्रहोद्रव्यक्षेत्रकालभावभेदाच्चतुर्दा, तत्र लेपकृतंजगारिप्रमुखमलेपकृतंवा वल्लादिकं द्रव्यमहं ग्रहीष्यामि, अमुकेन वा दर्वीकुन्तादिना दीयमानमहं ग्रहीष्येऽयं द्रव्याभिग्रहः १।।
क्षेत्राभिग्रहेऽष्टौ गोचरभूमयो, यथा यस्यामेकां दिशमभिगृह्योपाश्रयानिर्गतः प्राञ्जलेनैव पथा समश्रेणिव्यवस्थितगृहपङ्क्तौ भिक्षार्थं परिभ्रमन् ताव याति यावत्पङ्क्तौ चरमगृहं, ततो भिक्षामगृह्णनेवापर्याप्तेऽपिप्राजलयैव गत्या प्रतिनिवर्तते साऋज्वी १, यत्र पुनरेकस्यां गृहपङ्क्ती परिपाट्या भिक्षमाणः क्षेत्रपर्यन्तं गत्वा प्रत्यागच्छन् पुनर्द्वितीयस्यां गृहपङ्क्तौ भिक्षामटति सा गत्वाप्रत्यागतिकार, यस्यांतुवामगृहाद्दक्षिणगृहेदक्षिणगृहाच्च वामगृहेभिक्षांपर्यटति सा गोमूत्रिका ३, यस्यां तु त्रिचतुरादीनि गृहाणि विमुच्याग्रतः पर्यटति सा पतङ्गवीथिका ४।
यस्यां तु साधुः क्षेत्रं पेटावच्चतुरन विभज्य मध्यवर्तीनि च गृहाणि मुक्त्वा चतसृष्वपि दिक्षु समश्रेण्या भिक्षामटति सा पेटा ५, अर्द्धपेटाऽप्येवमेव नवरमर्द्धपेटासशसंस्थानयोटिंगद्वयसंबद्धयोर्गृहश्रेण्योरत्रपर्यटति, ६तथा शम्बूकः-शास्तद्वत्यावीथिसा शम्बूका, सा द्वेधा-यस्यां क्षेत्रमध्यभागात् शङ्कावर्तया परिभ्रमणभङ्ग्या भिक्षां गृह्णन् क्षेत्रबहिर्भागमागच्छति साऽभ्यन्तरशम्बूका ७, यस्यां तु क्षेत्रबहिर्भागात्तथैव भिक्षामटन् मध्यभागमायाति सा बहिःशम्बूका ८।
तथा श्रीवीरस्योदुमबरविषयोऽन्योऽपि स्वपरग्रामे गृहसङ्ग्याविषयः क्षेत्राभिग्रहः २, अमुकवेलायां मया भिक्षार्थं गन्तव्यमिति कालाभिग्रहः ३ ।
___ तथा गायन् रुदन् अपसरणं कुर्वन् संमुखमागच्छन् पराङ्मुखः अलङ्कृतोऽनलङ्कृतः पुरुषो यदि दास्यति तदा मया ग्राह्यमित्ययं भावाभिग्रह: ४ इति ।। मू. (७४) मुणिणं नानाभिग्गह दुक्करपच्छित्तमनुचरंताणं ।
जायइ चित्तचमक्कं देविंदाणंपितं गच्छं।। मुणिणं० ॥ मुनीन्’ साधून 'नानाऽभिग्रह' पूर्वोक्तलक्षणं दुष्करप्रायश्चित्तं चानुचरतो
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०७४
२३५
दृष्टेति गम्यते 'जायते' उत्पद्यते चित्ते-मनसि चमत्कारः-आश्चर्यं चित्तचमत्कारः, केषां ? - देवेन्द्राणामपि यत्रैवंविधा मुनयो भवन्ति स गच्छः।
तत्र प्रायश्चित्तं दशधा आहारादिग्रहणोनारस्वाध्यायभूमिचैत्ययतिवन्दनार्थं पीठफलकप्रत्यर्पणार्थंकुलगणसङ्घादिकार्थं चहस्तशताबहिर्निर्गमेआलोचना प्रायश्चित्तं भवति, आलोचना च गुरोः पुरतः प्रकटीकरणं तेनैव शुद्धिः ।
- समितिगुप्तिप्रमादे गुर्वाशातनायां विनयभङ्गे इच्छाकारादिसामाचार्यकरणेलधुमृषावादादत्तादानमूर्छासु अविधिनाऽऽवासादिकरणे कन्दर्पहास्यविकथाकषायविषयानुषङ्गादिषु प्रतिक्रमणं प्रायश्चित्तं मिथ्यादुष्कृतं, तेनैव शुध्यति न गुरुसमक्षमालोच्यते इति भावः २। ___सहसाऽनाभोगेन वा संभ्रमभयादेर्वा सर्वव्रतातिचारेषुउत्तरगुणातीचारेषुवादुश्चिन्तितादिषु कृतेषु वा मिश्रं प्रायश्चिततं, यद् गुरोः पुर आलोच्य तदादिष्टं मिथ्यादुष्कृतं दत्त इति भावः ३ ।
पिण्डोपधिशय्यादिकेऽशुद्धे ज्ञाते यद्वा कालातिक्रान्ते क्षेत्रातिक्रान्ते अनुद्गतेऽस्तमिते वा गृहीते करणगृहीते उद्धरिते वा भक्तादिके विवेकः प्रायश्चित्तं, त्यजन् शुद्ध इत्यर्थः ४, नौनदीसन्तारसावधस्वप्नादिषु कायोत्सर्ग प्रायश्चित्तं ५ । पृथ्व्यादीनां संघट्टादौ तपः प्रायश्चित्तं ६।
यः षण्मासक्षमकोऽन्योवा विकृष्टतपःकरणसमर्थस्तपसा गर्वितो भवतियथा किंममानेन प्रभूतेनापितपसा क्रियत इति तपःकरणासमर्थो वा ग्लानाऽसहबालवृद्धादितथाविधतपःश्रद्धानरहितो वा निष्कारणतोऽपवादरुचिर्वाभवतितस्यछेदः प्रायश्चित्तं, अहोरात्रपञ्चदशकादिक्रमेण पर्यायच्छेदः क्रियत इति भावः ७। ___आकुट्टया पञ्चेन्द्रियवधे दर्पण मैथुने उत्सन्नविहरे इत्यादौ मूलंप्रायश्चित्तं, पुनव्रतारोपणमिति भावः, भिक्षोनवमदशमप्रायश्चित्तापत्तावपि मूलमेव दीयते ८।
स्वपक्षे परपक्षे वा निरपेक्षप्रहारिणि करादिघातके वा अर्थादाने इत्यादी अनवस्थाप्यार्ह प्रायश्चित्तं, यावदुत्कृष्टं तपो नाचीर्णं तावद्वतेषुनस्थाप्यते पश्चात्तुस्थाप्यत इति भावः, एतआयश्चित्तमुपाध्यायस्यैव दीयते ९
तीर्थकरादीनांबहुश आशातनाकारिणि नृपघातके नपानमहिषीप्रतिसेवकेस्वपरपक्षकषायविषयप्रदुष्टे स्त्यानाद्धिनिद्रावति पाराश्चिकप्रायश्चित्तं, स त्वव्यक्तलिङ्गधारी जिनकल्पिवत् क्षेत्राद्वहिस्थाप्यते द्वादशवर्षाणि, यदि प्रभावनां करोति तदाशीघ्रमेवप्रवेश्यते गच्छे शुद्धत्वात्, इदं च प्रायश्चित्तमाचास्यैव दीयते १०।
तत्रानवस्थाप्यस्तपःपाराश्चितकश्च प्रथमसंहननचतुर्दशपूर्वधरे गतौ, शेषाः पुनर्लिङ्गक्षेत्रकालानवस्थाप्यपाराञ्चिता यावत्तीर्थं तावद्भविष्यन्तीति॥
अथ जीवरक्षादिद्वारेण गच्छस्वरूपमाहमू. (७५) पुढविदगअगणिमारुअ वाउवणस्सइतसाण विविहाणं।
मरणंतेऽविन पीडा कीरइ मणसा तयं गच्छं। वृ. पुढ० ॥ पृथ्वीदकाग्निमारुतानां वाशब्द एषां भेदसूचकः तुशब्दस्तु यतनासूचकः, वनस्पतित्रसाणां विविधानां मनसाऽपि मरणान्तेऽपि यत्राबाधा न क्रियते स गच्छः ।
तत्र पृथ्वीकायस्त्रिधा-सचित्ताचित्तमिश्रभेदात्, सचित्तो द्विधा-निश्चयव्यवहाराभ्यां, रत्लशर्कराप्रभृतीनांमहापर्वतानां हिमवदादीनांच बहुमध्येयः सनिश्चयतः सचित्तः १ शेषोऽरण्यादौ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् ७५ पृथ्वीकायः सव्यवहारसचित्तः, उदुम्बरादिक्षीरद्रुमाणामधः पथि चमिश्रः, हलकृष्टोयः सतत्क्षणादेवा ऽशुष्कः कचिन्मिश्रः २, शीतोष्णक्षारक्षत्राग्निलवणौषधकाञ्जिकस्नेहशस्त्ररभिहतोऽचित्तः३।
तथाऽप्कायोऽपित्रिधा, घनोदधिधनवलयकरकाः समुद्रमध्ये द्रहमध्येच यः सनिश्चयतः सचित्तः, शेषोऽगडादीनां व्यवहारतः सचित्तः१.अनुदृत्ते त्रिदण्डे मिश्रं वर्षे पतितमात्रं च मिश्र चाउलोदकं यावद्वहु प्रसन्न निर्मलं न स्यात्तावन्मिश्रं २, बहुप्रसन्ने त्वचित्तमेवेति ३ ।
तथेष्टकापाकादिमध्यगो विधुदादिकश्च नैश्चयिकः अङ्गारादिको व्यावहारिकः सचित्तः १, मुर्मुरादिको मिश्रः २, ओदनव्यञ्जनाचाम्लावश्रवणादिकोऽचित्ताग्निकायः३।
तथाघनतनुवाता निश्चयतः सचित्ताः, अतिहिमपातेयो वायुः अतिदुर्दिनेचस नैश्चयिकः सचित्तः, प्राच्यादिवायुर्व्यवहारतः सचित्तः, क्षेत्रतोवायुभृतोद्दतिर्जले एकहस्तशतगतश्चेदचित्तः, द्वितीयहस्तशतप्रारम्भे मिश्रः, तृतीयहस्तशतप्रारम्भे सचित्तः, कालतः वायुपूरितो वस्ति स्निग्धे उत्कृष्टमध्यमजघन्ये त्रिविधेऽपि काले अकद्वित्रिपौरुषीभिर्द्वित्रिचतुःपौरुषीभिस्त्रिचतुःपञ्चपौरुषीभिश्च यथाक्रममचित्तः मिश्रः सचित्तः स्यात्, रूक्षे त्रिविधेऽपि काले एकद्वित्रिभिर्द्वित्रिचतुर्भिस्त्रिचतुःपञ्चभिर्दिनैर्यथाक्रममचित्तः मिश्रः सचित्तः स्यात् ।।
तथा सर्व एवानन्तवनस्पतिकायो निश्चयतः सचित्तः शेषः प्रत्येकवनस्पतिर्व्यवहारतः सचित्तः १, प्रम्लानफलकुसुमपर्णानि मिश्राणि, लोट्टस्य मिश्रकालो यथा॥१॥ "पणदिण मीसो लोट्टो अचालिओसावणे य भद्दवए १३
चउ आसोए कत्तिय २ मगसिरपोसेसु तिन्नि दिना ३ ।। ॥२॥ पण पहर माहफग्गुणि ४ पहरा चत्तारि चित्तवेसाहा ५।
जिट्ठासाढे तिपहर ६ अंतमुहुत्तं च चालियओ॥ द्वीन्द्रियाः सकलजीवप्रदेशवन्तः सचित्ताः, विपर्ययादचित्ताः,जीवन्मृता एकत्र संमिलिता मिश्राः, एवं त्रीन्द्रियादयः । यतना यथा पृथिव्युदकयोर्गमने प्राप्ते पृथिव्यां गम्यं उदके पृथ्वीत्रसादिसद्भावात् १, पृथिवीवनस्पत्योः पृथिव्यां गम्यं न वनस्पती तद्दोषस्यापि संभवात् २, पृथिवीत्रसयोस्त्रसरहिते विरलत्रसे वा गम्यं निरन्तरे तु पृथिव्यामेव ३, जलवनस्पतिकायोयोर्वनस्पतिना गम्यं उदके नियमाद्वनस्पतिसद्भावात् ४, इत्यादि ।। . मू. (७६) खजूरिपत्तमुंजेण, जो पमजे उवस्सयं।
नो दया तस्स दीवेसु, सम्मं जाणाहि गोयमा । वृ.खजूरि०॥खर्जूरपत्रमयप्रमार्जन्यामुञमयबहुकर्या वा यः' साधुः उपाश्रीयते-भज्यते शीतादित्राणार्थं यः स उपाश्रयस्तुमुपाश्रयं प्रमार्जयति तस्य मुनेर्जीवेषु ‘दया' घृणा नास्ति हे गौतम ! त्वं सम्यग जानीहीति ॥ मू. (७७) जत्थ य बाहिरपाणिअ बिंदूमित्तंपि गिम्हमाईस।
तण्हासोसिअपाणा मरणेऽवि मुनी न गिण्हति ॥ वृ.जत्थ य०॥हे गौतम! यत् च गच्छे ‘बाह्यपानीयं' तटाककूपवापीनद्यादिसचित्तजलं 'बिन्दुमात्रमपि' जलकणमात्रकमपि, क्व? -ग्रीष्मादिषु कालेषुआदिशब्दाच्छीतवर्षाकालयोः, तृष्णया-द्वितीयपरीषहेणशोषिता-ग्लानिं प्रापिताःप्राणाः-उच्छ्वासादयोयेषां ते तृष्णाशोषितप्राणाः प्राणान्तेऽपि 'मुनयः' साधवो न गृह्णन्ति स गच्छ इति खुड्डुकवत् ।।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०७८
२३७
मू. (७८) इच्छिाइ जत्थ सया बीयपएणावि फासुअं उदयं ।
आगमविहिणा निउणं गोअम! गच्छंतयं भणियं ।। वृ.इच्छि०।।हेइन्द्रभूते! 'इष्यते' वाञ्छा क्रियते यत्र गणे 'सदा' सर्वकालं उग्रपदापेक्षया द्वितीयमपवादपदं तेनापि प्रगता असवः-प्राणा जीवा यस्मात्तप्रासुकं, किं ? 'उदकं जलं 'आगमविधिना' आचाराङ्गनिशीथादिसिद्धान्तोक्तप्रकारेण निपुणंयथा स्यात्तथा गच्छो भणितः मू. (७९) जत्थ य सूलिविसूइय अनयरे वा विचित्तमायंके।
उप्पन्ने जलुजालणाइ न करइ तयं गच्छं। वृ. जत्थ०॥अत्र चगणे शूले विशूचिकायां च, आर्षत्वाद्विभक्तिलोपः, अन्यतरस्मिन् वा विचित्रे अनेकविधे आतङ्के सद्योघातिरोगे उत्पन्ने प्रादुर्भूतसतिज्वलनस्य-अग्नेरुज्ज्चालनंप्रज्वलनं ज्वलनोज्वालनं अग्न्यारम्भमित्यर्थः मुनयो न कुर्वन्ति, आदिशब्दादन्यदपि सदोषं, स गच्छः, आवश्यकोक्ताषाढाचार्यवदिति ॥ मू. (८०) बीयपएणं सारूविगाइ सहाइमाइएहिं च ।
कारिती जयणाए गोयम ! गच्छं तयं भणियं। वृ. बीय० ।। द्वितीयपदेन' अपवादपदेनसारूपिकादिभिः श्राद्धादिभिश्च कारयन्ति यतन या निशीथादिग्रन्थोक्तयतनाकरणेन, यथा-“साहुणो सूलं विसुइया वा होज्जा, तो तावणे इमा जयणा-महापीडाए जत्थ अगनी अहाकज्जो झियाइ तत्थ गंतुं सूलादि तावेयव्वं जइ गिहवइणो अचियत्तं न भवइ, अहव गुज्झगाणि तावेयव्याणि ताणि य गिहत्थपुरओ न सकंति तावेउंतोन गम्मइ” इत्यादियतनाविशेषो विशेषजैर्विशेषसूत्राद्विज्ञेयः।
तत्र प्रथममुण्डितशिराः शुक्लवासःपरिधायी कच्छांन बघ्नीतअभार्याको भिक्षां हिण्डमानः सारूपिकस्तस्यसमीपे, तस्याभावे सभार्याकोवाशुक्लाम्बरधरो मुण्डितशिराः सशिखाकोऽदण्डकोऽपात्रकः सिद्धपुत्रकः, तस्याभावे त्यक्तचारित्रः पश्चात्कृतः, तस्याभावेगृहीताणुव्रतः श्राद्धः, तस्याभावे भद्रकान्यतीर्थिकस्तस्य समीपे कारयन्त्यग्नियतनां यत्र हे इन्द्रभूते! 'तयंति स गच्छो भणितो मयेति॥ मू. (८१) पुप्फाणं बीआणं तयमाईणं च विविहदव्वाणं।
संघट्टणपरिआवण जत्थ न कुजा तयं गच्छं। वृ. पुष्फाणं० ।। पुष्पाणि चतुर्विधानि, जलजानि १ स्थलजानि २, तत्र जलजानि सहस्रपत्रादीनि १ स्थलजानि-कोरण्टकादीनि २, तान्यपि प्रत्येकं द्विविधानि-वृन्तबद्धानिअतिमुक्तकादीनि ३ नालबद्धानि च-जातिपुष्पप्रभृतीनि ४, तत्र यानि नालबद्धानितानि सर्वाणि सङ्ख्येयजीवानि।
यानि तु वृन्तबद्धानि तान्यसङ्खयेयजीवानि, स्नुह्यादीनां पुष्पाणि अनन्तजीवात्मकानि, तेषां पुष्पाणां, तथा बीजानि-शालीगोधूमयवबरट्टादीनि तेषां बीजानां त्वगादीनां च, आदिशब्दात्तृणमूलपत्राङ्कुरफलादीनां, विविधसजीवद्रव्याणां संघट्टनं-स्पर्शनं परितापनं-सर्वतः पीडनं यत्र न क्रियते स गच्छः ।।
मू. (८२) हासं खेड्डा कंदप्प नाहियवायं न कीरए जत्थ।
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
चा
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् ८२ धावण डेवण लंघण ममकाराऽवण्णउच्चरणं ।। वृ. हासं० ।। 'हास्य' सामान्येन हसनं वक्रोक्त्या हसनं वा 'खेड्डा' इति क्रीडा बालकवद्गोलकादिनारमणमित्यर्थः, क्रीडा वाऽन्ताक्षरिका प्रहेलिकादानादिरूपा, 'कंदप्पत्ति कन्दर्पभावना, उपलक्षणत्वात् किल्बिषिकारभियोगिका३ऽऽसुरिक४मोहभावनाः५, तत्रमायया परविप्रतारणवचनंवाऽट्टहासहसनंअभृतालापाश्च गुदिनाऽपिसह निष्ठुरवक्रोक्त्यादिरूपाः कामकथा कामोपदेशप्रशंसा कायचेष्टा वाक्चेष्टा परविस्मापकविविधोल्लापाः तत्कन्दर्पभावना ।
सातरसद्धिहेतवे यन्मत्रयोगभूतिकर्मदिकरणंतदाभियोगिकभावना २, यत् श्रुतज्ञानादेः केवलिनांधर्माचार्यस्य सस्य साधूनांच निन्दाकरणंतत्किल्बिषिकभावना ३, यनिरन्तरक्रोधप्रसरः, यच्च पुष्टालम्बनंविनाऽतीतादिनिमित्तकथनं तदासुरीभावना ४,यदात्मवधार्थंशस्त्रग्रहणंविषभक्षणं भस्मीकरणं जलप्रवेशनं भृगुपातादिकरणं कारणं विना तन्मोहभावना ५। ___ 'नाहियवायं ति नास्तिकवादः, यथा नास्ति जीवः नास्ति परलोकः नास्ति पुण्यं नास्ति पापं इत्यादिकं नाहियवाय'ति माययापरविप्रतारणवचनं वा 'न क्रियते' नविधीयते साधुभिर्यत्र गणे, तथा 'धावनं सामान्येन वक्रगत्या गमनं, यद्वा 'धावनं अकाले कारणं विना वर्षाकल्पादिक्षालनं 'डेवनं' वेगेनाश्ववद्भमनंकोशिकतापसवत्, ‘लान वाहादिकोलनं अर्हन्मित्रसाधुवत्, यद्वा ‘लङ्घनं' परस्परकलहेनक्रोधादिना श्राद्धोपरिवाऽनपानादिमोचनं, 'ममकारः' ममताकरणं वस्त्रपात्रोपाश्रयश्राद्धादिषु अवर्णोच्चारणं' अवर्णवादकथनमर्हदादीनामिति ।। मू. (८३) जस्थित्यीकरकरिसं अंतरिअं कारणेऽवि उप्पन्ने ।
दिट्ठीविसदित्तग्गीविसं व वजिज्जए गच्छे । वृ.जत्थित्थी०॥यत्र गणे स्त्रीकरस्पर्श' साध्वीहस्तसाट्टनं, उपलक्षणत्वात्पादादिसंघट्टनं 'अंतरिअ'मिति विना 'कारणे'त्ति कारणं, अत्र द्वितीयार्थे सप्तमी, कण्टकरोगोन्मत्तादिलक्षणं, 'अपि' समुच्चये, किंभूतं कारणं ?-'उत्पन्नं संजातं, दृष्टिविषसर्पदीप्ताग्निविषमिव वर्जयेत् स गच्छः, यद्वा यत्र स्त्रीकरस्पर्श-गृहस्थरामाकरपादादिसञ्चट्टनं 'अन्तरे' वस्त्रादिव्यवधाने, अत्र प्राकृतत्वाद्विभक्तिपरिणामः, कारणे उत्पन्नेऽपिष्टिविषसर्पदीप्ताग्निविषमिव वर्जयेत् स गच्छ इति॥ मू. (८४) बालाए वुटाए नतुअदुहिआइ अहव भइणीए।
नय कीरइ तणुफरिसंगोयम ! गच्छंतयं भणियं ।। वृ.बालाए०॥ बालायाः' अप्राप्तयौवनायाः वृद्धायाः' स्थविरायाः उपलक्षणत्वान्मध्यमायाः एवंविधायाः ‘नप्तुकायाः' सुतसुतायाः 'दुहितकायाः' सुतासुतायाः अथवा भगिन्याः' याम्याः उपलक्षणत्वान्मातुः पुत्र्याः कलत्रस्येत्यादिग्रहणं 'तनुस्पर्श' अङ्गस्पर्शो न च क्रियते हे इन्द्रभूते! स गच्छः।
अत्रसूत्रे स्पर्शनिषेधउक्तः, एवमन्ये शब्दादयोऽपित्याज्याः, यतः पुरुषस्पर्शेन पुरुषस्य मोहोदयो भवति न वा, यदि भवेत्तदा मन्दो न स्त्रीस्पर्शवदुत्कटः, स्त्रीस्पर्शेन पुनः पुरुष स्य नियमाद्भवति मोहोदय उत्कटः १।
एवं स्त्रियाः स्त्रीस्पर्शे सति भजना, स्त्रियाः पुरुषस्पर्शेन नियमान्मोहोदयः २ । तथा
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०८४
२३९
पुरुषस्य पुरुषशब्दं श्रुत्वा भजना, पुरुषस्येष्टे स्त्रीशब्दे श्रुतेऽवश्यं मोहोदयः ३ । एवं स्त्रिया अपि भावनीयम्।
तथैवमिष्टे रूपेऽपिजीवसहगते चित्रकर्मादिप्रतिमायां वा भाव्यम् । स्पर्श उदाहरणानि यथा-"आनंदपुरंनगरंजितारी राया, वीसत्या भारिया, तस्स पुत्तोअनंगोनाम, बालत्तेअच्छिरोगेण गहिओ निचं रुयंतो अच्छइ, अन्नया जननीए निगिठियाए अहाभावेण जानूरुअंतरे छोढुं उवगूदिओ, दोऽवितेसिं गुज्झा परोप्परं समफिडिया, तहेव तुण्हिको ठिओ, लद्धोवाओ, रूयंत पुणोपुणो तहेवकरेइ ठायइ रुयंतो, पवड्वमाणोतत्येव गिद्धो मोत्तुं पियं बिलपंती, पिता से मओ, सो रज्जे ठिओ, तहावितं मायरं परिभुंजइ, सचिवाईहिं बुज्झमाणोवि नो ठिओत्ति १॥
तथा “एगो वणिओ, तस्स महिला अतीव इट्ठा, सो वाणिज्जेण गंतुकामोतं आपुच्छइ, तीए भणियं-अहंपिगच्छामि, तेण सा नीया, सागुम्विणी, समुद्दमझे विणटुंपवहणं, सा फलगं विलग्गा अंतरदीवे लग्गा, तत्येव पसूया दारगं, स दारगो संवुलो, सा तत्व संपलग्गा, बहुना कालेणअन्नपवहणेदुरुहित्तासणगरमागया, तीएकुग्गाहिओसो मा लोगकुत्तेण अहंजननित्तिकांउ परिचइयव्वा, स लोगेण भण्णइ-अगम्मगमणंमा करेहि, परिच्चयाहि, तहावि नो परिचयतित्ति २॥
तथा-“वासुदेवज्येष्ठभ्रातृजराकुमारपुत्रजितशत्रुराज्ञः शशकभशकपुत्रौ, तयोर्भगिनी देवाङ्गनातुल्या यौवनं प्राप्ता सुकुमालिका, अशिवेन सर्वकुलवंशे प्रक्षीणे ते त्रयोऽपि कुमारत्वे प्रव्रजिताः, सुकुमालिकाऽतिरूपतया न भिक्षाद्यर्थं गन्तु शक्नोति, तरुणाः पृष्ठत आगच्छन्ति, तनिमित्तमुपाश्रयेऽप्यागच्छन्ति, गणिन्या गुरोः कथितं, तदा गुरुणा स्वभ्रातरौ रक्षार्थभिन्नोपाश्रये तत्पावें मुक्तौ, तौ सहस्रयोधिनौ, तयोरेको भिक्षा हिण्डति अन्यस्ता रक्षति ।
एवं बहुकाले गते सति साधुपीडां दृष्ट्वा तयाऽनशनं कृतं, बहुभिर्दिनैः क्षीणा मूर्छा गता, मृतेतिकृत्वा एकेन सा गृहीता, द्वितीयेन तस्या उपकरणं गृहीतं, सा मार्गे शीतलवातेन गतमूर्छा भ्रातृस्पर्शेन सवेदा जाता, तथाऽपि मौनेन स्थिता, ताभ्यां परिष्ठापिता, तयोर्गतयोः सा उत्थिता, आसन्नं व्रजता सार्थवाहेन गृहीता, स्वमहिला कृता, कालेन भिक्षार्थमागताभ्यां भ्रातृभ्यां दृष्टा, ससंभ्रममुत्थिता दत्ता भिक्षा, तथाऽपि मुनी तां निरीक्षमाणौ तिष्ठतः तयोक्तं-किं निरीक्षेथः?
तौ भणतः-अस्मद्भगिनी तव सध्क्षाऽभूत्, किन्तु सा मृता, अन्यथा न प्रत्यय उत्पद्यते आवयोः, तयोक्तं सत्यं जानीथः,अहमेवसा, तया सर्वंपूर्वस्वरूपंकथितं, ताभ्यांसावयःपरिणता सार्थवाहान्मोचिता दीक्षिता आलोच्य स्वर्गतेति ॥ किञ्चम. (८५) जत्थित्थीकरफरिसं लिंगी अरिहावि सयमवि करिज्जा।
तंनिच्छयओ गोयम! जाणिज्जा मूलगुणभट्ट । - वृ.जस्थित्थी०॥यत्रगणेस्त्रीकरस्पर्श लिङ्गी मुनि, किंभूतः?–'अर्हन्नपि पूजादियोग्योऽपि स्वयमपि कुर्यात्तं गच्छंनिश्चयतो हे गौतम! जानीयात् 'मूलगुणभ्रष्टं पञ्चमहाव्रतरहितमिति पाठान्तरे तु-“जस्थित्थीकरफरिसं, अंतरिया कारणेवि उप्पन्ने । अरिहावि करिज सयं, तं गच्छं मूलगुणमुक्कं ।" सुगमा । अत्र श्रीमहानिशीथपञ्चमाध्ययनोक्तसावधाचार्यस्य दृष्टान्तो ज्ञेय
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् ८५ इति ।। अथापवादमाहमू. (८६) कीरइ बीयपएणं सुत्तमभणियं न जत्थ विहिणा उ।
उप्पन्ने पुण कज्जे दिक्खाआयंकमाईए।। वृ. कीरइ० ॥ ‘क्रियते' विधीयते 'द्वितीयपदेन उत्सर्गपदापेक्षयाऽपवादपदेन 'सुत्तमभणिय'मित्यत्र मकारोऽलाक्षणिकः सूत्रे-बृहत्कल्पादौ अभणितं-भगवता अकथितं सूत्रभणितंसाध्वीपदेन यत्र' गणे विधिवत् शास्त्रक्तप्रकारेण, तुशब्दोऽनेकद्रव्यक्षेत्रकालभावप्रकारसूचकः, उत्पन्ने प्रकटीभूतेपुनः कार्येमहालाभकारणे, किंभूते कार्ये? -दीक्षायां गृहीतायां दीक्षाऽऽतकादिकं तस्मिन्, आदिशब्दाद्विषमविहारादाविति, आतङ्क आदिर्यत्र तत्, स न गच्छ इति ।।
अत्र किञ्चिनिशीथचूर्णिपञ्चदशोद्देशकगतं यथा-"एत्थ सीसो पुच्छइ-आगमे य पव्वावणिज्जा अजा अतो संसओ किं परियट्टियव्वाओ न परियट्टियब्वाओ?, आयरिओ भणइ -नस्थि कोइ नियमो, जहा अवस्सं परियट्टियव्वाओ नत्थि वत्ति, जइ पुन पव्वावेत्ता आणाए परिवति तो महानिजराए वट्टइ, अह अणाणाए उमालेइतोअतिमहामोहं पकुब्बइ, दीहं संसारं निव्वत्तेइ, तो केरिसेण परियट्टियब्वाओ? को वा परियट्टणे विही?, अतो भण्णइ
सहू? भीयपरिसित्ति २, एतेहिं दोहिं पदेहिं चउभंगो कायव्वो, सहू भीयपरिसे १ असहू भीयपरिसो २ सहू अभीयपरिसो ३ असहू अभीयपरिसो ४, तत्थ धितिबलसंपुण्णो इंदियनिग्गहस्समत्थो थिरचित्तो य आहारुवहिखेत्ताणि य तप्पाउग्गाणि उप्पाएउं समत्थो एरिसो सहू १, जस्स भया सब्बो साहुसाहुणिवग्गो न किंचि अकिरियं करेइ भया कंपइ एरिसो भीयपरिसो २, एत्य पढमभंगिलस परिवणं अणुण्णायं, सेसेसु तिसु भंगेसु नाणुण्णायं, अह परियटृति तो चउगुरुं, सोपढमभंगिल्लो जइजिनकप्पंपडिवजओअणुवट्टावगस्सासतिजइ जिनकप्पं पडिवाइ तो चउगुरुगा, अन्नं च जिनकप्पठियस्स जा निञ्जरा सा उ विहीए संजतीओ अनुपालेयंतस्स विउलतरा निजरा भवति"त्ति ॥किञ्चमू. (८७) मूलगुणेहिं विमुक्कं बहुगुणकलियंपिलद्धिसंपन्न ।
उत्तमकुलेऽवि जायं निद्धाडिजइ तयं गच्छं। वृ. मूलगु० ।। बहुगुणकलितं' विज्ञानादिगुणवृन्दसहितमपि 'बहुलब्धिसंपन्न’ अनेकाहारवस्त्राद्युत्पादनलब्धिकलितं मधुक्षीराश्रवादिलब्धियुक्तंवा 'उत्तमकुलेऽपिजातं उग्रभोगादिके चान्द्रादिके वा कुले जातम्-उत्पन्नं, एवंविधगुणयुक्तमपि साधुसाध्वीवर्गं 'मूलगुणैः' प्राणातिपातविरमणादिभि विशेषेण मुक्तं-भ्रष्टं विमुक्तं यत्राचार्या 'निर्घाटयन्ति' तिरस्कार कृत्वा स्वगणानिष्काशयन्तीत्यर्थः 'तयं तिसगच्छः, उपलक्षणात् स्त्यानर्द्धिनिद्राऽतिदुष्टस्वभावलक्षणमपि निष्काशयंतीति ॥ मू. (८८) जत्थ हिरण्ण सुवण्णे धणधण्णे कंसतंबफलिहाणं ।
सयणाण आसणाण य झुसिराणं चेव परिभोगो ।। वृ. जत्थ य हि०॥यत्रगणे 'हिरण्यस्वर्णयोः' तत्र हिरण्यं-रूप्यं अघटितस्वर्णं वा स्वर्ण च घटितस्वर्णं, तथा 'धनधान्ययोः' तत्र धनं चतुर्धा-गणिमं-पूगफलनालिकेरादिकं १
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४१
-
मू०८८ धरिम-गुडादि २ मेयं-घृतादि ३ पारिच्छेद्यं-माणिक्यादि४, अत्राद्यन्तभेदेनाधिकारः, धान्यंअपक्वयवगोधूमशालिमुद्गादि चतुर्विंशतिविधं, 'कंस'त्ति कांस्यानि-स्थालकचोलकादीनि पात्राणि 'तंबत्ति ताम्राणि-ताम्रसम्बन्धिलोट्टिकादीनि स्फटिकरलमयानि माजनादीनि, उपलक्षणत्वात् काचकपर्दिकादन्तादिबहुमूल्यानि पात्राणि, पात्रादिषु च पित्तलकादिवालिनां बन्धनानि तेषां, तथा चोक्तं निशीथसूत्रे आचाराङ्गेच
“जे भिक्खू वा भिक्खुणी वा अयपायाणि वा १ कंसपा०२ तंबपा० ३ तउयपा०४ सुवण्णपा०५ रूप्पपा०६ सीसगपा० ७रीरियपा०८ हारपुटपत्तिलोहपा० ९ मणिकायपा० १० संखपा०११ सिंगपा०१२ दंतपा० १३चेलपा०१४ सेलपा०१५ चम्मपा० १६ वइरपा० १७ करेइ करेंतं वा साइजइ धरेइ धरेतं वा साइज्जइ परिभुंजइ परिभुजंतं वा साइजइ तस्स चाउम्मासियं परिहारठाणं अनुग्घातियं ।
जेभिक्खूवा भिक्खुणो वाअयबंधणाणिवा १ कंसबंधणआणि वार जाव १६ वइरबंधणाणि वा १७ करेइ करतं वा साइजइ जाव परिभुजंतं वा साइजइ तस्सवि पुव्वपच्छित्तं
'सयणासणत्ति शयनानां-खट्वापल्यङ्कादीनां आसनानां-मश्चिकाचाकलकादीनां चशब्दाद्गुप्तदवरकजीणकजलेचकशेत्रिजिकादीनां, तथा झुसराणं तिसच्छिद्राणांपीढफलकादीनां परिभोगो-निरन्तरव्यापारणम् । मू. (८१) जत्थ य वारडिआणं तेकूडिआणं च तहय परिभोगो।
मुत्तु सुक्किलवत्यं का मेरा तत्थ गच्छंमि॥ वृ.तथा यत्रच वारडिआणं तिआद्यन्तजिनतीर्थापेक्षया रक्तवस्त्राणां 'तेकूडियाणं'ति नीलपीतविचित्रभातिभरतादियुक्तवस्त्राणां च परिभोगः' सदा निष्कारणं व्यापारः 'मुक्त्वा' परित्यज्य 'शुक्लवस्त्रं' यतियोग्याम्बरमित्यर्थः, क्रियत इति शेषः, का मर्यादा?, न काचिदपि तत्र गणेइति ॥कांस्यताम्रादिभ्यः स्वर्णरूप्यं बनर्थकारीत्यतस्तनिषेधं ध्ढयत्राहमू. (९०) जत्थ हिरण्ण सुवणं हत्येण पराणगंपि नो छिप्पे।
कारणसमप्पियपि हुनिमिसखणलंपितं गच्छं। वृ.जत्थ हि० ॥यत्र गणे 'हिरण्यस्वर्ण पूर्वोक्तशब्दार्थ साधुः 'हस्तेन' स्वकरेण पराणगंपित्ति परकीयमपि-परसम्बन्ध्यपि नस्पृशेत् नसंघट्टयेत् ‘कारणसमर्पितमपि' केनाप्यगारिमा केनापि भयस्नेहादिहेतुनाऽर्पितमपि 'निमेषक्षार्द्धमपि' तत्र निमेषो-नेत्रसञ्चालनरूपः अष्टादशनिमेषैः काष्ठा काष्ठाद्वयेन लवः लवपञ्चदशभिः कला कलाद्वयेन लेशः लेशैः पञ्चदशभि क्षणः तयोरर्द्धमपि स गच्छः ।
यद्वा यत्र परकीयमपि हिरण्यस्वर्णं हस्तेन साधुन स्पृशेत् कारणसमर्पितमपि, भावार्थस्त्वयं-कार्ये संपूर्णे कृते सतीत्यर्थः, उक्तञ्च निशीथपीठिकायाम्-"विसि कणगत्ति विसघत्थस्स कणगं-सुवण्णं घेत्तुं घसिऊण विसणिग्घायणट्टा तस्स पाणं दिज्जइ"त्ति ।। अथाऽऽर्यकाद्वारेण गणस्वरूपमाह
मू. (९१) जत्थ य अजालद्धं पडिगहमाईवि विविहमुवगरणं । | 14| 16
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् ९१ परिभुंजइ साहूहिं तं गोयम! केरिसं गच्छं ।। वृ. जत्थ य० ।। यत्र च गणे 'आर्यालब्ध' साध्वीप्राप्तं पतद्ग्रहप्रमुखं 'विविधं' नानाभेदमुपकरणं परिभुज्यते साधुभिः कारणं विना हे गौतम' हे इन्द्रभूते !, स कीशो गच्छो ?,न कीशोऽपीतिअत्र किञ्चिदुपकरणस्वरूपं निशीथतो यथा- "जेभिक्खू वा २ गणणातिरित्तं वापमाणातिरित्तंवाउवहिंधरेइ, उवहिंधरेतंवा साइजइतस्स चउलहुयं तथा “जोजिनकपिओ एगेणंकप्पेणं संथरइसो एगंगेण्हइपरिभुजइवा, जोदोहिं सं० गो गेण्हइ परि०, एवं ततिओवि, जिनकप्पिओ वा जो अचेलो संथरइ सो अवेलो चेव अच्छइ, एस अभिग्गहविसेसो भणिओ, एतेण अधिकतरवत्थे ण हीलियब्वो जम्हा जिणाणं एसा आणा-सव्वेणवि तिन्नि कप्पा घेत्तव्वा थेरकप्पियाणं,जइवि अपाउएणसंथरइतहावितिन्निकपा नियमाघेत्तव्बा इति,जोसामण्णभिक्खू तस्सेयंवत्थप्पमाणंभणियं, जोपुण गणचिंतगोगणावच्छेयगोसोदुल्लहवत्यादि देसे दुगुणपडोयारं तिगुणंवा, अहवा जोअतिरित्तोउवग्गहिओवा सो सब्बोगणचिंतगस्सपरिग्गहो भवइ, महाजनो त्ति गच्छो, तस्स आवत्तिकाले उवग्गहकरो भविस्सति"ति।
तथा-"जेसु खित्तेसु चाउम्मासं कयं, तत्थ दो मासा वत्थं न गेण्हंति, किं कारणं?, जेण पासत्थाइ वासासुवि उवगरणं गेण्हंति, न य च उपाडिवए पुणो नियमा विहरंति, तेन कारणेन तेहिं सुद्धे असुद्धे वा उवगरणे गहिएजं सेसगंसगा पयच्छंतितं सेसगंसंविग्गाणं णकप्पइ घेत्तुं सपरखेत्तेसु, ततियमासे गेहंति, चिक्खल्लपंथा वासं वा नोवरमए बाहिं वा असिवं दुभिक्खं एवमाइएहिं कारणेहिं चउपाडिवए न निग्गया तत्थ दो मासमझे कोइ वत्याणि देजातेपडिसेहंति, दोसुमासेसुपुण्णेसु गेण्हंति, जम्हाजे इह खित्ते वासावासमवट्ठिया तेसिंवत्थेदाहामोत्ति सड्डयाण जो भावो सो निग्गएसुवोछिज्जइ, साहूणं वाजेवस्था संकप्पिया ते अन्नसाधूणं अन्नपासंडत्थाणं वादेति, अप्पणा वापरि जंतिवा, बालअसहुगिलाणासीयंपडतंण सहइ, एवमाइएहिं कारणेहिं दोहिं मासेहिं अपुण्णेहिंवि ओमत्थगपणगपरिहाणीए गहणं कायव्वति, उडुबद्धे य मासकप्पं जत्य ठिया तत्थवि उक्कोसेणं दो मासा परिहरंति, कारणे ओमत्थगपणगपरिहाणीए गेहंति, इन्चाइ उवहिवित्थरो निसीहदसमोद्देसओ नेओ"ति॥किञ्चमू. (९२) अइदुल्लह भेसनं बलबुद्धिविवष्टणंपि पुद्धिकरं।
अज्जालद्धं भुंजइ का मेरा तत्थ गच्छंमि ।। वृ.अइदु० ॥ अतिदुर्लभं दुष्प्रापं 'भेषजं' तथाविधचूर्णादिकं उपलक्षणत्वादौषधमपि बलं च-शरीरसामर्थ्य बुद्धिश्चमेघा तयोर्विवर्द्धनमपि पुष्टिकर' शरीरगुणकरं 'आर्यालब्ध साध्व्यानीतं यत्र गणे साधुभिर्भुज्यते तत्र 'का मेरा' का मर्यादा?, न काचिदित्यर्थः ।। मू. (१३) एगो एगिथिए सद्धिं, जत्थ चिडिज गोयमा।
संजईए विसेसेण, निम्मे तंतु भासिमो ।। १. एगो० ॥ एकः अद्वितीयः साधुः एकाकिन्या-रण्डाकुरण्डादिस्त्रिया सार्द्ध 'यत्र' गणे राजमार्गादौ वा तिष्ठेत् हे गौतम !, तता एकाकिन्या संयत्या सार्द्ध 'विशेषेण' हास्यविकथादिबहुप्रकारेण यत्रगणे साधुभिपरिचयः क्रियते 'तु' पुनः तंगच्छं निर्मर्याद' जिनाज्ञाविकलं 'भाषामहे' कथयामः, एवं तं गळं निर्मयदि सद्गुणव्यवस्थाविकलं भाषयाम इति ।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०९३
२४३
दढचारित्तं मुतं आइज़ मइहरं च गुणरासिं ।
इको अज्झावेई तमनायारं न तं गच्छं। वृ. दढचा०॥ दृढं चारित्रं-पञ्चमहाव्रतादिलक्षणं यस्याः सा तथा तां 'मुक्तां' निस्पृहां 'आदेयां' लोके आदेयवचनां 'मइहरं ति मतिगृह-गुणराशिं साध्वीं चशब्दात् महत्तरां यद्वा महत्तरपदस्थितां सर्वसाध्वीनां स्वामिनीमित्यर्थः, महत्तरास्वरूपं यथा--19॥
“सीलत्था कयकरणा कुलजा परिणामिया य गंभीरा ।
गच्छाणुमया वुड्वा महत्तरत्तं लहइ अजा ॥ एवंविधामप्येकाकिनीमा 'एकः' अद्वितीयो मुनि 'अध्यापयति' सूत्रतोऽर्थतो वा तत्रं पाठयतीत्यर्थ : हे शिष्य ! तमनाचारं जानीहि, न तं गच्छं, 'मुत्तुं'ति पाठान्तरे यत्र गणे ढचारित्रं मदहरं गुणराशिं एवंविधमाचार्य मुक्त्वा-परित्यज्य, एतदुक्तं भवति-एवंविधः कदाचिदध्योद्देशकादिकं पाठयेदिति ।। मू. (९५) घनगजिय हयकुहए विजूदुग्गिज्झगूढहिययाओ।
अजाअवारिआओ इत्थीरजंन तं गच्छं।। इ. घनस्य गर्जितं भाविनि दुर्जेयं हयस्य कुहकं-उदरस्थो वायुविशेषः विद्युत्-प्रतीतैव ताइव दुर्ग्राह्यं यदयं यासांता आर्या अवारिताः-स्वेच्छाचारिण्यो यत्रगणे तत् स्त्रीराज्यं न तुस गच्छः॥ मू. (९६) जत्थ समुद्देसकाले साहूणं मंडलीइ अजाओ।
गोअम! ठवंति पाए इत्थीरजंन तंगछं। वृ. जत्थ०॥ यन्त्र गणे 'समुद्देशकाले भोजनकाले साधूनां मण्डल्यां 'आर्या' संयत्यः हे गौतम! ‘पादौ स्थापयन्ति मण्डलीमध्ये आगच्छन्तीत्यर्थः,तत् स्त्रीराज्यंजानीहि त्वं, नतंगच्छम् जओ-“अकाले पइदिणं आगच्छमाणीए लोयाणं संका भवइ, भोयणवेलाए सागारियाऽभावेण मोक्कलमणेण आलावे संलावे भवइ, साहूणं चउत्थे संका भवइ, परुप्परं पीई भवइ।
तओ सब्वेऽवि साहवो अज्जाए अनुवटुंति, अज्जानुरागरत्ता न मुणंति अप्पणो सज्झायपडिलेहणाइअसंजमहाणी, तओ संघाडए संजमहाणिकारणीए रज्जं भवति, संजईए संघाडए रजं कुणमाणीए पयठाणीयाव पहाणपुरिसा रज्जुबंधणबद्धबइल्लतुल्ला भवंति, साहूणं च दुग्गई फलं भवइ, अओ उस्सग्गमग्गेण साहूहिं समं भोयणवेलाए अन्नत्थवि बहुसंसग्गो संजईए न कायव्यो'त्ति, साहुणाऽवि पढमपएण संजईण मंडलीए एगागिणा न गंतव्वं"ति।
अथ सन्मुनिसद्गणप्ररूपणेन सद्गणस्वरूपमाहमू. (९७) जत्थ मुणीण कसाया, जगडिजंतावि परकसाएहिं ।
निचिंति समुढेउं सुनिविट्ठो पंगुलो चेव ।। वृ. जत्थ०॥आसां व्याख्या यथा-यत्र गणेमन्वन्ते-जानन्तितत्वस्वरूपमिति मुनयस्तेषां मुनीनां-परमर्षीणां 'कषायाः' क्रोधमानमायालोभरूपाः 'जगडिज्जंतावित्ति दीप्यमाना अपिधगधगायमानं क्रियमाणा अपि, कैः ?-परेषां-दासदासीमातङ्गद्विजामात्यभूपालादीनां कषाया उत्कटक्रोधादयस्तैः परकषायैः नेच्छंति समुत्थातुंमे तार्यगजसुकुमालस्कन्धकाचार्यशिष्यादीनां
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् ९७ कषायवत्, 'चेव'त्ति यथार्थे यथा 'सु' इति अतिशयेन निविष्टः-स्थितः सुनिविष्टः' पदमपि गन्तुमसमर्थ इत्यर्थः ‘पङ्गुलः' पङ्गु उत्थातुं न शक्नोतीति॥ मू. (९८) धम्मतरायभीए भीए संसारगब्भवसहीणं।
न उईरंति कसाए मुनी मुणीणं तयं गछं। वृ. अगाधसंसारसागरे पततां जीवानां धत्ते इति धर्म-सर्वज्ञोक्तज्ञानदर्शनचरणरूपस्तस्यान्तरायो-निद्राविकथाकुमत्यादिविघ्नस्तस्माद्भीताः त्रस्ताः, तथा 'भीताः' कम्पमानाः संसरणं संसारो-भवभ्रमणं गर्भे वसनं वसति गर्भवसति संसारश्च गर्भवसतिश्च संसारगर्भवसती ताभ्यां, यद्वा संसारे-चतुर्गत्यात्मके गर्भवसतयस्ताभ्यः 'नोदीरयन्ति' प्रशान्ताः सन्तः कुवाक्यादिना नोत्थापयन्तीत्यर्थः, कान्?-'कषायान्'कोधादीन् मुनयो मुनीनांस गच्छः। अत्र कषायोदये उदाहरणानि वाच्यानि, यथा-क्रोधे गोधातकमरुकोदाहरणं १, मानेऽचंकारिभट्ठोदाहरणं २, मायायां पण्डार्योदाहरणं ३, लोभे आर्यमङग्वाचार्योदाहरण ४ मिति।। मू. (९९) कारणमकारणेणं अह कहवि मुणीण उट्ठहि कसाए।
उदएवि जत्थ रुंभहि खामिज्जइ जत्थतं गच्छं। वृ. तथा 'कारणे' गुरुग्लानशैक्षादिवैयावृत्यादिप्रयोजने सारणवारणनोदनादिकारणे वा 'अकारणे' बहिप्रयोजनाभावे वा 'ण' वाक्यालङ्कारे, यद्वा मकारोऽलाक्षणिकः कारणाकारणेन, अथ कथमपि 'मुनीनां' ज्ञातागमतत्वानांकषायविपाकवेत्त णां 'उहिहिति' उतपद्यन्ते-प्रकटीभवन्ति 'कषायाः' क्रोधादयः 'उदएवित्तिउत्पद्यमाना अपियत्र रुमेहिति' रुध्यन्ते क्षाम्यन्ते च यत्र स गच्छः॥ मू. (१००) सीलतवदानभावन वउविहधम्मंतरायभयभीए।
जत्थ बहू गीयत्थे गोयम ! गच्छं तयं भणियं । वृ. सीलत०॥ दीयत इति दान-सुपात्रानुकम्पादिकं १ शीलमष्टादशधाऽब्रह्मवर्जनं २ तप्यतेऽष्टप्रकारं कर्मानेनेति तपः-रत्नावलीकनकावल्येकावलीमुक्तावलीश्रेणिवर्गधनप्रमुखषष्ट्यधिकशतत्रय ३६० भेदभिन्नं, उक्तञ्च श्रीगणिविद्याप्रकीर्णके॥१॥ “महा १ भरणि २ पुव्वाणि, तिन्नि उग्गा वियाहिया ।
एएसुतवं कुजा, सब्तिरबाहिरं ।। ॥२॥ तिन्नि सयाणि सट्टाणि, तवोकम्माणि आहिया।
छग्गनक्खत्तजोएसु, तेसुमनतरं करे ।। इति ॥ भाव्यते संसारस्वरूपमनित्यत्वेन चिन्त्यतेऽनयेति भावना, इत्येवंरूपस्य चतुर्विधधर्मस् यान्तरायभयभीताः, सूत्रे तु बन्धानुलोभ्यात् ‘सीलतवदानभावन'त्ति, यत्रोक्तलक्षणा बहवो गीतार्थाः-सूत्रार्थज्ञातारो भवन्ति हे गौतम! सगच्छो भणितः ।अत्रानुकम्पादाने जयराजोदाहरणं, सुपात्रदाने सुबाहुकुमारोदाहरणं, शीलेऽनङ्गलेखोदाहरणं, तपसि स्कन्धककालीदेव्याधुदाहरणं, भावनायां भरतोदाहरणं वाच्यमिति॥
उक्तमुत्तमगणस्वरूपमथाधमाधमगणस्वरूपमाहमू. (१०१) जत्थ य गोयम! पंचण्ह कहवि सूणाण इक्कमवि हुजा ।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०१०१
२४५
तं गच्छंतिविहेणं बोसिरिअ वइज्ज अन्नत्थ ।। वृ.जत्थ० ।। यत्र गणे च हे गौतम ! 'पञ्चानां' घरट्टिका १ उहषल (दूखल) २ चुल्लक ३ पानीयगृह ४ सारवण ५ लक्षणानां कथमपि सूनानां' अनाथाशरणजीववृन्दवधस्थानानां खट्टिकगृहसध्शानां मध्ये एकमपि भवेत् तं 'गच्छं' अधममुनिसमूह 'त्रिविधेन' मनोवाक्कायेन कृतकारितानुमत्यात्मकेन 'व्युत्सृज्य परित्यक्त्वा 'व्रजेत् गच्छेत् अन्यत्र सत्परम्परागतगणइति॥ मू. (१०२) सूणारंभपवत्तं गच्छं वेसुज्जलं न सेविज्जा ।
जंचारित्तगुणेहिं तु उज्जलं तंतु सेविज्जा ।। १. सूणा० ।। 'सूनारम्भप्रवृत्तं' षड्जीवमर्दनपर खण्डन्यायधिकरणकर्तारं वा 'गच्छं' साध्वाभासगणं वेषेण-कल्पकम्बलीचोलपट्टरजोहरणमुखपोतिकादिलक्षणनेपथ्येन साधुद्रव्यलिङ्गेनेत्यर्थः उज्ज्वलं-सागरडण्डीरवत् परमश्वेतं वेषोज्ज्वलं न सेवेत, दुःखलक्षसंसारवर्द्धत्वात्, कीशं सेवेत ? इत्याह-'यं' गणं ‘चारित्रगुणैः' समितिगुप्त्यादिगुणैः ‘उज्ज्वलं निरतीचारमालोचितातीचारं वा तुशब्दाद् द्रव्यलिङ्गेन मलिनमपि तं गणं सेवेत, तुशब्दात्तद्गतमुनीनां वैयावृत्यादिकमपि कुर्वीत, संसारक्षयहेतुकत्वादिति ॥ मू. (१०३) जत्थ य मुणिणो कयविक्कयाई कुव्वंति संजमब्मट्ठा।
तंगच्छं गुणसायर ! विसं व दूरं परिहरिजा ।। वृ.जत्थय०॥यत्र गमे 'मुनयः' साधुवेषविडम्बकाः प्रवचनोपधातकारकाः आत्मक्लेशकारकाः ‘कय'त्ति मूल्येन वस्त्रपात्रौपधशिष्यादिकं स्वीकुर्वन्ति 'विक्कयाईति मूल्येनान्येषां वस्त्रपात्रजपमालादिकमर्पयन्ति, 'जत्थ ये' त्यत्र चकारादन्यैः क्रयविक्रयादिकं कारापयन्ति कुर्वन्तमन्यमनुमोदयन्ति च, किंभूताः? ___ संयमात्-पृथिव्यादिसप्तदशविधात्भ्रष्टाः-सर्वथा यतनातत्परतारहिताः दूरीकृतचारित्रगुणा इत्यर्थः ‘त पूर्वोक्तस्वरूपं 'गच्छं गणं गुणानां-ज्ञानादिगुणानांसागरः-समुद्रो गुणसागरस्तस्यामन्त्रणं हे गुणसागर!' हे शिष्य ! 'विषमिव' हलाहलविषमिव 'दूरं' अदर्शनं यथा स्यात्तथा परिहरेत् । अत्र विषं तूपमामात्रं येन विषादिक(ना)मरणं भवतिनवा, परंगुणभ्रष्टगच्छसङ्घात् कुमतिग्रस्तगणसङ्गाच्चानन्तानि जन्ममरणानि अनन्ते संसारे भवन्तीति ॥ मू.(१०४) आरंभेसु पसत्ता सिद्धंतपरंमुहा विसयगिद्धा।
मुत्तुं मुणिणो गोयम! वसिज माझे सुविहियाणं ।। वृ.आरंभे०॥बहुवचनात्संरम्भसमारम्भयोरपिग्रहः तेषुप्रकर्षेण-मनोवाक्कायव्यापारेण सक्ताः-तत्पराः प्रसक्ताः, यद्वा आरम्भेषु-जीवोपमर्दकारिषु परिग्रहादिषु सक्ता-मेलनपालनादितत्परास्ता सिद्धान्तेषु-आचाराङ्गादिश्रुतरलेषु पराङ्मुखाः-विपरीतवक्रास्तदुक्तानुष्ठानलेशशून्यत्वात् तत्परिज्ञानशून्यत्वाच्च, विषयो द्विधा कामरूपो भोगरूपश्च, तत्र कामः-शब्दरूपलक्षणः भोगो-गन्धरस्पर्शरूपस्तस्मिन् गृद्धान्मुक्त्वा मुनीन्हे गौतम! वसेत् निवासं कुर्यादिति, मध्ये, केषां ?-सुष्टु-मनोवाक्कायेन शोभनमनुष्ठानं विहितं-निष्पादितं यैस्ते सुविहितास्तेषां सुविहितानामिति ॥
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् १०४ मू. (१०५) तम्हा सम्म निहालेउ, गच्छं संमग्गपट्टिय।
वसिना पक्ख मासं वा, जावजीवंतु गोयमा ।। दृ. तम्हास०॥यस्मात्पूर्वोक्तगणनिवसनमनन्तसंसारभ्रमणकारणंमुक्त्वा तस्मात् सम्यक् सर्वप्रकारेण 'निभाल्य' कुशाग्रीयबुद्धया पर्यालोच्य ‘गच्छं' मुनिगणं सन्मार्गप्रस्थितं-मोक्षपथं प्रति चलितमित्यर्थः ‘वसेत्' गुज्ञिया तिष्ठेत् पक्षं यावत् मासं यावत् वाशब्दान्मासद्वयादिकं यावत्यावजीवं वा हे गौतम ! ।। मू. (१०६) खुडो वा अहवा सेहो, जत्थ रक्खे उवस्सयं।
तरुणो वा जत्थ एगागी, का मेरा तत्थ भासिमो? || घृ. खुड्डो वा०॥ यत्र गणे 'क्षुल्लः' बालरूपः वाशब्दः पूरणे अथवा 'शैक्षः' नवदीक्षितः 'रक्षेत्' सदा प्रतिपालयेत् उपाश्रयं-साधुवसनस्थानं वा अथवा 'तरुणो' युवा साधुर्यत्रैकाकी उपाश्रयं रक्षेत्, तत्र गण का मर्यादा कांजिनगणधराज्ञां भाषामहे वयं?,बहुदोषकारणत्वात्, तथाहि-एगो खुड्डोरमइ रममाणस्सअन्ने धुत्ताइयाउवहिं हरति, बालस्स वा भोलविऊण अन्नत्य गच्छंति, वसहीए वा कयावि डज्झमाणाए खुड्डो वत्थाईगहणत्यं पविसति तत्थ बलइत्ति सप्पो वाडसइ, नडाइयपेच्छणत्थं च गच्छिज्जा एवमाईबाले दोसा ।
सेहे तु कयाई सघरं गच्छेज्जा अन्नत्य वा गच्छेज्जा, अम्मापियरो अन्नो वा सयणो कयाइ मिलिजा स नेहेन रोइजा, भासासमिई वा भंजिज्जा उड्डाहं वा करिज्जा एवमाइ सेहे दोसा२।
तरुणेपुण कयाई मोहोदएणं हत्थकम्मं करिजा अंगादानं वा किड्डाए चालिज्जा कयाई एगं तरुणं बहूइओ रंडाकुरंडाओ आगच्छंति चउत्थं मंजिज्जा उड्डाहं वा करिज्जा, मोहोदएण गच्छं मुतूण गच्छिज्ज वा, एवमाई एगागिस्स खुड्डाइयस्स दोसा 'निसीहचुण्णीओ'त्ति ।। मू. (१०७) जत्य य एगा खुड्डी एगा तरुणी उरक्खए वसहिं ।
गोयम! तत्य विहारे का सुद्धी बंभचेरस्स ।। वृ. जत्थ य०॥यत्र च साध्वीगणे एका क्षुल्लिका एके तरुणीच, तुशब्दान्नवदीक्षिता च, रक्षति वसतिं हे गौतम ! तत्र 'विहारे' साध्वीचर्यायां 'का शुद्धिः' का निर्मलता ‘ब्रह्मचर्यस्य' तुर्यव्रतस्य?, अपितुन काऽपीत्यर्थः। 'इत्थविदोसा कयाइ वसहीए एगा खुड्डी किड्डिजा कोइ अवहरिज वा बलाउ वा कोइ सेविजा इबाइ बहुदोसा १।।
तरुणीएदोसा मोहोदएण फलादिणाचउत्थं सेविजा, एगागिर्णि दळूण तरुणा समागच्छंति, हासाईयं कुब्वंति, अंगे वा लग्गति तओ उड्डाहो भवति, तफ्फासाओ वा मोहोदओ भवति, सीलं भंजिज वा, गब्भो वा भवति, जइ गालइ तो महादोसो भवइ, अह वडइ तो पवयणे महाउड्डाहो भवति, अहवा पुव्वकीलियं समरमाणी वेस्साइयं वा दळूण गच्छं मुत्तूण एगागी तरुणी साहुणी गच्छिज्जा, एवमाई दोसा भवंति तो उवस्सए एगा तरुणी न मुत्तव्वे"ति ।। मू. (१०८) जत्थ य उवस्सयाओ बाहिं गच्छे दुहत्थमित्तंपि।
एगारत्तिं समणी का मेरा तत्थ गच्छस्स। जत्थ० ॥ यत्र च गणे उपाश्रयाद्वहिरेकाकिनी रात्रौ 'श्रमणी' साध्वी द्विहस्तमात्रामपि भूमिं गच्छेत् तत्र गच्छस्य का मर्यादा । "इत्थविदोसा कयाई परदारसेवका रयणीए एगागिणि
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०१०८
२४७
इण हरिजा उड्डाहं वा करंति, पच्छन्नं वा रायाई भममाणो संकिजा-का एसा?, चोराविअवहरंति, वत्थाईयं वा गिण्हति, अहवा कयाई गुरुणीए फरुसंचोयणं संभरमाणी पुबकीलियं वा रयणीए विसेसओ संभरइ तो एगागिणी कत्थवि गच्छिज्जा, इच्चाइ दोसमूलं नाऊण रयणीए एगागिणीए समणीए उवस्सयाओ बाहिंसया न गंतव्वं"ति॥ मू. (१०९) जत्थ य एगा समणी एगो समणो य जंपए सोम ।
नियबंधुणावि सद्धिं तं गच्छं गच्छगुणहीणं ।। .जत्यय०॥यत्र चोत्सर्गेणैकाकिनी श्रमणी-मुण्डीएकाकिना निजबन्धुनाऽपिसार्द्ध जल्पति, यद्वा एकाकी साधुनिजभगिन्याऽपि सार्द्ध जल्पति हे सौम्य ! हे गौतम ! तं गच्छं गच्छगुणहीनं जानीहि । यत एकाकिन्या सार्द्ध जल्पनेन बहुदोषोत्पत्तिर्भवति, कामवृत्तिमलिनत्वादिति। तथा च साध्वीनां जल्पनेन प्रीत्यादयो भवन्ति, उक्तञ्च॥१॥ “संदंसणेण पीई १ पीईउरई २ रईउ वीसंभो ३।
वीसंभाओ पणओ४ पणयावि अभवइ पडिबंधो ५॥" साध्वीनां संदर्शनेन साधूनां प्रीतिरुत्पद्यते १, प्रीत्या चित्तसमाधानं २, ततो विश्रम्भो-विश्वासः ३, विश्वासाप्रणयः-स्नेहः ४, तस्मा प्रतिबन्धः ५ ॥ ॥१॥ “जह जह करेसि नेहं तह तह नेहो अ वड्डइ तुमंसि।
तेण नडिओमि बलियं जंपुच्छसि दुब्बलतरोसि ।। हे साध्वि! यथा यथा त्वं मम स्नेहं संपादयसि तथा २ मम त्वयि स्नेहो वर्द्धते, तेन स्नेहेन नटितोऽस्मि यत्वं पृच्छसि दुर्बलतरोऽसि ।। ॥१॥ "इय संदसणसंभासणेण संदीविओमयणवण्ही।
बंभाई गुणरयणे डहइ अनिच्छेवि पमयाओ।" इति, स्त्रीणां रण्डाकुरण्डादीनांसाध्वीनांमुण्डीवेषधारणीनां साधुसंयमनृपविषकन्यकानां च संदर्शनसंभाषणेन संदीपितो मदनवह्निर्ब्रह्मचर्यादीन् गुणरलान् प्रमादात् अनिच्छतोऽपि साधोर्दहतीति ।। मू. (११०) जत्थ जयारमयारं समणी जंपइ निहत्थपञ्चक्खं ।
पञ्चक्खं संसारे अजा पक्खिवह अप्पाण।। जथ०।। यत्र यकारं जकारं वा मकारं च, तत्र यकारजकारे यथा-दुष्टस्तवयोनिर्येन त्वमुत्पन्ना, याहि शठेन सार्द्ध-योगिनी भव, किं तव लग्नो यक्षः?, त्वां याकिनी भक्षयति ?, तव जननी मृता तवजनको मृतः रे? जोषं कुरु किं जन्मान्तरे यक्षणी भविष्यसि?, मकारं यथा प्रियतां मरिष्यति तव गुरुणी मृतस्तव गुरु मुखं मा दर्शय दुष्टं मुखं कृष्णं कुरु तव मुखे विष्ठा पतिष्यति चिन्तां मा कुरु मुखं लात्वा गच्छ इतः ।
इत्यादिवचनपूर्वकं श्रमणी' श्रीजिनप्रवचनदमनी जल्पति' बाढस्वरेण कुत्सितंवक्तीत्यर्थः 'गृहस्थप्रत्यक्षं' गृहस्थानां श्रवणंयथा स्यात्तथा प्रत्यक्ष साक्षात् भवपरम्पराकोटिसङ्घले संसारे' चतुर्गत्यात्मके 'आर्या' साध्व्याभासवेषा वेषविडम्बिका 'प्रक्षिपति' पातयतीत्यर्थः 'आत्मानं' स्वयमिति॥
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
गच्छाचार - प्रकिर्णकसूत्रम् ११०
जत्य यगित्यभासाहिं भासए अजिआ सुरुट्ठावि । तं गच्छं गुणसायर! समणगुणविवज्जियं जाण ।।
मू. (999)
बृ. जत्थ० ॥ यत्र गणे च 'गृहस्थभाषाभिः ' सावद्यरूपाभिर्भाषते, गृहस्थानां यथा-तव गृहं ज्वलतु तव पुत्रो यमगृहे गच्छतु त्वं तवाम्बाऽपि शाकिन्यौ स्तः, साध्वीनां यथा तव शबं कर्षयामि तव दन्तपङ्क्तिं पातयामि तव चरणौ कर्त्तयामि तव जठरेऽग्निक्षेपं कुरु रे शाकिनि ! रे रण्डे ! इत्यादि भाषते, आर्यिका - अधमा मुण्डी सुरुष्टा - अतिशयेन क्रोधाग्निना ज्वलिता, अपिशब्दात् स्वभावस्थाऽपि गृहस्थभाषाभिर्भाषते - तव गृहं पतितं दृश्यते कथं तत्रोद्यमं न कुरुषे ? -
तव पुत्री वृद्धाऽस्ति वरगवेषणं कुरु त्वं, त्वया सुष्ठु कृतो विवाहः तव पुत्रवघूटी भव्याऽस्ति तव गृहे महिषी दुर्बलाऽस्ति, यौतकं कथं न ददासि ? वध्वा आणकं कथं न क्रियताम् ? इत्यादिरूपामिति, तं गच्छं हे गुणसागर ! श्रमणगुणविवर्जितं 'जानीहि ' अवगच्छ, अन्यत् किं कथ्यत इति ॥ मू. (११२)
गणिगोअम ! जा उचियं, सेयं वत्थं विवज्जिउं ।
सेवए चित्तरूवाणि, न सा अज्जा वियाहिया ।।
वृ. गणिगो० || हे गणिगौतम ! 'या' आर्या उचितं श्वेतं साध्वीयोग्यं 'वस्त्र' वसनं 'विवर्ज्य' परित्यज्य सेवते 'चित्ररूपाणि' विविधभरतादियुक्तानि वस्त्राणि यद्वा चित्राणिआश्चर्यकराणि रूपाणि-गुल्लकुद्दद्विकाकमलादीनि येषां तानि चित्ररूपाणि बहुमूल्यवस्त्राणि साध्व्ययोग्यानि न सा 'आर्या' साध्वी 'व्याहृता' मया, न कथितेत्यर्थः, किन्तु सा जिनप्रवचनोड्डाहकारिणीति ।। मू. (११३)
सीयणं तुण्णणं भरणं, गिहत्याणं तु जा करे। तिल्लउच्चट्टणं वावि, अप्पणो य परस्स य ॥
वृ. सीव० ।। याऽऽर्या सीवनं खण्डितवस्त्रादेः तुन्ननं जीर्णवस्त्रादेः भरणं कञ्चुकटोपिकाकुञ्चिकादीनां भरतभरणं गृहस्थानां तुशब्दाद्गृहस्थगृहद्वारादिरक्षणानि करोति, तथा च या तैलेन उपलक्षणत्वात् घृतदुग्धतरिकादिना 'उद्वर्त्तनं' अङ्गोपाङ्गानां मर्दनं तैलोद्वर्त्तनं अपिशब्दादङ्गक्षालनविविधमण्डनादिकं करोति सुभद्राऽऽर्यादिवत् 'आत्मनश्च' स्वस्य 'परस्यच' गृहस्थबालकादेः सा ‘“पासत्था पासत्थविहारणी उसन्ना उसन्नविहारणी कुसीला कुसीलविहारणी" त्यादिदोषान्विताऽवगन्तव्येति ॥
मू. (११४)
गच्छइ सविलासगई सयमीअं तूलीअं सबिब्बोअं । उव्वट्टेइ सरीरं सिणाणमाईणि जा कुणइ ॥
वृ. गच्छइ० || 'गच्छइ सविलासगई 'त्ति अत्रापि बिब्बोकशब्दस्य परामर्श, या आर्या बिब्बोकपूर्वकं यथा स्यात्तथा 'सविलासगतिर्गच्छति' विलाससमन्वितया गत्या राजमार्गादौ पण्याङ्गनावत् परिभ्रमतीत्यर्थः, बिब्बोकविलासयोर्लक्षणं यथाः
119 11
“इष्टानामर्थानां प्राप्तावभिमानगर्वसम्भूतः ।
स्त्रीणामनादरकृतो बिब्बोको नाम विज्ञेयः ॥
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू० ११४
॥२॥
स्थानासनगमनानां हस्तभ्रूनेत्रकर्मणां चैव । उत्पद्यते विशेषो यः श्लिष्टः स तु विलासः स्यात् ॥
अन्ये त्वाहुः - "विलास नेत्रजो ज्ञेयः " तथा शयनीयं - मञ्चकादिरूपं करोति, किंभूतं डमरुकमणिन्यायेन सकारोऽत्रापि योज्यः 'सतूलीयं' ति गुप्तदवरकसहितं, पुनः किंभूतं 'सबिब्बोकं ' गल्लोपधानसहितं, उक्तश्च कल्पे - " उभओ बिब्बोयणे' उभयतः -- शिरोऽन्तपादान्तावाश्रित्य 'बिब्बोयणे' त्ति उपधाने गूण्डके यत्रेति, तथा 'उद्वर्त्तयति' पिष्टिकादिना मर्दयतीत्यर्थः ।
'शरीरं' स्ववपुः, स्नानादीनि आदिशब्दाद्विलेपनमङ्गे कण्ठे पुष्पमालादि हस्ते तालवृन्तादिकं धूपनं वस्त्रादेः शोरञ्जनं दन्तकाष्ठमित्यादिकं या करोति सा आर्या नोक्ता श्रीवर्द्धमानस्वामिना, किन्तु वेषविडम्बनी जिनाज्ञाकन्दलीकुठारिका प्रवचनमालिन्यकारिणी अनाचारिणी सम्यक्त्वतरुकरिणी प्रमादसरणि मुनिमनोभङ्गकारिणी सत्साधुयोधवारुणीति ॥ गेहेसु गिहत्थाणं गंतूण कहा कहेइ काहीया ।
मू. (११५)
तरुणा अहिवडते अनुजाणे साइ पडिणीया ॥
वृ. गेहे० ॥ गृहेषु गृहस्थानां गत्वा 'कथा' धर्माभासकथां संसारव्यापारविषयां वा 'कथयति' वचनविलासेन विस्तारयतीत्यर्थः, 'काहीया 'त्ति 'कथिका' कथाकथिकाऽऽर्या । तथा या च तरुणादीन् पुरुषान् 'अहिवडते त्ति 'अभिमुखमागच्छतः ' सन्मुखमागच्छमानान् 'अनुजानाति' आगम्यतां भवतामागमनं भव्यं भव्यमस्मदीयस्थानजातं स्थीयतां, गमनप्रस्तावे पुनरागमनं विधेयं, परत्वं न चिन्तनीयं, अस्मदयोग्यं कार्यं ज्ञाप्यमित्यादिकं वचनाडम्बरं करोतीत्यर्थः सा मुण्डी, इकारः पादपूरणे, प्रत्यनीकमिव-प्रतिसैन्यमिव या सा प्रत्यनीका गुरुगच्छसङ्घप्रवचनस्य प्रतिकूलविधानादिति । किञ्च
मू. (११६)
२४९
बुड्डाणं तरुणाणं रत्तिं अज्जा कहेइ जा धम्मं । सा गणिणी गुणसायर ! पडिनीया होइ गच्छस्स ।।
वृ. बुड्डा० ॥ 'वृद्धानां जराजीर्णानां पुरुषाणां 'तरुणानां' मन्मथवयः प्राप्तानां उपलक्षणत्वान्मध्यमवयः प्राप्तानां 'रत्तिं 'ति रात्रौ निशायां याऽऽर्या कथयति धर्मं सा 'गणिनी' मुख्यसाध्वी है गुणसागर ! प्रत्यनीका भवति गच्छस्य । यदि च गणिन्याः पुंसां रात्रौ धर्मकथने गणस्य प्रत्यनीकत्वं जायते तदाऽन्यसाध्वीनां का कथा ?, ननु विशेषतरं भवति प्रत्यनीकत्वमिति ॥ जत्य य समणीणमसंखडाई गच्छमि नेव जायंति ।
मू. (११७)
तं गच्छ गच्छवरं गिहत्थभासाउ नो जत्थ ||
वृ. जत्य य० ॥ यत्र गणे चात् सङ्घाटकेऽपि 'श्रमणीनां' मोक्षमार्गप्रवृत्साध्वीनां 'असंस्कृ तानि परस्परं गृहस्थसार्द्धं वा स्वगणमुनिसार्द्धं स्वसङ्घाटकमुनिवर्गसार्द्धं वा कलहगालिप्रदानावर्णवादादीनि 'नैव जायन्ते' कदाऽपि नैवोत्पद्यन्ते तं 'गच्छं' गणं 'गच्छवरं' गणप्रधानं, तथा च यत्र गणे 'गृहस्थभाषाः' पूर्वोक्तसावद्यरूपाः, यद्वा मामा आई बाप भाई बाई बेटी" इत्यादिका नोच्यते स गच्छ गच्छवर इति ॥
पू. (११८)
जो जत्ती वा जाओ नालोयइ दिवसपक्खियं वावी । सच्छंदा समणीओ मयहरियाए न ठायंति ।।
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् ११८ वृ.जो जत्तो।यो यावानिति 'जातः' उत्पत्रस्तं तथा 'नालोचयति' न गुरोः कथयति, तथा दैवसिकं पाक्षिकं वा, अपिशब्दाचातुर्मासिकं सांवत्सरिकं चातीचारं नालोचयति, तथा 'स्वच्छन्दाः' स्वेच्छाचारिण्यः श्रमण्यो महत्तरिकायाः' मुख्यसाध्व्याः आज्ञायां न तिष्ठन्ति स गच्छो मोक्षपदसाधको न, किन्तूदरपूरक एवेति ॥ मू. (११९) विटालियाणि पउंजंति गिलाण सेहीण नेय तेप्पंति।
अनगाढे आगाढं करंति आगाढि अनगाढं। वृ. 'विण्टलिकानि' निमित्तादीनि, यद्वा 'वेण्टलिकानि' यन्त्रमन्त्रादीनि 'प्रयुञ्जन्ति प्ररूपयन्तीत्यर्थःग्लानिकानां' रोगिणीनां सेहीण तिनवदीक्षितसाध्वीनां नेय तप्पंति'त्ति औषधभेषवजवस्त्रपात्रज्ञानाभ्यासादिना चिन्तां न कुर्वन्तीत्यर्थः।।
तथाआगाढम्-अवश्यकर्त्तव्यं सर्पभक्षितविषमूर्छितमरणान्तशूलादिपीडितप्रतिजागरणादिकं न आगाढमनागाढं तस्मिन् अनागाढे कार्ये 'आगाढं' अवश्यकर्त्तव्यमितिकृत्वा कुर्वन्तीत्यर्थः, तथा 'आगाढे' पूर्ववर्णितस्वरूपे कार्ये अनागाढं कार्यं कुर्वन्ति, गो०, यद्वा 'अनगाढे'त्ति आचाराङ्गा-दिअनागाढयोगानुष्ठाने 'आगाढं'ति भगवतीप्रमुमागाढयोगानुष्ठानं कुर्वन्ति, तथा आगाढयोगा-नुष्ठानेऽनागाढयोगानुष्ठानं कुर्वन्ति च ॥ तथामू. (१२०) अजयणाए पकुव्वंति, पाहुणगाण अवच्छला।
चित्तलिआणि अ सेवंति, चित्ता रयहरणे तहा।। वृ.अजय० ॥ अयतनया जीवयतनांविनेत्यर्थः ‘पकुव्वंति'त्ति प्रकर्षण-मनोवाकायेन भिक्षाटनभोजनमण्डल्युद्धरणस्थण्डिलगमनग्रामानुग्रामपरिभ्रमणवसतिप्रमार्जनप्रतिलेखनाऽऽवश्यकादिकं कुर्वन्ति, यद्वा न विद्यते यतना-आचरणेनाथ षट्कायपरिपालना यत्र सा अयतनाकेवलद्रव्यलिङ्गधारणातया प्रकुर्वन्तिजठरपूरणार्थं रामाद्यावर्जनादिकमिति, तथा 'प्राधूर्णकानां' ग्रामान्तरागतानां मार्गश्रमसंयुक्तानां क्षुत्पिपासापीडितानां साध्वीनां 'अवच्छल'त्ति निर्दोषभव्यानपानादिना बहुमानपूर्वकं भक्ति न कुर्वन्तीत्यर्थः ।
तथा 'चित्तलिआणि त्ति चित्रितानि-नानाचित्रसंयुक्तानि वस्त्रकम्बलीपात्रदण्डादीनि, यद्वा 'चीतलिकानि चउकचीतलिकापाचीकासारपासकादीनि सेवन्ते' स्वयं प्रवर्ततयन्तीत्यर्थः, चशब्दाद्धस्ते मिध्यिका चरणेऽलक्तकुड्डमादि कण्ठे हारकादि इत्यादि कामाङ्गानि सेवन्ति, तथा रजोहरणे 'चित्ता' इति चित्राणि बाह्याभ्यन्तरपञ्चवर्णगुल्लादिकर्षणानि कुर्वन्तीति हे गौतम ता अनार्या उच्यन्त इति ॥ मू. (१२१) गइविअमाइएहिं आगारविगार तह पगासंति ।
जह बुदाणवि मोही समुईरइ किंतु तरुणाणं ।। वृ.गइ०॥याऽऽर्या गतिविभ्रमादिकैः' गमनविलासादिकैः आकारश्च-स्थूलधीगम्यदिगवलोकनमुखनयनादिचेष्टा विकारश्च-स्तनकक्षादिप्रदेशे हस्ताङ्गुल्यादिक्षेपणं आकारविकारं तं 'तथा प्रकाशयन्ति तथा प्रकटीकुर्वन्ति यथा 'वृद्धानामपि' स्थविराणामपि 'मोहः वेदोदयः कामानुराग इत्यर्थः 'समुदीरइ'त्ति तत्क्षणएवोत्पद्यते, "तुः पुनरर्थे, किंपुनस्तरुणानांसाधूनामिति, हे सौम्य ! ताः साध्व्यो न, किन्तु नट्य इति ॥
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५१
मू० १२१ मू. (१२२) बहुसो उच्छोलिंती मुहनयणे हत्थपायकक्खाओ।
गिण्हेइरागमंडल सोइंदिय तह य कब्बडे ॥ वृ.बहु० ॥ बहुशः' कारणं विना वारंवारं 'उच्छोलिंती'तिक्षालयन्तीत्यर्थः 'मुखनयेन' वक्राक्षिणी हस्तपादकक्षाश्च । तथा च याऽऽर्या 'गिण्हेइ'त्ति परेभ्यो रागज्ञेभ्यो 'गुह्णन्ति' शिक्षन्ते 'रागमण्डलं' श्रीराग १ गऊडी २ मल्हार ३ केदारउ ४ मालवीगुढउ ५ सिन्धुउ ६ देशाख ७ आसाउरी ८ (अधरस७ काल्हेरउ ८) भूपाल ९ सामेरी १० मारऊणी ११ मेवाडउ १२ रामगिरी १३ केदारगउडी १४ मधुराग १५ प्रभाती १६ सबाब १७ वेलाउली १८ वसंत १९ नाट २० धन्यासी २१। ___इत्यादिकं रागसमूह 'तहय'त्ति च पुनस्तद्रागमण्डलं गृहीत्वा 'तथा' तेन प्रकारेण करोति यथा 'कब्बडे'त्ति प्राकृतत्वाद्विभक्तिपरिणामः, तरुणपुरुषाणां, यद्वा 'कब्बडे'त्ति समयभाषया बालकास्तेषामपि ‘सोइंदिय'त्ति श्रोत्रेन्द्रियं श्रवणेन्द्रियं परमसन्तोषं प्राप्नोति।
___ यद्वा 'गिण्हइत्ति गृह्णन्ति करचालनेन तथा वादयन्ति रागमण्डलं चाङ्गप्रमुखं यथा बालतरुणादीनां श्रवणेन्द्रियं तोषं यातीति, यद्वा रागमण्डलं श्रोत्रेन्द्रियेण गृहन्ति, तथा च गृहस्थबालकान् क्रीडार्थ गृह्णन्तीति । यत्रोत्तरार्धे पाठान्तरं यथा-"गिण्हइ रामणमंडणं भोयंति य तह य कब्बडे"त्ति, अस्यार्थ:-'कब्बडे'त्ति गृहस्थबालकान् स्नेहाद् गृह्णन्ति तेषां 'रामणे ति क्रीडां कारयन्ति मण्डनं' शरीरभूषणां कुर्वन्ति, तथा तान् भोजयन्तीति ता आर्या केन कथ्यन्ते न केनापीति ।। मू. (१२३) जत्थ य थेरी तरुणी थेरी तरुणी अअंतरे सुयइ।
गोअम! तं गच्छवरं वरनाणचरित्तआहारं। वृ. जत्थ य०॥यत्र च गणे 'स्थविरा' वृद्धा तरुणीच-युवती साध्वी स्थविरा च तरुणी चकारान्मध्यमा तरुणी तरुणीमध्यमा च अन्तरे' अन्तराले स्वपिति, अन्यथा तरुणीनां निरन्तरशयने परस्परं जङ्घाकरस्तनपादादिस्पर्शने सति मन्मथचिन्ता पूर्वस्मरणादिकं भवति अतः स्थविरान्तरिताः स्वपन्ति हे गौतम! तं गच्छवरंजानीह, किंभूतं ?-वरज्ञानचारित्राधारमिति॥ मू. (१२४) धोइंति कंठिआउ पोयंती तहय दिति पोत्ताणि।
गिहकज्जचिंतगीओ नहु अज्जा गोअमा! ताओ। . वृ.धाइ०॥धावति' कारणं विना नीरेण क्षालयतीत्यर्थः ‘कण्ठिकाः' गलप्रदेशान्तथा 'पोयंतीति आभरणमुक्ताफलचीडकादीनि 'प्रोतयन्ति' रन्ध्रे सूत्रादिकं सञ्चारयन्तीत्यर्थः गृहस्थानामिति गम्यते, तथा 'ददति' अर्पयन्ति 'पोत्ताणि' बालकार्थं वस्त्रखण्डानि, चकाराद् दुग्धौषधजटिकादिकमपि ददति, यद्वा शरीरे पोतानि' मलस्वेदादिस्फोटनाय जलार्दीकृतवस्त्राणि 'ददति' घर्षयन्तीत्यर्थः, 'गृहकार्यचिन्तिकाः' अगारिगृहव्यापारकरणतत्पराः, नैव ता आर्या हे गौतम!, किन्तु कर्मकर्म्य इत्यर्थः॥ मू. (१२५) खरघोडाइट्ठाणे वयंति ते वावि तत्थ वच्चंति।
वेसत्थी संसग्गी उवस्सयाओ समीवंमि ।। वृ. खरघो० ।। खरघोटकादिस्थाने व्रजन्ति साध्व्यः, तत्र खरशब्देन दासप्रायः,
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् १२५ यदुक्तमोघनियुक्तौ-“खरउ द्वयक्षरो दासप्रायः द्वयक्षरिका दासी"ति, घोटकशब्देन द्यूतकारादिघूत्ताः, यदुक्तंनिशीषचूर्णी-“घोडेहिंगाहा-घोडा वट्ठा जूयक्करादिधुत्ता" इति, आदिशब्दादन्येऽपिताशा, ग्राह्याः, तथा तेऽपि' खरघोटकादयः 'तत्र' आर्यास्थाने व्रजन्ति, अकालसकाले आगच्छन्तीत्यर्थः, वाशब्दात् परोक्षे तेताभिसह ता वा तैः सह दोहकगाथादिमुत्कलनेन परिचयं कुर्वन्तीति।
तथा 'उपाश्रयसमीपे' साध्वीवसतिपार्वे वेश्या स्त्री तस्याः यद्वा वेश्यो ना ततसध्शा याः स्त्रियस्तासां, यद्वा वेश्यायाः स्त्रीदासीलक्षणातस्याः, यद्वा वेश्यायास्त्री नटपुरुषमेलापलक्षणा तस्याः, वेश्या स्त्री तत्पुत्रीलक्षणा तस्या वा, अथवा वेषस्त्री-योगिन्यादिवेषधारिका तस्याः, यदिवा वेषस्य-रजोहरणादिद्रव्यलिङ्गस्य अर्थ-उदरपूरणमुग्धवञ्चनादिप्रयोजनं वेषार्थः सच विद्यते यस्यासी वेषार्थी, सर्वभ्रष्टाचारी साधुरित्यर्थः, आर्षत्वाद्दीर्घः, तस्य संसर्गो भवति हे गौतम! साऽऽर्या व्यक्षरिकोच्यते नत्वार्येति ।। मू. (१२६) छक्कायमुक्कजोगा धम्मकहा विगह पेसण गिहीणं।
गिहिनिस्सिजं वाहिँति संथवं तह करतीओ। वृ.छक्का० ॥ षटकायमुक्तयोगाः' को भावः?-षट्कायेषु-पृथिव्यादिषुमुक्तो दूरीकृतो योगो-यलालक्षणो व्यापारो याभिस्ताः षट्कायमुक्तयोगाः संयत्यो धर्मकथामधर्मकथां वा तथा विकथां परस्परं विधवादिसार्द्ध वा स्त्र्यादिकथां कुर्वन्ति, तथा गृहस्थानां कार्यादौ प्रेषणं कुर्वन्ति 'गृहनिषद्यां वाहयन्ति' गृहस्थानामासनादिकमुपवेशनार्थं, मुञ्चन्तीत्यर्थः, यदिवा गृहिणां निषद्या-चक्कलकगद्दिकादिरूपा तां ‘वाहिती ति व्यापारयन्तीत्यर्थः ।
संस्तवोद्विधा गुणसम्बन्धिसंस्तवभेदात्, एकैको द्विधापूर्वपश्चाद्भावित्वात्, तत्र दानापूर्व पश्चाद्वा गुणान् यत्र स्तौति स गुणसंस्तवः, सम्बन्धिसंस्तवस्तु जननीजनकभ्रातृभगिन्यादिपूर्वकालभावित्वात् पूर्वं, श्वश्रूश्वशुरकलत्रपुत्रादिपश्चात्कालभावित्वात्पश्चात्संस्तवः, आत्मपरतारुण्यादिलक्षणं वयो ज्ञात्वा तदनुरूपं यत् श्वेतपट्यः सम्बन्धं कुर्वन्ति स सम्बन्धिसंस्तवस्तं सस्तवं 'करंतीउत्ति कुर्वन्त्यस्ताः साध्व्यो न भवन्तीति॥ मू. (१२७) समा सीसपडिच्छीणं, चोअणासु अनालसा ।
गणिणी गुणसंपन्ना, पसत्थपरिसागुणा ।। वृ. समा सी० ॥ समाः' तुल्या भवन्ति रागद्वेषपरिणामाभावात् ‘सीस'त्ति स्वशिष्याःस्वसङ्घाटिका इत्यर्थ : प्रतीछिकाश्च स्वपरगच्छात् ज्ञानवैयावृत्याद्यर्थमागतास्तासां तासु वेति, 'चोयणासुत्ति नोदनादिषु पूर्वोक्तशब्दार्थेषु 'अनालस्याः' सर्वथाऽऽलस्यरहिताः, गुणाः-- ज्ञानदर्शनचारित्ररूपास्तैः संपन्नाः-समन्विताः, प्रशस्ता-क्षमाविनयवैयावृत्यादिगुणयुक्तत्वात् परिषत्-परिवाररूपा तयाऽनुगताः-सदासंयुक्ताः, एवंविधो गणः-साध्वीपरिवाररूपो विद्यते यासांता गणिन्यो-मुख्यसाध्व्यो भवन्तीति ॥ मू. (१२८) संविग्गा भीयपरिसा य, उग्गदंडा य कारणे ।
सज्झायझाणजुत्तां य, संगहे अविसारया॥ वृ. संवि० ॥ 'संविग्ना' परमसंवेगरसलीना भीता-भयं प्राप्ता परिषत्-परिवारो यासां
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०१२८
२५३
ताः भीतपरिषदः, यद्वा भीता-स्वरसङ्घाटिकया सह कलहादिकरणेन भयं गता परिषद् यासां तास्तथा, यद्वा भयमिहलोकमयं-स्वगुरुगुरुगुरूणां गणकुलजात्यादीनामपकीर्तिलक्षणंपरलोकमयं-महाव्रतदूषणलक्षणं परिषदि-परिवारे यासांतास्तथा, उग्रः तीव्रोदण्डः प्रायश्चित्तादिरूपो यासांता उग्रदण्डाश्च कारणे अकर्तव्ये कृत इति, 'स्वाध्यायध्यानसंयुक्ताः' तत्र स्वाध्यायःपञ्चधा-वाचना १ प्रच्छना र परावर्तना ३ऽनप्रेक्षा ४धर्मकथा ५ रूपः,ध्यानंचधर्मशुक्ललक्षणं, यद्वा ध्यानं चतुर्धा पिण्डस्थादि, यदुक्तम्॥१॥ "झाणं चउव्विहं होइ तत्थ पिंडत्थयं १ पयत्यं च २।
स्वत्थं ३ रूवाइय ४ मेएसिमिमं तु वक्खाणं ।। ॥२॥ देहत्थं गयकम्मंचेदात्तं (जं दंत) नाणिणं विऊ जत्थ।
परम्मिस्सरियं अप्पं पिच्छइ त होइ पिंडत्थं १॥ मंतक्खराणि सारीरपउमपत्तेसु चिंतए जत्थ ।
जोगी गुरुवएसा पयत्थमिह वुच्चए तंतु२॥ ॥४॥ जं पुण सपाडिहरं ओसरणत्यं जिणं परमनाणिं ।
पडिमाइ समारोविय, झायइ तं होइ रूव्धं ३ ।। ॥५॥ जं परमाणंदमयं परमप्पाणं निरंजणं सिद्धं ।
झाएइ परमगुरुं रूवाईयं तमिह झाणं ४ ॥इति । तथा 'सङ्ग्रहे' शिष्यादिसङ्ग्रहणे चकारादुपग्रहे च-निर्दोषवस्त्रपात्रादिसङ्ग्रहणे 'विशारदाः' कुशलास्ता गणिन्य इति ।। मू. (१२९) जत्युत्तरपडिउत्तरवडआ अज्जा उ साहुणा सद्धिं ।
पलयंति सुरुट्टावी गोयम ! किं तेन गच्छेण ।। वृ. जत्थु० ।। 'यत्र' गणे उत्तरं प्रत्युत्तरं वा ददाति, तत्रोत्तरं-एकवारं प्रत्युत्तरं-पुनः पुनरिति, कलहेनाशुभरागेण वेति शेषः 'वडिआ ति मुख्यभिक्षुणी वृद्धावा-जराग्रस्ता वा आर्या' अनार्यारूपा, तथा च यत्र मुख्या अन्या वा मुण्ड्यः । साधुना' मुख्यगुरुणा अन्येन मुनिना वा 'सार्द्ध साकंप्रकर्षण लोकसमक्षमसमक्षवायथावाक्यंलपन्ति वदन्ति, किंभूताः? -सु-अतिशयेन रुष्टाः-कोपचाण्डालत्वं प्राप्ताः 'सुरुष्टाः' अत्यन्तकोपगता इत्यर्थ :अपिशब्दादल्परुष्टा अपि हे गौतम ! किं 'तेन' अधमरूपेण 'गच्छेन' मुण्डीवृन्देनेति॥ मू. (१३०) जत्य य गच्छे गोयम! उप्पन्ने कारणमि अजाओ।
गणिणीपिद्विठियाओ भासंती मउअसद्देण ।। वृ.जत्थय० ॥यत्रच 'गच्छे' गणे हे गौतम! उत्पन्ने प्रादुर्भूते 'कारणे' ज्ञानदर्शनचरणानामन्यतरस्मिन् कार्ये 'आर्या' लघुसाध्व्यः गणिनीःमुख्यसाध्वी तस्याः पृष्ठिस्थिताः-पश्चाद्भागे व्यवस्थिताः ‘भाषन्ते' जल्पन्ति, केन ?-'मृदुकशब्देन' अल्प निर्विकारवाक्येन स्थविरगीता
दिसार्द्धमिति । 'पडिवियाउ'त्ति पाठे तु गणिन्या प्रस्थापिताः-प्रेषिताः सत्यो 'मृदुकशब्देन' विनयपूर्वकवचनकथनेन भाषन्ते स गच्छ इति॥
मू. (१३१) माऊए दुहियाए सुण्हाए अहव भइणिमाईणं।
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् १३१ जत्थ न अज्जा अक्खइ गुत्तिविभेयं तयं गच्छं। वृ.माउए०॥ मातुः जनन्याः 'दुहितुः सुतायाः पुत्रस्य वाऽपत्यं, स्नुषायाः' वधूट्याः, अथवा भगिन्यादीनां यत्र' गणेन 'आर्या' भिक्षुणी आख्याति' कथयति 'गुप्तिविभेदं नाम (ममीप्रकार, कोऽर्थः? कारणंविनस्वपरवर्गेवदति ममेयंमाताममेयंदुहितेत्यादि, यदिवाअहमस्यास्या वामाताअहमस्यास्या वा दुहिता अहमस्य वघटीत्यादिन जल्पति स गच्छ इति, यद्वा मात्रादीनां गुप्तेः-किमपि गोप्यस्य लोकावाच्यरूपस्य नाख्याति साध्वी स गच्छ इति॥ मू. (१३२) सणइयार कुणई चरित्तनासंजणेइ मिच्छत्तं ।
दुपहवि वग्गाणजा विहारभेयं करेमाणी।। वृ.दंसणा॥'दर्शनातिचारं सम्यक्त्वातिचारं करोति चारित्रनाशं चरणविनाशं मिथ्यात्वं च 'जनयति' निष्पादयति द्वयोरपि 'वर्गयोः' साधुसाध्वीलक्षणयोः स्वपरे आर्या 'विहारभेदं' जिनोक्तमार्गविनाशं करेमाणी'ति कुर्वाणा, यद्वा विहारो-मासकल्पादिना विचरणं तस्य भेदोमर्यादोल्लङ्घनं तं कुर्वाणा, एकत्र वसने साध्वीनां कारणं विना दर्शनचरणादिबहुविनाशहेतुत्वादिति
तथा च विहारं कुर्वतां यतीनां कदाचिन्नावा १ संघट्ट २ लेप ३ लेपोपरिकं ४ जलं भवेत तत्रेयं यतना, यथा॥१॥ "दो जोयण वंके णं थलेण परिहरइ वेडियामग्गं ।
सढजोयण घट्टेणं १,जोयण लेवेण २ उवरि दो गाऊ ३॥ ॥२॥ सढजोयण वंकेणं थलेण लेवोवरिं च वजेइ ।
अधजोयण लेवेणं १ संघट्टेणेगजोयणेणं च २ ॥ ॥३॥ एगजोयण थलेणं, संघट्टेणद्धजोयणेण मुनी।
लेवं वजइय तहा घट्ट अघजोयण थलेण॥ ॥४॥ एवं मग्गाभावे नावाईहिपि कारणे मुणिणो।
गच्छंतस्सवि दोसो न कोवि भणिओ जिणिंदेहिं ।। एएसि गाहाणं भावत्थो जहा- दोहिं जोयणेहिं गए थलपहेण गम्मइ मा य नावाए, जइ थलपहे सरीरोवधाई तेणा सीहा वा वाला वा भवंति थलपहे भिक्ख वाण लब्मइ, वसही वा, तो दिवड्डजोयणेणं संघट्टेण गम्मइमा यणावाए, अह णत्थि संघट्टो सतिवापरंदोसजुत्तोतोजोयणेणं लेवेण गच्छउ मा य नावाए, अह णस्थि लेवोवि सति वा पुव्वुत्तदोसजुत्तो तो अद्धजोयणेण लेवोवरिणा गच्छउ मा य नावाए, अह तंपि नत्थि सति वा दोसजुयं तदा नावाए गच्छउ, एवं दुजोयणहाणीए नावाए पत्तो।
दिवड्डजोयणेण थलपहेण गच्छउ मा य लेवोवरिणा, थलपहे असति दोसजुत्ते वा तो एगजोयणेण संघट्टेण गच्छउ मा य लेवोवरिणा, अह तंपि नत्थि दोसजुत्तो वा तो अद्धजोयणेण लेवेणं गच्छउ मा य लेवोवरिणा २ ।
एगजोयणेण थलपहेण गच्छउ मा य लेवेणं, अह नस्थि दोसजुत्तो वा तो अद्धजोयणेण संघट्टेण गच्छउ मा य लेवेणं ३ ।
अद्धजोयणेण थलपहेणं गच्छउ मा य संघट्टेणं ४, एतेसिं परिहासेणं असतीए णावा १
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू०१३२
२५५
लेवोवरि २ लेव ३ संघटेहिवि ४ गंतव्वं जयणाए" इति ।। मू. (१३३) तंमूलं संसारं जणेइ अञ्जावि गोयमा! नूनं ।
तम्हा धम्मुवएस मुत्तुं अन्नं न भासिज्जा ॥ वृ.तंमूलं० ।। तत्-पूर्वोक्तजिनाज्ञाखण्डनमूलं संसारं जनयति' अर्जयतीत्यर्थः 'आर्या' साध्वी अपिशब्दान्मुनिरपि हे गौतम! 'नूनं निश्चितं 'तम्हा' इति यस्माजिनाज्ञाखण्डने विरुद्धप्ररूपणेऽनन्तभवभ्रमणं जायते तस्माद्धर्मोपदेशं स्वर्गापवर्गसौख्यप्रदं मुक्त्वा ‘अन्यत्' आप्तवाक्यविसंवादि 'न भाषेत' न स्वपरसभायां प्ररूपयेदिति॥ मू. (१३४) मासे मासे उजा अजा, एगसित्येण पारए।
कलहे गिहत्थभासाहिं, सव्वं तीइनिरस्थयं ।। वृ. मासे० । 'मासे मासे उत्ति मासक्षपणं २ कृत्वेत्यर्थः, तुशब्दान्मासक्षपणद्वित्र्यादिकं कृत्वाऽऽऽपि याऽऽर्या 'एकसित्थुना' अद्वितीयेन कूरादिलक्षरूपेण न तु सित्थुद्वयादिनेत्यर्थः 'पारयेत्' पारणकं करोतीत्यर्थः, एवंविधाऽपि साध्वी यदि 'कलहे'त्ति "द्वितीयातृतीययोः सप्तमी"ति द्वितीयार्थे सप्तमी 'कलह राटिं स्वपरवर्गसमक्षं करोति, काभिः?
गृहस्थानां-अनार्यरूपाणां भाषा-मर्मोद्धाटनालप्रदानशापप्रदानमकारच कारादिगालिप्रदानलक्षणास्ताभिर्गृहस्थभाषाभि 'सर्व' तपः-कष्टादिकं 'तीइत्ति 'तस्याः' नामसाध्व्याः कुरण्डतुल्यायाः 'निरर्थकं' सर्वथा निष्फलमित्यर्थः, ननु साध्वी कलहं करोति साधुः किं न करोति उच्यते-प्रवाहेण स्तोककार्येऽपि रामाः शुनीवत्कलहं निष्पादयन्ति न तथा साधवोऽत आर्या प्रोक्ता इति ।। अथ कस्मादिदमुद्धरितमिति दर्शयतिमू. (१३५) महानिसीहकप्पाओ, ववहाराओ तहेव य।
साहुसाहुणिअट्ठाए, गच्छायारं समुद्धियं ।। वृ. महा०॥ श्रीमहानिशीथात्-प्रवचनपरमतत्वकल्पात् कल्पात्-बृहत्कल्पलक्षणात् 'व्यवहारात् परमनिपुणात्तथैव च निशीथादिभ्यः साधुसाव्यर्थाय' साधुसाध्वीनांहितार्थायेत्यर्थः 'गच्छाचारं गणाचारप्रतिपादकप्रकीर्णकं सिद्धान्तरूपं समुद्धृत उत्सर्गापवादनिरूपणेन बद्धमिति
अत्र शिष्यः प्रश्नयति-प्रकीर्णकानामुत्पत्ति किंगणधरात् गणधरशिष्यात्प्रत्येकबुद्धात् तीर्थकरमुनेर्वा ?, उच्यते-प्रत्येकबुद्धात्तीर्थकरविशिष्ठमुनेर्वा, यदुक्तं नन्दिसूत्रे
“से किंतं अंगबाहिरं?, २ दुविहं पन्नत्तं, तं०-आवस्सयं च १ आवस्सयवइरित्तं च २, से किं तं आवस्सयं?, २ छब्बिहं पन्नत्तं, तंजहा-सामाइअं १ चउव्वीसत्थओ २ वंदणयं ३ पडिकमणं ४ काउस्सग्गो ५ पञ्चक्खाणं ६, से तं आवस्सयं ।
से किं तं आवस्सयवइरित्तं?, आव० दुविहं प०, ते०कालियं उक्कालियं च ।
से किं तं उक्कालिय?, उ० अनेगविहं पं०, तं०-दसवेयालियं १ कप्पिआकप्पियं २ चुल्लकप्पसुयं ३ महाकप्पसुयं ४ उववाइयं ५ रायपसेणियं ६जीवाभिगमो ७ पन्नवणा ८ महापन्नवणा ९पमायप्पमायं१० नंदी ११ अनओगदाराई १२ देविंदत्थओ १३ तंदलवेयालिय १४ चंदाविज्झयं १५ सूरपन्नत्ती १६ पोरिसिमंडलं १७ मंडलपवेसो १८ विजाचरणविणिच्छओ १९ गणिविजा २० झाणविभत्ती २१ मरणविभत्ती २२ आयविसोही २३ वीयरागसुयं २४
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
गच्छाचार-प्रकिर्णकसूत्रम् १३५
संलेहणासुर्य २५ विहारकप्पो २६ चरणविही २७ आउरपच्चक्खाणं २८ महापच्चक्खाणं २९ एवमाइ, से तं उक्कालियं १ ।।
से किं तं कालियं?, २ अनेगविह पन्नत्तं, तं०-उत्तरज्झयणाई १ दसाउ २ कप्पो ३ ववहारो ४ निसीहं ५ महानिसीहं ६ इसिभासियाई ७ जंबुद्दीवपन्नत्ती ८ दीवसागरपन्नत्ती ९ चंदपन्नत्ती १० खुड्डिआ विमाणपविभत्ती ११ महल्लिया विमाणपविभत्ती १२ अंगचूलिआ १३ वंगचूलिआ १४ विवाहचूलिआ १५ अरुणोववाए १६ वरुणोववाए १७ गरुलोववाए १८ घरणोववाए १९ वेसमणोववाए २० वेलंधरोववाए २१ देविंदोववाए २२ उट्ठाणसुए २३ समुट्ठाणसुए २४ नागपरिआवलिआ२५निरयावलियाउ २६ कपिआओ२७ कप्पवडिंसियाओ २८ पुष्फिआओ २९ पुष्फचूलिआओ ३० वण्हीदसाओ ३१।
एवमाइआइंचउरासीइंपइन्नगसहस्साइंभगवओ अरहओउसहसामिस्सआइतित्ययरस्स १तहासंखिज्जाइं पइन्नगसहस्साईमज्झिमगाणं जिनवराणं २ चउद्दसपइन्नगसहस्साणि भगवओ वद्धमाणसामिस्स ३, अहवा जस्स जत्तिआ सीसा उप्पत्तिआए १ वेणइआए २ कम्भिआए ३ पारिणामिआए ४ चउब्बिहाए बुद्धीए उववेआ तस्स तत्तिआइंपइन्नगसहस्साई १ ।
पत्तेअबुद्धावि तत्तिआचेव से तं कालिअं, से तं आवस्सयवइरित्तं, से तं अनंगपविलु अत्र 'एवमाइयाई' इत्याग्रंशस्य वृत्ति एवमाइयाइ' इत्यादि, कियन्ति नाम नामग्राहमाख्यातु शक्यन्ते प्रकीर्णकानि ? तत एवमादीनि चतुरशीतिप्रकीर्णकसहस्राणि भगवतोऽर्हतः श्रीऋषभस्वामिनस्तीर्थकृतः ।।
तथा सङ्खयेयानि प्रकीर्णकसहस्पणि मध्यमानामजितादीनां जिनवरेन्द्राणां, एतानि च यस्य यावन्ति तस्य तावन्ति प्रथमानुयोगतो वेदितव्यानि ।
तथा चतुर्दश प्रकीर्णकसहस्राणि भगवतोऽर्हत वर्द्धमानस्वामिनः ३ ।
इयमत्र भावना इह भगवत ऋषभस्वामिनश्चतुरशीतिसहस्रसङ्घयाः श्रमणा आसीरन्, ततः प्रकीर्णकरूपाणि चाध्ययनानि कालिकोत्कालिकभेदभिन्नानि सर्वसङ्ख्यया चतुरशीतिसहनसङ्ख्यान्यभवन, कथम् ? इति चेदुच्यते, इह यद् भगवदर्हदुपदिष्टश्रुतमनुसृत्य भगवन्तः श्रमणा विरचयन्ति तत्सर्वं प्रकीर्णकमुच्यते, अथवा श्रुतमनुसरन्तो यदात्मनो वचनकौशलेन धर्मदेशनादिषु ग्रन्थपद्धतिरूपतया भाषन्ते तदपि सर्वप्रकीर्णकं, भगवतश्चऋषभस्वामिन उत्कृष्ट श्रमणसम्पदासीत् चतुरशीतिसहस्रप्रमाणा ततो घटन्ते प्रकीर्णकान्यपि भगवतश्चतुरशीतिसहस्रसङ्घयानि ।
एवं मध्यवतीर्थकृतामपि सङ्खयेयानि प्रकीर्णकसहस्राणि भावनीयानि २ ।
भगवतस्तुवर्द्धमानस्वामिनश्चतुर्दश श्रमणसहस्पणितेन प्रकीर्णकान्यपि भगवतश्चतुर्दश सहस्राणि ३॥
अत्र द्वेमते-एके सूरयः प्रज्ञापयन्ति इदंकिल चतुरशीतिसहनादिकमृषभादीनांतीर्थकृतां श्रमणपरिमाणं प्रधानसूत्रविरचनसमर्थान् श्रमणानधिकृत्य वेदितव्यं, इतरथापुनः सामान्य श्रमणाः प्रभूततरा अपि तस्मिन् २ ऋषभादिकाले आसीरन् १ ।
अपरे पुनरेवं प्रज्ञापयन्ति-ऋषभादितीर्थकृतां जीवतामिदं चतुरशीतिसहस्रादिकं
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
मू० १३५
श्रमणपरिमाणं, प्रवाहतः पुनरेकैकस्मिन्तीर्थे भूयांसः श्रमणा वेदितव्याः, तत्र ये प्रधानसूत्रविरचनशक्तिसमन्विताः सुप्रसिद्धास्तद्गता अतत्कालिका अपि तीर्थे वर्त्तमानास्तेऽत्राधिकृता द्रष्टव्याः २ ।
एतदेव मतान्तरमुपदर्शयन्नाह - ' अहवे' त्यादि, अथवेति प्रकारान्तरोपदर्शने यस्य ऋषभादेस्तीर्थकृतो यावन्तः शिष्यास्तीर्थे औत्पत्तिक्या १ वैनयिक्या २ कर्मजया ३ परिणामिक्या ४ चतुर्विधया बुद्ध्या उपेताः - समन्विता आसीरन् तस्य ऋषभादेस्तावन्ति प्रकीर्णकसहस्राणि अभवन्, प्रत्येकबुद्धा अपि तावन्त एव २ ।
के व्याचक्षते -इह एकैकस्य तीर्थकृतस्तीर्थेऽपरिमाणानि प्रकीर्णकानि भवन्ति, प्रकीर्णककारिणामपरिमाणत्वात्, केवलमिह प्रत्येकबुद्धरचितान्येव प्रकीर्णकानि द्रष्टव्यानि, प्रकीर्णकपरिमाणेन प्रत्येकबुद्धिपरमाणप्रतिपादनात् स्यादेतत् प्रत्येकबुद्धानां शिष्यभावोविरुध्यते, तदेतदसमीचीनं, यतः प्रव्राजकाचार्यमेवाधिकृत्य शिष्यभावो निषिध्यते न तु तीर्थकरोपदिष्टशासनप्रतिपन्नत्वेनापि ततो न कश्चिद्दोषः, तथा च तेषां ग्रन्थः ।
“इह तित्थे अपरिमाणा पइन्नगा पइण्णगसामिअपरिमाणत्तणओ, किंतु इह सुत्ते पत्तेयबुद्धपणीय तत्तिया चेव"त्ति, चोयग आह- ननु पत्तेयबुद्धा सिस्सभावो य विरुज्झए ?, आयरिओ आह - तित्थगरपणीयसासणपडिवत्रत्तणओ तस्स सीसा हवंती" ति ।
२५७
अन्ये पुनरेवमाहुः - सामान्येन प्रकीर्णकैस्तुल्यत्वात् प्रत्येकबुद्धानामत्राभिधानंनतु नियोगतः प्रत्येकबुद्धरचितान्येव प्रकीर्णकानीति, 'सेत' मित्यादि, तदेतत्कालिकं, तदेतदावश्यकव्यतिरिक्तं, तदेतदनङ्गप्रविष्टमिति । पू. (१३६)
पढंतु साहुणो एयं, असज्झायं विवज्जिरं । उत्तमं सुयनिस्संद, गच्छायारं सुउत्तमं ।।
वृ. परंतु० ॥ 'पठन्तु' व्यक्तवाचा सूत्रतोऽर्थतश्च कण्ठगतं कुर्वन्तु 'साधवः' मोक्षसाधनतत्परमुनयः, उपलक्षणत्वात् साध्व्योऽपि ननु यदुक्तं साधुसाध्व्य एव पठन्त किं श्राद्धादयो न सिद्धान्तं पठन्ति ?, उच्यते, न पठन्त्येव यदुक्तं श्रीनिशीथसूत्रस्यैकोनविंशतिकोद्देशकप्रान्ते "जेभिक्खू वा भिक्खुणी वा अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा वाएइ वाणंतं वा साइजइ" अस्य चूर्णि -
,
गिही अन्नतित्थिया वा वाएयव्वा, इत्य दसमउद्देसाओ अत्यो जहा - अन्नउत्थियं वा गारत्थियं वा वायति अन्नतित्थगा अन्नतित्थिणीओ अहवा गिहत्था गिहत्थीओत्ति, भवे कारणं वाएज्जावि, 'पव्वज्जाए' गाहा, गिहि अन्नपासंडिया पव्वज्जाभिमुहं सावगं वा छज्जीवणियंति जाव सुत्तस्थो अत्यओ जाव पिंडेसणा, एस गिहत्थाइसु अववाओ "त्ति ।
तथा ' एवं 'ति एनं गच्छाचारं पूर्वोक्त शब्दार्थ, किं विधाय ? - 'अस्वाध्याय' अपठनप्रस्तावं स्थानातोक्तं 'वर्जयित्वा' परित्यज्य, स्थानाङ्गोक्ता अस्वाध्याया यथा-"दसविहे अंतलिक्खिए असज्झाइए पन्नत्ते, तंजहा - उक्कावाए १ दिसिदाहे २ गज्जिए ३ विज्जुए ४ निग्धाए ५ जूवए ६ जक्खालित्तए ७ धूमिय ८ महिया ९ रयउग्घाए १०" इदं सूत्रम्, अस्य वृत्ति
'अंत०' आकाशभवं 'अस०' अवाचनादि दिग्विभागे महानगरप्रदीपनकमिव य उदद्योतो भूमावप्रतिष्ठितो गगनतलवर्त्ती स दिग्दाहः २, 'निर्घातः' साम्रे निरभ्रे वा गगने व्यन्तरकृतो
14 17
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
गच्छाचार - प्रकर्णकसूत्रम् १३६
महागर्जितध्वनि ५, सनध्याप्रभा चन्द्रप्रभा च यत्र युगपद् भवतस्तत् जूयगोत्ति भणितं, सन्ध्याप्रभाचन्द्रप्रभयोर्मिश्रत्वमिति भावः, तत्र चन्द्रप्रभावृता सन्ध्याऽपगच्छतीति ।
श्रुतस्य महानिशीथकल्पादेः सिद्धान्तस्य निस्यन्दं - सारभूतं बिन्दुभूतं वा सुष्ठु - अतिशयेन उत्तमं 'सूत्तमं ' प्रधानतमं तदुक्तक्रियाकरणेन मोक्षगमनहेतुत्वादिति । किञ्चगच्छायारं सुणित्ताणं, पढित्ता भिक्खु भिक्खुणी।
पू. (१३७)
कुणंतु जहा भणियं इच्छंता हियमप्पणो ।।
वृ. गच्छा० ॥ एनं 'गच्छाचार' सत्साधुगणमर्यादारूपं श्रुत्वा' सद्गुरुभ्योऽर्थमाकर्ण्य 'पठित्वा' मोक्षमार्गसाधकसाधुपार्श्वे योगोद्वहनविधिना सूत्रं गृहीत्वा 'साधवः' मुमुक्षवः 'भिक्षुष्यः' व्रतिन्यश्च 'कुर्वन्तु' निष्पादयन्तु यद् यथाऽत्र भणितं तत्तथेति 'इच्छन्तः' वाञ्छां कुर्वन्तः 'हितं' पथ्यं कस्य ?, आत्मनः ॥
३० सप्तमं प्रकीर्णकं " गच्छाचार" समाप्तम्
२५८
वृ. इतिश्रीविजयदानसूरिविजयमानराज्ये भव्यसुमनः सुमनस्सुपतीनां दुष्टदुःखाकुलदुर्जटस्थिरजिह्वव्याप्तनिर्दयदुर्बोधज्ञानान्धकुगुरुवचनोपदेशाग्निधूम्रश्याम मुखोत्सूवारुण्यपवित्रास्य
कुमतिकुवास नावेलाभयङ्करकलहपङ्कबहुलकुराजगर्त्तादुश्चारकुसाधुमहाडम्भागाधमदमहत्तुङ्गपर्वतसङ्कीर्णशारीर मानसदुःखमयदुष्षमाकालकलिलागरनिमज्जज्जन्तुपोतायमानानां
श्रीतपगणमुनिनक्षत्रगणितानन्तानन्तकुमतिकुमतिकुवृष्ट्याद्रीकृतमुग्धध्यनन्ताशोयत्तपस्तेजोजग दुदद्योतयत्सुणसङ्घकगलोज म्भमयदज्ञानतमः कर्षयठात्यषाण्डानां पावनीकृतात्मनां श्री आनन्दविमलसूरीश्वराणां शिष्याणुशिष्येण वानराख्येन पण्डित श्रीहर्षकुलावाप्तगच्छाचारहस्येन गच्छाचारप्रकीर्णकटीकेयं समर्थिता, आगमज्ञैः संशोध्येति, मम मूर्खशिरोमणेः कोऽपि दोषो न कर्षणीयः, अत्र मय यज्जिनाज्ञाविरुद्धं लिखितं व्याख्यातं च तन्मम त्रिविधंत्रिविधेन मिथ्यादुष्कृतं भवतु ॥ मुनि दीपरत्न सागरेण संशोधिता सम्पादिता गच्छाचारप्रकिर्णकस्य वानर्विगणि विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
***
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
[2]
ભાવભરી વંદના જેમના દ્વારા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાલીન ““આગમસાહિત્ય'માં પ્રાપ્ત થયો
એ સર્વે સૂરિવર આદિ આર્ષ પૂજ્યશ્રીઓનેપંચમ ગણધર શ્રી સુધર્મા સ્વામી | ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભબ્રાહુ સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શય્યભવસૂરિ ! (અનામી) સર્વે શ્રુત સ્થવર મહર્ષિઓ દેવવાચક ગણિ
શ્રી શ્યામાચાર્ય દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમણ
જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંઘદાસગણિ
સિદ્ધસેન ગણિ જિનદાસ ગણિ મહત્તર
અગત્સ્યસિંહ સૂરિ શીલોકાચાર્ય
અભયદેવસૂરિ મલયગિરિસૂરિ
ક્ષેમકીર્તિસૂરિ હરિભદ્રસૂરિ
આર્યરક્ષિત સૂરિ (?) દ્રોણાચાર્ય
ચંદ્ર સૂરિ વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ
મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય
ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય ગુણરત્નસૂરી
વિજય વિમલગણિ વીરભદ્ર | ઋષિપાલ | બ્રહ્મમુનિ તિલકસૂરિ
સૂત્ર-નિયુક્તિ - ભાષ્ય-ચૂર્ણિ - વૃત્તિ - આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી
વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીત/અમુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્યા
સર્વે શ્રુતાનુરાગી પૂજ્ય પુરુષોને આનંદ સાગરસૂરિજી | ચંદ્રસાગર સૂરિજી
મુનિ માણેક જિન વિજયજી પુન્યવિજયજી
ચતુરવિજયજી જંબુ વિજયજી અમરમુનિજી
કનૈયાલાલજી લાભસાગરસુરિજી આચાર્ય તુલસી
ચંપક સાગરજી
સ્મરણાંજલિ બાબુ ધનપતસિંહ પં. બેચરદાસ ૫૦ જીવરાજભાઈ પં. ભગવાનદાસ પં. રૂપેન્દ્રકુમાર
પિ૦ હીરાલાલ શ્રુત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
[21
वृत्ति
श्लोकप्रमाण
आचार
८००
१००
૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક) क्रम आगमसूत्रनाम
वृत्ति-कर्ता श्लोक प्रमाण २५५४ शीलानाचार्य
१२००० २. |सूत्रकृत २१०० शीलाझाचार्य
१२८५० ३. स्थान ३७०० अभदेवसूरि
१४२५० ४. समवाय १६६७ अभयदेवसूरि
३५७५ भगवती १५७५१ अभयदेवसूरि
१८६१६ ६. ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि
३८०० ७. उपासकदशा
८१२ अभयदेवसूरि ८. अन्तकृद्दशा ९०० अभयदेवसूरि
४०० ९. अनुत्तरोपपातिकदशा १९२ अभयदेवसूरि १०. प्रश्नव्याकरण १३०० अभयदेवसूरि
५६३० ११. विपाकश्रुत । १२५० अभयदेवसूरि
९०० १२. |औपपातिक ११६७ अभयदेवसूरि
३१२५ १३. राजप्रश्निय २१२० मलयगिरिसूरि
३७०० १४. जीवाजीवाभिगम ४७०० | मलयगिरिसरि १५. प्रज्ञापना ७७८७ मलयगिरिसूरि
१६००० १६. सर्यप्रज्ञप्ति
२२९६ / मलयगिरिसूरि १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति
२३०० ] मलयगिरिसरि १८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ | शान्तिचन्द्रउपाध्याय
१८००० १९थी निरयावलिका ११०० चन्द्रसूरि
६०० २३. (पञ्च उपाङ्ग) २४. चतुःशरण ८० विजयविमलयगणि
(?) २०० २५. आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरत्नसूरि (अवचूरि) (१) १५० २६. महाप्रत्याख्यान १७६ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १७६ २७. भक्तपरिज्ञा
२१५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) २१५ २८. तन्दुल वैचारिक ५०० विजयविमलगणि
(?) ५०० २९. संस्तारक
१५५ गुणरत्न सूरि (अवचूरि) ३०. गच्छाचार* १७५ विजयविमलगणि
१५६० |३१. गणिविद्या
१०५ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १०५
१४०००
९०००
९१००
११०
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रम
आगमसूत्रनाम
३२. देवेन्द्रस्तव
३३. मरणसमाधि ३४. निशीथ
३५. वृहत्कल्प
३६. व्यवहार
३७. दशाश्रुतस्कन्ध ३८. जीतकल्प ★
३९. महानिशीथ
४०. आवश्यक
४१. ओघनियुक्ति पिण्डनिर्युक्ति
४२. दशवैकालिक
४३. उत्तराध्ययन
४४. नन्दी
४५. अनुयोगद्वार
मूल श्लोक प्रमाण
वृत्ति-कर्ता
३७५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ८२१ जिनदासगणि (चूर्ण) सङ्घदासगणि (भाष्य )
४७३
[3]
- मलयगिरि + + क्षेमकीर्ति
सङ्घदासगणि (भाष्य )
३७३ मलयगिरि
नि. १३५५
नि. ८३५
सङ्घदासगणि (भाष्य )
८९६ - ? - (चूर्ण)
-
१३० सिद्धसेनगणि (चूर्ण)
४५४८
१३० हरिभद्रसूरि
द्रोणाचार्य
मलयगिरिसूरि
८३५ हरिभद्रसूरि
२००० शांतिसूरि
७०० मलयगिरिसूरि २००० | मलधारीहेमचन्द्रसूरि
• वृत्ति
श्लोकप्रमाण
३७५
८३७
२८०००
७५००
४२६००
७६००
३४०००
६४००
२२२५
१०००
नोंध :
(१) उडत ४५ खागम सूत्रोमा वर्तमान आणे पलेसां १ धी ११ अंगसूत्रो, १२ थी. २३ उपांगसूत्रो, २४थी 33 प्रकीर्णकसूत्री उ४थी उ८ छेदसूत्रो, ४० थी ४३ मूळसूत्रो, ४४-४५ चूलिकासूत्रोना नामे हाल प्रसिद्ध छे.
{૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અમે ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોંધેલ છે. જો કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૫૨૫ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મત-ભેદ અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે.
(3) उडत वृत्ति - जाहि ४ नोंध छे ते सभेस संपाहन भुषनी छे ते सिवायनी पाश वृत्ति - चूर्णि खाहि साहित्य मुद्रित } खमुद्रित अवस्थामा हाल उपलब्ध छे ४. (४) गच्छाचार जने मरणसमाधि ना विकल्ये चंदावेज्झय ने वीरस्तव प्रकीर्णक आवे
२२०००
(?) ७५००
७०००
७०००
१६०००
७७३२
५९००
छे. ४ जमे “आगमसुत्ताणि" मां भूख ३ये सने "सागमहीय' "भां अक्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ પીતત્ત્વ જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
[4]. પંઘત્વનું પગ અમે “માનસુd”માં સંપાદીત કર્યું છે. (૫) શોધ અને વિષ્ણુ એ બંને નિવૃત્તિ વિકલ્પ છે. જે હાલ મૈસૂત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે
બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં માળની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. () ચાર પ્રવીવા સૂત્રો અને મહાનિશીથ એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ
થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પ્રદીવા ની સંત છાયા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશીથ શા-નિતત્ત્વ એ ત્રણેની પૂજી આપી છે. જેમાં કશા અને નીતા એ બંને ઉપર િમળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે નિશાળ ઉપર તો માત્ર વીસમા ઉદ્દેશ ની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે.
( વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિર્યુક્તિઃ )
૨ દુધ
१३५५
क्रम नियुक्ति श्लोकप्रमाण | क्रम | नियुक्ति श्लोकप्रमाण 9. ગવાર-નિવૃત્તિ ४५० _| . નવર–નિતિ | ___ २५०० २. सूत्रकृत-नियुक्ति
७. ओघनियुक्ति રૂ. વૃદસ્વ-નિર્યુક્તિ કે
८. पिण्डनियुक्ति
८३५ ૪. વેદ-નિવૃત્તિ * । ९.| दशवैकालिक-नियुक्ति વિ. દિશાશ્રુત-નિવૃત્તિ | 9૮૦ | ૨૦. સત્તધ્યાન-નિધિત્ત | ૭૦૦
ઉoo.
નોંધઃ(૧) અહીં આપેલ સ્નો પ્રમr એ ગાથા સંખ્યા નથી. “૩ર અક્ષરનો એક શ્લોક”
એ પ્રમાણથી નોંધાયેલ સ્ત્ર પ્રમાણ છે. (૨) વૃહત્ત્વ અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની નિવૃત્તિ હાલ બાગ માં ભળી ગઈ છે.
જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિવાર મર્ષિ એ ભાષ્ય ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું
જોવા મળેલ છે. (૩) કોષ અને વિષ્ણનિતિ સ્વતંત્ર મૂનગામ સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું
સ્વતંત્ર સંપાદન આમ-૪૧ રૂપે થયેલ છે. તેમજ આ સંપાદનમાં પણ છે.) (૪) બાકીની છ નિત્તમાંથી દશાશ્રુતત્ત્વ નિવૃત્તિ ઉપર પૂof અને અન્ય પાંચ
નિત્તિ ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છ
નિવિન સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે. (૫) નિતિકર્તા તરીકે પદ્રવાદુવામી નો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
151
( वर्तमान आणे ४५ भागमभा ५६ भाष्यं क्रम भाष्यश्लोकप्रमाण | क्रम | भाष्य
गाथाप्रमाण १. | निशीषभाष्य । ७५०० । ६. आवश्यकभाष्य
४८३ बृहत्कल्पभाष्य
ओघनियुक्तिभाष्य * व्यवहारभाष्य ६४०० ८. पिण्डनियुक्तिभाष्य * पञ्चकल्पभाष्य । ३१८५
दशवकालिकभाष्य है जीतकल्पभाष्य | ३१२५ १०. उत्तराध्ययनभाष्य (?)
سه
४६
»
नोंध:(१) निशीष , बृहत्कल्प भने व्यवहारभाष्य न sal सङ्घदासगणि सोपान ४ाय छे.
अमाप संपानमा निशीष भाष्य तेनी चूर्णि साये सने बृहत्कल्प तथा व्यवहार
भाष्य तेनी-तेनी वृत्ति साथे समाविष्ट थथु छ. (२) पञ्चकल्पभाष्य अम॥२॥ आगमसुत्ताणि भाग-३८ मां शीत युं. (3) आवश्यकभाष्य भi uml प्रभा॥ ४८३ सयुमा १८३ ॥५८ मूळभाष्य ३५ छ
भने 300 या अन्य भाष्यनी छे.नो समावेश आवश्यक सूत्रं-सटीकं भा.
यो छे. [ विशेषावश्यक भाष्य पूज४ प्रसिध्ध थयुं छे ५९ते. समा आवश्यकसूत्र- (6५२नु भाष्य नथी भने अध्ययनो अनुसार नी.
अ ब वृत्ति આદિ પેટા વિવરણો તો પાવર અને તપ એ બંને ઉપર મળે છે. જેનો
અત્રે ઉલ્લેખ અમે કરેલ નથી.] (४) ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति , दशवैकालिकभाष्य नो समावेश तनी तेनी वृत्ति भां
थयो.४ छ. ५॥ तेनो पता विशेनो लेप अमोने भणेल नथी. [ओघनियुक्ति
ઉપર ૩૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ માધ્યનો ઉલ્લેખ પણ જોવા મળેલ છે.] (५) उत्तराध्ययनभाष्यनी ॥था नियुक्तिमा मणी यार्नु संमायछे (?) (5) मारीते अंग - उपांग - प्रकीर्णक - चूलिका मे ३५ आगम सूत्रो 6५२नो ओ६
માણનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ
स्१३५ भाष्यगाथा सेवामणे छ. (७) भाष्यकर्ता तरी भुण्य नाम सङ्घदासगणि सेवा भणेल छे. तेम४ जिनभद्रगणि
क्षमाश्रमण भने सिद्धसेन गणि नो ५५ ८५ भणे छ. 32&iz भाष्यन l અજ્ઞાત જ છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
[6]
वर्तमान डाणे ४५ खागभभां उपलब्ध चूर्णिः
श्लोकप्रमाण क्रम चूर्णि दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि
८३००
९९००
३११४
१५००
१८७९
२८०००
१६०००
क्रम
चूर्णि
१. आचार- चूर्णि
२. सूत्रकृत - चूर्णि
३. भगवती चूर्णि
४. जीवाभिगम-चूर्णि
५. जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति - चूर्णि
६. निशीथचूर्णि
७. वृहत्कल्पचूर्णि
८. व्यवहारचूर्णि
९.
१०. पञ्चकल्पचूर्णि
११. जीतकल्पचूर्णि
१२. आवश्यकचूर्णि
१३. दशवैकालिकचूर्णि
१४. उत्तराध्ययनचूर्णि
१५. नन्दी चूर्णि
१२०० १६. अनुयोगदारचूर्णि
नोंध :
(१) ( १५ चूर्णिमांधी निशीथ, दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प से त्राश चूर्णि अभारा आ સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે.
श्लोकप्रमाण
२२२५
३२७५
१०००
१८५००
७०००
५८५०
१५००
२२६५
( २ ) आचार, सूत्रकृत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार એ સાત ર્છાિ પૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારક શ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે.
( 3 ) दशवैकालिकनी जी से चूर्णि थे अगत्स्यसिंहसूरिकृत छे तेनुं प्रकाशन पूभ्य श्री પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે.
(४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विशे हीरासास अपडीया प्रश्रार्थचिह्न उभुं छे. भगवती चूर्णितो. भजेश छे, पास एक प्राशीत धर्ध नथी. तेभ४ वृहत्कल्प, व्यवहार, પદ્મવત્ત્વ એ ત્રણ હસ્તપ્રતો અમે જોઈ છે પણ પ્રકાશીત થયાનું જાણમાં નથી.
( 4 ) चूर्णिकार तरी 3 जिनदासगणिमहत्तर नाम मुख्यत्वे संभणाय छे. डेटलाना मते અમુક ધૂળના કર્તાનો સ્પષ્ટોલ્લેખ મળતો નથી.
"आगम-पंचांगी" खेड चिन्त्य जाणत"
૧ વર્તમાન કાળે પ્રાપ્ત આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी वातो डेटसी थिन्त्य छे. अंग- उपांग-प्रकीर्णक-चूलिका से उप आागभो (पर માપ્ય નથી. એટલે ૩૫ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું. સૂત્ર પરત્વે ઉપલબ્ધ નિર્યુક્તિ ફક્ત છ છે. એટલે ૩૯ આગમોનું એક અંગ અપ્રાપ્ય જ બન્યું. खारीते ज्यांड भाष्य, ज्यांड नियुक्ति रखने ड्यांङ चूर्णिना खभावे वर्तमान अणे सुव्यवस्थित पंचांगी खेड मात्र आवश्यक सूत्रनी गाशाय .
२ नंदीसूत्र भां पंचांगीने पहले संग्रहणी, प्रतिपत्ति भो वगेरेना पए। उसे छे.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
[7]
૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો
[સૂચના :– અમે સંપાદીત કરેલ આમસુત્તનિ-ટી માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો ઉપર જમણી બાજુ ગામસૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧/૩/૬/૨/૫૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે. જેમકે ખાવામાં પ્રથમ અંક શ્રુતન્યનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક પૂત્તા છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક અધ્યયન નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો અંક ઉદ્દેશ નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂત્તનો છે. આ મૂત્ત ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જો ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ સ્ટાઈલથી કે ટુ લખાણ છે અને ાથા/પદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી ! – II ગોઠવેલ છે.
પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓબ્લિકમાં () પછી ના વિભાગને તેના-તેના પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા.
જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (-) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.]
(૧) વાર
-
પૂના નામક પેટા વિભાગ બીજા શ્રુતસ્કન્ધ માં જ છે.
(૨) મૂત્રત (રૂ) (૩) સ્થાન - સ્થાન/અય્યવનામૂનું
समवायः / मूलं
(૪) સનવાવ (५) भगवती
शतकं/वर्ग:-अंतरशतकं / उद्देशकः /मूलं
અહીં શત ના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) વર્ષાં (૨) અંતગતજ કેમકે શતTM ૨૧, ૨૨, ૨૩ માં શતદ્દ ના પેટા વિભાાગનું નામ વર્ઝ જ શાવેલ છે. શતક - રૂ૩,૩૪,૩૧,૩૬,૪૦ ના પેટા વિભાગને અંતશતજ અથવા શતગત, નામથી ઓળખાાવાય છે.
-
श्रुतस्कन्धः/चूला/अध्ययनं/उद्देशकः /मूलं
-
-
श्रुतस्कन्धः/अध्ययनं / उद्देशकः/मूलं
(૬) જ્ઞાતાધર્મળવા- શ્રુતા/વળ:/ધ્યયનું મૂર્ત
પહેલા શ્રુતાત્મ્ય માં અય્યપન જ છે. બીજા શ્રુતત્ત્વ નો પેટાવિભાગ વń નામે છે અને તે વર્જા ના પેટા વિભાગમાં અધ્યયન છે.
(७) उपासकदशा- अध्ययनं/मूलं
(૮) બાશા- વર્મા બધ્યવર્ત મૂર્ત
(૧) અનુત્તરૌપપાતિશા-વર્ષા/ગધ્યયન/મૂ|
(૧૦) દ્રાવ્યાર્પણ-દ્વાર/અધ્યયન/મૂર્ત
આશ્રવ અને સંવત્ એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જેને બાધવદાર અને સંવરદ્વાર કહ્યા છે, (કોઈક દા ને બદલે શ્રુતન્ય શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે)
(૧૧) વિષાશ્રુત-શ્રુતજન્ય: અધ્યયનુંમૂર્ત
(૧૨) ભૌવાતિ- મૂર્છા (૧૩) રાખપ્રીવ- મૂર્છા
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१४) जीवाजीवाभिगम- *प्रतिपत्तिः/* उद्देशकः/मूलं
આ આગમમાં ઉક્ત ત્રણ વિભાગો કર્યા છે તો પણ સમજણ માટે પ્રતિપત્તિ પછી એક પેટાવિભાગ नोधनय छे. 34 प्रतिपत्ति -३-भां नैरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव सेवा यार पेटविला ५छ. तथा तिपत्ति (नेरइयआदि)/उद्देशकः/मूलं भेरीत स्पष्ट असर पाउदा छ, मेश ६ प्रतिपत्ति ना उद्देशकः न१ नथी पad पेटविलास प्रतिपत्तिः नामेछ. । प्रज्ञापना- पदं/उद्देशकः/द्वार/मूलं पदन! पेट विलमi sis उद्देशकः छ, Ais द्वार छ ५४ पद-२८न। विभाni उद्देशकः
અને તેના પેટા વિભાગમાં તારું પણ છે. (१६) सूर्यप्रज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं (१७) चन्द्रप्राज्ञप्ति- प्राभृतं/प्राभृतप्राभृत/मूलं
भाग १६-१७भ प्रामृतप्रामृत ना ५५ प्रतिपत्तिः । पेट विun छ. ५५ उद्देशकः kि
મુજબ તેની વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી. (१८) जम्बूदीपप्राप्ति- वक्षस्कारः/मूलं (१९) निरयावलिका - अध्ययन/मूलं (२०) कल्पवतंसिका - अध्ययन/मूलं (२१) पुष्पिता - अध्ययन/मूलं (२२) पुष्पचूलिका - अध्ययन/मूलं (२३) वण्हिदशा - अध्ययन/मूलं
मासम८ थी २३ निरयावलिकादि नाममा साथै मोवाम भने 64iगन पाय तरी
सूत्रा मोजावेदा.di[-1, निरयावलिका, 4-२ कल्पवतंसिका... पोरे ४सपा (२४ थी ३३) चतुःशरण (आदि दशेपयत्रा) मूलं (३४) निशीय • उद्देशकः/मूलं (३५) बृहत्कल्प - उद्देशकः/मूलं (३६) व्यवहार - उद्देशकः/मूलं (३७) दशाश्रुतस्कन्ध - दशा/मूलं (३८) जीतकल्प - मूलं (३९) महानिशीय - अध्ययन/उद्देशकः/मूलं (४०) आवश्यक - अध्ययन/मूलं (४१) ओघ/पिण्डनियुक्ति - मूलं (४२) दशवैकालिक - अध्ययन/उद्देशकः/मूलं (४३) उत्तराध्ययन - अध्ययनं//मूलं (४४- ४५) नन्दी-अनुयोगद्वार - मूलं
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
[9]
અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા
आगमसूत्र
मूलं
गाथा क्रम आगमसूत्र
मूलं
क्रम
9.
२.
३.
४.
आचार
सूत्रकृत
स्थान
समवाय
भगवती
ज्ञाताधर्मकथा
५.
६.
19. उपासक दशा
८.
९.
१०. प्रश्नव्याकरण
११. विपाकश्रुत
१२. औपपातिक
अन्तवृद्दशा
अनुत्तरोपपात्तिक
१३. राजप्रश्निय
१४. जीवाभिगम
१५. प्रज्ञापना
१६. सूर्यप्रज्ञप्ति
१७. चन्द्रप्रज्ञप्ति
१८. जम्बूदीपप्रज्ञप्ति
१९. निरयावलिका
२०. कल्पवतंसिका
२१. पुष्पिता
२२. पुष्पचूलिका
२३. वहिदशा
५५२
८०६
१०१०
३८३
१०८७
२४१
७३
६२
१३
४७
४७
७७
८५
३९८
६२२
२१४
२१८
३६५
२१
५
११
३
५
१४७ २४.
७२३
२५.
१६९ २६.
९३ २७.
२८.
२९.
३०.
३१.
૪ ३२.
३३.
३ ३४.
३५.
३६.
३७.
३८.
३९.
४०.
११४
५७
१३
१२
१४
३०
-
९३
२३१
१०३
१०७
१३१
४१.
४१.
9 ४२.
२
४३.
१ ४४.
१
४५.
-
चतुःशरण
आतुरप्रत्याख्यान
महाप्रत्याख्यानं
भक्तपरिज्ञा
तंदुलवैचारिक
संस्तारक
गच्छाचार
गणिविद्या
देवेन्द्रस्तव
मरणसमाध
निशीष
बृहत्कल्प
व्यवहार
दशाश्रुतस्कन्ध
जीतकल्प
महानिशीथ
आवश्यक
ओघनियुक्ति
पिण्डनिर्युक्ति
दशवैकालिक
उत्तराध्ययन
नन्दी
अनुयोगद्वार
६३
७१
१४२ १४२
१७२ १७२
१६१
१३९
१३३
१३३
१३७
१३७
८२
८२
३०७
३०७
६६४
६६४
१४२०
गाथा
१५२८
९२
११६५
२१५
२८५
११४ ५६
१०३ १०३
८
६३
७०
५४०
१७३१
१६८
३५०
२१
११६५
७१२ ७१२
५१५
| १६४०
९३
१४१
નોંધ :- ઉક્ત થા સંખ્યાનો સમાવેશ મૂર્ણ માં થઈ જ જાય છે. તે मूल સિવાયની અલગ गाथा समभवी नहीं. मूल शब्द से अभो सूत्र जने गाथा धंने भाटे नो खायेलो संयुक्त અનુક્રમ છે. ગાથા બધાંજ સંપાદનોમાં સામાન્ય અંક ધરાવતી હોવાથી તેનો અલગ અંક આપેલ છે. પણ ક્ષેત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
[10]
[૧૧] [૧૨] [૧] [૧૪] [૧૫]
[૧]
[૭]
- અમારા પ્રકાશનો:अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - १ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ३ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - साप्ताङ्ग विवरणम् कृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यवन्दन चोविशी शत्रुक्षय भक्ति [आवृत्ति-दो] अभिनव जैन पञ्चाङ्ग - २०४६ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૧- શ્રાવક કર્તવ્ય – ૧ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ – ૨- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૩- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧ થી ૩૬ નવપદ – શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે). સમાધિ મરણ [વિધિ - સૂત્ર - પદ્ય – આરાધના-મરણભેદ-સંગ્રહ] ચૈિત્યવંદન માળા [૭૭ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટીકા [અધ્યાય-૧] તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો સિદ્ધાચલનો સાથ આવૃત્તિ - બે ચૈત્ય પરિપાટી અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી શત્રુંજય ભક્તિ [આવૃત્તિ - બે શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જાપ નોંધપોથી શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી શ્રી બાવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો - [આવૃત્તિ - ચાર અભિનવ જૈન પંચાંગ - ૨૦૪૨ [સર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના [આવૃત્તિ ત્રણ. વીતરાગ સ્તુતિ સંચય [૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ] (પૂજ્ય આગમોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયના) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાયતત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાયતત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૪
[૧૮] [૧૯] [] રિ૧] [૨]
રિ૩]
[૨૪]
રિપ
[૨૭]
[૨૮]
[૨૯]
[30]
[૩૧] [૩૨]
[૩૩]
[૩૫]
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
[11]
[35] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૫ [33] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૬ [३८] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-ન્હ [३८] તત્વાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૮ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૯ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૧૦
[४०]
[४१]
પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
आयारो
[ ४२ ] [४३] सूयगडो
[४४] ठाणं
[४५] समवाओ
[४६ ] विवाहपन्नति
[ ४७ ]
नायाधम्मक हाओ
[४८ ] उवासगदसाओ
[४९] अंतगडदसाओ [५० ] अनुत्तोववाइयदसाओ
[५१] पण्हावागरणं
[५२] विवागसूर्य
[ ५३ ] उववाइयं
[ ५४ ]
[ ५५ ] जीवाजीवाभिगमं
[ ५६ ] पत्रवणासुतं
[ ५७ ]
सूरपन्नतिः
[ ५८ ]
चंदपन्नत्तिः
[ ५९ ]
[६०]
[ ६१] [६२]
रायप्पसेणियं
जंबूद्दीयपत्रति
निरयावलियाणं
कप्पवडिंसियाणं
पुम्फियाणं
[ ६३ ] पुष्पचूलियाणं
बहिदसाणं
[ ६४ ] [ ६५ ]
चउसरणं
[ ६६ ] आउरपच्चक्खाणं
[ ६७ ]
महापच्चक्खाणं
[ ६८ ] भत्तपरिण्णा
[आगमसुत्ताणि-१]
[आगमसुत्ताणि-२]
[आगमसुत्ताणि-३]
[आगमसुत्ताणि-४]
[आगमसुत्ताणि-५]
[आगमसुत्ताणि-६]
[आगमसुत्ताणि-७]
[आगमसुत्ताणि-८]
[आगमसुत्ताणि-९]
[आगमसुत्ताणि १० ]
[आगमसुत्ताणि-११ ]
[आगमसुताणि- १२]
[आगमसुत्ताणि-१३ ]
[आगमसुत्ताणि-१४ ]
[आगमसुत्ताणि १५ ]
[आगमसुत्ताणि- १६ ]
[आगमसुत्ताणि- १७ ]
[आगमसुत्ताणि- १८ ]
[आगमसुत्ताणि- १९] [आगमसुताणि-२० ]
[आगमसुत्ताणि-२१]
[आगमसुत्ताणि - २२]
[आगमसुताणि-२३]
[आगमसुत्ताणि २४ ]
[आगमसुत्ताणि - २५ ]
[आगमसुत्ताणि-२६ ]
[आगमसुत्ताणि-२७ ]
पढमं अंगसुतं
बीअं अंग
तइयं अंगसुतं
चत्यं अंगसुतं
पंचमं अंगसुतं
छठ्ठे अंगसुतं
सत्तमं अंगसुतं
अ अंगसुतं
नवमं अंगसुतं
दसमं अंगसुतं एक्कारसमं अंगसुतं
पढमं उवंगसुतं बीअंउवंगतं
तइयं उवंगसुतं
चत्वं उवंगतं
पंचमं उवंगसुतं
उवंगसुतं
सत्तमं उवंगतं
अठ्ठ उवंगतं
नवमं उवंगतं
दसमं उवंगसुतं एकारसमं उबंगसुतं
बारसमं उवंगतं
पढमं पण्णगं
बीअं पण्णगं
तीइयं पईण्णगं
चउत्यं पण्णगं
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
[12] [६९] तंदुलयेयालियं [आगमसुत्ताणि-२८] पंचमं पईण्णगं [७०] संथारगं
[आगमसुत्ताणि-२९] छठं पईण्णगं [७१] गच्छायार
[आगमसुत्ताणि-३०/१] सत्तमं पईग्णाग-१ [७२] चंदावेज्झयं
[आगमसुत्ताणि-३०/२ ] सत्तमं पईण्णग-२ [७३] गणिविज्जा
[आगमसुत्ताणि-३१] अट्ठमं पईण्णगं [७४] देविदत्थओ
[आगमसुत्ताणि-३२] नवमं पईण्णगं [७५] मरणसमाहि
[आगमसुत्ताणि-३३/१ ] दसमं पईण्णगं-१ [७६] वीरत्थव
[आगमसुत्ताणि-३३/२ ] दसमं पईण्णग-२ [७७] निसीह
[आगमसुत्ताणि-३४] पढम छेयसुत्तं [७८] बुहकप्पो
[आगमसुत्ताणि-३५] बीअं छेयसुत्तं [७९] ववहार
[आगमसुत्ताणि-३६] तइयं छेयसुत्तं [८०] दसासुयक्खंधं [आगमसुत्ताणि-३७] चउत्थं छेयसुत्तं [८१] जीयकप्पो
[आगमसुत्ताणि-३८/१] पंचमं छेयसुत्तं-१ [८२] पंचकप्पभास
[आगमसुत्ताणि-३८/२ ] पंचमं छेयसुत्तं-२ [८३] महानिसीहं
[आगमसुत्ताणि-३९] छठं छेयसुत्तं [८४] आवसस्सयं
[आगमसुत्ताणि-४०] पढमं मूलसुत्तं [८५] ओहनित्ति [आगमसुत्ताणि-४१/१] बीअं मूलसुत्तं-१ [८६] पिंडनिश्रुत्ति
[आगमसुत्ताणि-४१/२ ] बीअं मूलसुत्तं-२ [८७] दसवेयालियं [आगमसुत्ताणि-४२] तइयं मुलसुत्तं [८८] उतरज्झयणं
[आगमसुत्ताणि-४३] चउत्थं मूलसुत्तं [८९] नंदीसूर्य
[आगमसुत्ताणि-४४ ] पढमा चूलिया [९०] अनुओगदारं __ [आगमसुत्ताणि-४५] बितिया चूलिया
પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦ આગમકૃત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [१] मायार
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] પહેલું અંગસૂત્ર [२] सू413 - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદી-૧] બીજું અંગસૂત્ર fe3] -
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧ ત્રીજું અંગસૂત્ર [४] समाय
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] ચોથું અંગસુત્ર [૫] વિવાહપત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમર્દીપ-૨) પાંચમું અંગસૂત્ર [es] नायाधम्म- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩]. છઠ્ઠ અંગસૂત્ર [८७] वासनहसा - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] સાતમું અંગસૂત્ર [cl] मंत६i - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] આઠમું અંગસૂત્ર [૯] અનુત્તરોપપાતિકદસા- ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] નવમું અંગસૂત્ર [१००] पहावा- ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૩] દશમું અંગસૂત્ર
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦૧] વિવાગસૂય – [૧૦૨] ઉવવાઇય [૧૦૩] રાયપ્પસેણિય –
[૧૦૪] જીવાજીવાભિગમ –
૧૦૫] પક્ષવણાસુત્ત [૧૦] સૂરપન્નત્તિ - [૧૦૭] ચંદપન્નતિ -
[૧૦૮] જંબુદીવપતિ -
[૧૯] નિરયાવલિયા –
[૧૧૦] કપ્પવડિસિયા – [૧૧૧] પુલ્ફિયા – [૧૧૨] પુચૂલિયા - [૧૧૩] વર્ણાિદસા – [૧૧૪] ઉસરણ –
[૧૧૫] આઉરપ્પચ્ચક્ખાણ –
[૧૧] મહાપચ્ચક્ખાણ - [૧૧૭] ભત્તપરિણા – [૧૧૮] તંદુલવેયાલિય - [૧૧૯] સંથારગ –
-
[૧૨૦] ગચ્છાયાર · [૧૨૧] ચંદાવેજ્ડય –
[૧૨૨] ગણિવિજ્જા –
[૧૨૩] દેવિદત્યઓ –
[૧૨૪] વીરત્થવ – [૧૨૫] નિસીહ
[૧૨] બુહતકપ્પ –
[૧૨૭] વવહાર - [૧૨૮] દસાસુÒધ –
[૧૨૯] જીયકપ્પો – [૧૩૦] મહાનિસીહ – ૧૩૧] આવસય - [૧૩૨] ઓનિજ્જુત્તિ -
[૧૩૩] પિંડનિ′′ત્તિ - [૧૩૪] દસવેયાલિય –
[13]
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ
આગમદીપ-પ]
આગમદીપ-૬]
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
[આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-5
ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
[આગમદીપ-૩] આગમદીપ-૪]
આગમદીપ-૪]
[આગમદીપ-૪]
[આગમર્દીપ-૪]
[આગમદીપ-૫]
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
આગમદીપ-૫]
આગમદીપ-૫]
આગમદીપ-૫] [આગમદીપ-૫]
[આગમદીપ--૫]
આગમદીપ-૫]
[આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૬]
[આગમદીપ-૬]
આગમદીપ-૭]
આગમદીપ-૭]
આગમદીપ-૭] આગમદીપ-૭
અગિયારમું અંગસૂત્ર પહેલું ઉપાંગસૂત્ર
બીજું ઉપાંગસૂત્ર
ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર
ચોથું ઉપાંગસૂત્ર
પાચમું ઉપાંગસૂત્ર
છઠ્ઠું ઉપાંગસૂત્ર
સાતમું ઉપાંગસૂત્ર
આઠમું ઉપાંગસૂત્ર
નવમું ઉપાંગસૂત્ર
દશમું ઉપાંગસૂત્ર
અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર
બારમું ઉપાંગસૂત્ર
પહેલો પયત્રો
બીજો પયજ્ઞો
ત્રીજો પયો
ચોથો પયજ્ઞો
પાંચમો પયજ્ઞો
છઠ્ઠો યજ્ઞો
સાતમો પયજ્ઞો-૧
સાતમો પયજ્ઞો-૨
આઠમો પયજ્ઞો
નવમો પયજ્ઞો
દશમો પયજ્ઞો
પહેલું છેદસૂત્ર
બીજું છેદસૂત્ર
ત્રીજું છેદસૂત્ર
ચોથું છેદસૂત્ર
પાંચમું છેદસૂત્ર
છઠ્ઠું છેદસૂત્ર
પહેલું મૂલસુત્ર
બીજું મૂલસુત્ર-૧
બીજું મૂલસુત્ર-૨ ત્રીજું મુલસૂત્ર
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
[14]
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ
[આગમદીપ-૭] ચોથું મૂલસુત્ર [આગમદીપ-૭ પહેલી ચૂલિકા આગમદીપ-૭] બીજી ચૂલિકા
પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
[१५] उत्तर - [35] नंहीसुतं - [१३७] अनुयोगद्वार -
[૧૩૮] દીક્ષા યોગાદિ વિધિ
[૧૩૯] ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ
[१४०]
आचाराङ्गसूत्रं सटीकं
[१४१]
सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीकं
[१४२ ] स्थानाङ्गसूत्रं सटीक [१४३] समवायाङ्गसूत्रं सटीकं [१४४ ] भगवती अङ्गसूत्रं सटीकं [१४५ ] ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीकं [१४६] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीकं [१४७] अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रं सटीक [१४८] अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीकं [१४९] प्रश्नव्याकरणाङ्गसूत्रं सटीकं [१५० ] विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीकं [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५२] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं सटीकं
[१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५५] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५६ ] चन्द्रप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५७ ] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५८] निरयावलिका उपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५९] कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१६० ] पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१६१] पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीक [१६२ ] चण्हिदसम्उपाङ्गसूत्रं सटीकं [१६३] चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र सटीकं
[ १६४ ] आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं [ १६५ ] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१६६ ] भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं
आगमसुताणि सटीकं -9 आगमसुत्ताणि सटीक - २
आगमसुत्ताणि सटीकं - ३
आगमसुत्ताणि सटीकं-४
आगमसुत्ताणि सटीकं - ५/६ आगमसुताणि सटीकं ७
आगमसुत्ताणि सटीकं-७
आगमसुत्ताणि सटीकं - ७
आगमसुत्ताणि सटीकं ७
आगमाणि सटीकं ७
आगमसुत्ताणि सटीकं - ८
आगमसुत्ताणि सटीकं-८
आगमसुत्ताणि सटीकं-८
आगमसुत्ताणि सटीकं- ९
आगमसुत्ताणि सटीक - १०/११
आगमसुत्ताणि सटीक - १२
आगमसुत्ताणि सटीक - १२ आगमसुत्ताणि सटीकं १३
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ आगमसुत्ताणि सटीकं- १४
आगमसुत्ताणि सटीकं- १४
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४
आगमसुत्ताणि सटीक - १४
आगमसुत्ताणि सटीक - १४ आगमसुत्ताणि सटीक - १४ आगमसुत्ताणि सटीक - १४
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
[15] [१६७] तंदुलवैचारिकप्रकीर्णकसूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ {१६८] संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६९] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्र सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७०] गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१७१] देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७२] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७३] निशीथछेदसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-१५-१६-१७ [१७४] वृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-१८-१९-२० [१७५] व्यवहारछेदसूत्रं सटीकं
आगगम सुत्ताणि सटीक-२१-२२ [१७६] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७७] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-२३ [१७८] महानिशीथसूत्रं (मूल)
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७९] आवश्यकमूलसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-२४-२५ [१८०] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सटीक
आगम सुत्तामि सटीक-२६ [१८१] पिण्डनियुक्तिमूलसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-२६ [१८२] दशवैकालिकमूलसूत्र सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-२७ [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२८-२९ [१८४] नन्दी-चूलिकासूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-३० [१८५] अनुयोगद्वारचूलिकासूत्रं सटीक आगमसुत्ताणि सटीकं-३०
પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમશ્રત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
-संप स्थ:
“આગમ આરાધના કેન્દ્ર, શીતલનાથ સોસાયટી-વિભાગ-૧, ફલેટ નં-૧૩, ૪થે માળે શ્રી નેમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, હાઈ સેન્ટર, ખાનપુર
અમદાવાદ-૧
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
[16]
‘“आगमसुत्ताणि-सटीकं” भाग १ थी ३० नुं विवर
समाविष्टा आगमाः
[आगमसुत्ताणि
भाग- 9
भाग - २
भाग-३
भाग-४
भाग- ५-६
भाग-७
भाग-८
भाग-१
भाग-१०-११
भाग- १२
भाग- १३ भाग-१४
आयार
सूत्रकृत
स्थान
भाग- २७
भाग - २८-२९
भाग-३०
समवाय
भगवती ( अपरनाम व्याख्याप्रज्ञप्ति)
| ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा,
प्रश्नव्याकरण
विपाकश्रुत, औपपातिक, राजप्रश्निय
जीवाजीवाभिगम
प्रज्ञापना
सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति
निरवायलिका, कल्पवतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वहिदशा, चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्यान, भक्त परिज्ञा तन्दुलवैचारिक, संस्तारक, गच्छाचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तव, मरणसमाधि
| भाग - १५ १६ १७ नीशीथ
भाग - १८-१९-२० बृहत्कल्प
भाग- २१-२२
व्यवहार
भाग - २३
भाग - २४-२५
| भाग-२६
दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ
आवश्यक
ओघनिर्युक्ति, पिण्डनिर्युक्ति
दशवैकालिक
उत्तराध्ययन
नन्दी, अनुयोगद्वार
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ भाष्य 21 Private & Personal Use Only