Book Title: Aatmshakti Ka Stroat Samayik
Author(s): Devendramuni
Publisher: Tarak Guru Jain Granthalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006264/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma zAnti, srota sAmAyika 5 upAcArya devendra muni Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI namaskAra mahAmaMtra namo arihaMtANaM, namo sidhdANaM, namo AyariyANaM, namo uvajjhAyANaM, namoloesavva sAhaNaM eso pNcnmokaaro,svvpaavppnnaasnno| maMgalANaM ca svvesiN,pttmNhvimNglm| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-zAnti kA srota sAmAyika -------------------------- upAcArya zrI devendramuni zrI tAraka guru jaina granthAlaya zAstrI sarkala, udayapura - 313001 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha saujanyaH parama gurubhakta mAMgIlAla jI, khUbIlAla jI, amRta lAla jI, kevalacandajI,bharata kumArajI solaMkI, pUnA (mahA.) mudraka : saMjaya surAnA ke lie kAmadhenu priMTarsa eMDa pablisarsa avAgar3ha hAusa, AgarA-282002. * vi. saM. 2047, caitra, mahAvIra jayantI IsvI san 1990 apraila lAgata mAtra dorupayApacAsa paisA (2) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAthamika manuSya svabhAvataH zAntipriya hai / zAnti cAhatA hai, mana kI, tana kI, parivAra kI / hara prakAra. se vaha zAnti aura sukha kI kAmanA karatA hai, parantu vyavahAra meM vaha Aja bhI azAnti aura kaSTa se ghirA huA hai / zAnti kI khoja meM vaha azAnti ke daladala meM phaMsa jAtA hai / kAraNa eka hI hai ki jina sAdhanoM se vaha zAnti prApta karanA cAhatA hai, ve sAdhana, dhana, pada, sattA Adi svayaM azAnti ke hI srota haiM / azAnti ke sAdhanoM se zAnti durlabha hI nahIM, asaMbhava ____ zAnti AtmA kI eka sthiti hai, mana kI eka vRtti hai / AtmA ke bhItara hI zAnti (3) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura sukha kA utsa hai, ataH use pAne ke lie AtmA ko, AtmA meM hI ramaNa karanA hogaa| Atma-ramaNa kI prakriyA hai-sAmAyika / ___ sAmAyika se vyAvahArika jIvana meM bhI zAnti, prasannatA aura praphullatA kA saMcAra hotA hai, AdhyAtmika jIvana meM to vaha parama zAnti kA srota hI hai| ___ maiMne saMkSepa meM parantu apanI svataMtra naI dRSTi se sAmAyika ke vyAvahArika tathA Atmika lAbhoM para cintana kiyA hai / AzA hai, pAThakoM ko rucikara lgegaa| upAcArya devendra muni Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-zAnti kA srota : sAmAyika sAmAyika hai - samatva meM avasthiti / samatva se abhiprAya hai, citta kI usa avasthA kA, jisameM rAga-dveSa, IrSyA-droha Adi aura viSaya tathA vikArI vRttiyoM ko udvelita / uttejita karane vAle bhAvoM kA abhAva ho / bar3A caMcala hai yaha mana / sAmya sthiti meM sthira rahatA hI nahIM / kabhI rAga kI rAginI meM lipta ho jAtA hai to dUsare hI kSaNa dveSa ke dAvAnala meM dahakane lagatA hai; kabhI krodhabharI phuMkAreM mAratA hai to kabhI mAna ke hAthI para savAra ho jAtA hai, kabhI IrSyA sarpiNI ke DaMka se Ahata ho jAtA hai to kabhI ghRNA aura napharata kI gaMdagI se sar3ane lagatA hai / isa caMcala mana ko sthira karanA, sAmyAvasthA meM lAnA aura samatva kI bhAvanA (5) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM lIna karane kI adbhuta kriyA kA nAma hai-sAmAyika / sAmAyika zabda hI saMpUrNa bhAva kA vAcaka 'sAmAyika' eka sAdhanA hai, jIvana paddhati hai, akuzala mana ko kuzala banAne kI kalA hai aura hai samatva bhAva kA saMpUrNa prayoga / madhyasthatA kI bhAvanA ko paripuSTi detA hai, yaha / sAmAyika zabda meM hI yaha saba bhAva antarnihita haiM / sAmAyika zabda kI vyutpatti tIna zabdoM se milakara huI haisam+Aya+ika / sam kA abhiprAya hai AtmA kI tathA cittavRttiyoM kI vaha dazA, jahA~ rAga-dveSa Adi vikArI bhAvoM kA abhAva ho / Aya kA abhiprAya hai-lAbha; (6) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAnI samabhAvoM kA lAbha-prApti aura ika se abhiprAya hai-vaha kriyA jisase samabhAva kA lAbha ho, samatva kI saMprApti aura upalabdhi ho| ___ zAstrIya dRSTi se sAmAyika, samabhAvaprApti kA anuSThAna hai / aisI kriyA hai jisake prabhAva se AtmA aura mana ke bhAvoM tathA citta kI vRttiyoM kI sAmyatva meM avasthiti hotI hai| ___ sAmAyika hai-hiMsA, asatya, corI, cugalI Adi pApapUrNa anaitika vRttiyoM se alaga rahanA / mana se kisI bhI prakAra kA azubha cintana na karanA; kisI ko pIr3AkArI, marmabhedI vacana na bolanA aura zarIra se bhI aisI koI kriyA na karanA jo pApakArI va para-pIr3AkArI ho| . eka bAra maiMne sunA, eka vyakti ko lU Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laga gaI jisase samUce zarIra meM dAha sI lagane lagI, jaise vaha Aga meM jala rahA ho, vaha tar3apha rahA thA, becaina ho rahA thA, hAya-hAya kara rahA thA, koI use gulAba kA zItala zarbata pilAtA, koI bAdAma kI ThaMDAI, parantu use palabhara kA caina nahIM, bar3I viSama sthiti thI usakI, bhItara kI jalana, chAtI kI dAha use jalA rahI thI, usakI hAlata dekhakara sabhI cintita the / usI samaya vaidyarAja Aye, nAr3I dekhI aura kahAise lU laga gaI hai jaba taka lU nahIM utaregI, ye ThaMDe zItala mIThe peya saba vyartha haiM / bhItara meM becainI hai, to Upara kI ThaMDAI kucha bhI caina nahIM degI / anubhavI vaidyarAja ne upacAra kiyA, lU utArI / usakI bhItarI dAha zAnta ho gaI to use caina bhI pdd'ii| mAnava kA mana-Aja azAnta hai, hajAroM prakAra kI cintAeM, Tenzana, tanAva, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulajhaneM usake mana meM jalana paidA kara rahe haiM / cintAoM kI dAha yA jvAlA sI lagI hai usake bhItara / krodha, dveSa, bhaya aura lAlaca kI cinagAriyA~ sI cubha rahI haiM usake mana meM / kahIM ThaMDI havA meM baiThe, kUlara ke sAmane baiThe yA vAtAnukUlita kamare meM baiThe-parantu use to kSaNabhara bhI caina nahIM hai / caina kahA~ se, kaise milegI ? jaba bhItara meM Aga lagI hai to bAharI ThaMDaka kyA lAbha karegI ? sAmAyika-kuzala anubhavI vaidya kI vaha cikitsA hai jo usake bhItara kI jvAlA ko zAnta karatI haiM, mana kI Aga ko bujhAkara use zAnti aura zItalatA kA anubhava karAtI hai| .. cUlhe para rakhA bartana kA pAnI taba taka ubalatA hI rahegA, jaba taka nIce Aga jala rahI hai, isI prakAra jaba taka mAnasika Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avega-krodha Adi kI agni bujhegI nahIM, taba taka zAnti kaise prApta hogI ? sAmAbika-mAnasika Avega-udvega ko zAnta karane vAlI sAdhanA hai| saMkSepa meM azubha se nivRtti aura zubha meM pravRtti hI sAmAyika hai / isa prakAra 'sAmAyika' zabda hI apane sampUrNa artha kA, apanI sampUrNa kriyA kA aura usase hone vAlI phalazruti kA bodha karA detA hai ki 'sama' bhAvoM kI anubhUti jisase ho, samabhAvoM kI sthiti jisameM ho vaha hai sAmAyika / samatva H jIvana jIne kI kalA yaha sarvamAnya tathya hai ki pratyeka prANI kI Antarika icchA samatA meM hI jIne kI hotI hai, viSamatA koI nahIM cAhatA / lekina saMsAra aura sAMsArikajanoM kI sthiti (10) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI aisI hotI hai ki kisI na kisI rUpa meM viSamatA unake jIvana meM praveza kara hI jAtI hai| kauna cAhatA hai-duHkhamaya paristhitiyoM ko, Apatti-vipatti ko, anacAhe saMbaMdhoM ko aura unake kAraNa utpanna hue klezoM-saMgharSoM ko ? . lekina vivazatA yaha hai ki mAnava ko ina sabase do-cAra honA hI par3atA hai, viparIta sthitiyA~ nirmita ho jAtI hai aura unheM sulajhAne ke lie use Age AnA hI par3atA hai / kintu kaThora yathArtha yaha hai ki sulajhAne ke prayAsa meM vaha aura bhI adhika ulajha AtA hai, usakA jIvana aneka ulajhanoM se bhara uThatA hai / kaI prakAra ke saMgharSa usake jIvana ko cAroM tarapha se ghera lete haiN| (11) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcimI jagata meM kahA jAtA haiConflict is life. jIvana hI saMgharSamaya hai| bhAratIya cintana kahatA hai-jIvana saMgharSamaya bhale hI ho, kintu jIvana kA lakSya, saMgharSa nahIM zAnti hai / isa jIvana meM saMgharSa karane par3ate hI haiM parantu zAnti ke lie / jisa candana ke atyadhika gharSaNa se Aga paidA ho sakatI hai, usa candana ke lepa se zAnti bhI mila jAtI hai / jisa kIcar3a se kapar3e gande hote haiM, usI kIcar3a meM kamala bhI paidA hote haiM / isI prakAra hama isa jIvana ko saMgharSamaya nahIM, zAntimaya banAnA cAhate haiM, to vikAroM se saMgharSa kara zAnti ke dvAra taka pahuMca sakate haiM / isI zAntidvAra taka pahu~cane kI prakriyA hai-sAmAyika / (12) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgharSa kA kAraNa hai viSamatA / yadyapi saMsAra bhara meM mAnava samAja kI sthiti hI aisI hai ki usameM U~ca, nIca, ucca varga, nimna varga, madhyama varga Adi aneka zreNiyA~ haiM / inameM apane-apane hitoM ke lie saMgharSa calatA hI rahatA hai / phira bhI jo vyakti ina paristhitiyoM meM mAnasika santulana sthira rakha sakegA, usakA jIvana azAnta nahIM banegA / vaha sukhI rahegA / sukhI jIvana kI kalA hai - samatva / samatA-sAdhaka ke samakSa bhI viparIta paristhitiyA~ AtI haiM; lekina vaha apanA mAnasika santulana nahIM khotA, AvezoM ke pravAha meM nahIM bahatA, zAMta aura sthira citta se una paristhitiyoM kA samAdhAna khojatA hai aura bahuta aMzoM meM saphala bhI hotA hai / (13) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana eka sApha-sutharA sapATa rAja-mArga nahIM hai / isameM aneka ror3e haiM; avarodha haiM / kabhI khuzI to kabhI gama / sukha-dukha, AzA-nirAzA, harSa-zoka kA saMgama hai yaha jIvana / jIvana ke isa triveNI saMgama meM-sukhoM meM atyadhika harSita na honA aura duHkhoM kI mAra se pratAr3ita na honA / sukha aura duHkha meM sama bane rahanA, yahIsaphala jIvana kI kalA hai, jo samatva kI sAdhanA se prApta hotI hai| samatva jaba hRdaya meM, mana-mastiSka meM pratiSThita ho jAtA hai to duHkhoM kI pIr3A, abhAvoM kA kaSTa, pArivArika kalaha-kleza tathA rAjanItika uthala-puthala vyakti ko adhika prabhAvita nahIM kara pAte / usameM eka mAdhyasthya bhAva A jAtA hai / isa mAdhyasthya bhAva ke AdhAra para bhI (14) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha apanI jIvana-naukA ko calAtA hai aura garajate-larajate, uchAle mArate aneka hiMsaka krUra ghar3iyAloM se bhare sAgara ko pAra kara jAtA hai| sukha-duHkha meM titikSA titikSA kA abhiprAya hai-sahiSNutA, sahanazIlatA / kaSTa aura duHkhoM ke kSaNoM meM titikSA bhAva banAye rakhanA, bar3e hI dhairya aura saMyama kA kAma hai / dhairyazAlI vyakti hI aise kSaNoM meM saphala ho pAte haiM; adhikAMza vyakti to vicalita ho jAte haiM / dIrgha-sAdhanA aura dhairya se sadhatI haititikSA / isake lie lambA abhyAsa Avazyaka hai / titikSA ke lie dRr3ha manobala jarUrI hotA hai / manobala jitanA dRr3ha hogA, titikSA bhI utanI hI uccakoTi kI hogI / titikSA jIvana-vyavahAra meM Avazyaka hai| (15) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukha kyA hai ? mana ke anukUla anubhUti aura dukha hai vaha anubhUti jo citta ke pratikUla hotI hai / mana ko acchI nahIM lagatI athavA mana-mastiSka meM-hRdaya meM vitRSNA kA, ghRNA kA bhAva udaya hotA hai / manuSya isa duHkhamaya anubhUti ko dUra haTAnA cAhatA hai athavA svayaM usase dUra hone kA prayatna karatA hai| lekina sabhI sthitiyoM meM usake prayAsa saphala nahIM ho pAte taba usakI duHkhAnubhUti antara kI pIr3A ke rUpa meM ubhAra pAne lagatI hai / aisI pIr3A kI sthiti meM mana-mastiSka kSubhita hone lagate haiM aura adhikAMzatayA ve duHkhamukti ke prayAsa jo aisI mAnasika sthiti meM kiye jAte haiM, unakI saphalatA aura bhI adhika saMdigdha ho jAtI hai / isa pIr3Amaya sthiti se ubarane kA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekamAtra upAya titikSA hai / titikSA, isa prakAra kA kavaca nirmita karatI hai| jisako bheda kara sukha kI atyadhika harSayukta aura dukha kI ghanIbhUta pIr3A kI gaharI anubhUtiyA~ mana-mastiSka ko udvelita nahIM kara paatiiN| vaha kaSTaprada sthitiyoM meM bhI apanI buddhi ko sthira rakha sakatA hai aura yaha sarvavidita tathya hai ki sthirabuddhi saphalatA kI sarvaprathama AvazyakatA hai| titikSA kA kavaca jIvana-saMgrAma meM hamArI rakSA karatA hai, bAharI AghAtoM se, prahAroM se, viSamatA ke viSa-bujhe bANoM se / titikSA dhAraNa kara hama pralayaMkArI tUphAnoM meM bhI sthirabuddhi bane raha sakate haiM / . bhUta ke bhAra se mukti mAnava ke jIvana kI bhUtakAlInasmRtiyA~ bhUta kI taraha mastiSka meM jamI (17) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahatA ha / manAvajJAnika zabdAvalI meM "mAnava apanI bhUtakAlIna smRtiyoM kA bhAra DhotA rahatA hai / ' ye smRtiyA~ sukhapUrNa kSaNoM se bhI sambandhita hotI haiM aura duHkhada kSaNoM se bhI / jaba bhI smRti paTala para ve duHkhapUrNa apriya anacAhe kSaNa citrapaTala ke samAna mastiSka ke samakSa Ate haiM to mAnava udAsa ho jAtA hai, hatAzA usa para savAra ho jAtI hai, vaha apane Apako mAyUsa anubhava karane lagatA hai; vartamAna kA sukha bhI atIta kI apriya smRtiyoM meM lupta ho jAtA hai / usa samaya mAnava ko AvazyakatA hotI hai - samatva kI / samabhAva kI / anAsakti kI / mAnava ko usa samaya una smRtiyoM se lagAva kA prayatna chor3a denA cAhie / vaha una smRtiyoM ke prati mAdhyasthya bhAva rakhe, (18) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane ko unase jor3e nahIM / taTastha darzaka ke samAna banA rahe / to ve smRtiyA~ duHkhadAyI nahIM hotii| yadi vaha aisA kara sakA to atIta kI smRtiyoM ke bhAra se mukta ho sakatA hai| samatva evaM hRdayagata sAmyAvasthA kA abhiprAya hai taTastha bananA, cintA ko citta taka na Ane denA / sAmAyika yA zubha dhyAna se citta ko bhaviSya kI galiyoM meM bhaTakane se rokA jA sakatA hai / cintA ke cakra se chuTakArA dilAyA jA sakatA hai-samabhAva sAdhanA se / bhaviSya kI cintAoM se mukti mAnava-mana kI zAnti meM vikSepa DAlane vAlA sarvAdhika prabhAvakArI tatva hai cintA / yaha cintA vizeSa rUpa se bhaviSya ke prati hotI hai / isakA kAraNa yaha hai ki manuSya (19) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane bhaviSya athavA bhAvI ko spaSTa rUpa se na to dekha sakatA hai, na jAna pAtA hai / isI kAraNa bhaviSya ke prati usake mana meM aneka prakAra kI AzaMkA-kuzaMkAe~ upajatI rahatI haiM, vaha unase ghirA rahatA hai| ___AzaMkAe~ aneka prakAra kI ho sakatI haiM-artha (dhana) sambandhI, dhana ke upArjana sambandhI aura yadi dhana kA upArjana adhika ho gayA hai to usake rakSaNa sambandhI-kahIM koI cora curA na le jAye, kisI prakAra yaha dhana naSTa na ho jAya / ___ vyApAra saMbaMdhI, parivAra saMbaMdhI-putrI kA vivAha kaise hogA, putra kI saMgati bigar3a na jAya, vaha mere vyApAra ko saMbhAla bhI sakegA yA nahIM ? Adi / yahA~ taka ki apane zarIra saMbaMdhI cintA bhI manuSya ko satAtI rahatI hai-kahIM maiM bImAra na par3a (20) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAU~ ? koI eksIDeMTa na ho jAya Adi aneka prakAra kI cintAe~ haiM / hamAre eka paricita sajjana the / dupahara kA bhojana karake ArAma ke lie leTe the / jaba leTe taba taka prasanna the, saba se batiyAte the, haMsI majAka bhI cala rahI thI / leTane ke lie bistara para gaye, phona kI ghaMTI bajI Tana....Tana... dukAna kA phona thA / mohana bar3A lar3akA bambaI gayA so aba taka lauTA nahIM, sAtha meM do lAkha kaiza bhI thA / sonA bhI thA.........basa seThajI phona sunate hI udAsa ho gaye, "kyA huA, lar3akA aba taka kyoM nahIM AyA, bambaI meM kucha ho to nahIM gayA ? hoTala meM ThaharatA hai, hoTala meM kucha dina pahale hI eka vyakti ko lUTakara usakI lAza samudra meM phaiMka dI thI / (21) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caupATI para amuka kA kAra-eksIDenTa ho gayA thA / zarIra ke cithar3e-cithar3e ur3a gaye / javAna lar3akA hai, abhI zAdI huI hai....javAna bahU ghara meM.........buDhApe kA sahArA".........saikar3oM bure vikalpa jaharIle DaMka se cubhane lge| pA~ca minaTa meM hI seThajI hAla-behAla ho gaye, pasInA-pasInA Ane lagA, jI ghabarAne lagA, oya.........kI AvAja kI aura dhama se palaMga para gira par3e, ghara vAle daur3e-kyA huA.......? naukara daur3A AyA, seThAnI, bacce ghabarAye se Aye-kyA huA........ pAnI pilAyA, paMkhA calAyA, seThajI ne do minaTa bAda A~kha kholI merA mohana............. taba taka mohana TeksI se utarakara ghara meM A gyaa| daur3akara AyA, pitaajii| kyA . (22) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA ? seThajI ne dekhA-mohana sakuzala A gayA.......... dhIre-dhIre saba sAmAnya huA......... __ to bhaviSya kI cintA aisI jaharIlI nAgina hai ki kSaNabhara meM prasana, haMsate hue manuSya ko rulA detI hai / svastha ko bImAra kara detI hai / bhAvI kI AzaMkAe~, anahonI, duzcintAe~ manuSya ko DasatI rahatI haiN| tathya yaha hai ki isa prANI jagata meM mAnava hI aisA prANI hai jo cintAoMduzcintAoM se Akula-vyAkula rahatA hai / pazu-pakSI jagata ko isa prakAra kI koI cintA hI nhiiN| . mAnava kI cintAe~ Adhunika yuga meM, isa bhAgamabhAga ke yuga meM atyadhika bar3ha gaI haiM / Aja se 100-50 varSa pahale jIvana meM cintAe~ adhika nahIM thIM, sAmAnyatayA (23) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana zAMta thA, kintu 50 varSa se jo artha yuga kA prArambha huA hai, usane jIvana ko anizcayatA kI sthiti meM DAla diyA hai, jIvana kI, bhaviSya kI surakSA, asurakSA meM badala gaI hai / isI kAraNa cintAoM meM bhI atyadhika vRddhi ho gaI hai / sthiti yahA~ taka A pahu~cI hai ki mAnava ke jIvana kA pratyeka pala cintAoM se ghira gayA hai| to, Aja mAnava apanI isa asahya cintAgrasta sthiti se trANa pAnA cAhatA hai, ina durvikalpoM aura duzcintAoM se mukta honA cAhatA hai / isake upAya vaha una pustakoM-sAhitya meM khojatA hai, jo inhIM viSayoM para AkarSaka nAmoM se pracArita hotI haiM / jaba unase usakI cintAe~ nahIM miTatI to TrenkulAijarsa kA prayoga karane lagatA hai (24) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura kabhI-kabhI to mAdaka dravyoM kA upayoga karake saba kucha bhulA denA cAhatA ___ inameM se pustakoM meM batAye gaye upAya kucha upayogI siddha hote haiM, kintu TrenkulAijarsa aura mAdaka dravya to aura bhI hAnikAraka bana jAte hai / kucha samaya taka nIMda A jAtI hai aura madahozI kI dazA rahatI hai / phira vahI cintAcakra zurU ho jAtA hai| vAstava meM inameM se koI bhI aisA upAya nahIM hai jo sthAyI rUpa se mAnava ko cintAmukta kara ske| . cintAmukti kA ekamAtra upAya haiapanI ruciyoM-pravRttiyoM meM badalAva lAnA, icchAoM-AkAMkSAoM ko sImita karanA, samRddhi kI ora na lalacAnA, bhAgya yA karma (25) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para vizvAsa karanA / Adi / aura yaha saba taba hotA hai jaba mAnava samatva dhAraNa kare / jo ghaTita ho rahA hai use paristhiti aura bhAgya kA khela samajhe / usameM udvigna aura cintita na ho / mana-mastiSka aura hRdaya kI aisI sthiti banA le-jaisA ki eka urdU zAyara ne kahA hai maiM jiMdagI kA sAtha nibhAtA calA gayA / gama aura phikara ko phijAM meM ur3AtA calA gayA / / isa tathya ko mana meM bhalI bhA~ti sthira kara lenA hI upayogI hogA ki jo honA hai, vaha to avazya hI hogA, usake lie cintA karane se kyA lAbha ? isake sAtha yaha bhI to saMbhava hai ki (26) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSya meM jina AzaMkA-kuzaMkAoM ko lekara viparIta paristhitiyoM kI saMbhAvanA se mAnava vartamAna meM cintita ho rahA hai, ve ghaTeM hI nahIM, athavA anukUla paristhitiyA~ bana jAya~ aura jisa duHkha kI kalpanA kI jA rahI hai, vaha sukha meM pariNata ho jAya / ina saba bAtoM para vicAra karake bhaviSya kI cintA chor3akara vartamAna meM jInA siikheN| vartamAna ke pratyeka kSaNa kA sadupayoga kareM / samatva buddhi se vartamAna ko saphala kareM / vizvAsa rakheM, bhaviSya apane Apa sukhada ho jAyegA kyoMki vartamAna kI pravRttiyoMkriyA-kalApoM se hI to bhaviSya kA nirmANa hotA hai / tanAva rahita vRtti Aja ke bhautikavAdI yuga ne mAnava ke lie sukha-suvidhA ke asImita sAdhana (27) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AviSkRta kiye haiM to sAtha hI use tanAva kI saugAta bhI sauMpI hai / cA~da, tAroM taka pahu~cane vAlA mAnava tanAvoM meM jI rahA hai / samRddhi ke sAtha azAMti, asaMtoSa aura tanAva / Aja bhautika samRddhi ke sAgara meM baiThA mAnava usa samRddhi se sukha kI eka bUMda ke lie bhI pyAsA hai, tarasatA hai / yahaaisI hI sthiti hai, jaisI jala bica mIna piyaasii| ___ bAta aTapaTI hai lekina hai satya / manuSya ne jyoM-jyoM sukha-zAMti ke sAdhana khoje tyoM-tyoM tanAva kA tamAcchAdita kuharA adhikAdhika gaharAtA hI gayA, saghana hotA calA gyaa| __ aisA kyoM huA ? mUla meM hI bhUla ho gaI / zAMti mAnava ke hRdaya meM hai, mAnasika vRttiyoM aura saMtoSa tathA samatA meM hai, jabaki (28) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha use bAharI pariveza, bhautika cakAcauMdha meM khoja rahA hai; ThIka usI taraha jaise mRga kastUrI kI sugandha se AkarSita hokara use pAne ke lie bAvalA sA banA idhara-udhara bhaTakatA rahatA hai, bholA hirana nahIM jAnatA ki kastUrI to merI nAbhi meM hI hai / isI taraha mAnava bhI bhUla gayA hai ki zAMti, sukha to usake antar meM hI haiM; bAhara kabhI nahIM mila sakate; phira bhI mRgatRSNA ke vazIbhUta hokara mRgamarIcikA kI ora daur3a rahA hai / eka laghu rUpaka hai Izvara ne jaba manuSya ko utpanna karake sRSTi meM bhejA to usake pA~voM meM gati bhara dI, hAthoM meM kriyAzIlatA, mastiSka meM vicArazakti tathA hRdaya meM sukha, zAMti, saMtoSa aura komala karuNAmayI bhAvanAeM / hRdaya komala thA isalie ise chAtI ke nIce (29) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surakSita kara diyA, chipA diyaa| manuSya Aja taka usI sukha-zAMti ke lie bhaTaka rahA hai; cintana bhI karatA hai, hAtha-pairoM se karmaThatA aura gatizIlatA bhI apanAtA hai, bhaTakatA hai idhara-udhara zAMti kI khoja meM: lekina hadaya ke bhItara chipI zAMti usake dRSTipatha meM AtI hI nahIM; kyoMki usakI sabhI pravRttiyA~ bahirmukhI haiM; zAnti upalabdha ho to kaise ? aura jaba zAMti pAne ke usake sabhI prayAsa viphala ho jAte haiM to usakA mana-mastiSka vibhinna prakAra ke tanAvoM se bhara jAtA hai| ye tanAva vyaktigata bhI hote haiM, pArivArika bhI aura vAtAvaraNajanya bhI / tathA Arthika, vyApArika, jAtIya, sAmAjika, rASTrIya aura antarrASTrIya (30) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasyAe~ bhI tanAvoM meM vRddhi karatI hai| ___vyaktigata aura pArivArika tanAva kA pramukha kAraNa hai, apane se adhika samRddha vyakti kI ora dekhanA, una jaisI samRddhi prApta karane kI lAlasA tathA pratisparddhA aura vaha lAlasA pratispardhA pUrI na hone para tanAva kI sthiti bana jAtI hai| .. ___ atizaya mahatvAkAMkSAe~ bhI vyakti ke jIvana ko tanAvoM se bhara detI haiM / yadi mAnava 'sAdA jIvana, ucca vicAra ke Adarza ke anusAra jIvana bitAnA bhI cAhe to sAmAjika paristhiti aisI viSama haiM ki usa vyakti ko ucita sammAna nahIM milatA / aura jaba vaha dekhatA hai ki dhana kI hI pratiSThA hai, sammAna hai, Adara hai to vaha bhI dhanaprApti kI daur3a meM zAmila ho jAtA hai / putrI ke lie yogya vara prApti meM Aja dhana pramukha AvazyakatA bana gayA hai / (31) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura yaha bhI vyakti ke tanAva kA kAraNa bana gyaahai| Aja ke yuga meM aneka kAraNa haiM-tanAva ke; aura adhikAMza mAnava tanAva-mukti kI icchA rakhate hue bhI vivaza hokara tanAvoM se pratAr3ita jIvana jI rahe haiN| ina vividha prakAra ke tanAvoM se mukti kA sthAyI upAya hai-svayaM apanI zakti ko-Atmazakti ko pahacAnanA, usa para dRr3ha vizvAsa karanA / isa AtmavizvAsa ke prabhAva se pratikUla evaM viparIta sthitiyoM ke kAraNa ubhare tanAvoM ko niHzeSa karane kI kSamatA prApta hogI aura pariNAmasvarUpa samatA (samatvabhAva) hRdaya meM sthApita hogI tathA tanAvoM se mukti mila jaayegii| . samatva, Atmika-pariNAmoM (bhAvoM) kI aisI tIkSNadhArA hai jo tanAvoM ke prabhAvoM ko (32) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chinna-bhinna kara detI hai, tanAvoM, cintAoM ke sAgara ke madhya eka aisA TApU hai, jahA~ taka udvignatAoM aura nirAzAoM kI tUphAnI lahareM nahIM pahu~ca pAtIM aura mAnava mastiSka sthira rahatA hai, zAMti kA anubhava karatA hai / gItA kA niSkAma karmayoga cintAoM, tanAvoM se mukti ke lie gItA ne eka mArga prastuta kiyA - niSkAma karmayoga / gItA meM zrIkRSNa arjuna se kahate haiM D karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana / mA karmaphalahertubhU matisaMgo'stvakarmaNi / / , - gItA 2/47 - arthAt - he arjuna ! karma karane meM terA adhikAra hai, phala prApti meM nahIM / amuka karma kA amuka phala mile aisI icchA apane (33) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRdaya meM mata rakha aura karma na karane kA bhI Agraha karanA ucita nahIM hai / isakA bhAva yahI hai ki phala kI icchA na rakhakara karma kiyA jAnA caahie| jaba icchA hI na hogI to phala prApta ho athavA na ho; usameM sukha athavA duHkha kI anubhUti bhI na hogI / karma ke sAtha AzA, icchA, mahatvAkAMkSA Adi kA saMbaMdha TUTa jAne para mAnava ko tanAva bhI nahIM hogA, vaha sukha-duHkha kI bhAvanAoM se atIta ho jAyegA; duHkha use sAlegA nahIM aura sukha phulAyegA nhiiN| - isa prakAra sthitaprajJa jaisI sthiti nirmita ho jAyegI jo sabhI prakAra kI Asakti se rahita hotI hai| gItA kA yaha niSkAma karmayoga siddhAntataH ucita hai, lekina sabase bar3I (34) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdhA hai, vyavahAryatA kI / vyavahAra meM isakA prayoga atyanta kaThina hai / sAmAnya manuSyaM to kyA bar3e-bar3e sAdhaka bhI isa siddhAnta para pUrI taraha amala nahIM kara pAte; phala kI AzA unameM bhI rahatI hI hai aura yadi ucita phala kI prApti na ho to ve bhI nirAza-udAsa ho jAte haiM / manuSya cintanazIla prANI hai / vaha yojanAbaddha kArya karatA hai / koI bhI kArya zurU karane se pahale vaha usake phala para vicAra kara letA hai / pitA apane putra ko skUla bhejane se pahale hI usake vidyA prApta karake, DigrI lene, DaoNkTara, vakIla, injIniyara banane kI AzA avazya karatA hai / vyApArI vyApAra karane se pahale lAbha kI bhI niyojanA karatA hai, tabhI vaha pU~jI lagAtA hai, zrama karatA hai, apanI buddhi aura Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzalatA kA prayoga karatA hai / yadi ucita lAbha na mile to usa vyApAra ko banda karane meM kSaNa bhara kA bhI vilamba nahIM karatA turanta dUsarA vyApAra zurU kara detA hai / lAbha athavA prApti kI AzA se kArya meM pravRtta honA mAnava kA svabhAva hai / phira AzA hI aisI preraNA hai jo mAnava ko karma meM pravRtta karatI hai / AzA TUTane para to manuSya hatAza-nirAza ho jAtA hai, usakA jIvana hI maraNatulya ho jAtA hai / vaha kisI bhI prakAra kA kArya karanA hI nahIM cAhatA, usakA utsAha mara jAtA hai| phira bhI karma ke sAtha phalecchA kI asaMgatA kI dRSTi se gItA ke niSkAma karmayoga ko ucita kahA jA sakatA hai, yaha tanAvoM, duHkhoM, pIr3AoM se mAnava ko mukti dilA sakatA hai, zarta yahI hai ki manuSya ise (36) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra meM lA sake / yadi niSkAma karma kI vRtti mAnava apanA sake to saMsAra ke dvandvoM se vaha kAphI hada taka aprabhAvita raha sakatA hai / bha. mahAvIra kA samatA yoga bhagavAna mahAvIra ne amUrcchAbhAva kI preraNA dI hai / isI kA nAma hai - samabhAva"sama maNai jo tassa sAmAiyaM hoI".... sabhI sthitiyoM meM jo sama-mana rahatA hai usako hI sAmAyika hotI hai / isako hI samatva yoga kahA hai / bhagavAna mahAvIra dvArA batAye gaye samatA yoga kA abhiprAya hai - rAga-dveSa kI, krodha - mAna-mAyA lobha Adi kaSAyoM kI alpatA tathA dvandvAtIta hokara Atmastha . honA / yaha satya hai ki saMsArAvasthA meM rAga-dveSa (37) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA sarvathA abhAva nahIM ho pAtA; lekina yadi vyakti cAhe aura prayAsa kare to unheM itanA alpa kara sakatA hai, unakI zakti ko itanA kSINa kara sakatA hai ki ve itane niSprabhAvI ho jAyeM ki mAnasika sthiratA tathA zAMti ko bhaMga na kara ske| / eka vyAvahArika udAharaNa hai eka mila mAlika hai| saikar3oM majadUra, klarka Adi kA sTApha kAma karatA hai, sabhI ke alaga-alaga svabhAva haiM, ruciyA~ haiM, pravRttiyA~ haiM, yUniyana bhI banA lI hai, nita naI mA~geM karate haiN| vaha zramika samasyAko bhI sulajhAtA hai / kacce mAla kA bhI prabandha karatA hai, bAjAra ke kampaTIzana ko bhI bhugatatA hai, sarakArI adhikArI/karmacAriyoM se bhI sulajhatA hai / ye sabhI samasyAe~ usake sAmane AtI (38) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM; phira bhI usakA mastiSka udvigna nahIM hotA, tanAva nahIM AtA / yadi mastiSka uttejita ho jAya, bAjAra kI tejI-mandI se udvigna ho jAya to kisI samasyA ko sulajhA hI na sake apitu aura bhI adhika ulajha jaay| / tathya yaha hai ki jIvana saMgharSapUrNa hai, kadama-kadama para samasyAe~ haiM / una samasyAoM ko zAMta aura sthira mastiSka se cintana karake hI salajhAyA jA sakatA hai| aura yaha sthiratA samatva se hI prApta ho pAtI hai| eka vyApArI apane kisI karmacArI ko usakI kisI bhUla athavA kAma meM lAparavAhI yA anuzAsanahInatA ke lie DA~Ta rahA hai; usI kSaNa koI mahatvapUrNa vyakti A jAya to usase muskarAkara zAMta (39) . Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dimAga se vaha bAteM bhI karane lagatA hai / isa prakAra kI ghaTanAe~ usa vyApArI ke rAga-dveSa kI alpatA tathA mana-mastiSka kI sthiratA kA namUnA kahI jA sakatI haiN| isa taraha kI mAnasika zAMti aura sthiratA bha. mahAvIra dvArA batAI gaI samatA kI sAdhanA se prApta kI jA sakatI hai / aisI . samatA jo dvandvAtIta ho, tanAva, cintA, AzaMkA-kuzaMkA, udvignatA, uttejanA Adi kA jisameM praveza na ho sake / aba taka hamane samatva ke vyAvahArika rUpa kA vivecana kiyA hai| yaha batAyA hai ki sukha-duHkha meM titikSA, bhUta-bhaviSya ke bhAra va cintAoM se mukti, tanAvoM aura dvandvoM tathA saMgharSa evaM ulajhanoM ke sulajhAva meM mAnasika sthiratA tathA zAMti / ye sabhI samatva ke jIvana-vyavahAra meM prayoga se upalabdha kiye jA sakate haiN| (40) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba isa para bhI cintana apekSita hai ki samatva kI prApti kaise hotI hai ? usakI vidhi kyA hai ? sAdhanA kA krama kisa prakAra hai ? samatva kI sAdhanA samatva kI sAdhanA-prakriyA haisAmAyika / yaha jaina dharma kA viziSTa zabda hai / isa sAdhanA meM mana-mastiSka kI vRttiyoM kA mArgAntarIkaraNa kiyA jAtA hai| jo vRttiyA~ bahirmukhI ho rahI haiM, unheM antarmakhI banAkara apanI AtmA meM sthita kiyA jAtA hai| samasta pApakArI pravRttiyoM ke tyAga kA nAma hai sAmAyika / kaSAyoM, AvegoM, uttejanAoM ke nirasana ko sAmAyika kahA gayA hai / mana kI caMcalatA ko sAmAyika sthiratA pradAna karatI hai, aura sAdhaka zAMti (41) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sarovara meM DUba jAtA hai / GRAND sAmAyika jaina sAdhanA kA hArda hai, zreSTha AcaraNa hai aura aisA yoga hai jo mana-mastiSka kI viSamatA ko samatA meMsamatva bhAva meM parivartita kara detA hai / isase kaSAyoM kA upazamana hotA hai, kaSTa sahiSNutA sahanazIlatA kI kSamatA meM vRddhi hotI hai, sahajatA AtI hai aura duHkhoM, abhAvoM, viparIta viSama paristhitiyoM ke prati aisI pratirodhaka zakti vikasita ho jAtI haiM ki sAmAyika sAdhaka ina sabase vicalita nahIM hotA, aprabhAvita rahatA hai / sAmAyika ke tIna artha zAstroM meM sAmAyika ke vibhinna apekSAoM se kaI prakAra batAye gaye haiM / zabdArtha kI dRSTi se isake tIna bheda haiM / prathama bheda haiM (42) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) sAma-sAma kA abhiprAya hai sabhI prANiyoM ke prati maitrI bhAva rUpa samatA rakhanA / maitrI, ahiMsA, karuNA, abhaya, mRdutA, kSamA Adi rUpa pariNAma athavA bhAva jaba AtmA meM sthAna pAte haiM to AtmA meM nirmalatA evaM zuddhi vikasita hotI hai / isakA pariNAma yaha hotA hai ki sAdhaka ko apUrva madhuratA kA anubhava hotA hai / isI kAraNa isa sAmAyika ko madhura pariNAmarUpa mAnA gayA hai| arthAt sAmAyika kA prathama rUpa haimAnasika mRdutA aura madhuratA / bhAvoM kA parivartana aura pariSkaraNa karanA-sAmAyika hai| vastutaH dveSa aura usake parivArI krodha, mAna, IrSyA Adi kaTu pariNAma vAle, kaTu svabhAvI aura kaTu rasa vAle haiM / ina bhAvoM (43) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA abhAva hone se tathA maitrI, abhaya, mRdutA Adi komala pariNAmoM ke utkarSa ke prabhAvasvarUpa Atma-bhAvoM meM mAdhurya kA samAveza hotA hai aura usI mAdhurya bhAva kA rasAsvAda sAdhaka ko AtA hai| . (2) sama-sAmAyika kA yaha bheda samatA se sIdhA sambandhita hai / ise tulya pariNAma rUpa kahA gayA hai / tulya kA abhiprAya hai rAga-dveSa-hInatA / sakArAtmaka rUpa meM madhyasthatA athavA taTastha rUpa Atma pravRtti sama sAmAyika hai / aisA sAdhaka rAga-dveSa, krodha Adi ke prasaMgoM para bhI samatva banAye rakhatA hai| madhyasthatA kA abhiprAya apakArI aura viparIta vRtti vAle logoM kI bhI kalyANa kAmanA karanA hai / pakSa-vipakSa ke bIca sva-akSa-arthAt apane kendra meM rahanA / (44) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) samma-isa sAmAyika meM samyak jJAna-darzana-cAritra kA ekIkaraNasammilana hotA hai / samyagjJAna evaM samyak - zraddhA kA ekIkaraNa athavA sammilana cAritraguNa ko utkarSatA pradAna karatA hai, pariNAmasvarUpa Atma-bhAvoM meM sAdhaka kI sthiratA bar3hatI hai, tanmayatA AtI hai aura use anirvacanIya Ananda kI prApti hotI hai / isI kAraNa sAmAyika ke isa samma-svarUpa ko tanmaya pariNAma rUpa batAyA gayA hai| . ___ AtmabhAvoM meM ramaNatA-tanmayatA kA vyAvahArika phala saMsAra kI samasta vastuoM, viSayoM, lAbhoM se virakti athavA udAsInatA ke rUpa meM pragaTa hotA hai / taba vaha sthiti banatI hai ki lAbha, alAbha, harSa-zoka, saMyoga-viyoga se vyakti aprabhAvita rahatA (45) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, usakA AkarSaNa ina vastuoM ke prati rahatA hI nahIM, athavA itanA kSINa ho jAtA hai ki vaha dvandvAtIta ho jAtA hai / yahI samatA-bhAva kA carama hai, jisakI ora bhagavAna mahAvIra ne saMketa kiyA hai aura yahI samatva sAmAyika sAdhanA kA dhyeya hai / sAdhaka isI dhyeya ko prApta karake samatvabhAva se paripUrNa hokara apanI jIvana yAtrA ko saphala karatA hai| sAmAyika ke cAra bheda dUsarI apekSA se sAmAyika ke cAra bheda batAye gaye hai 1. darzana sAmAyika 2. jJAna sAmAyika 3. dezavirati sAmAyika 4. sarvavirati sAmAyika (46) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. darzanasAmAyika-ise samyaktva sAmAyika bhI kahA gayA hai / samyaktva kA abhiprAya hai-samyagdarzana / darzana hai dRSTi kI vizuddhi, saccI zraddhA-Atma tatva ke prati / apanI AtmA, usake ananta guNoM aura zaktiyoM ke prati acala niSThA, dRr3ha vizvAsa / ___samyagdarzana-kevala tatva zraddhA yA Atma-pratItirUpa hI nahIM, yaha to eka AdhyAtmika pakSa hai, isakA eka manovaijJAnika rUpa bhI hai-bhAvoM kA saralIkaraNa, zuddhIkaraNa / samyaktva ke sparza se bhAvoM meM AmUla cUla parivartana AtA hai / kaThoratA komalatA meM, kaTutA madhuratA meM, krUratA-karuNA meM aura viSamatA- samatA meM badala jAtI hai| jaba taka AtmA ke prati niSThA aura (47) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvAsa rahatA hai taba taka vaha samyaktva athavA samyagdarzana hai; lekina jaise hI samyaktva ke sAtha samatva kA sammilana hotA hai, rAga-dveSa Adi bhAvoM kA visarjana karake vyakti sAmyabhAva meM avasthita hotA hai, madhura komala bhAvoM meM sthita hotA hai, Atmastha hotA hai, AtmabhAva meM ramaNa karatA haiM, manuSya kI usa samaya kI Atmika vRtti darzana athavA samyaktva sAmAyika kahalAtI hai / samyaktva-samyagdarzana aura darzana sAmAyika meM antara isa bAta kA hai ki samyagdarzana, yadi vaha kSAyopazamika samyagdarzana ho to 66 sAgaropama taka raha sakatA hai / isa kAlamAna meM rAga-dveSa-kaSAya Adi zubha-azubha vRttiyoM meM bhI usa vyakti kI pravRtti ho sakatI hai; (48) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira bhI samyaktva kI virAdhanA nahIM hotii| jabaki samyaktva sAmAyika meM citta kI sAmyAvasthA anivArya hai; yadi mana viSama sthiti meM pravartita ho gayA to sAmAyika kI bhI avasthiti nahIM raha paatii| yahI kAraNa hai ki upayoga kI apekSA sAmAyika kI nirantaratA eka antarmuhUrta se kucha nyUna kAla mAnI gaI hai| (2) jJAnasAmAyika-jJAna bahuta vizada aura vyApaka hai / isake aneka bheda bhI haiMlaukika, pAralaukika, vyAvahArika, aMkagaNitIya, lipisaMbaMdhI, bhUgola, khagola, nakSatra sambandhI, bhautikI-jJAna, rasAyanajJAna Adi aneka prakAra haiM jJAna ke / lekina jJAnasAmAyika ke sandarbha meM jJAna kA abhiprAya samyakjJAna hai / / aura samyakjJAna hai, vastutatva kA yathArtha (49) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna / jisa prakAra kevalI bhagavAna ne tatvoM kA svarUpa batAyA hai, usI prakAra unheM jAnanA, satya ko samajhanA / AtmA bhI eka tatva hai, usakA yathArtha jJAna karanA; Atmika guNoM aura zaktiyoM ko jAnanA samyakjJAna hai / AtmajJAna kA artha bahuta vyApaka hai, AtmA kI sampUrNa zaktiyoM kA, AtmA ke ananta guNoM kA bodha karanA, una guNoM ko prakaTa karane kA upAya jAnanA, yaha AtmajJAna yA samyakjJAna hai / vyakti jaba bAhyonmukhI jJaptikriyA - jJAna kI pravRtti ko antarmukhI banA letA hai, rAga-dveSa Adi kA vivarjana karake AtmaguNoM ke cintana-manana, svAdhyAya (apanI AtmA kA hI adhyayana) meM lIna - tallIna kara letA hai, usa sthiti ko jJAnasAmAyika kahA (50) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai / jJAna kI tallInatA svAtmabhAvoM meM jaba taka rahatI hai, vahI kAlamAna jJAnasAmAyika kA hai / aisA bhI hotA hai ki zora, DAMsa-macchara Adi ke kATane athavA anya kisI prabala nimitta ke kAraNa jJAna kI tallInatA meM vikSepa bhI ho jAtA hai; kintu jJAnadhArA Atmika pariNAmoM meM yadi calatI rahe to vyakti punaH susthira ho jAtA hai / udAharaNArtha, kisI DAMsa-macchara ne hAtha-pA~va meM kATA, yA pITha meM khujalI macI, pIr3A athavA khujalAhaTa kI anubhUti huI, hAtha pITha kI ora gayA-khujalAne ke lie; lekina mana meM abhI AtmA ke jJAna darzana Adi guNoM kA cintana-manana calatA rahA, halkA sA vikSepa huA phira turanta hAtha lauTa AyA / isa sthiti meM citta kI jJAnadhArA (51) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDita nahIM huI, calatI rahI to sAtha hI jJAnasAmAyika bhI avicchinna rahI / (ka) cAritrasAmAyika - zAstroM meM isake do bheda batAye gaye haiM- 1. sarvavirati sAmAyika aura 2. dezavirati sAmAyika / sarbavirati sAmAyika zramaNoM-sAdhu-sAdhviyoM ke lie hai aura dezavirati sAmAyika gRhastha zrAvakoM ke lie / (3) sarvaviratisAmAyika - yaha jIvana bhara ke lie samasta sAvadyayoga (pApakArI pravRtti) virati ke rUpa meM hai / pravrajyA grahaNa karate hI zramaNa zramaNI jIvanabhara ke lie trikaraNa - triyoga se hiMsA Adi sabhI pApoM kA tyAga kara dete haiM / unakA prathama cAritra hI sAmAyika cAritra kahA jAtA hai / samasta sAvadyayoga virata - tyAgI zramaNa (zramaNI) jaba bAhya pravRttiyoM se nivRtta hokara (52) - Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmastha hote hai ; AtmA ke darzana-jJAna-cAritra Adi guNoM kA cintana-manana-nididhyAsana karate haiM, citta-vRttiyoM ko sAmyAvasthA meM rakhate haiM, taba ve sarvavirati sAmAyika meM lIna hote (4) dezaviratisAmAyika-deza-virati kA abhiprAya hai-AMzika rUpa se vrata grahaNa karanA / zrAvaka aNuvratoM, guNavatoM, zikSAvratoM ke rUpa meM vrata grahaNa karatA hai / inameM se aNuvrata aura guNavrata to vaha jIvana bhara ke lie grahaNa karatA hai aura zikSAvrata kAla kI maryAdA ke sAtha / zrAvaka kA sAmAyika vrata bhI kAla kI maryAdA ko lie hue hotA hai; kyoMki isakI gaNanA zikSAvratoM meM kI gaI hai / zrAvaka ke lie yaha kAla maryAdA kama se kama eka muhUrta (53). Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 minaTa) nirdhArita kI gaI hai / apanI yogyatA, kSamatA aura zakti ke anusAra vaha isase bhI adhika kAla taka sAmAyika kI sAdhanA kara sakatA hai / eka muhUrta kAla hI kyoM ? 1 vastutaH cAritra sAmAyika kA eka dhyeya hai - vRtti parivartana / aba taka jo vRttiyA~ bahirmukhI thIM, ve antarmukhI baneM / vyakti : jo aba taka rUpa, rasa, gandha Adi viSayoM meM sukha mAna rahA thA; use apane antara meM adhika sukha kI anubhUti ho tabhI to vaha antarmukhI banegA / jaba antarjagata meM use bAhya upalabdhiyoM kI apekSA adhika oja-teja- sphUrti kI upalabdhi hogI tabhI to vaha sAmAyika sAdhanA meM sukha kA anubhava kara sakegA / use lagegA ki kucha upalabdhi huI, koI alaukika anubhava huA, (54) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta meM zAMti kI lahara vyApta huI / aura ina saba upalabdhiyoM ke lie 48 minaTa kA samaya to Avazyaka hai hii| itane 'samaya se kama meM sAdhaka ko kisI bhI alaukika anubhUti kI upalabdhi nahIM ho paatii| kalpanA kIjie eka korA ghar3A hai, kumhAra ke ghara se banakara abhI AyA hai / usameM eka bUMda pAnI DAlA / miTTI sokha gaI / pAnI kI bU~da girI jarUra para dikhAI nahIM detI; ghar3A korA kA korA hI rahA / aba isameM lagAtAra pAnI kI bU~deM girAte jAiye / kAphI dera bAda, jaba pAnI ko sokhane kI zakti ghar3e kI miTTI meM nahIM rahegI taba pAnI dikhAI degaa| isI taraha viSaya-kaSAyoM se lipta mana jo bAhya viSayoM ke sukhoM meM anurakta hai, vaha prArambhika kSaNoM-kucha kAla kI sAdhanA ko (55) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sokha jAtA hai, apane andara jajba kara letA hai, dharmasAdhanA se kucha upalabdhi huI, sAdhaka ko aisI anubhUti ho hI nahIM pAtI / ataH vRttiyoM ke parivartana ke lie, naI aura alaukika Atmika zakti kI anubhUti ke lie kama se kama 48 minaTa kA samaya Avazyaka hai / vaise zAstroM meM kahA gayA hainitya 48 minaTa taka sAmAyika karane vAlA sAdhaka yadi chaha mahIne taka lagAtAra sAdhanA karatA raheM taba use Atmika sukha kI anubhUti hotI hai / vaha anubhUti zabdAtIta hotI hai / svargIya sukha bhI usake samakSa nagaNya haiM / gaharAI bhI Avazyaka samaya ke sAtha-sAtha gaharAI bhI Avazyaka hai / yadi sAdhaka sAmAyika ke pAThoM ko, stotra Adi ko sirpha vANI se (56) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bolatA gayA, to vaha kevala totA raTanta ho jAyegA / sikhAne para totA bhI rAma-rAma bolatA hai; kintu usakA yaha bolanA upacAra mAtra hai, use isakA koI vizeSa phala nahIM milatA / isI taraha sAmAyika sAdhanA meM pAThoM, stotroM Adi ke sAtha citta kI vRttiyA~ bhI saMlagna honI cAhie / yaha saMlagnatA jitanI gaharI hotI jAyegI, utanA hI vRttiyoM meM parivartana hotA jAyegA / usakA prabhAva jIvana meM parilakSita hogA / zAstroM meM kahA gayA hai - sAmAyika sAdhanA se krodha Adi kaSAya aura indriya-viSayoM kI tIvratA kama hotI hai, dhIre-dhIre sAmyAvasthA kI upalabdhi sAdhaka ko hotI hai / vaijJAnika mAna Adi vikAroM aura (57) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-vAsanAoM ke lie eDrInala Adi aMtaHsrAvI granthiyoM ke srAvoM-hAramonoM ko jimmedAra mAnate haiM / eDrInala granthi ke srAva se manuSya ahaMkArI banatA hai / isI prakAra krodha, jhagar3AlUpana Adi ke kAraNa bhI hAramonsa haiM / vicAraNIya tathya yaha hai ki sAmAyika kI sAdhanA kisa prakAra upazama bhAva ko baDhAtI hai, vRttiyoM ko parivartita karatI hai ? sAmAyika kI sAdhanA meM baiThakara zrAvaka pahale sthira Asana kare, zvAsa ko sama aura layabaddha avasthA meM lAye, phira apane guru athavA kisI zubha dhyeya para citta ko sthira kare, prANadhArA ke pravAha ko usa dhyeya kI ora mor3a de / Alambana athavA dhyeya meM citta kI sthiratA, ekAgratA banI rahe / (58) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa saMpUrNa prakriyA kA prabhAva yaha hotA hai ki mana kI caMcalatA miTatI hai, caMcalatA miTane se granthiyoM kA srAva niyaMtrita ho jAtA hai, viSaya-kaSAyoM ke Avega nyUna ho jAte haiN| cikitsA vaijJAnika isa kArya ko vividha auSadhiyoM Adi se niSpanna karate haiM, aura sAdhaka sAmAyika kI sAdhanA se / / isa prakAra sAmAyika kI sAdhanA se antaHsrAvI granthiyoM ke srAvoM-hAramonoM kA niyaMtraNa hotA hai, jisakA pariNAma sAdhaka ke jIvana meM vRttiyoM ke parivartana ke rUpa meM parilakSita hotA hai| mahAmanISiyoM ne kahA hai ki sAdhaka viSaya-kaSAyoM ko upekSita kara detA hai isaliye vRttiyoM meM parivartana hotA hai aura upazama bhAva kI upalabdhi hotI hai / (59) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya lAbha vRttiyoM ke parivartana ke sAtha-sAtha sAdhaka ko anya lAbha bhI sAmAyika kI sAdhanA se hote haiM__yadi vaha zvAsa para apanA dhyAna sthira kare / basa dekhatA rahe ki zvAsa A rahA hai, jA rahA hai, mana ko sthira kara de aura koI bhI vicAra-vikalpa mana meM na lAe to use aise anubhava ho sakate haiM. (1) mAno nakha se zikha taka sArA zarIra spandanoM se bhara gayA hai / sarvatra spandana hI spandana haiN| (2) samasta zarIra meM jaise vidyuta kA pravAha bahane lagA hai tathA isakI gati tIvra se tIvratara ho rahI hai| ina donoM prakAra ke anubhavoM se sAdhaka (60) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM sphUrti kA saMcAra hotA hai / hatAzA, udAsI kI sthiti samApta hotI hai / zarIra kI zithilatA samApta hotI hai, buddhi sUkSmagrAhiNI banatI hai, usameM nirmalatA AtI hai| sabase bar3A AdhyAtmika lAbha yaha hotA hai ki use Atma-svarUpa kA spaSTa AbhAsa hotA hai / ise hI Atma-sAkSAtkAra kahA gayA hai| jJAna se jisa AtmA ke svarUpa ko jAnA thA, jJAna-sAmAyika meM jina AtmaguNoM kA cintana kiyA thA; darzana se jisa AtmasvarUpa kI zraddhA kI thI, darzana-sAmAyika meM jisa AtmabhAva meM sAdhaka ne avasthiti kI thI; cAritra sAmAyika meM usakI pUrNatA hotI hai-Atma-sAkSAtkAra ke rUpa meM svasaMvedana ke rUpa meN| (61) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha anubhava sAdhaka ko alaukika hotA hai, use anupama rasa kA rasAsvAdana hotA hai, vaha aise anirvacanIya Ananda meM sarAbora ho jAtA hai jise zabdoM meM vyakta nahIM kara sakatA / / gU~ge kerI zarkarA, khAya-khAya muskAya -yaha sthiti ho jAtI hai / yahI sAmAyika sAdhanA kA dhyeya hai, uddezya hai, lakSya hai aura isI lakSya kI prApti ke lie sAdhaka sAmAyika kI sAdhanA karatA hai / isa sAdhanA kA vyAvahArika pariNAma yaha hotA hai ki sAdhaka avasAda, cintA, tanAva, AzaMkA, kuzaMkAoM se mukta ho jAtA hai, vaha vartamAna kSaNa meM jInA sIkha jAtA hai / usake jIvana meM pramAda, Alasya Adi kI mAtrA nyUnatama ho jAtI hai / sAvadhAnI, (62) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajagatA, hitAhita-viveka kA prAdhAnya ho jAtA hai| dharmAcaraNa ke jo tatva-ahiMsA, aparigraha, anAgraha Adi pahale zabda rUpa meM the, aba ve jIvana-vyavahAra kA AkAra grahaNa kara lete haiM / usake jIvana kA kaNa-kaNa dharmamaya bana jAtA hai, laukika athavA saMsAra saMbaMdhI sabhI vyavahAra dharma se anuprANita ho jAte haiM / jIvana kI dizA hI parivartita hokara dharmonmukhI ho jAtI hai / aliptatA, anAsakti, sukha-duHkha-dvandvAtIta avasthA usake jIvana meM caritArtha hotI hai / bhaya kI bhAvanA usake mana se tirohita ho jAtI hai / saMkSepa meM vaha jIvana-kalA meM niSNAta ho jAtA hai / sukha-zAMtipUrvaka usakA jIvana vyatIta hotA hai / (63) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra sAmAyika sAdhanA se AdhyAtmika aura vyAvahArika donoM prakAra ke suphala prApta hote haiM / Atmika zAMti aura zakti prApta hotI hai / isI AdhAra para sAmAyika sAdhanA ko AtmazAnti kA srota kahA jAtA hai| (64) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - upAcArya zrI devendra muni jaina tatvavidyA ke prajJApuruSa siddhahasta lekhaka janma : vi. saM. 1988, dhanaterasa, 7 navambara, 1931 dIkSA : IsvI san 1 mArca 1941 upAcArya pada : 12 maI, 1987, pUnA zramaNa sammelana para Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "AcAra' aura" vicAra jIvana kI do A~kheM haiM, yA do caraNa haiM / donoM hI svastha aura santulita rahane cAhie / hamArA vicAra sadA udAra, anekAntapradhAna, satyonmukhI aura sarvajIvoM kI kalyANa kAmanA se otaprota honA cAhie / hamArA AcAra samatApradhAna, apane gRhIta niyama va maryAdA kA pAlana karane vAlA aura kisI ko | bhI kaSTa ne dene vAlA honA cAhie / _vicAra aura AcAra kI zreSThatA evaM pavitratA hI hamArA sAdhya hai / -upAcArya devendramuni prakAzaka:potArakagurujanavAnthAlayaudayapara