________________
આનંદઘન પદ ૯૯
નાથબાવા - ભિક્ષુ - સંન્યાસી - તાપસી - કલમા પઢનાર કાજી - ગ્રંથ પઢનાર પંડીત આ બધી સંતોની જાતિઓ તે બધા પોત પોતાના કુલાચાર પ્રમાણે વ્યવહાર માર્ગને સાધનારા છે. જેમના ઘરમાં પેલી તુરકડી - તુચ્છ સ્વભાવી માયા ઘૂસી ગઈ છે, જે તે તે સ્થાનોમાં જઈ તરકટ રચે છે, ખટપટ કરે છે, નટખટ બને છે, કુળકપટ કરે છે તેના કારણે જીવ ગમે તેટલુ કરે તો પણ ઊંચે આવતો નથી અને ફરી ફરીને પાછો સંસારમાંજ રૂલ્યા કરે છે.
૩૦૭
વ્યવહાર માર્ગ ક્રિયા સાથે સંબંધ ધરાવે છે અને ક્રિયા એ જડ તત્ત્વ છે એટલે ક્રિયા ગમે તેટલી સારી દેખાતી હોય છતાં તે શુભાશ્રવ તત્ત્વ છે તેનો સમજ્યા વિના ઉપયોગ કરવામાં આવે તો તેજ ક્રિયા અંતે જતામાં પરિણમે છે અને આત્મા ક્રિયાજડ બની જાય છે. એવી રીતે શાસ્ત્રોમાંથી ઊછીનું લીધેલું જ્ઞાન તે પણ શુષ્કજ્ઞાન અથવા પોપટિયુ જ્ઞાન કે જે પર નિમિત્તથી પ્રાપ્ત થયેલુ તે આત્મિક જ્ઞાન નથી પણ જડ સ્વભાવી શુષ્ક મતિજ્ઞાન છે. મતિજ્ઞાનમાં મતિ પોતે કાંઈ જ્ઞાન નથી તે તો વિચાર તત્ત્વ છે અને તેથી તે મન છે અને તેથી તે મન તો નોઈન્દ્રિય છે.
માયા એ રાજસી અને તામસી પ્રકૃતિવાળી છે તે ગુણો આત્મામાં નથી. જીવની અજ્ઞાન રૂપી ઊંધી સમજણથી ચારગતિમાં જે જે સ્થાનોમાં આ ઊંધી સમજના કારણે જીવ જાય છે ત્યાં ત્યાં તે પોતાને તેવો માની તે તે પ્રમાણે વર્તે છે. તેનાથી આત્મામાં સુખ-દુ:ખ, હર્ષ-શોક વગેરે અનેક દ્વંદ્વો ઊભા થાય છે. આત્માએ દોષોને પોતાનો સ્વભાવ માની લીધેલ હોવાથી આત્મા પોતાના સ્વભાવમાં સ્થિર થઈ શકતો નથી કારણ કે દોષોને સ્વભાવ માનતા આત્મામાં વિભાવદશા પ્રગટે છે અને આ વિભાવદશા સ્વભાવમાં જીવને જવા દેતી નથી.
સસરો હમારો બાલો ભોલો, સાસુ બાલ કુંવારી;
પિયુજી હમારો પોઢે પારણીએઁ તો, મેં હું ઝુલાવન હારી. અવધુ...૨.
આ બીજી ગાથામાં પ્રકૃતિજન્ય તત્ત્વમાં અહંકાર તે પુરુષ અને કુમતિ તેની નારી. આ બંનેને પુરુષ-સ્ત્રી બતાવી તેમાં કુમતિએ ચેતનના જે હાલ હવાલ કેવા કર્યા છે તે બતાવે છે. કુમતિ એ નારી જાતિ છે કે જેનો સ્વભાવ
ધ્યેય સ્પષ્ટ થયેથી જ તિ પ્રતિરૂપ બને છે.
