________________
૪૮ પારુલ માંકડ
Nirgrantha राजीवमिव ते वक्त्रं नेत्रे नीलोत्पले इव । रम्भास्तम्भाविवोरू च करिकुम्भाविव स्तनौ ॥
- (મનં. મો. પૃ. ૨૨૮, સં. વ. પૃ. ૪૦૬) નરેન્દ્રપ્રભ અહીં સાધારણ ધર્મનો લોપ છે એટલું જ નોંધે છે (પૃ. ૨૩૭). ભોજ નોંધે છે કે અહીં સામાન્યધર્મનો લોપ થયો છે. ભોજના ટીકાકાર રત્નેશ્વરના મત પ્રમાણે “કાન્તિ' વગેરે સાધારણધર્મ લુપ્ત થયો છે. સાદગ્ય પ્રતીયમાન છે. ઉપમાનોપમેયત્વ પરિપૂર્ણ હોવાથી લુપ્તપૂર્ણા નામની ઉપમા છેy. ઘાતકલુપ્તા નામના ઉપમાભેદનું ઉદાહરણ નરેન્દ્રપ્રભે ભોજના ૫. વ. ને આધારે આપ્યું છે.
त्वन्मुखं पुण्डरीकं च फुल्ले सुरभिगन्धिनी । कोमलापटलौ तन्वि ! पल्लवश्चाधरश्च ते ॥
- (મો. 9 ૨૨૮, ૩. ચં. 9. ૪૬) નરેન્દ્રપ્રભ નોંધે છે કે અહીં ઘોતકનો (એટલે કે વદ્રિનો) લોપ છે. ભોજ પણ આને દ્યોતકલુપ્તા માને છેપ ભોજના ટીકાકાર રત્નેશ્વર પ્રમાણે એકાર્થના પ્રયોજનથી અહીં મુખ અને પદ્મ બન્નેનું પ્રધાન અને અંગભાવ વડે અભિધાન છે. આ પ્રકારની બાબતમાં એમ કહી શકાય કે ઉદાહરણ અને પ્રકારસ્વરૂપ બન્નેમાં નરેન્દ્રપ્રભ ભોજને અનુસર્યા છે.
ઉપમાપ્રકારોની અંતર્ગત જ નરેન્દ્રપ્રત્યે સમાસમાં દ્યોતકના લોપનું ઉદાહરણ ભોજ પ્રમાણે આપ્યું છે :
જુઓ
मुखमिन्दुसुन्दरं ते बिसकिसलयकोमले भुजालतिके । जघनस्थली च सुन्दरि ! तव शैलशिलाविशालेति ॥१७
- (નં. મો. 9. ર૩૭, - ચં. પૃ. ૪૦૦) નરેન્દ્રપ્રભ અહીં ઘોતકનો લોપ છે એટલી જ નોંધ મૂકે છે, ઝીણું કાંતતા નથી, જ્યારે ભોજ આને અંતર્ગતઈવાર્થ જેમાં છે તેવી સમાસોપમામાં ‘પદોપમા” નામનો પ્રકાર માને છે.
પ્રત્યયમાં ઘોતકનો લોપ એ ઉપમાપ્રકારને સ્પષ્ટ કરતાં નરેન્દ્રપ્રભ ભોજના સ વ નું ઉદ્ધરણ જ પસંદ કરે છે. જેમ કે,
सूर्गीयति सुधारश्मिमनाथतिमृतायते । मृतस्य कान्ताविरहे स्वर्गेऽपि नरकायते ॥१८
- (નં. મો. પૃ. ૨૨૮, સં. વ. પૃ. ૪૦૪) નરેન્દ્રપ્રભ નોંધે છે કે, અનાવૃતિ'માં દ્યોતક અને સાધારણધર્મ બન્નેનો લોપ થયો છે. ભોજ પ્રમાણે સૂતિ. વગેરેમાં આચરણક્રિયા છે, જે ઉપમાન અને ઉપમેય બન્નેમાં સાધારણ છે. પ્રસ્તુત ઉદાહરણમાં પણ નરેન્દ્રપ્રભ ઉદાહરણ પૂરતા જ ભોજને અનુસર્યા છે, ભોજ જેટલી દીર્ઘ ચર્ચા કરતા નથી. પુનઃ ઘોતકના લોપમાં જ પ્રત્યયોપમાનું ઉદાહરણ નરેન્દ્રપ્રભ ભોજ પ્રમાણે ટાંકે છે : જેમ કે,
हंसो ध्वाङ्क्षविरावी स्यादुष्ट्रकोशी च कोकिलः । खरनादी मयूरोऽपि त्वं चेद्वदसि वाग्मिनि ।।
- ( નં. મહોપૃ. ૨૨૮, . . પૃ. ૪૦૨).
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
