Book Title: Nandisutt and Anuogaddaraim
Author(s): Devvachak, Aryarakshit, Punyavijay, Dalsukh Malvania, Amrutlal Bhojak
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
...[૩૨]..
દેવવાચકને સમય પંન્યાસ શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ દેવવાચક અને દેવદ્ધિને એક ગયા અને દેવદ્ધિનો સમય કલ્પસૂત્રની મહાવીરચરિતની અંતિમ પંકિતને આધારે નક્કી કર્યો. કલ્પસૂત્રમાં જણાવ્યું છે–
-" समणस्स भगवओ महावीरस्स जाव सव्वदुक्खप्पहीणस्स नववाससयाई
वकंताई दसमस्स अयं असीइमे संवच्छरे काले गच्छद"એટલે કે ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણનું આ ૯૮૦મું વર્ષ ચાલે છે. આ ઉલ્લેખને આધારે દેવદ્ધિનો સત્તાસમય આ ઠરે છે. અને, તેમણે જ ઉલ્લેખેલ વાચનાંતરને પ્રમાણ માનવામાં આવે તો, ૯૯૩ વીરનિર્વાણુ સંવત્ આવે છે.
પં. શ્રી કલ્યાણુવિજ્યજીએ પોતાના પુસ્તકમાં ત્રણ સ્થવિરાવલિઓ આપી છે : નંદીવિરાવલિ (પૃ. ૧૨૬), દશાશ્રુતસ્કંધસ્થવિરાવલિ (પૃ. ૧૨૫) અને વાલજી સ્થવિરાવલિ (પૃ. ૧૨૮). અને એ ત્રણેનો સમન્વય સાધીને ૯૮૦ વીરનિર્વાણ દેવદ્ધિનો સમય માન્ય રાખ્યો છે. તેમને મતે દેવદ્ધિ અને દેવવાચક એક હોઈ દેવવાચકનો સમય પણ વીરનિર્વાણ ૯૮૦ માન્ય ગણાય. પરંતુ જો આપણે, પ્રથમ કહ્યા પ્રમાણે, બન્નેને ભિન્ન માનતા હોઈએ તો જુદી સમયવિચારણું કરવી આવશ્યક રહે છે.
પં. શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ જે વાલભી વિરાવલિની (પૃ. ૧૨૮) નોંધ કરી છે તે તેમણે સંશોધિત કરીને આપી છે. સંશોધનમાં માત્ર વાચનાંતર પાકને જે તેર વર્ષનો ભેદ છે તેનું નિવારણ કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે. આથી તે કાંઈ આપણી સમય-વિચારણામાં વિશેષ બાધક નહિ બને એટલે એને પ્રમાણ માનીને આપણે આગળ વધીએ તો તત્કાલ પૂરતું આપણું કામ સરે છે. આમાં નવા સંશોધનને અવકાશ છે જ એ વસ્તુ અહીં સ્પષ્ટ કરવી આવશ્યક છે જ. વલભી સ્થવિરાવલિની નોંધમાં અંતે ભૂતદિનનાં ૭૯ વર્ષ અને કાલકનાં ૧૧ વર્ષ છે અને કાલકની સાથે તે સ્થવિરાવલિ પૂરી થાય છે અને અંતે વીરનિર્વાણ ૯૮૧ સુધીમાં કાલકનો કાલ પૂર્ણ થાય છે.
દેવવાચકે જે પરંપરા નદીમાં નોંધી છે તે પ્રમાણે ભૂતદિન પછી કાલક નહિ પણ લહિત્યનો ઉલ્લેખ છે. અને લૌહિત્ય પછી પોતાના ગુરુ દૂસગણિનો ઉલ્લેખ છે. વલભી સ્થવિરાવલિ પ્રમાણે કાલકનાં ૧૧ વર્ષ છે તે ન ગણીએ તો ભૂતદિનો સ્વર્ગવાસ વીરનિર્વાણ ૯૭૦ (વિક્રમ ૫૦૦)માં થયો. તે પછી નંદી પ્રમાણે ક્યારેક અથવા તો તરત જ લૌહિત્ય થયા અને તે પછી દૂસગણિ. અને દૂસગણિના જ શિષ્ય દેવવાચક છે. એમ પણ બને કે ભૂતદિનનો સમય ૭૯ વર્ષ જેટલો લાંબો હોઈ તેમની ધ્યાતિમાં જ તેમના શિષ્ય લૉહિત્ય અને પ્રશિષ્ય દૂસગણિ બંને વિદ્યમાન હોય. આથી આપણે દેવવાચકને વીરનિર્વાણ ૯૭૦ (વિક્રમ ૫૦૦)થી પણ પહેલાંના માની શકીએ. અને જો તેમ ન બન્યું હોય તોપણ ભૂતદિનના પછીનાં ૫૦ વર્ષમાં ક્યારેક થયા તેમ માનવામાં તો કશો જ વાંધો આવે નહિ. એટલે કે વીરનિર્વાણ ૯૭૦ + ૫૦ = ૧૦૨૦ (વિ. ૫૫૦) પહેલાં ક્યારેક અથવા તો વિક્રમ ૫૦૦થી માંડી ૫૫૦ સુધીમાં તેઓ ક્યારેક થયા એમ માની શકાય. પણ આ વિચારણાની સત્યતાનો આધાર ઉક્ત વાલ્મિી સ્થવિરાવલીમાં શ્રી એ. કલ્યાણવિજયજીએ આપેલા વર્ષોની સચ્ચાઈ ઉપર રહે છે. એટલે આ પ્રશ્નને આપણે બીજી રીતે પણ તપાસવો જરૂરી છે.
દેવવાચકના સમયની વિક્રમ ૫૫૦ એ અંતિમ અવધિ ગણવી જોઈએ; એથી વહેલાં પણ
૧૩. વીનિર્વાનસંવત્ ઔર નિમાળના, પૃ. ૧૧૮..
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
