Nandisutt and Anuogaddaraim

Author(s): Devvachak, Aryarakshit, Punyavijay, Dalsukh Malvania, Amrutlal Bhojak
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay

Page 118

..[૪૩]...
ઉપક્રમમાં શું શું જરૂરી છે તેનો સાર એટલે કે અનુયોગદ્દારની પ્રસ્તુત ચર્ચા (સ્૦ ૯૨-૫૩૩)નો સાર ‘ ઉપક્રમના સંક્ષેપમાં અધિકારો ’—એવા નિર્દેશ સાથે આપી દીધો છે (ગા॰ ૯૧૨-૯૧૬), તેની પ્રસ્તુતમાં યોજના આ પ્રમાણે છે——
ગુરુનો અભિપ્રાય પોતાને અનુકૂળ થાય એવું આચરણ કરવું, જેથી તેઓ પ્રસન્નતાથી વાચના માટે ઉદ્યત થાય, આ ભાવોપક્રમ છે ( વિશેષા॰ સ્વા૦૯૨૪–૯૩૩). ઉપક્રમનો પ્રથમભેદ આનુ પૂર્વી છે એટલે સામાયિક અધ્યયનની આનુપૂર્વીનો વિચાર કરવો એટલે કે છ યે અધ્યયનોમાં તેનું સ્થાન (ગા૦ ૯૩૪–૯૩૮) શું છે, આગળ અને પાછળથી તથા અન્ય અનેકરીતે ગણીએ તો તેનું સ્થાન કયું કયું આવે તે વિચાર—આ આનુપૂર્વીનો સામાન્ય વિચાર——અનુયોગદ્રારમાં અનેક સૂત્રોમાં છે (સ્૦ ૯૩-૨૦૭).
ઉપક્રમમાં બીજું દ્વાર છે નામ (સ્૦ ૨૦૮-૩૧૨). તેની ચર્ચાનો સાર, આચાર્ય શ્રી જિનભદ્ર જણાવે છે તે પ્રમાણે, નામના જે દશપ્રકારો છે (સ્૦ ૨૩૩) તેમાંથી પવિધ નામ અહીં વિવક્ષિત છે અને તેમાં પ્રસ્તુત અધ્યયન શ્રુતમાં સમાવિષ્ટ હોઈ તે ક્ષાયોપમિક ભાવમાં અંતર્ગત સમજવું (ગા૦ ૯૪૦).
ઉપક્રમનું તીજું દ્વાર છે પ્રમાણ (સ્૦ ૩૧૩-૫૨૨). તેની પ્રસ્તુતમાં યોજના એ છે કે દ્રવ્યાદિ ચાર ભેદે પ્રમાણુ વિચાર છે. તેમાં પ્રસ્તુત સામાયિક ભાવપ્રમાણમાં (સ્૦ ૪૨૭) સમાવેશ પામે છે. અને ભાવપ્રમાણમાં પણ જે ગુણપ્રમાણ (સ્૦ ૪૨૮) છે તેમાં સામાયિક જીવનો જ્ઞાનગુણ છે. અને તે પ્રત્યક્ષાદિ ચાર (સ્૦ ૪૩૬) પ્રકારમાંથી આગમપ્રમાણ રૂપ (સ્૦ ૪૬૭) છે અને આગમમાં પણ લોકોત્તર આગમમાં સમાવિષ્ટ છે. આગમના અન્ય પ્રકારે ભેદો સુત્તાગમે ત્યાદિ પણ થાય છે (સ્૦ ૪૭૦), તેનો વિચાર કરીએ તો પ્રસ્તુતમાં સામાયિક સૂત્ર, અર્થ અને તદુભય એ ત્રણે પ્રકારના આગમરૂપ છે (ગા॰ ૯૪૨). અને ગણધર ગૌતમનો તે સૂત્રાગમ આત્માગમ છે, કારણ કે તેમણે સૂત્રરચના કરી છે. શ્રીશ્રૃઆદિ તેમના સાક્ષાત્ શિષ્યોને અનંતરાગમ અને તે પછીના અન્યને માટે તે પરંપરાપ્રાપ્ત છે (ગા૦ ૯૪૩). અથંગમનો વિચાર કરીએ તો સામાયિક તીર્થંકરને આત્માગમ છે, ગૌતમાદિ ગણધરને અનંતરાગમ અને શેષ શિષ્યપ્રશિષ્યોને પરંપરા પ્રાપ્ત હોઈ પરંપરાગમ છે (ગા૦ ૯૪૪).
પ્રમાણનો બીજો ભેદ નયપ્રમાણ પણ છે (સ્૦ ૪૨૭, ૪૭૩-૪૭૬). પ્રસ્તુતમાં આચાર્ય શ્રી જિનભકે સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે કે સાંપ્રતકાલમાં નયોમાં અવતારણા થતી નથી તેથી એનો વિચાર કરતા નથી. વળી, સુજ્ઞ પુરુષ હોય તો નયાવતાર કરી પણ શકાય છે—એવી સૂચના તેમણે આપી છે (ગા૦ ૯૪૫). પ્રમાણનો એક સંખ્યાપ્રભાણુ નામે પણ ભેદ છે (સ્૦ ૪૨૭, ૪૭૭–૧૨૦), તે વિષે પ્રસ્તુતમાં આચાર્ય શ્રી જિનભદ્રનું સ્પષ્ટીકરણ છે કે નામ આદિ આઠ પ્રકારની સંખ્યામાંથી પરિમાણુ સંખ્યા (સ્૦ ૪૯૩)માંની કાલિક સૂત્ર સંખ્યા અહીં પ્રસ્તુત છે અને સામાયિકને પરિત્ત એટલે કે પરિમિત પરિમાણવાળું સમજવાનું છે (ગા॰ ૯૪૬).
ઉપક્રમનો ચોથો અધિકાર વક્તવ્ય વિષે છે (સ્૦ ૯૨, પર૧-પરપૂ). આનું તાત્પર્ય એવું છે કે પ્રસ્તુતમાં સામાયિકમાં માત્ર સ્વસમય = સ્વસિદ્ધાંતની ચર્ચા છે, પરતીથિંકના કે સ્વ-પર ઉભયના સિદ્ધાન્તની ચર્ચા નથી (ગા॰ ૯૪૭); અને પસિદ્ધાન્તની ચર્ચા ક્યાંઈક જોવામાં આવે તોપણ તેને સ્વસિદ્ધાન્તની જ સમજવી જોઈ એ, કારણ કે સમ્યગ્દષ્ટિ પુરુષ જે કાંઈ ગ્રહણ કરે છે તે તેને માટે સ્વસમય જ બની જાય છે. કારણ કે સમ્યક્ત્વ તો અનેક મિથ્યાદર્શનોના સમૂહંરૂપ છે, તેથી સમ્યગ્નિષ્ટને તો પરિસદ્ધાંત પણ સ્વસમયને ઉપકારક હોઈ સિદ્ધાન્ત જ બની જાય છે (ગા૦ ૯૪૮-૯૪૯).