________________
૩૫
અંક ૨-૩ જે ]
ન્યાયખંડખાદ્ય–સવિવેચન દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ અભેદ ઘટે છે એટલે પ્રત્યક્ષ અને પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં ભેદભેદ પ્રમાણભૂત છે.
ભાવાર્થ-બૌદ્ધો પ્રત્યભિજ્ઞાનને અલી સ્વરૂપ માને છે; તૈયાયિક અભિન્ન પ્રત્યક્ષરૂપ માને છે, જ્યારે જેનો ભેદભેદ માને છે. ત મ એ પ્રત્યભિજ્ઞાન છે, તે જ્ઞાનમાં તદ્ અને ઈદમ-ભૂતકાલીન અને વર્તમાનકાલીન જ્ઞાનના ભેદથી ભેદ છે એટલે નિમિત્તભેદથી ભેદ છે, સ્વરૂપથી અભેદ છે અને પ્રમાણરૂપે તો લેદાદ છે. दृष्ट्वा सुधीभिरत एव घटेऽपि रक्ते, श्यामाभिदाश्रयधियो भजना प्रमात्वे । सा निनिमित्तकतयाध्यवसाय एच, न स्यात् तदाश्रयणतस्तु तथा यथार्था ॥२५॥
શ્લોકાથ–માટે જ બુદ્ધિવાનેએ લાલ ઘડાને વિશે પણ શ્યામના અભેદને આશ્રય કરનારી બુદ્ધિના પ્રામાણ્યમાં ભજના-સ્યાવાદ માનેલ છે. અષે રતઃ જામઃ એ બુદ્ધિ નિમિત્તના આશ્રય વિત્ત નિશ્ચિત નથી–પ્રમાણભૂત નથી, અને નિમિત્તને આશ્રય કરીએ તો યથાર્થ છે.
ભાવાર્થ –એક ઘડામાં લાલ, કાળો એવી બુદ્ધિ થાય છે તેમાં પૂર્વકાળમાં લાલ અને વર્તમાનકાળમાં કાળ એ કાળના નિમિત્તનો ભેદ કાઢી નાંખીએ તે નિશ્ચિતજ્ઞાન ન થાય, અને તે નિમિત્ત રાખીએ તે નિશ્ચિત જ્ઞાન થાય. ગ્રંથકાર નૈયાયિકને કહે છે કે તમારે પણ નિમિત્ત ભેદથી એક જ વસ્તુમાં પરસ્પરવિરોધી જ્ઞાનને પ્રમાણુભૂત માનવું પડે છે. એટલે તમારે પણ સ્વાદુવાદ સ્વીકારવાને રહે છે. स्वद्रव्यपर्ययगुणानुगता हि तत्ता, तळ्यक्त्यभेदमपि तादृशमेव सूते । संसर्गमावमधिगच्छति स स्वरूपात्, सा वा स्वतः स्फुरति तत्पुनरन्यदेतत् ।।२६
લેકાર્થ –સ્વદ્રવ્યપર્યાયને અનુસ્યતા રહેલી તત્તા તે વ્યક્તિના અભેદને જેવો અનુભવમાં આવેલો હતો તે જ ઉત્પન્ન કરે છે. તે અભેદ પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં સ્વરૂપે સંસર્ગભાવને પામે છે કે તેમાંથી તત્તા સ્વતઃ ઊભી થાય છે, તે બીજે સવાલ છે. - ભાવાર્થ –કઈ પણ એક વસ્તુના પ્રત્યક્ષ અનુભવ પછી તે વસ્તુને અંગે થયેલા ભૂતકાલીન અનુભવે સ્મરણમાં જાગ્રત થાય છે; એ રીતે વર્તમાનકાલીન પ્રત્યક્ષ અને ભૂતકાલીન અનુભવનું મિશ્રણ થયા બાદ તેને એવું જ્ઞાન થાય છે. તેમાં તત્તા પાછળથી ઉમેરાય છે એ એક વિચાર છે. બીજા વિચારમાં વસ્તુના દર્શનની સાથે જ નવું એવું જ્ઞાન થાય છે અને તેમાં રહેલ તત્તા ભૂતકાલીન અનુભવને ખેંચી લાવે છે.
તત્તા નામને પદાર્થ છે, તત્તા અભેદને જન્મ આપે છે, જે પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં અભેદ સ્વયં સ્ફરે છે કે તત્તા સ્વયં કુરે છે તે જૂદો સવાલ છે.
