________________
૪૨ શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ માર્ગ શીર્ષ-પોષ તેને વિક્રમ સંવતનું નામ આપવામાં આવ્યું, જે હાલ પર્યંત ચાલુ છે. પાવાપુરીકલ્પ વિગેરે કેટલાક જૈન ગ્રંથમાં વિક્રમ સંવત પ્રવૃત્તિનું એક બીજું કારણ એમ આપવામાં આવે છે કે વીર નિર્વાણથી ૪૭૦ વર્ષે વિક્રમ રાજા ઉજજેનની ગાદીએ આવ્યો અને તેણે પૃથ્વીને ઋણમુક્ત એટલે પ્રજાને કરજમુક્ત કરતાં તેની યાદગીરીમાં સંવત ચલાવવામાં આવ્યો જે વિક્રમ સંવત તરીકે ઓળખાય છે. રાજા બલમિત્ર સંબંધે પૃથ્વી ઋણમુક્ત કરવાની વાતનો ખુલાસે એમ થાય છે કે-ઉજજૈન ઉપર બલમિત્રના ફક્ત આઠ વર્ષના રાજ્યકાળમાં તેની હયાતીમાં પૃથ્વીને ઋણમુક્ત કરવા જેટલું દ્રવ્ય એકઠું થયેલું નહિ પણ તેના સ્વર્ગવાસ બાદ પાંચ વરસે તેના પુત્ર નભસેને, જોઇતા દ્રવ્યનો સંગ્રહ થતાં, પૃથ્વીને ઋણમુક્ત કરી અને બલમિત્ર-વિક્રમાદિત્યની યાદગીરીનો સંવત ચલાવ્યો. ગમે તેમ માનીએ તો પણ વીર નિર્વાણુથી ૪૭૦ વરસે વિક્રમ નામે ઓળખાતો સંવત્ ચાલુ થયાની વાત જૈન ગ્રંથોમાં સર્વમાન્ય છે. - હવે તે સંવત પ્રવર્તક વિક્રમાદિત્ય નામે કોઈ રાજા થયો છે કે કેમ ? તે જોવાનું રહે છે. ઉપર બલમિત્ર અને વિક્રમાદિત્યની વાત આપેલ છે. પૂજ્ય આચાર્યે શ્રી કલ્યાણવિજયજી મહારાજ ગર્દમિલ પછી શકરાજાને હરાવી ભરૂચના ઉપર લખેલ બલમિત્ર ઉજજૈનની ' ગાદીએ આવ્યા તેને વિક્રમાદિત્ય ગણે છે. સંસ્કૃત ભાષામાં બલનો અર્થ વિક્રમ અને મિત્રને અર્થ આદિત્ય થાય છે, તે બલમિત્રનું ઉપનામ અથવા પર્યાયવાચક વિક્રમાદિત્ય નામ તે ઉજજેનની ગાદી ઉપર આવ્યા ત્યારે પ્રસિદ્ધ થયાનું માને છે. પણ બલમિત્રહિમાદિત્યના એ નામ ઉપરથી અને રાજ્યગાદીનું શહેર ભરૂચ પછી ઉજજૈન થવાથી પાછળના અંચકાએ તે બંને ભિન્ન વ્યક્તિઓ માની લઈ તેમના સમય બાબત ફેરફાર કરી નાંખે છે. પણ ખરું જોતાં તે બંને એક જ વ્યક્તિ છે. ઉપર મુજબ બલમિત્ર વિક્રમાદિત્ય હોવાની એક વાત થઈ. તે સંબંધે પાવાપુરીક૯૫, વિચારશ્રેણી વિગેરે કેટલાક ગ્રંથોમાં બીજી માન્યતા એ છે કે–ગર્દભિલને પુત્ર વિક્રમાદિત્ય હતો તે શક રાજાને હરાવીને વીર નિર્વાણથી ૪૭૦ વરસે ઉજજેનની ગાદીએ આપે. પાવાપુરીક૯૫ની રાજ્યવંશાની ગણના મુજબ બલમિત્ર- ભાનુમત્ર ગભિલ પહેલા ૧૦૦ વરસે ગાદીએ આવ્યા હતા. તેણે ૬૦ વર્ષ અને તે પછી નરવાહનના ૪૦ વર્ષના રાજ્યકાળ બાદ ગભિલ ઉજજેનની ગાદીએ આવ્યો. એ જોતાં કાલકાચાર્ય, બલમિત્ર અને ગદંભિલ વચ્ચે અગાઉ ઉપર દર્શાવેલ ઐતિહાસિક સંબંધ તદ્દન છૂટો પડી જાય છે, તેથી ગદભિલને પુત્ર વિક્રમાદિત્ય હોવાની માન્યતા એતિહાસિક દૃષ્ટિએ કેટલી વિશ્વસનીય ગણવી તે વિચારવા જેવું છે. ઉપરાંત વિક્રમ સંવતપ્રવર્તક વિક્રમાદિત્ય સંબંધે જે ઉલ્લેખો જૈન ગ્રંથોમાં મળે છે તે સર્વ વિક્રમ સંવત ૧૦૦૦ વર્ષ અને તે પછીના કાળમાં રચાયેલા છે, અને તેમાં બલમિત્ર વિક્રમાદિત્યથી ભિન્ન વ્યક્તિ હોવાની માન્યતા દર્શાવેલ છે, જ્યારે નિશીથ ચૂર્ણ, વ્યવહાર ચૂર્ણ, તિથ્થો ગાલી, કથાવલી, કાલક કથાઓ વિગેરે વધારે પ્રાચીન ગ્રંથોમાં ગદભિલ ૫છી શક રાજાને હરાવીને બલમિત્ર ઉજજેનની ગાદીએ આવ્યાના ઉલ્લેખ મળે છે જે વધારે વિશ્વસનીય છે, અને તે કોઈમાં બલમિત્રથી ભિન્ન વિક્રમાદિત્ય થયાને
