________________
અંક ૨-૩ જે ] પ્રભુ પ્રત્યક્ષ છે
૫૧ છે અર્થાત ચૈતન્યની વ્યાખ્યાથી જડની સિદ્ધિ થાય છે. બંનેમાં એક વસ્તુ વિદ્યમાન ન હોય તો બીજી હોઈ શકે જ નહિં, તો પછી તેને ઓળખવા વ્યાખ્યાની તો વાત જ કેવી ?
જે વસ્તુને જાણે છે, જણાવે છે, ઓળખે છે, ઓળખાવે છે તે ચૈતન્ય અને જે જાણુવાના તથા ઓળખવાના સ્વભાવસ્વરૂપ જ્ઞાન વગરનું છે તે જડ કહેવાય છે. જડમાં જ્ઞાન હોતું
થી પણ જડને ઓળખાવનારમાં જ્ઞાન હોય છે અને તેને આત્મા-જીવ-ચૈતન્ય વિગેરે નામથી ઓળખવામાં આવે છે. જડ વસ્તુઓને ઈદ્રિોઠારા જાણનાર પણ આમાં જ છે કારણ કે ઈદ્રિયો પિોતે જડ હોવાથી કાંઈપણ જાણી શકતી નથી. આત્માને જડ દેહથી વિયોગ થાય છે ત્યારે અદ્રિ વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ જાણવા જણાવવાનું કાંઇ પણ કાર્ય કરી શકતી નથી, તેમજ દેહના છેદન-ભેદન તથા દહન આદિથી અથવા તો ચંદનવિલેપન આદિ ઉપચારથી સુખ-દુઃખ-શાંતિ–આનંદ-કલેશ તથા સંતા૫ આદિના ચિહ્નો
ઉપર કાંઇ પણ દૃષ્ટિગોચર થતા નથી માટે તેમાં જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા નથી, પણ જડસ્વરૂપ કેવળ દેહ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. - આ પ્રમાણે આત્મા તથા અનાત્મા-જડ બંને વસ્તુઓ પ્રત્યક્ષ છે, ફક્ત બંનેના
ક્ષની રીત જુદી છે. જેમ વર્ણ, ગંધ, રસ. ૫શ અને શબ્દના પ્રત્યક્ષની રીત જુદી હોય છે, અર્થાત આંખથી વણું, નાકથી ગંધ, જીભથી રસ, કાનથી શબ્દ અને વચાથી સ્પર્શ પ્રત્યક્ષ થાય છે. પણ આંખથી શબ્દ, કાનથી વર્ણ, જીભથી ગંધ કે નાકથી રસ વિગેરે પ્રત્યક્ષ થતું નથી તેવી જ રીતે આત્મા અને અનાત્મા-જડ બંનેનું પ્રત્યક્ષ પણ જુદી રીતે થાય છે. જડનું પ્રત્યક્ષ આવરણવાળા સકર્મક માને ઈંદ્રિાકારા થાય છે અને આવરણ રહિતને ઇંદ્રિયોની જરૂરત પડતી નથી. અને આત્માનું પ્રત્યક્ષ કેવળ શુદ્ધાત્માને જ થાય છે પણ ઇંદ્રિારા જેમ જડનું પ્રત્યક્ષ થાય છે તેમ થઈ શકતું નથી. જડ વસ્તુઓને અને પિતાને, અથવા તો ય માત્રને જાણે છે તે જ આત્મા છે– ચિતન્યસ્વરૂપ છે. ઈદિ જ હોવાથી રૂપી તથા અરૂપી કાઈપણ ય પદાર્થનું પ્રત્યક્ષ કરી શકે નહિં. તેમજ આવરણવાળો આત્મા જડસ્વરૂપ કર્મના સંસર્ગને લઈને અશુદ્ધ હોવાથી જ્ઞાનસ્વરૂપ શુદ્ધાત્માનો સાક્ષાત્કાર કરી શકે નહિં પણ અજ્ઞાનસ્વરૂપ અશુહ આત્માનું પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે, અર્થાત મેહનીય કર્મના દબાણને લઇને જીવાત્મા વસ્તુમાત્રના સાચા સ્વરૂપને ઓળખી શકે નહિં. જન્મ–જરા-મરણ-સુખ-દુઃખ આદિ અવસ્થા શુદ્ધ આત્માની નથી તોયે અજ્ઞાનતાને લઈને આત્મા માને છે કે-હું સુખી છું, દુઃખી છું, મરું છું. જન્મ છું. ઘરડ છું, જવાન છું, રૂપાળા છું વિગેરે. આ પ્રમાણે માનનાર જે આત્મા છે તે અજ્ઞાનતાને લઈને જડના સંસર્ગથી થવાવાળી વિકૃતિને પિતાની માને છે. આવી જ રીતે દરેક દેહધારી આત્માઓ પોતપોતાનું પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે અને પોતાને અનુભવાતી લાગણીઓ તથા વૃત્તિ અનુસાર પ્રવૃત્તિની સરખામણી કરીને બીજા જીવાત્માએને અનુમાનથી જાણી શકે છે. જ્યારે સમ્યગૂજ્ઞાન-દર્શન આદિને મલિન કરનાર કર્મનો ક્ષય થવાથી પોતે શુદ્ધ થાય છે ત્યારે પોતે પ્રભુસ્વરૂ૫ થવાથી શુદ્ધ તથા અશુદ્ધ આત્મા માત્રને સાક્ષાત્કાર કરી શકે છે, ચાવત શેયને સાચા સ્વરૂપે જાણે છે. જુએ છે એટલે પ્રભુનું
