________________
-
-
-
-
-
મ
~
અંક ૨-૩ જે ] પ્રાચીન ઋષિઓ
૬૭ સદ્દષિને બદલે સિદ્ધષિ એવો પાઠ મળે છે તે એ પાઠાંતરમાં નિશાએલાં સિદ્ધષિ ઉપમિતિભવપ્રપંચકથાના પ્રણેતાથી ભિન્ન સમજવાના છે, જે કે એ બંનેમાં નામની સમાનતા છે.
[૬] સિદ્ધર્ષિ આ મુનિવર વિષે આ લેખમાં જે કહેવાઈ ગયું છે તેનો અહીં ફરી ઉલ્લેખ કરવાની જરૂરિયાત નથી. એટલે કેટલીક વિશેષતાઓ જ હું નોંધીશ.
એમનો પાઈય ભાષા તરફ પક્ષપાત હતો, જે કે એ સંસ્કૃતને પણ પાઈયની જેમ પ્રાધાન્યને યોગ્ય ગણે છે. દુર્વિદગ્ધ મનુષ્યનું વલણ સંસ્કૃત તરફ હેવાથી તેમને ઉદ્દેશીને તેમણે આ અપૂર્વ કથા સંસ્કૃતમાં રચી. એનું પ્રમાણ લગભગ ૧૬,૦૦૦ હેક જેટલું છે.
એમની નમ્રતા અસાધારણ હતી. એથી તેઓ એક સ્થળે કહે છે કેકથા સુવર્ણ પાત્રમાં મૂકવા લાયક નથી, પણ લાકડાના વાસણમાં મૂકવા લાયક છે. વિશેષમાં એમણે આ કથા રચી એમ એઓ કહેતા નથી, પણ ગીદેવીએ અર્થાત સરસ્વતી દેવીએ એ બનાવી અને એમને તો ફક્ત એ કહી એવો નિર્દેશ કરે છે.
આચાર્ય હરિભદ્ર તરફ એમને અપૂર્વ પૂજ્યભાવ હતું અને એમની રચેલી લલિતવિસ્તાર માટે એમને માન હતું, કેમકે આ કૃતિ એમના જીવનમાં સહાયક થઇ પડી હતી એમ એ માને છે.
" વિ. સં. ૧૩૩૪ માં પ્રભાચન્દ્રસૂરિએ રચેલ પ્રભાવક ચરિત્રમાં આ સિદ્ધર્ષિને અંગે એક પ્રબન્ધ છે. એમાં માઘ કવિના કાકાના દીકરા તરીકે એમને નિર્દેશ છે. વિશેષમાં દાક્ષિણ્યચિહ્ન ઉદ્યોતનસુરિ અને સિદ્ધર્ષિ વચ્ચે જે વાદવિવાદને અહીં ઉલ્લેખ છે તે આજનો ઇતિહાસ તપાસતાં કાલવ્યતિક્રમ સૂચવે છે, કેમકે આ બે મુનીશ્વરે સમકાલીન જણાતા નથી.
ધર્મદાસગણિએ જઈણ મરહદીમાં ઉવએસમાલા રચી છે. એમાં ૫૪૦ ગાથા છે. એમાં મહાવીર સ્વામી પછી થયેલા વજસ્વામી અને સિહગિરિ વિષે સૂચન છે. એટલે એને લગતી ગાથા પ્રક્ષિપ્ત ગણી શકાય તેમ હોય તે તે વાત જુદી છે; નહિ તે આ કૃતિ વીર સંવત ૫૨૦ ના અરસાની કેટલાક માને છે, તેમ માનવું સમુચિત છે. આ ઉવસમાલા ઉપર સિદ્ધષિની હેયોપાદેયા નામની ટીકા છે. એ તેમજ રામવિજય ગણિકૃત ટીકા હીરાલાલ હંસરાજ (જામનગર) તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલી છે.
વાદી દેવસૂરિના શિષ્ય રત્નપ્રભસૂરિએ વિ. સં. ૧૨૩૮ માં ઉવએસમાલા ઉપર દોધો વૃત્તિ રચી છે. એમાં સિદ્ધર્ષિકૃત ઉવએસમાલાવિત્તિને ઉલ્લેખ છે.
- પાટણના ભંડારમાં આ વિયેસમાલાવિત્તિની વિ. સ. ૧૨૩૬ માં તાપત્ર પર લખાયેલી હાથપોથી છે. એટલે આ વિત્તિ(વૃત્તિ)ની રચના આટલી તે પ્રાચીન ગણાય જ.
સિદ્ધસેનદિવાકરે ન્યાયાવતાર રહે છે. એના ઉપર બૃહદિપનિકા પ્રમાણે હરિભદ્ર
૪. Aryan Path (September 1945 )ના અંકમાં એચ. જી. નરહરિને લેખ છે. એમાં માઘનો સમય ઈ. સ. ૬૫૦-૭૦૦ નો દર્શાવાય છે.
