________________
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
[ માર્ગશીર્ષ-પોષ વૃત્તિ રચી છે. આ વૃત્તિ કોઈ સ્થળે હોય એમ જાણવામાં નથી. વળી આ હરિભદ્ર તે કેણ એને પણ નિર્ણય કરવા જેટલાં સાધન નથી. એટલે સિદ્ધર્ષિએ જે વિવૃત્તિ યાને વ્યાખ્યાનિકા રચી છે અને જે પ્રસિદ્ધ થએલી છે તે આના કરતાં પ્રાચીન છે કે અર્વાચીન એ કહેવું મુશ્કેલ છે. ડો. પી. એલ. વૈદ્ય તો આ વૃત્તિ વિષે બહથ્રિપનિકામાં કરાયેલ ઉલલેખ ખલનરૂપ જણાય છે એમ કહ્યું છે. એ માટે એની અનુપલબ્ધિને તેઓ કારણરૂપ ગણતા હોય એમ લાગે છે. જો તેમજ હેય તે એ ઉચિત ગણાય ખરું?
સિદ્ધષિની આ વિવૃત્તિમાં દિડનાગત પ્રમાણસમુચ્ચય, ધમકીર્તિકૃત ન્યાયબિન્દુ અને કમાલિત કવાતિકમાંથી અવતરણ અપાયેલાં છે એટલું જ નહિ પણ બીજા બે પણ છે. એ નીચે મુજબ છે – (૨) વિવાદોના રાજા વિવાહ થોરાઃ |
कार्यकारणता तेषां नार्थ शब्दाः स्पृशन्त्यपि ॥ (२) सा शेयविशेषगतिर्नयप्रमाणात्मिका भवेत् तत्र ।
सकलग्राहि तु मानं विकलग्राही नयो शेयः ॥ આ પૈકી પહેલું અવતરણ શું દિનાગની કોઈ કૃતિમાંનું છે એમ ડં. પી. એલ વૈદ્ય શંકા ઉઠાવી છે, જ્યારે બીજાનું મૂળ શું છે એમ પૂછ્યું છે. પહેલા અવતરણને પૂર્વાર્ધ અનેકાન્તજયપતાકા (ખંડ ૧, પૃ. ૩૨૪ અને ૩૩૭ ) માં છે. એની પજ્ઞ વ્યાખ્યા(પૃ. ૩૩૭)માં એ અવતરણુ ભદન્તદિન્નની કૃતિમાંનું હોવાનું હરિભદ્રસૂરિએ સૂચવ્યું છે. બીજા અવતરણનું મૂળ મને પણ ખબર નથી તે વિશેષજ્ઞો પ્રકાશ પાડે.
ન્યાયાવતારની વિકૃતિના ઉપર એક ટિપ્પણું છે. તે “હર્ષપુરીયમ્ ગચ્છના હેમચન્દ્રસૂરિના શિષ્યલવ દેવભટ્ટે રચ્યું છે. ડો. પી. એલ. ધ શિષ્યવને અર્થ પ્રશિષ્ય કર્યો છે અને દેવભદ્રના શ્રીચન્દ્રના શિષ્ય તરીકે ઓળખાવ્યા છે. આ દેવભદ્રને સમય વિક્રમની બારમી સદીને ઉત્તરાર્ધ છે.
ચંદ્રકેવલિચરિત્ર જે પાઈયમાં હતું તે ઉપરથી સંસ્કૃતમાં આ ચરિત્ર સિદ્ધષિએ રચ્યું. એને રચનાસમય ૫૯૮ છે. ડે. મિટેનો અને ગુપ્તસંવતનું વર્ષ ગણવું એમ કહે છે અને એ હિસાબે બંને વિસં. ૯૭૪નું ગણાવે છે. જે આમ માનવું ઉચિત હોય તો આ સિદ્ધષિ તે ઉપમિતિભવપ્રપંચકથાના કર્તા હશે અથવા કે પછી સિદ્ધર્ષિ એવા નામાંતરવાળા અન્ય કોઇ હશે. દ્વાદશાનિયચક્ર તેમજ સિદ્ધયોગમાલા ઉપર વૃત્તિ રચનાર તરીકે સિદ્ધષિનો ઉલ્લેખ જોવાય છે.
આમ એક નામધારી ઋષિઓને પણ અહીં મેં વિચાર કર્યો છે. અંતમાં એમને તેમજ બીજા પણ પ્રાચીન ઋષિઓની વિદત્તારૂપ સુવર્ણને સુગંધ અર્પણ કરનારા તેમના સચ્ચરિયને અનુસરીને હું તેમને સાનન્દ પ્રણામ કરું છું.
૫. જુઓ જૈન શ્વેતાંબર કોન્ફરન્સ તરફથી ન્યાયાવતારની બે ટીકા સહિત પ્રકાશિત થયેલી આવૃત્તિની એમની અંગ્રેજી પ્રસ્તાવના (પૃ. ૨૧).
