________________
૪૦
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ માગ શીષ પા
વંશી ખીજા ચંદ્રગુપ્ત જે વિક્રમાદિત્ય નામે પણ પ્રસિદ્ધ હતા તેના પરાક્રમ, ઉદારતા, દાનપરાયણુતા, પરદુ:ખભંજકષ્ણાના ગુણાને ઉદ્દેશીને લખાયેલી લાગે છે. પરાપૂની લેાકમાન્યતા ગમે તેમ ઢાય પશુ અત્યાર સુધી ઇતિહાસમાં ગુપ્તવંશી બીજા ચંદ્રગુપ્તને જ વિક્રમાદિત્ય નામે ઓળખવામાં આવે છે, તેને તેની પૂર્વે ૪૩૬ વર્ષે ચાલુ થયેલ સ ંવત્ સાથે કાંઇ સંબંધ નથી. તે ચંદ્રર્ક્યુસના પરાક્રમની યાદગીરીમાં તેની પૂર્વે ૪૩૬ વર્ષે ચાલેલા સ ંવત્ સાથે તેનુ વિક્રમ નામ જોડી દીધાની કલ્પના ખોટી છે. તે ધણા જ પરાક્રમી ઉદાર હતા. તે ધારત ત। શક અથવા ગુપ્ત સંવત્ માફક પોતાના જ સમયને સંવત્ શરૂ કરી શકે તેવું તે શક્તિશાળી હતા પણ બીજાના સ ંવત્ ઉપર પેાતાનું નામ ચઢાવી દેવા જેવી ક્ષુદ્ર મનેાવૃત્તિ તે તેને માટે માની શકાય નહિ. ઉપરાંત સ ંવત્ સાથે વિક્રમ નામની યેાજના સંવત્ ૮૯૮ પહેલાના કાપણુ શિલાલેખ અથવા ગ્રંથમાં. મળતી નથી. સંવત્ ૮૯૮ ના ધૌળપુરના એક શિલાલેખમાં હજી સુધી પહેલી જ વખત સત્ સાથે વિક્રમ શબ્દ જોડેલે જોવામાં આવેલ છે. વિક્રમ સંવત્ અને તેના મનાતા પ્રવર્તક વિક્રમાદિત્ય સંબંધે ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ આવી શૈાચનીય સ્થિતિ હોવાથી તે નિમિત્તે બે વર્ષ પહેલા ઉજ્જૈન શહેરમાં યાાયેલ વિક્રમના દ્વિસહસ્રાબ્દિ ઉત્સવમાં અત્યારના કેટલાક વિદ્વાન ઇતિહાસકારોએ ભાગ લીધા નહાતા. વિક્રમના તે એ હુઝાર વર્ષ પૂરા થવાના ઉત્સવ પહેલા હિન્દુ પડિત, વિદ્વાના અને ઇતિહાસકારે વચ્ચે ઘણો ચર્ચા ચાલી હતી. તે ચર્ચાની વિગતામાં ઉતરવાનું આ સ્થળ નથી તેથી તેના સારાંશ તરીકે એટલું કહેવું જોઈએ કે એક બાજી લેાકશ્રહામાન્ય વિક્રમ સંવત્ અને તેના પ્રવર્તક વિક્રમાદિત્ય અને ખીજ બાજુ અત્યાર સુધી ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ તે સંવના નિરાધાર વિક્રમાદિત્ય અને પાછળથી ઘણા વખતે જોડી કાઢેલ વિક્રમ શબ્દ યુક્ત સત્ વિષેના કાયડા ઊભા જ રહ્યો હતા. આ દેશની આવી મહત્વની ઘટના સબંધે ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ તે ઘણી જ શોચનીય સ્થિતિ છે. તે આ લેખકને કેટલાક વખતથી ખ્યાલમાં હતી, તેવામાં જૈન દૃષ્ટિએ મહત્વનુ ઐતિહાસિક સોધન કરનાર વિદ્વાન મુનિ મહારાજ ( હાલમાં આચાય ) કલ્યાણવિજયકૃત “ વીર નિર્વાણુ સંવત્ અને જૈન કાલ ગણુના ” નામનું પુસ્તક વાંચવામાં આવ્યુ, અને તે ઉપરથી વિક્રમ સંવત અને વિક્રમાદિત્ય વિષેની લાંબા વખતથી ચાલી આવતી આ દેશની એક મહત્વની ઐતિહ્લાસિક ટૂટી-કાયાને અમુક અંશે ઉકેલ આવશે તેમ ધારી આ લેખ લખવાનેા પ્રસંગ ઉપસ્થિત થયા છે; તે વિચારણા માટે નમ્રતાપૂર્ણાંક અહીં રજૂ કરું છું.
તે માટે વિક્રમ નામે ઓળખાતા સવની શરૂઆત કેવી રીતે થઈ અને તે સમયની આસપાસ વિક્રમાદિત્ય નામે અથવા જેને વિક્રમાદિત્ય કહી શકાય તેવા કાઇ રાજા થયા છે કે કેમ તે જોવું જોઈએ. વીર નિર્વાણુ સવથી જે ઐતિહાસિક કાલ ગણુનાની શૃંખલાને ( chain of historioal events ) જે જુદા જુદા પ્રાચીન જૈન ગ્રંથામાં ઉલ્લેખ કર્યાં છે તે ઉપરથી એટલુ ચેાસ થાય છે કે ગભિલ્લાચ્છેદક પ્રસિદ્ધ કાલકાચાય વીર નિર્વાણુથી ૪૫૩ વર્ષીમાં હયાત હતા, અને તેના સમયમાં ભરૂચમાં બિિમત્ર-ભાનુમિત્ર
