________________
૩૪
શ્રી જૈન ધમ પ્રકાશ
[ મા શીષ*-પાષ.
મન:પર્યાવ અને કેવલજ્ઞાન પામી શકે છે; માટે પાછલા ત્રણ જ્ઞાનાને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન માનવામાં આવ્યા છે. બીજા તૈયાયિક આદિ દર્શને પ્રત્યક્ષ અને પરાક્ષ પ્રમાણ જૂદા અર્થમાં વાપરે છે. તેઓ ઇંદ્રિય અને પદાર્થના સનિક થી થતા જ્ઞાનને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ કહે છે અને અનુમાન વિગેરેથી થતા જ્ઞાનને પરાક્ષજ્ઞાન કહે છે. બીજા પ્રચલિત દને! સાથે સ ંગત કરવાને પાછળથી જૈનાચાર્યે ખીજા દને જેને પ્રત્યક્ષ કહે છે તેને સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ કહે છે અને તેનાથી ભેદ પાડવાને બાકીના ત્રણ જ્ઞાનને પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ કહે છે.
અહિં આપણા સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ-નૈયાયિકાના પ્રત્યક્ષને વિષય ચર્ચવામાં આવ્યા છે. જૈનદર્શન પ્રમાણે ઇંદ્રિય અને મનના નિમિત્તથી અવગ્રહ, ઇહા, અપાય, ધારણારૂપ જે જ્ઞાન થાય છે તે સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ છે. અને સ્મૃતિ, પ્રત્યભિજ્ઞાન, ઉડ્ડા, અનુમાન અને આગમ જ્ઞાનને પરાક્ષ પ્રમાણ કહેવામાં આવે છે.
આ અધિકારમાં પ્રત્યભિજ્ઞાનને! સવાલ ચર્ચાવામાં આવ્યે છે. પ્રત્યભિજ્ઞાનને અંગે બે સવાલેા જોવાના ઉપસ્થિત થાય છે. પ્રત્યભિજ્ઞાનની પ્રમાણુતા અને તેનુ સ્વરૂપ. મેક્રો પ્રત્યભિજ્ઞાનને પ્રમાણજ્ઞાન માનતા નથી. કારણ તેના મત પ્રમાણે આત્મા ક્ષણિક હાવાથી, વર્તમાનકાળ અને ભૂતકાળના જ્ઞાનને જોડનાર સ્થિર આત્મતત્ત્વ નથી, બેહો પ્રત્યભિજ્ઞાનને ભ્રમણાત્મક માને છે. જૈન ન્યાય આદિ દશનામાં પ્રત્યભિજ્ઞાનને પ્રમાણ માનવામાં આવે છે. અને તેના આધારથી ઐાદ્ધોના ક્ષણભંગવાદના નિરાસ કરવામાં આવે છે.
સ્વરૂપના સબંધમાં ઐદ્ધો પ્રત્યભિજ્ઞા નામનું જ્ઞાન માનતા નથી. પણ પરાક્ષ અને પ્રત્યક્ષના સમુચ્ચયને પ્રત્યભિન્ના કહે છે. ન્યાય, મીમાંસાદિ વૈદિક દર્શન પ્રત્યભિજ્ઞાને પ્રત્યક્ષરૂપ એક જ્ઞાન કહે છે. પ્રત્યક્ષ અને સ્મરણનું સંકલાત્મક જ્ઞાન કહેતા નથી. જૈનદર્શન પ્રત્યભિજ્ઞાને પ્રત્યક્ષથી જાદું પરાક્ષજ્ઞાન માને छे. अनुभवस्मृतिहेतुकं तिर्यगूर्ध्वता सामान्यादिगोचरं संकलनात्मकं ज्ञानं प्रत्यમિજ્ઞાનમ્–પ્રત્યક્ષ અને સ્મરણનાં હેતુથી ઉત્પન્ન થતું તિય ઊર્ધ્વતા સામાન્ય વિષયવાળુ' જે સંકલના કરનાર જ્ઞાન તે પ્રત્યભિજ્ઞાન. સૌથ મેવા: સાનમાં દેવદત્ત પ્રત્યક્ષ અનુભવમાં આવે છે, અનુભવમાં આવતા પૂર્વે અનુભવેલ દેવદત્તના સંસ્કાર-સ્મરણેા ઊભા થાય છે અને તે સ્મરણ અને પ્રત્યક્ષના સ ́મિશ્રણથી આ પેલા દેવદત્ત છે” એવું જે જ્ઞાન થાય છે, તે પ્રત્યભિજ્ઞા (Recognition) છે. तद्भिन्नतामनुभवस्मरणोद्भवत्वाद्, द्रव्यार्थिकाश्रयतयेन्द्रियजाद्विभर्त्ति । मेदे स्फुरत्यपि हि यद् घटयेदभिन्नं, भेदं निमित्तमधिकृत्य तदेव मानम् ||२४||
લૈાકા :-ઇંદ્રિયથી ઉત્પન્ન થતા પ્રત્યક્ષથી પ્રત્યભિજ્ઞાન ભિન્ન છે, કારણ પ્રત્યભિજ્ઞાન અનુભવ અને સ્મરણુથી ઉત્પન્ન થાય છે. સેના નિમિત્ત( ભેદક નિમિત્ત )ને આશ્રયીને પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષના ભેદ સ્પષ્ટ રીતે જણાય છે, છતાં
