________________
અંક ૨-૩ જે ] ન્યાયખંખાદ્ય-સવિવેચન
૩૭ સામાન્ય. ઊર્વતાસામાન્યમાં દ્રવ્ય એક જ ચાલુ આવે છે, કાળને લીધે પર્યામાં ફેરફાર થાય છે. જેમ એક ઘટમાં ક્ષણે ક્ષણે પર્યાય બદલાય છે, છતાં ઘટત્વઘટની દ્રવ્યતા ચાલુ રહે છે. તિર્લફસામાન્યમાં ૬ જુદા જુદા હોય છે, પણ આકૃતિ-પર્યાયો સમાન હોય છે. જેમ જુદા જુદા સ્થળેમાં પડેલા ઘડાઓ, ઘટ ઘટ એમ બોલાય છે, જુદા જુદા ઘડાઓમાં ઘટ ઘટ એવી પ્રતીતિમાં હેતુભૂત ઘટવ અને એક જ ઘટમાં લાંબા લાંબા કાળ અનુણ્યતઘટત્વ એક જ છે, એમ નિયાચિકે માને છે, તે બંનેમાં વિભિન્નતા બતાવી શકતા નથી. પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં પ્રધાન કારણભૂત સામાન્ય છે એમ માનતાં જેમ એક જ ઘડામાં કાળભેદે પ્રત્યભિજ્ઞાન થાય છે, તેમ જુદા જુદા ઘડામાં પ્રત્યભિજ્ઞાન કેમ ન થાય? તેનો ખુલાસે યાયિકોને કર મુશ્કેલ પડે છે.
પુરુષભેદથી કે નયભેદથી અર્થમાં પણ ફેરફાર ઘટાવીને વચનની એગ્યતા અગ્યતાને વિચાર કરવામાં તે સ્યાદ્વાદને જ આશ્રય લેવો પડે છે, જે સ્યાદ્વાદની વિચારણુ બીજા દર્શનકારાને સુલભ નથી. सामान्यमेव तव देव ! तलताख्यं, द्रव्यं वदन्त्यनुगतं क्रमिकक्षणौधे । एक्षेत्र तिर्यगपि दिग् बहुदेशयुक्ते, नात्यन्तभिन्नमुभयं प्रतियोगिनस्तु ॥ ३० ॥
લેકાથ–પરાપર ક્ષણના સમૂહમાં અનુસ્યુત રહેતા તે દ્રવ્યને હે દેવ, તારા શાસનમાં ઊર્ધ્વતાખ્યસામાન્ય વિદ્વાન માણસ કહે છે. તે જ દ્રવ્ય જુદા -જુદા સ્થળમાં પથરાય અર્થાત્ જુદા જુદા પિંડ સાથે સંબંધમાં આવે ત્યારે તિર્યકત્સામાન્ય કહેવાય છે તે ઊર્ધ્વતા સામાન્ય અને તિર્યસામાન્ય પ્રતિયોગિ પદાર્થથી અત્યંત ભિન્ન નથી.
ભાવાર્થ-આ લેકમાં ગ્રંથકાર નૈયાયિકના કહેવાતા સામાન્ય પદાર્થોનું પૃથક્કરણ કરે છે. એક જ દ્રવ્યમાં કાળના ક્રમમાં જે પર્યાયે બદલાય છે, છતાં દ્રવ્ય અનુસ્મૃત રહે છે તેને ઊર્વતાસામાન્ય કહેવામાં આવે છે અને દ્રવ્ય જુદા જુદા ક્ષેત્રમાં પથરાઈ સમાન પર્યાયવાળા, સમાન આકૃતિવાળા પદાર્થો રચે છે, તેમાં જે સમાનતા–સામાન્યપણું જોવામાં આવે છે. તેને તિર્યક્સામાન્ય કહે છે. જુદા જુદા સ્થળોમાં સમાન આકૃતિવાળા પદાર્થોમાં “આ ઘટ આ ઘટ” એવી જે પ્રતીતિ થાય છે તે તિર્યસામાન્યને આશ્રયીને છે. વસ્તુતઃ બંને પ્રકારના સામાન્ય વસ્તુથી અત્યન્ત ભિન્ન નથી. અત્યંત ભિન્ન માનવામાં આવે તે ધર્મધમભાવ ટકી શકે નહિ.
( ચાલુ)
