________________
પ્રાભૂત-૧: પ્રતિપ્રાભૃત–૧
સમત્ત તા શિષ્ય પ્રશ્ન પૂછે ત્યારે શિષ્ય જે પદનું ઉચ્ચારણ કર્યું હોય, તે પદનું પુનરુચ્ચારણ ગુરુએ કરવું જોઈએ, તેથી શિષ્યને ગુરુપ્રતિ બહુમાન જાગે છે અને મારું કથન ગુરુને સમ્મત છે, તેવી શિષ્યને પ્રતીતિ થાય છે. (૨) તા શબ્દ પ્રયોગ સૂચવે છે કે આ વિષયક અન્ય ઘણું કહેવા યોગ્ય છે પરંતુ અત્યારે અહીં માત્ર આટલું જ કહ્યું છે.
પ્રસ્તુતમાં મુહૂર્તની હાનિ-વૃદ્ધિ વિષયક પ્રશ્ન છે અને ઉત્તરમાં નક્ષત્રમાસના મુહૂર્તનું કથન છે. પ્રશ્ન તો આ પ્રતિપ્રાભૂતના નિર્દિષ્ટ વિષય અનુસાર જ છે, પરંતુ ઉત્તર પ્રશ્નને અનુરૂપ નથી અને પૂર્વ નિર્દિષ્ટ પ્રાભૂતના વિષયને અનુરૂપ પણ નથી, તેથી એવું અનુમાન થઈ શકે કે આ ઉત્તર વાક્ય પ્રાભૂતની મધ્યમાં અન્યત્ર હોવું જોઈએ અને લિપિકાળમાં આ ઉત્તર વાક્ય આ પ્રશ્નની સાથે જોડાઈ ગયું હોય તેવી સંભાવના છે.
સૂત્રમાં માત્ર નક્ષત્રમાસની મુહૂર્ત સંખ્યાનો નિર્દેશ છે. તેમ છતાં અહીં પ્રારંભમાં સૂર્યમાસ, ચંદ્રમાસ, ઋતુમાસની મુહૂર્ત સંખ્યાનો પણ વિચાર કરવો આવશ્યક છે. તે પૂર્વે કાળ સંબંધી કેટલાક એકમો સમજવા જરૂરી છે, જેમ કે૨ ઘડી = ૧ મુહૂર્ત
૨ અયન, ૩૦ મુહૂર્ત = ૧ અહોરાત્ર
૬ ઋતુ,
= ૧ સંવત્સર (વર્ષ) ૧૫ અહોરાત્ર = ૧ પક્ષ
૧૨ માસ, ૨ પક્ષ = ૧ માસ
૩૬૬ દિવસ ૨ માસ = ૧ ઋતુ
૫ સંવત્સર = ૧ યુગ ૩ ઋતુ = ૧ અયન એક માસના મુહૂર્ત કાઢવાની રીત - એક યુગના ૧૮૩) અહોરાત્ર છે અને એક અહોરાત્રના ૩૦ મુહૂર્ત છે, તેથી ૧,૮૩) અહોરાત્ર x ૩૦ મુહૂર્ત = ૫૪,૯૦૦ મુહૂર્ત થાય, હવે પ્રત્યેક સંવત્સરના એક-એક માસના મુહૂર્ત કાઢવા માટે તે તે સંવત્સરના માસથી યુગની મુહૂર્ત સંખ્યાને ભાગતા એક માસના મુહૂર્ત નીકળે છે. માસની મુહૂર્ત સંખ્યા - એક યુગના ૫૪,૯૦૦ મુહૂર્તને યુગની માસ સંખ્યાથી ભાગ આપતા એક યુગમાં સૂર્ય માસ એક યુગમાં નક્ષત્ર માસ | એક યુગમાં ચંદ્ર માસ એક યુગમાં ઋતુ માસ ૬૦ છે ૭ છે દર છે.
૧ છે ૯૧૫ ૮૧૯
૮૮૫ 0) ૫૪,૯૦૦ ૭) ૫૪,૯૦૦ ૨) ૫૪,૯૦૦
૯૦૦ પ૪૦. ૫૩૬
૪૯
૧) ૫૪,૯૦૦ | ૯૦ ૧૩)
૫૩૦
૫૪૯ ૪૯૬
૦૦૦૦૦ 300
उ४० ૩00
૦૩. 000 ૨૭.
૩૦ ૯૧૫ મુહૂર્ત | ૮૧૯૨૪ મુહૂર્ત ૮૮૫ ૧૩ મુહૂર્ત ૯૦૦ મુહર્ત એક સર્ણ માસમાં છે | એક નક્ષત્ર માસમાં છે | એક ચંદ્ર માસમાં છે | એક ઋતુ માસમાં છે.
SA
