Book Title: Yuktyanushasan
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010665/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandira-granthamAlA prandhAGka 1 M zrImatsvAmi-samantabhadrAcAryavarya-praNIta ( zrIvIrajina-guNakathA-sahakRta ) hitA'nveSaNopAyabhUta yuktyanuzAsana ( yuktiparaka jainAgama ) [samantabhada bhAratIkA eka pramukha aGga / anuvAdaka aura paricAyaka jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' adhiSThAtA vIrasevAmandira prakAzaka .iN Ca vIra-sevA-mandira sarasAvA jilA sahAranapura prathama saMskaraNa , vIra-zAsana jayantI, vIra saMvat 2477, mUlya 1000 vi0 saMvat 2008, julAI 1651 savA rupayA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAnukrama 1. samarpaNa 2. dhanyavAda 3. prakAzakake do zabda 4. azuddhi - vijJapti 5. prAkkathana 6. prastAvanA ... ... ** 1. grantha - nAma 2 granthakA saMkSipta paricaya aura mahatva 7. samantabhadrakA saMkSipta paricaya 8. viSaya sUcI ... 1239.47 6. yuktyanuzAsana sAnuvAda 10. kArikAoMkA akArAdikrama .. *** ... kula pRSThasaMkhyA = 148 rAjahaMsa presa, sadara bAjAra, dillI ... ... ... 3 50 10. w 9 6 ...13-24 13 16 25-48 46-60 ... 1-86 87 ~ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa tvadIyaM vastu bhoH svAmin ! tubhyameva samarpitam / he ArAdhya gurudeva svAmi samantabhadra / ApakI yaha anupamakRti 'yuktyanuzAsana' mujhe Ajase koI 46 varSa pahale prApta huI thI, jaba ki yaha 'sanAtana jainagranthamAlA' ke prathama gucchakame pahalI hI bAra bambaI se grakAzita huI thI / usa vakta se barAbara yaha merI pAThya bastu banI huI hai, aura mai isake adhyayana-manana tathA marmako samajhane ke yatna- dvArA isakA samucita paricaya prApta karane meM lagA rahA hU~ / mujhe vaha paricaya kahA~ taka prApta ho sakA hai aura maiM kitane aMzoMmeM isa granthake gUDha tathA gabhIra padvAkyokI gaharAI meM sthita arthako mAlUma karaneme samartha ho sakA hU~, yaha saba saMkSepame pranthake anuvAdase, jo Apake ananya bhakta AcArya vidyAnandakI saMskRta TIkAkA bahuta kucha AbhArI hai, jAnA jA sakatA hU~, aura use pUre taura para to Apa hI jAna sakate hai / maiM to itanA hI samajhatA haeNU ki ApakI zrArAdhanA karate hue Apake granthoM parase, jinakA maiM bahuta RNI hU~, mujhe jo dRSTi -zakti prApta huI hai aura usa dRSTi zaktike dvArA maine jo kucha arthakA avalokana kiyA hai, yaha kRti usI - kA pratiphala hai| isame Apake hI vicAroMkA pratibimba honese vAstavame yaha ApakI hI cIja hai aura isa lie Apako hI sAdara samarpita hai| Apa lokahitakI mUrti haiM, Apake prasAdase isa kRti dvArA yadi kucha bhI lokahitakA sAdhana ho sakA to maiM apaneko Apake bhArI RNase kucha uRNa huA samabhUgA / vinamra jugalakizora Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanyavAda samantabhadra - bhAratI ke pramukha aGgasvarUpa ' yuktyanuzAsana' nAmaka isa mahatvapUrNa sundara granthake sAnuvAda prakAzanakA zra eya zrImAn bAbU nandalAlajI jaina suputra seTha rAmajIvanajI sarAvagI kalakattAko prApta hai, jinhoMne zruta sevAkI udAra bhAvanAoM se prerita hokara tIna varSa hue vIrasevAmandirako aneka granthoMke anuvAdAdi sahita prakAzanArtha dasa hajAra rupaye kI sahAyatA pradAna kI thI aura jisase stuti - vidyA, zAsana - catustriMzikA aura zrIpurapArzvanAthastotra - jaise granthoMke alAvA zrIvidyAnanda svAmIkA 'Apta-parIkSA' nAmakA mahAn grantha bhI saMskRta svopajJa TIkA aura hindI anuvAdAdike sAtha prakAzita ho cukA hai / yaha grantha bhI usI Arthika sahAyatA se prakAzita ho rahA hai / ataH prakAzanake isa zubha avasara para ApakA sAbhAra smaraNa karate hue Apako hArdika dhanyavAda samarpita hai / jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA 'vIra sevAmandira' Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka ke do zabda svAmI samantabhadrakI yaha mahanIya-kRti 'yuktyanuzAsana', jo jijJAsu boke liye nyAya-anyAya, guNa-doSa aura hita ahinakA viveka karAnevAlI acUka kasauTI hai, Aja taka hindI sasArakI A~khose ojhala thI-hindIme isakA koI bhI anuvAda nahI ho pAyA thA aura isaliye hindI janatA isakI guNa garimAse anabhijJa tathA isake lAbhose prAya baMcita hI thii| yaha dekha kara bahuta dinoMse isake hindI anuvAdako prastuta karAkara prakAzitakaranekA vicAra thaa| tadanusAra hI Aja isa anupama kRtiko viziSTa hindI anuvAdake sAtha prakAzita karate aura use hindI jAnanevAlI janatAke hAthome dete hue bar3I prasannatA hotI hai| anuvAdako nyAyAcArya pa0 mahendrakumArajI prophesara hindU vizvavidyAlaya kAzIne apane 'prAkathana' me 'sundaratama, akalpanIya saralatAse prastuta aura prAmANika' batalAyA hai / isase granthakI upayogitA aura bhI prakAzita ho uThatI hai| AzA hai apane hitakI gvojame lage hue hindI pAThaka isa grantharatnako pAkara prasanna hoMge aura Atmahitako pahacAnane tathA apanAneke rUpa me granthase yatheSTa lAbha uThAne tathA dUsaroko uThAne denekA bharasaka prayatna kre| zrImAn nyAyAcArya pa0 mahendrakumArajIne isa granthapara apanA jo 'prAkathana' likha bhejanekI kRpA kI hai aura jo anyatra prakAzita hai, usake lie vIrasevAmandira unakA bahuta AbhArI hai aura unheM hArdika dhanyavAda bheTa karatA hai| jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA vIrasevAmandira Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddhi-vijJapti (1) presake bhUtoMkI kRpAse grantha sAnuvAda chapane me kahIM kahIM kucha azuddhiyA~ ho gaI hai, jinakA sazodhana Avazyaka hai unakI vijJapti nIce kI jAtI hai| pAThaka pahale hI unhe sudhAra lenekI kRpA kre| . pRSTha pakti zuddha samyagdarzana samyagvarNana nekAntavAdase anekAntavAdase sAmAvAyarUpa samavAyarUpa ra va-puSpa kha-puSpa ekAntAvagadiyoM ekAntavAdiyoM bhavadyaktya bhavadyuktya davAcyabhevetya davAcyamevetya apekSA apekSA samAsamakAlA samA samakAlA yuktayanuzAsana yuktyanuzAsana padamadhigastvaM padamadhigatastvaM* * (2) kahIM-kahIM kucha zabda jo blaika TAipame chapane cAhiye the ve sAdA-saphaida TAipame chapa gaye hai, jaise pRSTha 5 ke tIsare paireke nimna zabda, unake nIce blaika TAipa sUcaka rekhA nimna prakArase lagA lenI cAhiye-isa taraha he jina nAga! ApakI dRSTi dUsaroMke dvArA apradhRSya hai aura sAtha hI paradhaSiNI bhI hai 12 sarvatra Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana yugapradhAna sarvatobhadra AcArya samantabhadra syAdvAda - vidyAke saJjIvaka aura prANa pratiSThApaka the / unhIne sarvaprathama bha0 mahAvIrake tIrthako 'sarvodaya' tIrtha kahA / ve kahate haiM - he bhagavan, ApakA anekAnta tIrtha' hI 'sarvodaya - tIrtha' ho sakatA hai, kyoMki isame mukhya aura gauNa bhAvase vastukA anekadharmAtmaka svarUpa sagha jAtA hai / yadi eka dRSTi dUsarI dRSTise nirapekSa ho jAtI hai to vastu sarvadharma - rahita zUnya hI ho jAyagI / aura cUMki vastukA vividha dharmamaya rUpa se anekAntakI dRSTise siddha hotA hai ataH yahI samasta ApadAoMkA nAza karanevAlA aura svayaM antarahita sarvodayakArI tIrtha bana sakatA hai-sarvAntavattadguNamukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // 61 // kisI bhI tIrthake sarvodayI honeke liye Avazyaka hai kiusakA AdhAra samatA aura ahisA ho, ahaGkAra aura pakSamoha "nahI / bhagavAn mahAvIrakA anekAnta darzana unakI jIvanta ahiMsAkA hI amRtamaya phala hai| hiMsA aura sagharSakA mUlakAraNa vicArabheda hotA hai / jaba ahiMsAmUrtti kumAra siddhArtha pratrajita hue aura unane jagatkI viSamatA aura ananta du.khoMkA mUla khojane ke liye bAraha varSa kI sudIrgha sAdhanA kI aura apanI kaThina tapasyAke bAda kevalajJAna prApta kiyA taba unheM spaSTa bhAsa huA ki yaha mAnavatanadhArI apane svarUpa aura adhikArake ajJAnake kAraNa svayaM duHkhI ho rahA hai aura dUsaroMke liye duHkhamaya paristhitiyoMkA nirmANa Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsana jAna yA ajAname karatA jA rahA hai| zramaNa mahAprabhune apane nimala kevalajJAnase jAnA ki isa vicitravizvame ananta dravya hai| pratyeka jaDa yA cetana dravya apanemeM paripUrNa hai aura svatatra hai| vaha ananta dharmAtmaka hai, anekAntarUpa hai| zuddha dravya eka dusareko prabhAvita nahIM krte| kevala pudgala dravya hI aise haiM jo apanI zuddha yA azuddha hara avasthA meM kisI bhI sajAtIya yA vijAtIya dravyase prabhAvita hote rahate hai| eka dravyakA nisargata. dUsare dravya para koI adhikAra nahI hai| pratyeka dravyakA adhikAra hai to apane guNa aura apanI paryAyopara / vaha unhIkA vAstavika svAmI hai / para isa svarUpa aura adhikArake ajJAnI mohI prANIne jaDa padArtha to dUra rahe, cetana dravyoMpara bhI adhikAra jamAnekI duvRtti aura mUDha pravRtti kI / isane jaDa padArthAkA sagraha aura parigraha to kiyA hI, sAtha hI una cetana dravyopara bhI svAmitva sthApana kiyA jina pratyekame mUlata* vaise hI ananta jJAna, darzana, sukha Adi guNokI sattA hai, jo usI taraha sukha-dukhakA saMvedana aura sacetana karate haiM jisa prakAra ki vaha, aura vaha bhI kiyA gayA jAti-varNa aura ragake nAmapara / zramaNa-prabhune dekhA ki yaha viSamatA tathA adhikAroMkI chInAjhapaTIkI hoDa vyavahArakSetrame to thI hI, para usa dharma-kSetrame bhI jA pahu~cI hai jisakI zItala chAyAme prANimAtra sukha, zAnti aura * samatAkI sAMsa letA thA / mAMsalolupI preyArthI vyakti pazuoMkI bali dharmake nAmapara de rahe the| una pravRttirakta para zamatuSTirikta yajJajIviyoMko bhagavAnne yahI kahA ki-eka dravyakA dUsare dravyapara koI adhikAra nahI aura adhikAra jamAnekI anadhikAra ceSTA hI adharma hai, pApa hai aura mithyAtva hai / phira dharma ke nAmapara yaha ceSTA to ghora pAtaka hai| svAmI samantabhadrane bhUtacaitanyavAdI cArvAkoMkA khaNDana karate Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana samaya unheM 'AtmaziznodarapuSTituSTa' ( svArthI, kAma aura udara poSaNameM masta) aura 'nihIMbhayA ( bhaya aura lokalAjase rahita) vizeSaNa diyA hai| para vastutaH dekhA jAya to yajJajIvI aura dharmahiMsI loga ina vizeSaNoMke sarvathA upayukta haiN| bhagavAnke sarvodaya zAsaname pratyeka prANI ko dharmake saba avasara haiM, sabhI dvAra unmukta haiN| manuSya binA kisI jAti, pAti, varNa, raMga yA kula Adike bhedake apanI bhAvanAke anusAra dharmasAdhana kara sakatA hai| ____ zramaNa mahAprabhune ahiMsAkI carama sAdhanAke bAda yaha spaSTa dekhA ki jaba taka ahiMsAkA tattvajJAna hadabhUmi para nahIM hogA taba taka buddhivilAsI vyakti zraddhApUrvaka dIrghakAla taka isako upAsanA nahIM kara sakate / khAsakara usa vAtAvaraNameM jahAM 'sat, asat, umaya anubhaya' 'nitya, anitya, ubhaya, anubhaya' Adi catuSkoTiyoMkI caracA caurAhoM para hotI rahatI ho| vividha vicArake buddhimAna prANI prabhuke saMghame unakI alaukika vRttise prabhAvita hokara dIkSita hone lage, para unakI vastutattvake bodhakI jijJAsA barAbara banI hI rhii| unakI sAdhanAme yaha jijJAsA pakSamohakI AkulatA utpanna karane ke kAraNa mahAna kaTaka thii| isakI zAntike binA nirAkula aura nivikalpa samatA pAnA kaThina thaa| khAsa kara usa samaya jaba bhikSAke liye jAte samaya galI kUcoMme bhI zAstrArtha ho jAte the| saMghameM bhI tattvajJAnakI dRDha aura spaSTa bhUmikAke binA mAnasa zAnti pAnA kaThina hI thaa| prabhune apane nirAvaraNa jJAnanetroMse dekhA ki isa virAT vizvakA pratyeka cetana aura acetana aNu-paramANu ananta dharmokA vAstavika AdhAra hai| sAMsArika jIvoMkA jJAnalava usake eka eka aMzako chUkara hI parisamApta ho jAtA hai, para yaha ahaMkArI usa jJAna-lavako hI 'mhaan| mAnakara mada-matta ho jAtA hai aura dUsareke jJAnako tuccha mAna baiThatA hai| prabhune kahA-pratyeka vastu anantadharmokA akhaNDa piMDa aura aJcata jIvoMkA jJAnalaha ahaMkArI saraka jJAnako akhaNDa piDa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsana hai| chamasthoMkA jJAna usake pUrNa rUpako nahIM jAna sktaa| usame sat, asat, ubhaya, anubhaya ye cAra koTiyAM hI nahIM, inako milAjulAkara jitane prazna ho sakate hoM una ananta saptabhaMgiyoMke viSayabhUta ananta dharma pratyeka vastume laharA rahe haiN| unhoMne buddhakI taraha tattvajJAnake sambandhame apane ziSyoMko anupayogitAke kuhare meM nahIM DAlA aura na isa taraha unhe tattvajJAnake kSetrame mAnasika dainyakA zikAra hI hone diyaa| unane AtmA loka paraloka AdikI nityatA anityatA Adike nizcita dRSTikoNa samajhAye / isa taraha mAnasa ahiMsAkI paripUrNatAke liye vicAroMkA vastusthitike AdhArase yathArtha sAmaJjasya karanevAlA anekAnta darzanakA maulika upadeza diyA gyaa| isI anekAntakA nirduSTa rUpase kathana karane vAlI bhASAzailI 'syAdvAda' kahalAtI hai / syAdvAdakA 'syAt' zabda vivakSita dharmake sivAya vastumeM vidyamAna zeSa dharmoMkA pratinidhitva karatA hai| vaha una mUka dharmokA sadbhAva tathA vastumeM unakA barAbarIkA adhikAra batAtA hai aura zrotAko yaha socaneko bAdhya karatA hai ki vaha zabdase uccarita dharmarUpa hI vastu na samajha baitthe| ataH mAnasa ahiMsA anekAnta darzanA,vANIkI ahiMsA 'syAdvAda' tathA kAyika ahiMsA 'samyak cAritra' ye ahisA prAsAdake mukhya stambha haiN| yugAvatAra svAmI samantabhadrane anekAnta, syAdvAda tathA samyakcAritrake sArabhUta muddoMkA vivecana ' isa yuktyanuzAsaname dRDha niSThA aura atula vAgmitAke sAtha kiyA hai, jo ki unhIM vIraprabhuke stotra rUpame likhA gayA hai| ve jainamatakA amRtakumbha hAthame lekara aTUTa vizvAsase kahate haiMbhagavan / dayA, dama, tyAga aura samAdhimeM jIvita rahane vAlA tathA naya aura pramANakI dvividha zailIse vastukA yathArtha nizcaya karane vAle tattvajJAnakI dRDha bhUmipara pratiSThita ApakA mata advitIya hai, prativAdigoM dvArA ajeya hai Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 marrrrram prAkathana mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm dayA-dama-tyAga-samAdhi-niSThaM nayapramANaprakRtAJjasArtham / adhRSyamanyairakhilaiH pravAdai rjina tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // yuktyanuzAsana jaise jaTila aura sAragarbha mahAn granthakA sundaratama anuvAda samantabhadra svAmIke ananyaniSTa bhakta sAhitya-tapasvI pa0 jugalakizorajI mukhtArane jisa akalpanIya saralatAse prastuta kiyA hai vaha nyAya-vidyAke abhyAsiyoM ke liye Aloka degaa| sAmAnya-vizeSa yutasiddhi-ayutasiddhi, kSaNabhagavAda santAna Adi pAribhASika darzanazabdoMkA prAmANikatAse bhAvArtha "diyA hai| AcArya jugalakizorajI mukhtArakI yaha ekAnta sAhitya-sAdhanA Ajake molatolavAle yugako bhI maeNhagI nahI mAlUma hogI, jaba vaha thor3A-sA bhI antarmukha hokara isa tapasvIkI niSThAkA anubAdakI paMkti-paktipara darzana kregaa| vIrasevAmandirakI Thosa sAhitya. sevAe~ Aja sImita sAdhana honese vijJApita nahIM ho rahI hai para ve dhruvatArAe~ haiM jo kabhI asta nahI hote aura deza aura kAlakI paridhiyoM jinheM dhUmila nahIM kara sktii| jaina samAjane isa jJAnahotAkI parIkSA hI parIkSA lI / para yaha bhI adhIra nahI huA aura Aja bhI vRddhAvasthAkI antima DAlapara baiThA huA bhI navakoMpaloMkI lAlimAse khila rahA hai aura ise AzA hai ki -"kAlo hyayaM niravadhiH vipulA ca pRthvii| hama isa jJAnayogIkI sAdhanAke Age sazraddha natamastaka haiM aura namra nivedana karate haiM ki inane jo AbadAra jJAnamuktA cuna rakhe haiM unakI mAlA banAkara rakhade, jisase samantabhadrakI sarvodayI paramparA phira yugabhASAkA nayA rUpa lekara nikhara pdd'e| hindU vizvavidyAlaya / kAzI, tA0 1-6-51 / mahendrakumAra (nyAyAcArya) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA grantha-nAma 1 isa granthakA suprasiddha nAma 'yuktyanuzAsana' hai / yadyapi granthake Adi tathA antake padyoMme isa nAmakA koI ullekha nahI hai - uname spaSTatayA vIra - jinake stotrakI pratijJA aura usIkI parisamAptikA ullekha hai aura isase pranthakA mUla athavA prathama nAma 'vIrajinastotra' jAna par3atA hai - phira bhI granthakI upalabdha pratiyoM tathA zAstra bhaNDAroMkI sUciyoMmeM 'yuktyanuzAsana' nAmase hI isakA prAya ullekha milatA hai| TIkAkAra zrIvidyAnandAcAryane to bahuta spaSTa zabdoM meM TIkAke magalapadya, madhyapadya aura antyapadyame isako samantabhadrakA 'yuktyanuzAsana' nAmakA stotragrantha udghoSita kiyA hai, jaisA ki una padyoMke nimna vAkyoM se prakaTa hai| " "jIyAtsamantabhadrasya stotra yuktyanuzAsanam " ( 1 ) " stotre yuktyanuzAsane jinapatevarasya niHzeSataH " (2) ''zrImadvIrajinezvarA'malaguNastotraM parIkSekSaNaiH sAkSAtsvAmisamantabhadragurubhistattvaM samIcyA'khilam | prokta yuktyanuzAsanaM vijayibhiH syAdvAda mArgAnugaiH" (4) / 1 " stutigocaratva ninISava' smo vayamadya vIra" (1), 'narAgAnna. stotra bhavati bhavapAzacchidi munau" (63), "iti stuta zaktyA zra eya. padamadhigatastva jina mayA / mahAvIro vIro duritaparasenAbhivijaye" (64) / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsana yAhuyAdha hotI athavA yahA~ madhya aura antyake padyoMse yaha bhI mAlUma hotA hai ki grantha vIrajinakA stotra hote hue bhI 'yaktyanuzAsana' nAmako liye hue hai arthAt isake do nAma hai-eka 'vIrajinastotra' aura dUsarA 'yuktynushaasn'| samantabhadrake anya upalabdha grantha bhI do do nAmoMko liye hue hai, jaisA ki maiMne 'svayambhUstotra' kI prastAvanAme vyakta kiyA hai / para svayambhUstotrAdi anya cAra granthoM meM granthakA pahalA nAma prathama padya dvArA aura dUsarA nAma antima padya-dvArA sUcita kiyA gayA hai aura yahA~ Adi-antake dono hI padyoMmeM eka hI nAmakI sUcanA kI gaI hai, taba yaha prazna paidA hotA hai ki kyA 'yuktyanuzAsana' , yaha nAma bAdako zrIvidyAnanda yA dUsare kisI AcAyake dvArA diyA gayA hai athavA granthake anya kisI padyase isakI bhI upalabdhi hotI hai ? zrIvidyAnandAcArya ke dvArA yaha nAma diyA huA mAlUma nahIM hotA, kyoMki ve TIkAke Adi maMgala padyame 'yuktyanuzAsana' kA jayaghoSa karate hue use spaSTa rUpame samantabhadrakRta batalA rahe haiM aura antima padyame yaha sApha ghoSaNA kara rahe hai ki svAmI samantabhadrane akhila tattvakI samIkSA karake zrIvIrajinendrake nirmala guNoM ke stotrarUpame yaha 'yuktyanuzAsana' grantha kahA hai| aisI sthitimeM unake dvArA isa nAmakaraNakI koI kalpanA nahIM kI jA sktii| isake sivAya, zakasaMvat 705 (vi saM. 840) me harivaMzapurANako banAkara samApta karanevAle zrIjinasenAcAryane 'jIvasiddhividhAyIha kRtayuktyanuzAsanam , vacaH samantabhadrasyA ina padoMke dvArA bahuta spaSTa zabdoMme samantabhadrako 'jIvasiddhi' pranthakA vidhAtA aura 'yuktyanuzAsana' kA kartA batalAyA hai| isase bhI yaha sApha jAnA jAtA hai ki 'yuktyanuzAsana' nAma zrIvidyAnanda athavA zrIjinasenake dvArA bAdako diyA huA nAma nahIM hai, balki granthakAra dvArA svayakA hI viniyojita nAma hai| aba dekhanA yaha hai ki kyA granthake kisI dUsare padyase isa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nAmakI koI sUcanA milanI hai ? sUcanA jarUra milatI hai| svAmIjIne svaya granthako 48vI kArikAme 'yaktyanuzAsana'kA nimna prakArase ullekha kiyA hai"dRSTAgamAbhyAmaviruddhamarthaprarUpaNaM yuktyanuzAsana te " . isame batalAyA hai ki 'pratyakSa aura Agamase avirodharUpa jo arthakA arthase prarUpaNa hai use 'yuktyanuzAsana' kahate haiM aura vahI ( he vIra bhagavan / ) Apako abhimata hai-abhISTa hai|' pranthakA sArA arthaprarUpaNa yuktyanuzAsanake isI lakSaNase lakSita hai, isIse usake sAre zarIrakA nirmANa huA hai aura isaliye 'yuktyanuzAsana' yaha nAma granthakI prakRtike anurUpa usakA pramukha nAma hai / cunaoNce granthakAramahodaya, 63vIM kArikAme granthake nirmAraNakA uddazya vyakta karate hue, likhate haiM ki 'he vIra bhagavan / yaha stotra Apake prati rAgabhAvako athavA dUsaroMke prati dveSabhAvako lekara nahI racA gayA hai, balki jo loga nyAya anyAyako pahacAnanA cAhate hai aura kisI prakRtaviSayake guNa-doSoMko jAnanekI jinakI icchA hai unake liye yaha hitAnveSaNake upAyasvarUpa ApakI guNa-kathAke sAtha kahA gayA hai| isase sApha jAnA jAtA hai ki granthakA pradhAna lakSya bhUle bhaTake jIvoko nyAya-anyAya, guNadoSa aura hita-ahitakA viveka karAkara unheM vIrajina-pradarzita sanmArgapara lagAnA hai aura vaha yuktiyoMke anuzAsana-dvArA hI sAdhya hotA hai, ataH granthakA mUlataH pradhAna nAma 'yuktyanuzAsana ThIka jAna par3atA hai| yahI vajaha hai ki vaha isI nAma se adhika prasiddhiko prApta huA hai| 'vIrajinastotra yaha usakA dUsarA nAma hai, jo stutipAtrakI dRSTise hai, jisakA aura jisake zAsanakA mahatva isa granthame khyApita kiyA gayA hai| granthake madhyame prayukta hue kisI padaparase bhI granthakA nAma rakhanekI prathA hai, jisakA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsana mmmmmmmmmmmmmmmmwww.amwwwwww eka udAharaNa dhanaJjaya kavikA 'viSApahAra' stotra hai, jo ki na to 'viSApahAra' zabdase prArambha hotA hai aura na Adi-antake padyomeM hI usake 'viSApahAra' nAmakI koI sUcanA kI gaI hai,phira bhI madhya meM prayukta hue 'viSApahAra maNimauSadhAni' ityAdi vAkyaparase vaha 'viSApahAra nAmako dhAraNa karatA hai| usI taraha yaha stotra bhI 'yuktyanuzAsana' nAmako dhAraNa karatA huA jAna par3atA hai| isa taraha granthake donoM hI nAma yuktiyukta haiM aura ve granthakAradvArA hI prayukta hue siddha hote haiN| jise jaisI ruci ho usake anusAra vaha ina donoM nAmoMmeM se kisIkA bhI upayoga kara sakatA hai| granthakA saMkSipta paricaya aura mahatva yaha grantha una Apto athavA 'sarvajJa' kahe jAne vAloMkI parIkSAke bAda racA gayA hai,jinake Agama kisI-na-kisI rUpame upalabdha hai aura jiname buddha kapilAdike sAtha vIrajinendra bhI zAmila haiN| parIkSA 'yukti-zAstrA'virodhi vAktvA hetuse kI gaI hai arthAt jinake vacana yukti aura zAstrase avirodha rUpa pAye gaye unheM hI prAptarUpameM svIkAra kiyA gayA hai- zeSakA prApta honA bAdhita ThaharAyA gayA hai| granthakAramahodaya svAmI samantabhadrakI isa parIkSAme, jise unhoMne apane 'Apta-mImAMsA' (devAgama.) pranthameM nibaddha kiyA hai, syAdvAdanAyaka zrIvIrajinendra, jo anekAntavAdi-AptokA pratinidhitva karate haiM, pUNarUpase samuttIrNa rahe haiM aura isaliye svAmIjIne unhe nirdoSa prApta (sarvajJa) ghoSita karate hue aura unake abhimata anekAntazAsanako pramANA'bAdhita batalAte hue likhA hai ki Apake zAsanA'mRtase bAhya jo savathA ekAntavAdI haiM ve Apta nahIM prAptAbhimAnase dagdha hai; kyoki unake dvArA pratipAdita iSTa tattva pratyakSa-pramANase bAdhita hai Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ma tvamevA'si nirdoSo yukti-zAstrA'virodhivAk / avirodho yadiSTa te prasiddhana na bAdhyate // 6 // svanmatA'mRta-bAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / prAptA'bhimAna-dagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // 7 // -AptamImAMsA isa taraha vIrajinendra ke galeme Apta-viSayaka jayamAla DAlakara aura ina donoM kArikAoMme varNita apane kathanakA spaSTIkaraNa karaneke anantara AcArya svAmI samantabhadra isa stotradvArA vIrajinendrakA stavana karane baiThe hai, jisakI sUcanA isa granthakI prathama kArikAme prayukta hue 'adya zabdake dvArA kI gaI hai| TIkAkAra providyAnandAcArya ne bhI 'adya' zabdakA artha 'adyA'smin kAle parIkSAvasAnasamaye diyA hai| sAtha hI, kArikAke nimna prastAvanA-vAkya-dvArA yaha bhI sUcita kiyA hai ki prastuta grantha AptamImAsAke bAda racA gayA hai "zrImatsamantabhadrasvAmibhirAptamImAMsAyAmanyayogavyavacchedAd vyavasthApitena bhagavatA zrImatAhatAntyatIrthaGkara* paramadevena mAM parIkSya kiM cikIrSavo bhavantaH ? iti te pRSThA iva praahuH|" svAmI samantabhadra eka bahuta bar3e parIkSA-pradhAnI AcArya the,ve yoM hI kisIke Age mastaka TekanevAle athavA kisIkI stutimeM pravRtta honevAle nahIM the| isIse vIrajinendrakI mahAnatA-viSayaka jaba ye bAte unake sAmane AI ki 'unake pAsa deva Ate hai, AkAzame vinA kisI vimAnAdikI sahAyatAke unakA gamana hotA hai aura Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 yuktyanuzAsana - - caMvara chatrAdi aSTa prAtihAryo ke rUpameM tathA samavasaraNAdike rUpa meM anya vibhUtiyoMkA bhI unake nimitta prAdurbhAva hotA hai, to unhoMne spaSTa kaha diyA ki 'ye bAte to mAyAviyoMme - indrajAliyoM meM bhI pAI jAtI haiM, inake kAraNa Apa hamAre mahAn pUjya athavA AptapuruSa nahI hai ' / aura jaba zarIrAdike antarbAhya mahAn udayakI bAta batalAkara mahAnatA jatalAI gaI to use bhI asvIkAra karate hue unhoMne kaha diyA ki zarIrAdikA yaha mahAna udaya rAgAdike vazIbhUta devatAoM meM bhI pAyA jAtA hai / ata yaha hetu bhI vyabhicArI hai isase mahAnatA (AptatA) siddha nahI hotI ' / isI taraha tIrthaGkara hone se mahAnatAkI bAta jaba sAmane lAI gaI to Apane sApha kaha diyA ki 'tIrthaGkara' to dUsare sugatAdika bhI kahalAte hai aura ve bhI saMsAra se pAra utarane athavA nivR ti prApta karane ke upAya rUpa pravartaka mAne jAte hai taba ve saba bhI Apta- sarvajJa Thaharate haiM, aura yaha bAta banatI nahI, kyoki tIrthaGkaroMke AgamoM meM paraspara virodha pAyA jAtA hai / ata uname koI eka hI mahAn ho sakatA hai, jisakA jJApaka tIrthaGkaratva hetu nahI, koI dUsarA hI hetu honA cAhiye / aisI hAlata meM pAThakajana yaha jAnaneke liye jarUra utsuka hoMge ki svAmIjIne isa stotrame vIrajinakI mahAnatAkA kisa rUpa meM 1 - 3 devAgama- nabhoyAna - cAmarAdi-vibhUtaya. / mAyAviSvapi dRzyante nA'tastvamasi no mahAn // 1 // adhyAtma bahirapyeSa vigrahAdimahodaya / divyaH satyo divaukassvapyasti rAgAdimatsu saH // 2 // tIrthakRtsamayAnA ca paraspara virodhataH / sarveSAmAptatA nAsti kazcideva bhavedguruH // 3 // - prApta sImAsa Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA mararmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm saMdyotana kiyA hai| vIrajinakI mahAnatAkA saMdyotana jisa rUpameM kiyA gayA hai usakA pUrNa paricaya to pUre granthako bahuta dattAvadhA. natAke sAtha aneka vAra par3hane para hI jJAta ho sakegA,yahA~ para saMkSepameM kucha thoDAsA hI paricaya karAyA jAtA hai aura usake liye granthakI nimna do kArikAe~ khAsa taurase ullekhanIya hai - tvaM zuddhi-zaktyorudayasya kASThoM tulA-vyatItAM jina ! zAntirUpAm / avApitha brahmapathasya netA mahAnitIyatprativaktumIzAH // 4 // dayA-dama-tyAga-samAdhi-niSThaM naya-pramANa-prakRtA''JjasArtham / adhRSyamanyairakhilaiH pravAdaijina ! tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // inameMse pahalI kArikAme zrIvIrako mahAnatAkA aura dUsarImeM unake zAsanakI mahAnatAkA ullekha hai| zrIvIrakI mahAnatAko isa rUpame pradarzita kiyA gayA hai ki 've atulita zAntike sAtha zuddhi aura zaktiko parAkASThAko prApta hue hai-unhoMne mohanIyakarmakA abhAva kara anupama sukha-zAntikI, jJAnAvaraNa-darzanAvaraNakarmokA nAzakara ananta jJAna-darzana rUpa zuddhike udayakI aura antarAya-karmakA vinAzakara anantavIryarUpa zaktike utkarSakI caramasImAko prApta kiyA hai-aura sAthahI brahmapathake-ahisAtmaka AtmavikAsapaddhati, athavA mokSamArgake ve netA bane haiM-unhone apane Adarza eva upadezAdi-dvArA dUsaroMko usa sanmArgapara lagAyA hai jo zuddhi, zakti tathA zAntike paramodayarUpameM Atma Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwmarrrrrrrrrrrr marn. yuktyanuzAsana vikAsakA parama sahAyaka hai|' aura unake zAsanakI mahAnatAke viSayame batalAyA hai ki 'vaha dayA (ahisA), dama(saMyama) tyAga (parigraha-tyajana) aura samAdhi (prazastadhyAna) kI niSThA-tatparatAko liye hue hai, nayoM tathA pramANoMke dvArA vastutattvako bilkula spaSTa-sunizcita karanevAlA hai aura (anekAntavAdase bhinna) dUsare sabhI pravAdoMke dvArA abAdhya hai-koI bhI usake viSayako khaNDita athavA dUSita karaneme samartha nahI hai| yahI saba usakI vizeSatA hai aura isI liye vaha advitIya hai|' agalI kArikAoMme sUtrarUpase varNita isa vIrazAsanake mahatvako aura usake dvArA vIrajinendrakI mahAnatAko spaSTa karake batalAyA gayA hai-khAsa taurase yaha pradarzita kiyA gayA hai ki vIrajina-dvArA isa zA saname varNita vastutattva kaise naya-pramANake dvArA nirbAdha siddha hotA hai aura dUsare sarvathaikAnta-zAsanoMme nirdiSTa huA vastutattva kisa prakArase pramANabAdhita tathA apane astitvako siddha karane meM asamartha pAyA jAtA hai / sArA viSaya vijJa pAThakoke liye bar3A hI rocaka hai aura vIrajinendrakI kIrtiko digdiganta-vyApinI banAnevAlA hai| isameM pradhAna-pradhAna darzanoM aura unake avAntara kitane hI vAdoMkA sUtra athavA saketAdikake rUpame bahuta kucha nirdeza aura viveka AgayA hai| yaha viSaya 36vI kArikA taka calatA rahA hai| zrIvidyAnandAcAryane isa kArikAkI TIkAke antame vahA~ takake varNita viSayakI saMkSepameM sUcanA karate hue likhA hai stotre yuktyanuzAsane jinapatervIrasya niHzeSataH samprAptasya vizuddhi-zakti-padavIM kASThAM parAmAzritAm / nirNItaM matamadvitIyamamalaM saMkSepato'pAkRtaM tabAhya vitathaM mataM ca sakalaM saddhIdhanairbudhyatAm / / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA arthAt-yahA~ takake isa yuktyanuzAsanastotrameM zuddhi aura zaktikI parAkASThAko prApta hue vIrajinendrake anekAntAtmaka syAdvAdamata (zAsana) ko pUrNata nirdoSa aura advitIya nizcita kiyA gayA hai aura usase bAhya jo sarvathA ekAntake Agrahako liye hue mithyAmatoMkA samUha hai, usa sabakA saMkSepase nirAkaraNa kiyA gayA hai, yaha bAta sadbuddhizAliyoMko bhale prakAra samajha lenI caahiye| ___ isake Age, pranthake uttarArdhameM, vIra zAsana-varNita tattvajJAnake marmakI kucha aisI guhya tathA sUkSma bAtoko spaSTa karake batalAyA gayA hai jo sthakAra-mahodaya svAmI samantabhadrase pUrvake granthoMme prAya. nahI pAI jAtI, jiname 'eva' tathA 'syAt zabdake prayogaaprayogake rahasyakI bAte bhI zAmila haiM aura jina sabase vIrake tattvajJAnako samajhane tathA parakhanekI nirmala dRSTi athavA kasauTI prApta hotI hai / vIrake isa anekAntAtmaka zAsana (pravacana) ko hI granthame 'srvodytiithe| batalAyA hai-sasArasamudrase pAra utaraneke liye vaha samIcIna ghATa athavA mArga sUcita kiyA hai jisakA Azraya lekara sabhI pAra utara jAte haiM aura jo saboMke udaya-utkarSame athavA AtmAke pUrNa vikAsameM sahAyaka hai-aura yaha bhI batalAyA hai ki vaha sarvAntavAn hai sAmAnya-vizeSa, dravya-paryAya, vidhi-niSedha aura ekatva-anekatvAdi azeSa dharmoko apanAye hue hai, mukhya gauNakI vyavasthAse suvyavasthita hai aura sarva du:khoMkA anta karanevAlA tathA svaya niranta haiM-avinAzI tathA akhaNDanIya hai| sAtha hI, yaha bhI ghoSita kiyA hai ki jo zAsana dharmome pArasparika apekSAkA pratipAdana nahIM karatA-unheM sarvathA nirapekSa batalAtA haivaha sarvadharmose zUnya hotA hai-usame kisI bhI dharmakA astitva nahIM bana sakatA aura na usake dvArA padArtha vyavasthA hI ThIka baiTha sakatI hai, aiso hAlatameM sarvathA ekAntazAsana 'sarvodayatIrtha pada Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 yuktyanuzAsana ke yogya ho hI nahIM sktaa| jaisA ki granthake nimna vAkyase prakaTa hai sarvAntavattadguNa-mukhya-kalpaM sarvAnta-zUnyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakara nirantaM sarvodaya tIrthamidaM tavaiva // 61 // vIrake isa zAsaname bahuta bar3I khUbI yaha hai ki 'isa zAsanase yatheSTa athavA bharapeTa dvaSa rakhanevAlA manuSya bhI, yadi samadRSTihuA upapatti cakSuse-mAtsaryake tyAgapUrvaka samAdhAnakI dRSTise-vIrazAsanakA avalokana aura parIkSaNa karatA hai to avazya hI usakA mAnazRga khaNDita hojAtA hai-sarvathA ekAntarUpa mithyAmatakA Agraha chUTa jAtA hai aura vaha abhadra athavA mithyAdRSTi hotA huA bhI saba orase bhadrarUpa eva samyagdRSTi bana jAtA hai| aisI isa granthake nimna vAkyame svAmI samantabhadrane joroMke sAtha ghoSaNA kI hai kAmaM dviSannapyupapatticakSuH samIkSatAM te samadRSTiriSTam / tvayi dhruvaM khaNDita-mAna-zRGgo bhavatyabhadro'pi samantabhadraH // 62 // isa ghoSaNA meM satyakA kitanA adhika sAkSAtkAra aura AtmavizvAsa saMnihita hai use batalAnekI jarUrata nahIM, jarUrata hai yaha kahane aura batalAnekI ki eka samartha AcAryakI aisI prabala ghoSaNAke hote hue aura vIrazAsanako 'sarvodayatIrtha'kA pada prApta Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 23 hote hue bhI Aja ve loga kyA kara rahe haiM jo tIrtha ke upAsaka kahalAte haiM, paNDe-pujArI bane hue hai aura jinake hAthoM yaha tIrtha par3A huA hai| kyA ve isa tIrthake sacce upAsaka haiM ? isakI guNa-garimA evaM zaktise bhale prakAra paricita haiM ? aura lokahitakI dRSTise ise pracAra meM lAnA cAhate haiM? uttarame yahI kahanA hogA ki 'nhiiN| yadi aisA na hotA to Aja isake pracAra aura prasArakI dizAmeM koI khAsa prayatna hotA huA dekhane meM AtA, jo nahIM dekhA jA rahA hai| kheda hai ki aise mahAna prabhAvaka granthoko hindI Adike viziSTa anuvAdAdike sAtha pracArame lAnekA koI khAsa prayatna bhI Ajataka nahIM hosakA hai,jo vIra-zAsanakA sikkA lokahRdayoMpara aGkita kara unhe sanmArgakI ora lagAnevAle haiN| prastuta grantha kitanA prabhAvazAlI aura mahimAmaya hai, isakA vizeSa anubhava to vijJapAThaka isake gahare adhyayanase hI kara skege| yahA~ para sirpha itanA hI batalA denA ucita jAna par3atA hai ki zrIvidyAnanda AcAryane yuktyanazAsanakA jayaghoSa karate hue use 'pramANa-naya-nirNIta-vastu-tattvamabAdhita' (1) vizeSaNake dvArA pramANa-nayake AdhArapara vastutattvakA abAdhita rUpase nirNAyaka batalAyA hai| sAtha hI TIkAke antima padyameM yaha bhI batalAyA hai ki svAmI samantabhadrane akhila tattvasamUhakI sAkSAt samIkSAkara isakI racanA kI hai|' aura zrIjinasenAcAryane, apane hariva zapurANameM 'kRtayuktyanuzAsana' padake sAtha 'vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijambhate' isa vAkyakI yojanA kara yaha ghoSita kiyA hai ki samantabhadrakA yuktyanuzAsana grantha vIrabhagavAnake vacana (aagm| ke samAna prakAzamAna eva prabhAvAdikase yukta hai|" aura isase sApha jAnA jAtA hai ki yaha grantha bahuta prAmANika hai, AgamakI koTimeM sthita hai aura isakA nirmANa bIjapadoM athavA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 yuktyAnuzAsana gambhIrArthaka aura vahvarthaka sUtroMke dvArA huA hai / sacamuca isa pranthakI kArikAe~ prAya aneka gadhasUtroMse nirmita huI jAna paDatI hai, jo bahuta hI gAmbhIrya tathA arthagauravako liye hue haiN| udAharaNa ke liye 7vI kArikAko lIjiye, isame nimna cAra sUtroMkA samAveza hai 1 abheda-bhedAtmakamarthatattvam 2 svatantrA'nyataratvapuSpam / 3 avRtimatvAtsamavAyavRtteH (sNsrghaaniH)| 4 saMsargahAneH sakalA'rtha-hAniH / isI taraha dUsarI kArikAoMkA bhI hAla hai| maiM cAhatA thA ki kArikAoMparase phalita honevAle gadya sUtroMkI eka sUcI alagase dIjAtI, parantu usake tayyAra karaneke yogya mujhe svaya avakAza nahI mila sakA aura dUsare eka vidvAnse jo usake liye nibedana kiyA gayA to unase usakA koI uttara prApta nahI hoskaa| aura isaliye vaha sUcI phira kisI dUsare saMskaraNake avasara para hI dI jA skegii| AzA hai pranthake isa saMkSipta paricaya aura viSaya-sUcI parase pAThaka grantha ke gaurava aura usakI upAdeyatAko samajhakara savizeSa-- rUpase usake adhyayana aura mananame pravRtta hoNge| jugalakizora mukhtAra tA024-6-1651 dehalI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadrakA saMkSipta paricaya isa granthake suprasiddha kartA svAmI samantabhadra hai, jinakA Asana jainasamAjake pratibhAzAlI AcAryoM, samartha vidvAno tathA lekhako aura supUjya mahAtmAome bahuta UMcA hai| Apa jainadharmake marmajJa the, vIrazAsanake rahasyako hRdayaGgama kiye hue the, janadharmakI sAkSAt jItI-jAgatI mUrti the aura vIrazAsanakA advitIya pratinidhitva karate the, itanA hI nahIM balki Apane apane samayake sAre darzanazAstrokA gaharA adhyayana kara unakA talasparzI jJAna prApta kiyA thA aura isIse Apa saba darzano, dharmoM athavA matokA santulanapUrvaka parIkSaNa kara yathArtha vastusthitirUpa satyako grahaNa karaneme samartha hue the aura usa asatyakA nirmUlana karaneme bhI pravRtta hue the jo sarvathA ekAntavAdake mUtrase saMcAlita hotA thaa| isIse mahAna AcArya zrI vidyAnanda svAmIne yuktyanuzAsana-TIkAke antame Apako 'parIkSekSaNa-parIkSAnetrase sabako dekhanevAle-likhA hai aura aSTasahasrIme Apake vacana-mAhAtmyakA bahuta kucha gaurava khyApita karate hue eka sthAnapara yaha bhI likhA hai ki-'svAmI samantabha, kA vaha nirdoSa pravacana jayavanta ho-apane prabhAvase lokahRdayoko prabhAvita karejo nityAdi ekAntagartome-vastu kUTasthavat sarvathA nitya hI hai athavA kSaNa-kSaName niranvaya-vinAzarUpa sarvathA kSaNika (anitya) hI hai, isa prakArakI mAnyatArUpa ekAnta khaDDome par3aneke liye vivaza hue prANiyoko anarthasamUhase nikAlakara magalamaya ucca pada prApta karAneke lie samartha hai, syAdvAdanyAyake mArgako prakhyAta karanevAlA hai, satyArtha hai, alaMdhya hai, parIkSApUrvaka pravRtta huA hai Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsana athavA prekSAvAna-samIkSyakArI prAcArya mahodayake dvArA jisakI pravRtti huI hai aura jisane sampUrNa mithyApravAdako vighaTita athavA titara bitara kara diyA hai|' aura dUsare sthAnapara yaha batalAyA hai ki-'jinhoMne parIkSAvAnoke liye kunIti aura kupravRttirUpa-nadiyoko sukhA diyA hai, jinake vacana nirdoSa nItisyAdvAdanyAyako liye hue honeke kAraNa manohara hai tathA tattvArthasamUhake saMdyotaka hai ve yogiyoke nAyaka, syAdvAdamArgake agraNI netA, zakti-sAmayaMse sampanna-vibhu aura sUryake samAna dedIpyamAna-tejasvI zrIsvAmI samantabhadra kaluSita-Azaya-rahita prANiyoko-sajano athavA sudhIjanoko-vidyA aura Ananda-ghanake pradAna karanevAle hove-unake prasAdase (prasannatApUrvaka unheM cittame dhAraNa karanese ) saboke hRdayame zuddhajJAna aura AnandakI varSA hove'| sAtha hI eka tIsare sthAna para yaha prakaTa kiyA hai ki'jinake naya-pramANa-mUlaka alaMdhya upadezase-pravacanako sunakara-mahA uddhatamati ve ekAntavAdI bhI prAya zAntatAko prApta ho jAte haiM jo kAraNase kAryAdikakA sarvathA bheda hI niyata mAnate hai athavA yaha svIkAra karate haiM ki kAraNa-kAryAdika sarvathA abhinna hI hai-eka hI hai-ve nirmala tathA vizAlakIrtise yukta atiprasiddha yogirAja svAmI samantabhadra sadA jayavanta raheapane pravacanaprabhAvase barAbara lokahRdayoko prabhAvita karate rhe| ___ isI taraha vikramakI 7vI zatAbdIke sAtizaya vidvAn zrIakalakadeva-jaise maharddhika AcAryane, apanI aSTazatI me samantabhadrako 'bhavyaikalokanayana' -bhavya jIvoke hRdayAndhakArako dUra karake anta prakAza karane tathA sanmArga dikhalAnevAlA advitIya sUrya-aura 'syAdvAdamArgakA pAlaka ( saMrakSaka ) batalAte hue Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya www.rrrrrrrrrrrrrrwmmm yaha bhI likhA hai ki- unhone sampUrNa padArtha-tatvoko apanA viSaya karanevAle sthAdvAdarUpI puNyodadhi-tIrthako, isa kalikAlame, bhavyajIvoke Antarika malako dUra karaneke liye prabhAvita kiyA hai-usake prabhAvako sarvatra vyApta kiyA hai, aura aisA likhakara unhe bArabAra namaskAra kiyA hai| ___ svAmI samantabhadra yadyapi bahutase uttamottama guNoke svAmI the, phira bhI kavitva, gamakatva, vAditva aura vAgmitva nAmake cAra guNa Apame asAdhAraNa koTikI yogyatAko liye hue the-ye cAro zaktiyA~ uname khAsa taurase vikAsako prApta huI thI aura inake kAraNa unakA nirmala yaza dUra-dUra taka cAro ora phaila gayA thaa| usa samaya jitane 'kavi' the-naye naye sandarbha athavA naI naI maulika racanAe~ tayyAra karanevAle samartha vidvAna the, 'gamaka' the-dUsare vidvAnokI kRtiyoke marma evaM rahasyako samajhane tathA dUsaroMko samajhAneme pravINabuddhi the, vijayakI ora vacana-pravRtti rakhanevAle 'vAdI' the, aura apanI vAkapaTutA tathA zabdacAturIse dUsaroko raMjAyamAna karane athavA apanA premI banA leneme nipuNa aise 'vAgmI' the, una sabapara samantabhadrake yazakI chAyA paDI huI thI, vaha cUr3AmaNike samAna sarvopari thA aura bAdako bhI baDe-bar3e vidvAno tathA mahAn AcAryoke dvArA zirocArya kiyA gayA hai| jaisA ki vikramakI havIM zatAbdIke vidvAn bhagavajinasenAcAryake nimna vAkyase prakaTa haikavInAM gamakAnAM ca vAdInAM vAgminAmapi / yazaH sAmantabhadrIya mUdhinacUDAmaNIyate // (AdipurANa) __ svAmI samantabhadrake ina cAro guNokI lokame kitanI dhAka thI, vidvAnoke hRdaya para inakA kitanA sikkA jamA huA thA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsana aura ve vAstavame kitane adhika mahatvako liye hue the, ina saba bAtokA kucha anubhava karAneke liye kitane hI pramANa-vAkyoko 'svAmI samantabhadra, nAmake usa aitihAsika nibandhame saMkalita kiyA gayA hai jo mANikacandragranthamAlAme prakAzita hue ratnakaraNDa-zrAvakAcArakI vistRta prastAvanAke anantara 252 pRSThopara judA hI aGkita hai aura alagase bhI viSayasUcI tathA anukramaNikAke sAtha prakAzita huA hai / yahA~ saMkSepame kucha thoDAsA hI sAra' diyA jAtA hai aura vaha isa prakAra hai: (1) bhagavajjinasenane, AdipurANa me, samantabhadrako 'mahAn kavivedhA'-kaviyoko utpanna karanevAlA mahAn vidhAtA (brahmA) likhA hai aura sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki unake vacanarUpI vajrapAtase kumatarUpI parvata khaNDa-khaNDa ho gae the / (2) vAdirAjasUrine, yazodharacaritame,samantabhadrako 'kAvyamANikyokA rohaNa' (parvata) likhA hai aura yaha bhAvanA kI hai ki 've hame sUktiratnoke pradAna karanevAle hove'| (2) vAdIbhasiha sUrine, gadyacintAmaNime, samantabhadramunIzvarakA jayaghoSa karate hue unhe 'sarasvatIkI svachanda-vihArabhUmi' batalAyA hai aura likhA hai ki 'unake vacanarUpI vajake nipAtase pratipakSI siddhAnta-rUpa parvatokI coTiyA~ khaNDa-khaNDa ho gaI thI arthAt samantabhadrake Age pratipakSI siddhAntokA prAyaH kucha bhI mUlya yA gaurava nahIM rahA thA aura na unake pratipAdaka prativAdIjana U~cA muha karake hI sAmane khar3e ho sakate the|' 1 isa sArake adhikAza mUla vAkyoMkA paricaya 'satsAdhusmaraNamagalapATha' ke antargata 'samantabhadra-smaraNa' nAmaka prakaraNase bhI prApta kiyA jA sakatA hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya ___ (4) varddhamAnasUrine, varAGgacaritame, samantabhadrako 'mahAkavIzvara' 'kuvAdividyA-jaya-labdha-kIrti, aura 'sutarkazAstrAmRtasArasAgara' likhA hai aura yaha prArthanA kI hai ki ve mujha kavitvakAMkSI para prasanna hove-unakI vidyA mere antaHkaraName sphurAyamAna hokara mujhe saphala-manoratha kre|' (5) zrI zubhacandrAcAryane, jJAnArNavame, yaha prakaTa kiyA hai ki 'samantabhadra jaise kavIndra-sUryoM kI jahAM nirmalasUktirUpa kiraNe sphurAyamAna ho rahI haiM vahAM ve loga khadyota-juganU kI taraha ha~sIke hI pAtra hote hai jo thoDese jJAnako pAkara uddhata hai-kavitA (nRtana saMdarbhakI racanA ) karake garva karane lagate hai|' (6) bhaTTAraka sakalakIrtine, pArzvanAthacaritame, likhA hai ki 'jinakI vANI (granthAdirUpa bhAratI) saMsArame saba orase magalamaya hai aura sArI janatAkA upakAra karanevAlI hai una kaviyoke Izvara samantabhadrako sAdara vandana (namaskAra) karatA huuN|' (7) brahmaajitane hanumaccaritame, samantabhadrako 'durvAdiyokI vAdarUpI khAja-khujalIko miTAneke liye advitIya 'mahauSadhi' batalAyA hai| (8) kavi dAmodarane, candraprabhacaritame, likhA hai ki 'jinakI bhAratI ke pratApase-jJAnabhaNDArarUpa maulika kRtiyoke abhyAsase samasta kavisamUha samyagajJAnakA pAragAmI ho gayA una kavinAyaka-naI naI maulika racanAe~ karane vAloke ziromaNiyogI samantabhadrakI mai stuti karatA huuN| () vasunandI AcAryane, stutividyAkI TIkAme, samantabhadrako Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsana 'sadbodharUpa'-samyagjJAnakI-mUrti-aura 'varaguNAlaya'-uttamaguNoMkA AvAsa-batalAte hue yaha likhA hai ki unake nirmalayazakI kAntise ye tIno loka athavA bhAratake uttara, dakSiNa aura madhya ye tIno pradeza kAntimAna the-unakA yazasteja sarvatra phailA huA thaa|' (10) vijayavarNIne, zRGgAracandrikAme samantabhadrako 'mahAkavIzvara' batalAte hue likhA hai ki unake dvArA race gaye prabandhasamUharUpa sarovarame jo rasarUpa jala tathA alaGkArarUpa kamalose suzobhita hai aura jahaoN bhAvarUpa ha~sa vicarate hai. sarasvatI-krIDA kiyA karatI hai'-sarasvatI devIke krIDAsthala ( upAzraya ) honese samantabhadrake sabhI prabandha (grantha ) nirdoSa pavitra eva mahatI zobhAse sampanna haiN|' (11) ajitasenAcAryane, alaGkAracintAmaNime, kaI purAtana padya aise saMkalita kiye haiM jinase samantabhadrake vAda-mAhAmyakA kitanA hI patA calatA hai| eka padyase mAlUma hotA hai ki 'samantabhadrakAlame kuvAdIjana prAyaH apanI striyoMke sAmane to kaThora bhASaNa kiyA karate the unheM apanI garvoktiyAM athavA bahAdurIke gIta sunAte the parantu jaba yogI samantabhadrake sAmane Ate the to madhurabhASI banajAte the aura unhe 'pAhi pAhi'rakSA karo rakSA karo athavA Apa hI hamAre rakSaka haiM-aise sundara mRdula vacana hI kahate banatA thaa|' aura yaha saba samantabhadrake asAdhAraNa-vyaktitvakA prabhAva thaa| dUsare padyase yaha jAnA jAtA hai ki 'jaba mahAvAdI zrIsamantabhadra (sabhAsthAna Adime) Ate the to kuvAdIjana nIcAmukha karake a~gUThose pRthvI kuredane lagate the arthAt una logo para Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra - paricaya 31 prativAdiyo para - samantabhadrakA itanA prabhAva paDatA thA ki ve unhe dekhate hI viSaNNavadana ho jAte aura kikartavyavimUDha bana jAte the / ' W 13 aura eka tIsare padyame yaha batalAyA gayA hai ki- vAdIsamantabhadrakI upasthitime caturAIke sAtha spaSTa zIghra aura bahuta bolane vAle dhUrjaTikI - tannAmaka mahAprativAdI vidvAnkIjihvA hI jaba zIghra apane bilame ghusajAtI hai-- use kucha bola nahI AtA to phira dUsare vidvAnokA to kathA ( bAta ) hI kyA hai ? unakA astitva to samantabhadra ke sAmane kucha bhI mahattva nahI rakhatA / vaha padya, jo kavihasta malla ke 'vikrAntakaurava' nATakame bhI pAyA jAtA hai, isa prakAra hai avaTu-taTamaTati jhaTiti sphuTa - paTu- vAcATa - dhUrjaTerjihvA / vAdini samantabhadre sthitivati kA kathA'nyeSAm // yaha padya zakasaMvat 19050 me utkIrNa hue zravaNabelagola ke zilAlekha naM0 54 (67) me bhI thor3ese pAThabhedake sAtha upalabdha hotA hai / vahA 'dhUrjaTerjihvA' ke sthAnapara 'dhUrjaTerapi jihvA' aura 'sati kA kathAsnyeSA' kI jagaha taba sadasi bhUpa / kAsthA'nyeSAM ' pATha diyA hai, aura ise samantabhadra ke vAdArambha-samArambha-samayakI - uktiyome zAmila kiyA hai / padyake usarUpame dhUrjaTike niruttara honepara athavA dhUrjaTikI gurutara parAjayakA ullekha karake rAjAse pUchA gayA hai ki 'dhUrjaTi-jaise vidvAnakI aisI hAlata honepara aba ApakI sabhAke dUsare vidvAnokI kyA AsthA hai ? kyA uname se koI vAda karanekI himmata rakhatA hai' ? (12) zravaNabelagolake zilAlekha na0 105 me samantabhadrakA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 yuktyanuzAsana jayaghoSa karate hue unake sUktisamUhako - sundara prauDha yuktiyoko liye hue pravacanako - vAdIrUpI hAthiyoko vazame karaneke liye 'vajAkuza' batalAyA hai aura sAtha hI yaha likhA hai ki unake prabhAva se yaha sampUrNa pRthvI eka vAra durvAdukokI vArtAse bhI vihIna hogaI thI-- unakI koI bAta bhI nahIM karatA thA / ' (13) zravaNabelagola ke zilAlekha naM 108 me bhadramUrtisamantabhadrako jinazAsanakA praNetA ( pradhAna netA ) batalAte hue yaha bhI prakaTa kiyA hai ki 'unake vacanarUpI vajake kaThorapAtase prativAdIrUpa parvata cUra cUra ho gaye the - koI bhI prativAdI unake sAmane nahI ThaharatA thA / ' (14) tirumakUDalu narasIpurake zilAlekha naM0 105 me samantabhadrake eka vAdakA ullekha karate hue likhA hai ki 'jinhone bArAesI (banArasa) ke rAjAke sAmane vidveSiyoko anekAntazAsana se dveSa rakhanevAle sarvathA ekAntavAdiyoko - parAjita kara diyA thA, ve samantabhadra munIzvara kisake stutipAtra nahI hai ?sabhIke dvArA bhale prakAra stuti kiye jAneke yogya hai / ' (15) samantabhadrake gamakatva aura vAgmitva- jaise guNokA vizeSa paricaya unake devAgamAdi granthokA avalokana karanese bhale prakAra anubhavame lAyA jA sakatA hai tathA una ullekha - vAkyopara se bhI kucha jAnA jA sakatA hai jo samantabhadra - vANIkA kIrtana athavA usakA mahattva khyApana karaneke liye likhe gaye hai / aise ullekhavAkya aSTasahasrI Adi granthome bahuta pAye jAte hai / kavi nAgarAjakA 'samantabhadra bhAratI stotra' to isI viSayako liye hue hai aura vaha 'satsAdhu - smaraNa - maMgalapATha' me vIra sevAmandirase sAnuvAda prakAzita ho cukA hai| yahA do tIna ullekhokA aura Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra - paricaya sUcana kiyA jAtA hai, jisase samantabhadrakI gamakatvAdi-zaktiyo aura unake vacana mAhAtmyakA aura bhI kucha patA cala sake 3.3 (ka) zrIvAdirAjamUrine, nyAyavinizcayAlaGkArame likhA hai ki 'sarvatra phaile hue durnayarUpI prabala andhakAra ke kAraNa jisakA tattva lokame durbodha ho rahA hai-ThIka samajhame nahI AtA - vaha hitakArI vastu -- prayojanabhUta jIvAdi-padArthamAlA - zrIsamantabhadrake vacana rUpa dedIpyamAna ratnadIpakoke dvArA hame saba orase cirakAla taka spaSTa pratibhAsita hove - arthAt svAmI samantabhadrakA pravacana usa mahAjAjvalyamAna ratnasamUhake samAna hai jisakA prakAza apratihata hotA hai aura jo saMsArame phaile hue nirapekSanayarUpI mahAmidhyAndhakArako dUra karake vastutasvako spaSTa karaneme samartha hai, use prApta karake hama apanA ajJAna dUra kare / ' (kha) zrIvIranandI AcAryaMna, candraprabhacaritrame likhA hai ki guNose-- sUtake dhAgose - gUthI huI nirmala gola motiyose yukta aura uttama puruSoke kaNThakA vibhUSaNa banI huI hArayaSTikozreSTha motiyokI mAlAko--- prApta kara lenA utanA kaThina nahIM hai jitanA kaThina ki samantabhadrakI bhAratI ( vAraNI ) ko pA lenAuse khUba samajhakara hRdayaGgama kara lenA hai jo ki sadguNoko liye hue hai, nirmala vRtta ( vRttAnta caritra, AcAra, vidhAna tathA chanda) rUpI muktAphalose yukta hai aura bar3e-bar3e AcAryoM tathA vidvAnone jise apane kaNThakA AbhUSaNa banAyA hai - ve nitya hI usakA uccAraNa tathA pATha karaneme apanA gaurava mAnate aura aho - bhAgya samajhate rahe haiM / arthAt samantabhadrakI vANI parama durlabha hai - unake sAtizaya vacanokA lAbha bar3e hI bhAgya tathA parizramase hotA hai / ' 1 1 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsana annan vara (ga) zrInarendrasenAcArya, siddhAntasArasagrahame, yaha prakaTa karate haiM ki zrIsamantabhadradevakA nirdoSa pravacana prANiyoke liye aisA hI durlabha hai jaisA ki manuSyatvakA pAnA-athIt anAdikAlase sasArame paribhramaNa karate hue prANiyoko jisa prakAra manuSyabhavakA milanA durlabha hotA hai usI prakAra samantabhadradevake pravacanakA lAbha honA bhI durlabha hai, jinheM usakI prApti hotI hai ve niHsandeha saubhAgyazAlI hai| Uparake ina rAba ullekhoparase samantabhadrakI kavitvAdi zaktiyoke sAtha unakI vAdazaktikA jo paricaya prApta hotA hai usase sahaja hI yaha samajhame A jAtA hai ki vaha kitanI asAdhAraNa koTikI tathA apratihata-vIrya thI aura dUsare vidvAnopara usakA kitanA adhika sikkA tathA prabhAva thA, jo abhI taka bhI akSuNNarUpase calA jAtA hai-jo bhI niSpakSa vidvAna Apake vAdo athavA tarkose paricita hotA hai vaha unake sAmane nata-mastaka ho jAtA hai| ___ yahaoNpara mai itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki samantabhadrakA vAda-kSetra saMkucita nahIM thaa| unhone usI dezame apane vAdakI vijayadundubhi nahIM bajAI jisame ve utpanna hue the balki unakI vAda-prIti, logoke ajJAnabhAvako dUra karake unheM sanmArgakI ora lagAnekI zubhabhAvanA aura jaina siddhAntoke mahatvako vidvAnoke hRdaya-paTalapara aMkita kara denekI suruci itanI bar3hI huI thI ki unhone sAre bhAratavarSako apane vAdakA lIlA-sthala banAyA thaa| ve kabhI isa bAtakI pratIkSAme nahI rahatte the ki koI dUsarA unhe vAdake lie nimaMtraNa de aura na unakI mana pariNati unheM isa bAtame santoSa karanekI hI ijAjata detI thI ki jo loga ajJAnabhAvase mithyAtvarUpI goM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya mmmmarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrammarrrrrrrrrrrrrrammar (khaDDo) me girakara apanA zrAtmapatana kara rahe hai unheM vaisA karane diyA jAya / aura isaliye unhe jahAM kahI kisI mahAvAdI athavA kisI bar3I vAdazAlAkA patA calatA thA to ve vahI pahuMca jAte the aura apane vAdakA DaMkA bajAkara vidvAnoko svataH vAdake liye AhvAna karate the| Dakeko sunakara vAdIjana, yathA niyama, janatAke sAtha vAdasthAnapara ekatra ho jAte the aura taba samantabhadra unake sAmane apane siddhAntokA baDI hI khUbIke sAtha vivecana karate the aura sAtha hI isa bAtakI ghoSaNA kara dete the ki una siddhAntomese jisa kisI siddhAntapara bhI kisIko Apatti ho vaha vAdake liye sAmane A jaay| kahate hai ki samantabhadra ke syAdvAda-nyAyakI tulAme tule hue tattvabhApaNako sunakara loga mugdha ho jAte the aura unhe usakA kucha bhI virodha karate nahIM banatA thaa| yadi kabhI koI bhI manuSya ahakArake vaza hokara athavA nAsamajhIke kAraNa kucha virodha khaDA karatA thA to use zIvra hI niruttara ho jAnA par3atA thaa| isa taraha, samantabhadra bhArata ke pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara, prAya sabhI dezo me, eka apratidvaMdvI siMha ke samAna krIDA karate hue, nirbhayatAke sAtha vAdake liye ghUme hai / eka bAra Apa ghUmate 1 una dino-samantabhadrake samayame-phAhiyAna ( I0 400 ) aura henatsaga ( I0 630) ke kathanAnusAra yaha dastUra thA ki nagara me kisI sArvajanika sthAnapara eka DakA (merI yA nakArA) rakkhA jAtA thA aura jo koI vidvAn kisI matakA pracAra karanA cAhatA thA athavA bAdame apane pANDi ya aura naipuNyako siddha karanekI icchA rakhatA thA to vaha vAda-ghoSaNAke rUpame usa Dakeko bajAtA thA / -hisTrI zrApha kanaDIja liTarecara Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsana hue 'karahATaka' nagara me bhI pahuMce the, jo usa samaya bahutase bhaTose yukta thA, vidyAkA utkaTa sthAna thA aura sAtha hI alpa vistAravAlA athavA janAkIrNaM thA / usa vakta Apane vahaoNke rAjApara apane vAda-prayojanako prakaTa karate hue, unhe apanA tadviSayaka jo paricaya eka padyame diyA thA vaha zravaNa belgolake zilAlekha naM. 54 me nimna prakArase saMgrahIta hai pUrva pATaliputra-madhyanagare bherI mayA tADitA pazcAnmAlava-sindhu-Thakka-viSaye kAMcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTa sakaTaM vAdArthI vicarAmyahaM narapate zAdulavikrIDita // isa padyame diye hue Atmaparicayase yaha mAlUma hotA hai ki karahATaka pahuMcane se pahale samantabhadrane jina dezo tathA nagarome vAdake liye vihAra kiyA thA uname pATaliputranagara, mAlava (mAlavA ) sindhu, Thakka (paMjAba) deza, kAMcIpura (kAMjIvaram ) aura vaidiza (bhilasA) ye pradhAna deza tathA janapada the jahA~ unhone vAdakI bherI bajAI thI aura jahA~ para prAya kisI ne bhI unakA virodha nahIM kiyA thaa|' 1 samantabhadrake isa dezATanake sambandhame misTara ema0 esa0 rAmasvAmI prAyyagara apanI 'sTaDIja ina sAutha inDiyana jainijma' nAmakI pustaka me likhate haiM___ 'yaha spaSTa hai ki samantabhadra eka bahuta baDe jainadharmapracAraka the, jinhoMne jainasiddhAnto aura jaina zrAcAroMko dUra dUra taka vistArake sAtha phailAnekA udyoga kiyA hai, aura yaha ki jahA kahI ve gaye haiM unheM dUsare Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya yahA~ takake isa saba paricaya para se svAmI samantabhandrake AsAdhAraNa guNo unake anupama prabhAva aura lokahitakI bhAvanAko lekara dharmapracArake liye unake saphala dezATanAdikA kitanA hI hAla to mAlUma ho gayA, parantu abhI taka yaha mAlUma nahI ho sakA ki samantabhadra ke pAsa vaha kaunamA mohanamaMtra thA jisake kAraNa ve sadA isa bAtake liye bhAgyazAlI rahe hai ki vidvAna loga unakI vAda-ghoSaNAo aura unake tAttvika bhASaNoko cupakese suna lete the aura unheM unakA prAyaH koI virodha karate nahIM banatA thA / vAThakA to nAma hI aisA hai jisase cAhe-anacAhe virodhakI Aga bhaDakatI hai loga apanI mAnarakSAke liye, apane pakSako nirbala samajhate hue bhI, usakA samarthana karaneke liye khaDe ho jAte hai aura dUsarekI yuktiyukta bAtako bhI mAnakara nahIM dete, phira bhI samantabhadrake sAthame yaha saba prAya kucha bhI nahI hotA thA, yaha kyo ?-avazya hI isame koI khAsa rahasya hai, jisake prakaTa honekI jarUrata hai aura jisako jAnaneke liye pAThaka bhI utsuka hoge| jahA~ taka maiMne isa viSayakI jaoNca kI hai-isa mAmale para gaharA vicAra kiyA hai aura mujhe samantabhadrake sAhityAdikaparase usakA vizeSa anubhava huA hai usake AdhArapara mujhe isa bAtake kahaneme jarA bhI saMkoca nahIM hotA ki samantabhadrakI isa sArI saphalatAkA rahasya unake anta karaNakI zuddhatA, caritra kI nirmalatA aura unakI vANI ke mahatva me saMnihita hai, sampradAyoMkI taraphase kisI bhI virodhakA sAmanA karanA nahIM paDA (He met with no opposition from other sects wherever he went) / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsana athavA yoM kahiye ki yaha saba anta:karaNakI pavitratA tathA caritra kI zuddhatAko liye hue unake vacanokA hI mahAtmya hai jo ve dUsaro para apanA isa prakAra sikkA jamAsake hai| samantabhadra kI jo kucha bhI vacana-pravRtti hotI thI vaha saba prAyaH dUsarokI hitakAmanAko hI sAthame liye hue hotI thii| usame unake laukika svArthakI athavA apane ahakArako puSTa karane aura dUsaroko nIcA dikhAne rUpa kutsita bhAvanAkI gandha taka bhI nahI rahatI thii| ve svayaM sanmArgapara ArUDha the aura cAhate the ki dUsare loga bhI sanmArgako pahicAne aura usapara calanA Arambha kare / sAtha hI, unheM dUsaroko kumArgame phaMsA huA dekhakara baDA hI kheda tathA kaSTa hotA thA / aura imaliye unakA vAkaprayatna sadA unakI icchA ke anukUla hI rahatA thA aura ve usake dvArA aise logoke uddhArakA apanI zaktibhara prayatna kiyA karate the| aisA mAlUma hotA hai ki svAtma-hita-sAdhanake bAda dUsarokA hita 1 aApake isa khedAdiko prakaTa karane vAle tIna paya, namUne ke taura para isa prakAra haimadyAGgavadbhUtasamAgame jJa shktyntrvyktirdevsRssttiH| ityAtmaziznodarapuSTituSTai nihIMbhaya hA mRdavaH pralabdhA. // 35 // dRSTe'viziSTe jananAdihetau viziSTatA kA pratisatvameSAm / svabhAvata. kiM na parasya siddhiratAvakAnAmapi hA prapAta // 36 // svacchandavRttejagata svabhAvAduccairanAcArapatheSvadoSama / nighuSya dIkSAsamamaktimAnAstvadRSTibAhyA bata vibhramanti / 37 -yuktyanuzAsana ina padyo kA Azaya usa anuvAdAdika parase jAnanA cAhiye jo granthame ATha pRSTho para diyA hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya 36 rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrmwaron mamrao nrnm a arran sAdhana karanA hI unake liye eka pradhAna kArya thA aura ve bar3I yogyatAke sAtha unakA sampAdana karate the| unakI vAkapariNati sadA krodhase zUnya rahatI thI, ve kabhI kisIko apazabda nahIM kahate the aura na dUsaroke apazabdose unakI zAnti bhaMga hotI thii| unakI oNkhome kabhI sukhI nahIM AtI thI, ve hamezA ha~samukha tathA prasannavadana rahate the| burI bhAvanAse prerita hokara dUsaroke vyaktitvapara kaTAkSa karanA unhe nahI AtA thA aura madhura bhASaNa to unakI prakRti me hI dAkhila thaa| yahI vajaha thI ki kaThora bhASaNa karane vAle bhI unake sAmane Akara mRdubhASI bana jAte the, apazabda-madAndhoko bhI unake Age bola taka nahI AtA thA aura unake 'vajrapAta' tathA vajAkuza' kI upamAko liye hue vacana bhI logoko apriya mAlUma nahI hote the| samantabhadrake vacanome eka khAsa vizeSatA yaha bhI hotI thI ki ve syAdvAda-nyAyakI tulAme tule hue hote the aura isaliye unapara pakSapAtakA bhUta kabhI savAra hone nahI pAtA thaa| mamantabhadra svaya parIkSA-pradhAnI the, ve kadAgraha ko bilkula pasanda nahI karate the, unhone sarvajJavItarAga bhagavAna mahAvIra takakI parIkSA kI hai aura tabhI unheM 'Apta' rUpame svIkAra kiyA hai| ve dUsarIko bhI parIkSApradhAnI honekA upadeza dete the-sadaiva unakI yahI zikSA rahatI thI ki kisI bhI tattva athavA siddhAntako vinA parIkSA kiye kevala dUsaroke kahanepara hI na mAna lenA cAhiye balki mamartha-yuktiyoke dvArA usakI acchI tarahase jaoNca karanI cAhiye-usake guNa-doSokA patA lagAnA cAhiye aura taba use svIkAra athavA asvIkAra karanA caahiye| aisI hAlatame ve apane kisI bhI siddhAntako jabaradastI dUsageke gale utArane athavA unake sira maeNDhanekA kabhI yatna nahIM karate the| ve vidvAno Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 yuktyanuzAsana ko, niSpakSadRSTise, sva-para-siddhAntopara khulA vicAra karanekA pUrA avasara dete the| unakI sadaiva yaha ghoSaNA rahatI thI ki kisI bhI vastuko eka hI pahalUse-eka hI orase-mata dekhA, use saba orase aura saba pahaluose dekhanA cAhiye, tabhI usakA yathArthajJAna ho skegaa| pratyeka vastume aneka dharma athavA aGga hote hai-isIse vastu anekAntAtmaka hai-usake kisI eka dharma yA aGgako lekara sarvathA usI rUpase vastukA pratipAdana karanA 'ekAnta' hai aura yaha ekAntavAda mithyA hai, kadAgraha hai, tattvajJAnakA virodhI hai, adharma hai aura anyAya hai / syAdvAdanyAya isI ekAntavAdakA niSedha karatA hai-sarvathA sat-asat-eka aneka-nitya-anityAdi saMmpUrNa ekAntose vipakSIbhUta anekAntatattva hI usakA viSaya hai| ___ apanI ghoSaNAke anusAra, samantabhadra pratyeka viSayake guNa doSoko syAdvAda-nyAyakI kasauTI para kasakara vidvAnoke sAmane rakhate the, ve unhe batalAte the ki eka hI vastutattvame amuka amuka ekAntapakSoke mAnanese kyA kyA anivArya doSa Ate hai aura ve doSa syAdvAda nyAyako svIkara karanepara athavA anekAntavAdake prabhAvase kisa prakAra dUra ho jAte hai aura kisa tarahapara vastutattvakA sAmaMjasya ThIka baiTha jAtA hai| unake samajhAneme dUsaroke prati tiraskAra kA koI bhAva nahIM hotA thaa| ve eka mArga bhUle hue ko mArga dikhAnekI taraha premake sAtha unhe unakI truTiyokA bodha 1 sarvathAsadasadekAneka-nityAdi sakalaikAna -pratyanIkA'nekAnta-tatvaviSayaH syAdvAdaH / -devAgamabRttiH / 2 isa viSayakA acchA anubhava prApta karaneke liye samantabhadrakA 'devAgama' granya dekhanA cAhiye jise AtmamImAsA' bhI kahate hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya karAte the, aura isase unake bhASaNAdikakA dUsaropara acchA hI prabhAva paDatA thA-unake pAsa usake virodhakA kucha bhI kAraNa nahI rahatA thaa| yahI vajaha thI aura yahI saba vaha mohana-maMtra thA jisase samantabhadra ko dUsare sampradAyokI orase kisI khAsa virodhakA sAmanA prAyaH nahI karanA paMDA aura unheM apane udezyame bhArI saphalatAkI prApti huii| samantabhadrakI isa saphalatAkA eka samuccaya ullekha zravaNabelgolake zilAlekha naM0 54 (67) me jise 'malliSaNaprazasti' bhI kahate hai, aura jo zaka savat 1050 me utkIrNa huA hai usame nimna prakArase pAyA jAtA hai aura usase yaha mAlUma hotA hai ki 'munisaMghake nAyaka AcArya samantabhadrake dvArA sarvahitakArI jainamArga isa kalikAlame punaH saba orase bhadrarUpa huA haiusakA prabhAva sarvatra vyApta honese vaha sabakA hitakaranevAlA aura sabakA premapAtra banA hai : vandyo bhasmaka-bhasmasAtkRtipaTuH padmAvatIdevatAdattodAttapada-svamantra-vacana-vyAhUta-candraprabhaH / AcAryassa samantabhadra-garaNabhRdyeneha kAle kalau jainaM vatma samantabhadra mabhavadbhadraM samantAnmuhuH // isa padyaka pUrvAdhame samantabhadrake jIvanakI kucha khAsa ghaTanAokA ullekha hai aura ve hai- ghora tapasyA karate samaya zarIrame bhasmaka' vyAdhikI utpatti, 2 usa vyAdhiko baDI buddhimattAke sAtha zAnti, 3 padmAvatI nAmakI divyazaktike dvArA samantabhadrako udAtta (U~ce) padakI prApti aura 4 apane mantrarUpa vacanabalase athavA yoga-sAmarthyase candraprabha-bimbakI AkRSTi / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 yuktyanuzAsana ye saba ghaTanAe~ baDI hI hRdayadrAvaka hai, unake pradarzana aura vivecanakA isa saMkSipta paricayame avasara nahIM hai aura isaliye unhe samantabhadrakA munijIvana aura ApatkAla' nAmaka usa nibandhase jAnanA cAhiye jo 'svAmI samantabhadra' itihAsame 42 pRSTho para ina paktiyoke lekhaka-dvArA likhA gayA hai| samantabhadrakI saphalatAkA dUsarA samuccaya ullakha belUratAlukeke kanar3I zilAlekha naM0 17 (E.C V) me pAyA jAtA hai, jo rAmAnujAcArya-mandirake ahAteke andara saumyanAyakI mandirakI chatake eka pattharapara utkIrNa hai aura jisame usake utkIrNa honekA samaya zaka saMvat 1056 diyA hai| isa zilAlekhame aisA ullekha pAyA jAtA hai ki zratakevaliyo tathA aura bhI kucha AcAryoM ke bAda samantabhadra svAmI zrIvardhamAna mahAvIrasvAmIke tIrthakIjainamArgakI-sahasraguNI vRddhi karate hue udayako prApta hue hai "zrIvarddhamAnasvAmigalu tIrthadolu kevaligalu RddhiprAptaru zrutakeva ligalu palaru siddhasAdhyar tat '(tI) sthyama sahasraguNaM mADi samantabhadrasvAmigalu sndr|" vIrajinendrake tIrthakI apane kaliyugI samayame hajAraguNI vRddhi karaneme samartha honA yaha koI sAdhANa bAta nahI hai / isase samantabhadrakI asAdhAraNa saphalatA aura usake liye unakI advitIya yogyatA, bhArI vidvattA evaM bejoDa kSamatAkA patA calatA hai| sAtha hI, unakA mahAna vyaktitva mUrtimAna hokara sAmane AjAtA hai| yahI vajaha hai ki akalakadeva-jaise mahAn prabhAvaka AcAryane 'tIrtha prAbhAvi kAle kalau' jaise zabdo-dvArA, kalikAlame samantabhadrakI isa tIrtha-prabhAvanAkA ullekha bar3e Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya gauravake sAtha kiyA hai, yahI kAraNa hai ki zrIjinasenAcArya samantabhadrake vacanoko vIrabhagavAnake vacanoke samAna prakAzamAna (prabhAvAdise yukta) batalA rahe hai / aura zivakoTi AcAryane ratnamAlAme, 'jinarAjodhacchAsanAmbudhicandramA' padake dvArA samaMtabhadrako bhagavAna mahAvIrake U~ce uThate hue zAsana-samudrako baDhAne vAlA candramA likhA hai arthAtU yaha prakaTa kiyA hai ki samantabhadrake udayakA nimitta pAkara vIrabhagavAnakA tIrthasamudra khUba vRddhiko prApta huA hai aura usakA prabhAva sarvatra phailA hai| isake sivAya, akalaGkadevase bhI pUrvavartI mahAna vidvAnAcArya zrIsiddhasenane, 'svayambhUstuti' nAmakI prathama dvAtrizikAme, anena sarvajJa-parIkSaNa-kSamAstvayi prasAdodayasotsavA. .sthitA'-jaise vAkyake dvArA samantabhadrakA 'sarvajJaparikSaNakSama' (sarvajJa prAptakI parIkSA karaneme samartha puruSa) ke rUpame ullekha karate hue aura unhe baDe prasannacittase vIrabhagavAname sthita huA batalAte hue, agale eka padyame vIrake usa yazakI mAtrAkA bar3e hI gauravake sAtha ullekha kiyA hai jo una 'alabdhaniSTha' aura 'prasamiddhacetA' vizeSaNoke pAtra samantabhadra jaise praziSyoke dvArA prathita kiyA gayA hai| aba maiM, saMkSepame hI itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki 1 'vaca. samantabhadrasya vIrasyeva vijRmbhate |'-hrivshpuraann 2 anabdhaniSThA' prasamiddhacetasastava praziSyA prathayanti ydyshH| na tAvadAyekasamUha-sahatA prakAzayeyuH paravATipArthivAH // 15 // siddhasena-dvArA samantabhadrake isa ullekhakA vizeSa paricaya prApta karaneke liye dekho, 'purAtana-jainavAkya-sUcI' kI prastAvanAme prakAzita 'sanmatisUtra aura siddhasena' nAmakA vRhat nibandha pR0 154 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 yuktyanuzAsana svAmI samantabhadra eka kSatriya-vaMzodbhava rAjaputra the, unake pitA phaNimaNDalAntargata 'uragapura' ke rAjA the| ve jahA kSatriyocita tejase pradIpta the vahA~ Atmahita-sAdhanA aura lokahitakI bhAvanAse bhI ota-prota the, aura isaliye ghara-gRhasthome adhika samaya taka aTake nahI rahe the| ve rAjya-vaibhavake mohame na phaMsakara gharase nikala gaye the, aura kAMcI (dakSiNakAzI) me jAkara 'nagnATaka' (nagna ) digambara sAdhu bana gaye the / unhone eka paricayapadyame apaneko kaoNcIkA 'nagnATaka' prakaTa kiyA hai aura sAtha hI 'nirgranthajainavAdI' bhI likhA hai-bhale hI kucha paristhitiyoke vaza ve katipaya sthAnopara do eka dUsare sAdhu-veSa bhI dhAraNa karaneke liye bAdhya hue haiM, jinakA padyame ullekha hai, parantu ve saba asthAyI the aura unase unake mUlarUpame, kardamAkta-maNike samAna, koI antara nahI paDA thA-ve apanI zraddhA aura saMyamabhAvanAme barAbara aDola rahe hai| vaha padya isa prakAra haikAMcyAM nagnATako'ha malamalinatanurlAmbuze pANDupiNDaH puNDor3e zAkyabhikSuH2 dazapuranagare miSTabhojI parivrAT / vArANasyAmabhUvaM zazadharadhavalaH pANDurAgastapasvI rAjan yasyA'sti zaktiH sa vadatu purato jainanigranthavAdI // 1 'jaisA ki unakI 'prAptamImAMsA' kRtikI eka prAcIna tADapatrIya pratike nimna 'puSpikA-vAkyase jAnA jAtA hai, jo zravaNabelagolake zrIMdaubalijinadAsa zAstrIke zAstrabhaNDAra me surakSita hai___'iti zrIphaNimaNDalAlakArasyoragapurAdhipasUnoH zrIsvAmisamantabhadramune kRtau prAptamImAsAyAm / ' 2 yaha pada agrollekhita jINaM guTakeke anusAra 'zAkabhakSI' haiM / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-paricaya 45 yaha padyabhI 'pUrva' pATaliputra madhyanagare bherI mayA tADitA' nAmake paricaya-padyakI taraha kisI rAjasabhAme hI apanA paricaya dete hue kahA gayA hai aura isame bhI vAdake liye vidvAnoko lalakArA gayA hai aura kahA gayA hai ki 'he rAjan | maiM to vAstavame jainanirgrantha vAdI hU~, jisa kisIkI bhI mujhase vAda karanekI zakti ho vaha sAmane Akara vAda kare / ' pahale se samantabhadrake ukta do hI padya Atmaparicayako liye hue mila rahe the, parantu kucha samaya huA, 'svayambhU stotra' kI prAcIna pratiyoko khojate hue, dehalI - paMcAyatImandirake eka ati jIrNa-zIrNa guTake parase mujhe eka tIsarA padya bhI upalabdha huA hai, jo svayambhU stotra ke antame ukta dono padyoke anantara saMgrahIta hai aura jisame svAmIjIke paricaya - viSayaka dasa vizeSaNa upalabdha hote haiM aura ve haiM -1 AcArya, 2 kavi, vAdirAT 4 paNDita ( gamaka ), 5 daivajJa ( jyotirvid ) 6 bhiSaka (vaidya), 7 mAntrika ( mantravizeSajJa ), 8 tAntrika ( tantravizeSajJa ), ( AjJAsiddha aura 10 siddhasArasvata / vaha padya isa prakAra hai : " AcAryo kavirahamahaM vAdirAT paNiDatohaM daivajJohaM bhiSagahamahaM mAntrikastAntriko / jaladhivalayAmekhalAyAmilAyA rAjannasyAM mAjJAsiddhaH kimiti bahunA siddhasArasvatohaM ||3|| yaha padya bar3e hI mahatvakA hai / isame varNita prathama tIna vizeSaNa - AcArya kavi aura vAdirATa - to pahale se parijJAta haiM- aneka pUrvAcAryoke grantho tathA zilAlekhoMmeM inakA ullekha Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 yuktyanuzAsana milatA hai / cauthA 'paNDita' vizeSaNa Ajakalake vyavahArame 'kavi' vizeSaNakI taraha bhale hI kucha sAdhAraNa samajhA jAtA ho parantu usa samaya kavike mUlya kI taraha usakA bhI baDA mUlya thA aura vaha prAya. 'gamaka' (zAstroke marma evaM rahasyako samajhane aura dUsaroko samajhAneme nipuNa ) jaise vidvAnoke liye prayukta hotA thaa| ataH yahAM gamakatva-jaise guNavizeSakA hI vaha dyotaka hai| zeSa saba vizeSaNa isa padyake dvArA prAyaH naye hI prakAzame Ae hai aura unase jyotiSa, vaidyaka, mantra aura tantra jaise viSayome bhI samantabhadrakI nipuNatAkA patA calatA hai| ratnakaraNDanAvakAcArame agahIna samyagdarzanako janmasantatike chedaname asamartha batalAte hue, jo viSavedanAke haraneme nyUnAkSaramaMtrakI asamarthatAkA udAharaNa diyA hai vaha aura zilAlekho tathA granthome 'svamantravacana-vyAhata-candrapramaH'-jase vizeSaNoMkA jo prayoga pAyA jAtA hai vaha saba bhI Apake mantra-vizeSajJa tathA mantravAdI honekA sUcaka hai| athavA yo kahiye ki Apake 'mAntrika' vizeSaNase aba una saba kathanokI yathArthatAko acchA poSaNa milatA hai| idhara havI zatAbdIke vidvAn ugrAdityAcAryane apane 'kalyANakAraka' vaidyaka granthame 'aSTAGgamapyakhilamatra samantabhadreH proktaM savistaravaco vibhavaivizeSAt' ityAdi padya(20-86) ke dvArA samantabhadrakI aSTAgavadyaka-viSayapara vistRta racanAkA jo ullekha kiyA hai usako ThIka batalAneme 'bhiSaka' vizeSaNa acchA sahAyaka jAna paDatA hai| antake do vizeSaNa 'AjJAsiddha' aura 'siddhasArasvata to bahuta hI mahatvapUrNa hai aura unase svAmI samantabhadrakA asAdhAraNa vyaktitva bahuta kucha sAmane AjAtA hai / ina vizeSaNoko prastuta karate hue svAmIjI rAjAko sambodhana karate Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra - paricaya 47 hue kahate hai ki - 'he rAjan / mai isa samudra - valayA pRthvI para 'AjJAsiddha' hU - jo Adeza dU~ vahI hotA hai / aura adhika kyA kahA jAya mai 'siddha sArasvata' hU~ - sarasvatI mujhe siddha hai / isa sarasvatIkI siddhi athavA vacanasiddhimaM hI samantabhadrakI usa saphalatAkA sArA rahasya sanihita hai jo sthAna sthAna para vAdaghoSaNAe~ karane para unhe prApta huI thI aura jisakA kucha vivecana Upara kiyA jA cukA hai| samantabhadra kI vaha sarasvatI ( vAgdevI ) jinavANI mAtA thI, jisakI anekAntadRSTi-dvArA ananya - ArAdhanA karake unhone apanI vANI me vaha atizaya prApta kiyA thA jisake Age sabhI natamastaka hote the aura jo Aja bhI sahRdaya - vidvAnoko unakI AkarSita kiye hue hai / samantabhadra, zraddhA aura guNajJatA donoko sAthamaM liye hue, bahuta bar3e adbhakta the, arhadguNokI pratipAdaka sundara sundara stutiyA racanakI ora unakI baDI ruci thI aura unhone stutividyAme 'sustutyAM vyasana' vAkyake dvArA apaneko vaisI stutiyA racanekA vyasana batalAyA hai| unake upalabdha granthoMme adhikAMza grantha stotroke hI rUpako liye hue hai aura unase unakI advitIya ati prakaTa hotI hai / 'stutividyA' ko choDakara svayambhUstotra, devAgama aura yuktyanuzAsana ye tIna to Apake khAsa stutigrantha haiN| iname jisa stotra - praNAlIse tattvajJAna bharA gayA hai aura kaThina se kaThina tAtvika vivecanoko yogya sthAna diyA gayA hai vaha samantabhadra se pahaleke granthome prAyaH nahI pAI jAtI / samantabhadrane apane stutigranthoke dvArA stutividyAkA khAsa taura se uddhAra, saskAra aura vikAsa kiyA hai, aura isI liye ve 'stutikAra' Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 yuktyanuzAsana 1444 V Www kahalAte the | unhe 'AdyastutikAra' hone kA bhI gaurava prApta thA ' / apanI isa adbhakti aura lokahitasAdhanakI utkaTa bhAvanAoke kAraNa ve ko isa bhAratavarSa me 'tIrthaGkara' honevAle hai, aise bhI kitane hI ullekha aneka granthome pAye jAte hai / sAtha hI aise bhI ullekha milata hai jo unake 'pardAddhaka' athavA 'cAraraNaRddhi' se sampanna hone ke sUcaka hai / zrIsamantabhadra 'svAmI' padase khAsa taurapara abhibhUSita the aura yaha pada unake nAmakA eka aMga hI bana gayA thA / isIse vidyAnanda aura vAdirAjasUri jaise kitane hI zrAcAryoM tathA paM0 AzAdharajI jaise vidvAnone aneka sthAnopara kevala svAmI' padake prayoga dvArA hI unakA nAmollekha kiyA hai / niHsandeha yaha pada usa samayakI dRSTise ApakI mahatI pratiSThA aura asAdhAraNa mahattAkA dyotaka hai| Apa sacamuca hI vidvAnoke svAmI the, tyAgiyo ke svAmI the, tapasviyoke svAmI the, yogiyoke svAmI the, RSi-muniyoke svAmI the, sadguNiyoke svAmI the, satkRtiyoMke svAmI the aura lokahitaiSiyo ke svAmI the| Apane apane avatArase isa bhAratabhUmiko vikramakI dUsarI-tIsarI zatAbdI meM pavitra kiyA hai| Apake avatAra bhAratakA gaurava bar3hA hai aura isaliye zrI zubhacandrAse cAryane pANDavapurAName, Apako jo 'bhAratabhUSaNa' likhA hai vaha saba taraha yathArtha hI hai / dehalI jugalakizora mukhtAra tA0 4-7-1651 13 dekho, svAmI samantabhadra pR0 66, 62, 61 ( phuTanoTa ) 4 Ajakala to 'kavi' aura 'paNDita' padokI taraha 'svAmI' padakA bhI durupayoga hone lagA hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI kramAMka viSaya 1 vizIrNa-doSAzaya-pAza-bandhAdi vizeSaNa-viziSTa vIra___ jinako apanA stuti-viSaya banAnekI kaamnaa| 1 2 laukika stutikA svarUpa aura vaisI stuti karaneme apanI sakAraNa asamarthatA, taba kaise stuti kare yaha viklp| 2 3 bhaktivaza dhRSTatA dhAraNa karake zaktike anurUpa vAkyoko lie hue stotA bananekI abhivyakti aura usakA kaarnn| ... ... 4 vIra-jina atulita zAntike sAtha zuddhi aura zaktike udayakI parAkASTAko prApta hue hai, isIse brahmapathake netA aura mahAna hai, itanA batalAne aura siddha karaneko apaneme sAmarthyakI ghossnnaa| .. .. 5 vIra-zAsaname ekAdhipatitvarUpa lakSmIkA svAmI honekI zakti aura usa zaktike apavAdakA antabAhya kaarnn| 4 6 vIra-zAsanakA dayA-dama-tyAgAdirUpa svarUpa aura usake / advitIyatvakI vijnyaapnaa| ... 7 vIra-zAsanakA vastutattva paraspara tantratAko lie hue abheda-bhedAtmaka hai| abheda aura bheda donoko svatantra mAnanepara pratyeka AkAzake puSpa-samAna avastu ho jAtA hai| . 8 anya zAsanAnusAra samavAyavRtti jaba svayaM avRttimatI hai to usase sasargakI hAni hotI hai-kisI bhI padArthakA sambandha eka dusareke sAtha nahI banatA-aura aisA honese Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsana sakalArthakI hAni ThaharatI hai-kisI bhI padArthako taba sattA athavA vyavasthA bana nahI sktii| . 7 6 padArthoMke sarvathA nitya mAnane para vikAra nahI banatA, vikArake na bananese kAraka-vyApAra. kArya, kAryayukti, bandha bhoga aura vimokSa kucha bhI nahIM banate aura isa taraha anya zAsana saba prakArase doSarUpa ThaharatA hai| 10 svabhAvase vikArake mAnanapara kriyA kArakake vibhramAdi rUpa doSApatti vAdAntarakA prasaMga aura usakA na bana sknaa| .. 51 aAtmAke dehase sarvathA abhinna yA bhinnakI kalpanAome doSa dekhakara jinhone AtmAko ajJeya mAnA hai unake bandha aura mokSakI koI bhI sthiti nahI bana sktii| 12 12 bauddhokA jo kSaNikAtmavAda hai usakA jJApaka koI bhI dRSTa yA adRSTa hetu nahIM banatA aura santAnake sarvathA bhinna hone para vAsanA bhI nahIM bana sktii| 13 santAna-bhinna cittome kAraNa-kAryabhAva bhI nahIM bana sktaa| . .. 14 14 jo cittakSaNa kSaNa-vinazvara niranvaya mAne gaye hai unhe kisake sAtha samAna kahakara kAraNa-kAryabhAvakI kalpanA kI jA sakatI hai ? kisIke bhI sAtha vaha nahI bntii| 14 55 hetvapakSI svabhAvake sAtha samAnarUpa mAnanepara bhI kAraNa-kAryabhAva ghaTita nahI ho sakatA, kyoki kAryacitta sat yA asat kisI bhI rUpame hetvapekSa nahI bana sktaa| . 16 kSaNikAtmavAdame sat yA asatrUpa koI hetu banatA hI nahIM, vaisA mAnaneme doSApatti / nAza aura udayakI ekakSaNatA bhI sadoSa hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 17 padArthako pralaya-svabhAvarUpa Akasmika mAnanepara kRta kamake vyartha nAzakA tathA akRtakamake phalabhogakA prasaMga AegA, karma bhI avicArita ThaharegA, na koI mArga yukta rahegA aura na koI vavaka hI kahA jA skegaa| 17 18 kSaNika ekacitta-sasthita badha-mokSakI vyavasthA bhI tatra / nahI bana skegii| .. 16 pUrvottara cittome ekatvakA Aropa karanevAlI savRtti yadi mRSA-svabhAvA hai to vaha ukta vyavasthA karaneme asamartha hai aura gauNa-vidhirUpA hai to mukhyake binA gauNavidhi banatI nhiiN| ataH vIra-zAsanakI dRSTise bhinna bauddha-dRSTi vibhrAntadRSTi hai| 20 kSaNa-kSaName padArthoMko niranvaya-vinAzavAna mAnanepara mAtRghAtI, svapati, svastrI, diye hue dhanAdikako vApisI, adhigatakI smRti, "ktvA' pratyayakA artha, kula aura jAti, iname se kisIkI bhI vyavasthA nahIM bntii| 16 21 zAstA aura ziSyAdikI bhI taba koI vidhi-vyavasthA / nahI bntii| .. .. 21 22 yadi mAtRghAtIse ziSyAdi-paryanta isa saba vidhi-vyava sthAko vikalpabuddhi kahA jAya aura sArI vikalpabuddhiko mithyA mAnA jAya to yaha saba vyavasthA mI mithyA tthrtiihai| isake sivAya jo loga atattva-tattvake vikalpamohame DUbe hue hai una bauddhoke yahAM nirvikalpa-buddhi banatI kaunasI hai ? koI bhI nhiiN| aura vikalpakA Azraya lenese saba kucha mithyA ThaharatA hai| .. 21 23 vijJAnamAtra tattvakI hetuse siddhi nahI bntii| sAdhya sAdhana-buddhiko hI yadi vijJAnamAtratA mAnA jAya to usa buddhike anarthikA aura arthavatI aise do vikalpa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 yuktyanuzAsana honese dono ke hI dvArA usa tattvakI prasiddhi nahI ho sakatI / 22 24 ni. sAdhanA siddhikA Azraya lekara vijJAnamAtra' athavA 'saMvedanAdvaita' tattvako yogigamya kahane se koI kAma nahI calatA, usase paravAdiyoko usa tattvakA pratyaya (bodha) nahI karAyA jA sakatA / 23 24 25 jo (vijJAnAdvaita tattva sakala - vikalpose zUnya hai vaha 'svasaMvedya' nahI hotA aura jo sampUrNa kathana - prakArokI zrayatA se rahita hai vaha 'nigadya' nahI hotaa| aisA kathana anekAntAtmaka syAdvAdakI ukti se bAhya hai aura suSuptiharat prApta hai / 26 jo loga gUgeke svasaMvedanAdikI taraha ukta tattvako Atmavedya, abhilApya, anaMgasaMjJa aura parake dvArA vedya batalAte haiM ve apane avAcya tattvako svayaM vAcya banA rahe haiM / .. 27 'zAstA (buddha) ne anavadya vacanokI zikSA dI parantu una vacanose unake ve ziSya zikSita nahI hue' yaha kathana (bauddhokA) dUsarA durgatama andhakAra hai / vIra jina jaise zAstAke binA ni.zreyasakA na bana sakanA / 28 saMvedanAdvaitakI pratyakSA tathA laigikI Adi koI bhI gati na hone se usakI pratipatti nahI banatI / 26 27 saMvRti se savedanAdvaitakI pratipatti mAnaneme bAdhA / ekAnta saba paramArtha 27 zUnya hai 26 'guruke dvArA upadiSTa vidyAko janma deneme doSApatti / 1 .. vidyA bhAvyamAna huI nizcayase samartha hai' isa bauddha-mAnyatAme 28 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 30 sarvathA zUnyavAdI bauddhokA vicitra tathA asaMgata kathana aura usakA kadarthana / 31 sarvathA sAmAnya-vizeSa-bhAvase rahita jo tattva hai vaha saMpUrNa abhilApo tathA artha-vikalpose zUnya hone ke kAraNa AkAza-kusumake samAna avastu hai| 31 32 zUnya-svabhAvako abhAvarUpa satsvabhAva-tattva mAnakara bandha-mokSakI upAyase gati batalAne Adime doSApattivaisA tattva banatA hI nhiiN| 32 33 jo vAcya yathArtha hotA hai vaha dUSaNarUpa nahI hotaa| 32 34 anekAnta-yuktise dveSa rakhane vAlokI isa mAnyatApara ki 'saMpUrNa tattva avAcya hai' upeyatattvakI taraha upAya tattva bhI sarvathA avAcya ho jAtA hai| 34 35 sarvathA avAcyakI mAnyatA honepara 'tattva avAcya hI hai| aisA kahanA bhI pratijJAke viruddha hai, kyoki isa avAcya' padame hI vAcyakA bhAva hai, ityAdi doss| 34 36 satyA'satyarUpa vacana-vyavasthA syAdvAdake vinA nahIM bana sktii| 37 viSayakA alpa-bhUri-bheda honepara asatya bhedavAna hotA __ hai-Atmabhedase nahI ityAdi ttv-vivecn| 38 tattva na to sanmAtra hai aura na asanmAtra, taba kaisA hai ? usakA prtipaadn| .. .. 37 36 pratyakSake nirvikalpaka honese pratyakSa-dvArA nirdezako prApta honevAlA tattva asiddha hai, nirvikalpaka pratyakSa bhI asiddha hai, usakA lakSaNArtha bhI nahI bntaa| . 38 / padArthake apariNAmI rUpase avasthita rahanepara kartA aura kArya dono nahI banate, ataH anekAntase dveSa rakhane Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 yuktyanuzAsana vAloke yahAM svargApavargAdikakI prApti ke liye kiyA gayA yama-niyamAdirUpa sArA zrama vyartha hai / 36 41 cArvAko siddhAntakA pradarzana aura unakI pravRtti para bhArI khedakI abhivyakti / 40 42 jaba caitanyako utpatti tathA abhivyaktikA hetu aviziSTa dekhA jAtA hai taba cArvAko ke prANI- prANIke prati koI vizeSatA nahIM bana sakatI / vizeSatAkI siddhi svabhAvase mAnaneme doSApatti / 45 43 ' jagatakI svabhAvase svachandavRtti hai, isa liye hisAdika mahApApome bhI koI doSa nahI hai' aisI ghoSaNA karake jo loga 'dIkSAsamamuktimAna' bane hue hai ve vibhramame 47 hai / hue 44 pravRttirakta aura zama-tuSTi - riktoke dvArA hiMsAko jo abhyudayakA aGga mAna liyA gayA hai vaha bahuta bar3A ajJAnabhAva hai / 46 45 jIvAtmA ke liye dukhake nimittabhUta jo sirakI bali car3hAnA AdirUpa kRtya hai unake dvArA devokI arAdhanA karake ve hI loga siddha banate haiM jo siddhike liye AtmadoSa ko dUra karanekI apekSA nahIM rakhate sukhAbhigRddha hai aura jinake vIrajina RSi nahI hai / 46 jo vividha vizeSa haiM ve saba sAmAnyaniSTha hai / varNasamUrUpa pada vizeSAntarakA pakSapAtI hotA hai aura vaha eka vizeSako mukhyarUpa se to dUsareko gauNarUpa se prApta karAtA hai / sAtha hI, vizezAntaroke antargata usakI vRtti honese dUsare ( jAtyAtmaka ) vizeSako sAmAnyarUpame bhI prApta karAtA hai / 52 ... ... ... 46 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 47 jo pada evakArase viziSTa hai vaha asmArthase svArthako jaise alaga karatA hai vaise saba svArthaparyAyo-sAmAnyo tathA svArtha vizeSoko bhI alaga karatA hai aura isase virodhI kI taraha prakRta padArthakI bhI hAni ThaharatI hai| 53 48 jo pada evakArase yukta nahIM vaha anuktatulya hai, vyAvRtti kA abhAvAdi usake kAraNa aura unakA spaSTIkaraNa / 54 46 jo pratiyogIse rahita hai vaha AtmahIna hotA hai apane svarUpakA pratiSThApaka nahIM ho sktaa| 54 50 yadi advaitavAdiyo aura zUnyavAdiyokI mAnyatAnusAra padako apane pratiyogI padake sAtha sarvathA abhedI kahA jAya to yaha kathana virodhI hai athavA isase ukta padakA abhidheya AtmahIna hI nahIM kintu virodhI bhI ho jAtA hai| 51 virodhI dharmakA dyotaka 'syAt' zabda hai, jo gauNarUpase usakA dyotana karatA hai aura vipakSabhUta dharmakI sandhirUpa hotA hai, dono dharmo me aGgapanA hai aura syAtpada unhe jor3anevAlA hai| ... 52 sarvathA avAcyatA prAyasa ( mokSa ) athavA Atmahitake lopakI kAraNa hai| 53 zAstrame aura lokame jo syAtpadakA aprayoga hai usakA kAraNa usa prakArakA pratijJAzaya hai athavA syAdvAdiyoke yahA pratiSedhakI yukti sAmarthyase hI ghaTita ho jAtI hai| 58 54 vIrajinakI anekAntadRSTi ekAntavADhiyoke dvArA bAdhi ta na honevAlI tathA unake mAnya siddhAntoko bAdhA pahuMcAnevAlI hai| 55 vidhi, niSedha aura avaktavyatAdirUpa sAta vikalpa (saptabhaGga) saMpUrNa jIvAditattvArtha-paryAyome ghaTita hote Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 yuktyanuzAsana haiM aura ye saba vikalpa 'syAt' zabdake dvArA netRtvako prApta hai / 60 56 'syAt' zabda bhI nayoke Adeza se gauNa aura mukhya-svabhAvoke dvArA kalpita kiye hue ekAntoko liye rahatA hai anyathA nahI, kyoki vaha yathopAdhi - vizeSaNAnusAra - vizeSakA - dharmAntaraka' - dyotaka hotA hai / 61 57 tatva to anekAntAtmaka hai, anekAnta bhI azeSarUpako liye hue anekAntarUpa hai aura vaha do prakAra se vyavasthita hai - eka dravyarUpa bhavArthavAn honese aura dUsare paryAyarUpa vyavahAravAn honese / 62 58 sarvathA dravyakI tathA sarvathA paryAyakI koI vyavasthA nahI banatI aura na sarvathA pRthagbhUta (parasparanirapekSa ) dravya-paryAyakI pugapat hI koI vyavasthA banatI hai| 62 56 yadi sarvathA dvayAtmaka eka tattva mAnA jAya to yaha sarvathA dvayAtmakatA ekatvake sAtha viruddha par3atI hai / 62 63 60 vIrajinake zAsaname ye dharmI (dravya) aura dharma ( paryAya ) dono sarvathArUpase bhinna, abhinna tathA bhinnAbhinna mAne gaye hai aura isaliye (sarvathA) viruddha nahI hai / 61 pratyakSa aura Agamase avirodharUpa jo arthakA artha se prarUpaNa hai use 'yuktyanuzAsana' kahate haiM, vahI vIrazAsana mAnya hai / 64 62 arthakA rUpa pratikSaNa sthiti, udaya ( utpAda) aura vyayarUpa tattvavyavasthAko liye hue hai, kyoki vaha satrUpa hai 64 63 vIra - zAsana me jo vastu ekarUpa hai vaha anekarUpatAkA aura jo anekarUpa hai vaha ekarUpatAkA tyAga nahIM karatI, tabhI vasturUpase vyavasthita hotI hai, anyathA nahI / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI aura jo vastu anantarUpa hai vaha aga-aGgIbhAvake kAraNa kramase vacana-gocara hai| 64 vastuke jo aMza (dharma) paraspara nirapekSa haiM ve puruSArthake hetu nahI kintu sApekSa hI puruSArthake hetu ho sakate haiN| aMzI (dharmI) aMzose pRthaka nahI hai| * 66 aza-azIkI taraha paraspara-sApekSa naya bhI puruSArthake hetu dekhe jAte hai| . 67 65 jo rAga-dveSAdika manakI samatAkA nirAkaraNa karate haiM ve ekAntadharmAbhinivezamUlaka hote haiM aura mohI jIvoke ahakAra-mamakArase utpanna hote haiN| ekAntakI hAnise ekAntAbhinivezake abhAvarUpa jo samyagdarzana hai vaha AtmAkA svAbhAvika rUpa hai, ataH vIra-zAsaname anekAntavAdI samyagdRSTike manakA samatva ThIka ghaTita hotA hai| usame bAdhAkI koI bAta nhiiN| 68 66 jo pratipakSadUSI hai vaha vIra jinake ekA'nekarUpatA-jaise paTusihanAdose pramukta hI kiyA jAtA hai, kyoki pratyeka vastu nAnAtmaka hai, usakA nAnAtmakarUpase nizcaya hI sarvathA ekAntakA pramocana hai| bandha aura mokSa dono jJAtAtma-vRtti honese vIrake anekAnta-zAsanase bAhma nahI hai| 70 67 AtmAntarake abhAvarUpa jo mamAnatA apane AprayarUpa bhedose hIna hai vaha vacanagocara nahIM hotii| 68 sAmAnya aura vizeSa donokI ekarUpatA svIkAra karane para ekake nirAtma (abhAva ) honepara dUsarA bhI nirAtma ho jAtA hai| * 72 66 jo ameya hai aura azliSTa hai vaha sAmAnya aprameya hI hai| bhedake mAnanepara bhI yaha sAmAnya prameya nahI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 yuktyanuzAsana hotA, kyoki una dravyAdiko ke sAtha usakI vRtti mAnI nahIM gaI / 7 73 73 70 yadi sAmAnyakI dravyAdi vastuke sAtha vRtti mAnI bhI jAya to vaha vRtti bhI na to kRtsna ( niraza ) vikalparUpa mAnakara banatI hai aura na azavikalparUpa | 71 jo eka ananta vyaktiyoke samAzrayarUpa hai usa eka ( sattA mahA sAmAnya) ke grAhaka pramANakA abhAva hai / 72 nAnA satpadArtho kA eka AtmA hI jisakA samAzraya hai esA sAmAnya yadi ( sAmAnyavAdiyoke dvArA ) manA jAya aura use hI pramANakA viSaya batalAyA jAya to aisI mAnyatAvAle sAmAnyavAdiyose yaha prazna hotA hai ki unakA vaha sAmAnya apane vyaktiyose anya hai yA ananya ? dono hI uttarome doSApatti / 73 yadi sAmAnyako avastu hI iSTa kiyA jAya aura use vikalpose zUnya mAnA jAya to usa avastubhUta sAmAnyake aprameya honepara pramANakI pravRtti kahA hotI hai / . usakI koI vyavasthA nahI bana sakatI / 74 yadi sAdhyako vyAvRttihIna anvayase siddha mAnA jAya to vaha siddha nahIM hotA / yadi anvayahIna vyAvRtti se sAdhya jo sAmAnya usako siddha mAnA jAya to vaha bhI nahI banatA / 76 74 75 75 yadi anvaya aura vyAvRtti donose hIna jo advitayarUpa hetu hai usase sanmAtrakA pratibhAsana honese sattAdvaitarUpa sAmAnyakI siddhi hotI hai, aisA kahA jAya to yaha kahanA bhI ThIka nahI hai / 76 yadi dvayako saMvittimAtra ke rUpa meM mAnakara asAdhanavyAvRttise sAdhanako aura asAdhya - vyAvRttise sAdhyako www 77 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI atadvyudAsAbhinivezavAdake rUpame Azrita kiyA jAya taba bhI ( bauddhAMke matame) parAbhyuyetArthake virodhavAdakA prasaga AtA hai / wwwwww wwwwwww 77 bauddhoke anAtmA ( avAstavika ) sAdhanake dvArA usI prakAra ke anAtmasAdhyakI jo gati - jAnakArI hai usakI sarvathA ayukti hai - vaha banatI hI nahI / 56 78 yadi vastu me anAtmasAdhanake dvArA anAtmasAdhyakI gatikI yuktise pakSakI siddhi mAnI jAya to avastume sAdhana - sAdhya kI yukti se pratipakSa - dvaitakI - bhI siddhi ThaharatI hai / 76 yadi sAdhanake binA svataH hI savedanAdvaitarUpa sAdhyakI siddhi mAnI jAya to vaha yukta nahI - taba puruSAdvetakI bhI siddhikA prasaMga AtA hai| 77 78 50 76 80 isa prakAra jina vaitasiDakone kusRtikA praNayana kiyA hai una vIrazAsanakI dRSTise pramUDha evaM nirbhedake bhayase anabhijJa janAne paraghAtaka kulhADeko apane hI mastakapara mArA hai || ha 81 vIrazAsanAnusAra abhAva bhI vastudharma hotA hai| yadi vaha abhAva dharmakA na hokara dharmIkA ho to vaha bhAvakI taraha bhAvAntara hotA hai / aura isa sabakA kAraNa yaha hai ki abhAvako pramANa se jAnA jAtA hai, vyapadiSTa kiyA jAtA hai aura vastu vyasthA ke rUpame nirdiSTa kiyA jAtA hai| jo abhAva ( sarvazUnyatA ) vastuvyavasthAkA nahI hai vaha ameya hI hai- kisI bhI pramANake gocara nahI hai / 82 vizeSa aura sAmAnyako liye hue jo bheda haiM unake vidhi aura pratiSedha donokA vidhAyaka vAkya hotA hai / vIrake Er tsu Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsana syAdvAda-zAsaname abhedabuddhise aviziSTatA aura bheda buddhise viziSTatAkI prApti hotA hai| 83 vArakA anekAnta-zAsana hI 'sarvodayatIrtha' hai, vaha gauNa tathA mukhyakI kalpanAko liye hue sarvAntavAn ( azeSadharmokA Azraya), sarva ApadAokA anta karanevAlA aura svayaM niranta hai| nA / * 82 84 jo zAsana-vAkya dharmome pArasparika apekSAkA prati pAdana nahI karatA vaha saba dharmose zUnya hotA hai| 83 85 vIrake zAsanase yatheSTa athavA bharapeTa dveSa rakhanevAlA bhI yadi samadRSTi huA upapatticatuse vIrake dvArA pratipAdina iSThatattvakA avalokana aura parIkSaNa karatA hai to avazya hI usakA mAnazRGga khaNDita hA jAtA hai aura vaha abhadra hotA huA bhI saba orase bhadra eva samyagdRSTi bana jAtA hai| . . 86 vIrake prati rAga aura dUsaroke prati dveSa isa sotra kI utpattikA koI hetu nahI / yaha una logoke uddezyase, vIrajinakI guNakathAke sAtha, nirmita huA hai jo nyAyaanyAyako pahacAnanA cAhate hai aura guNa-doSako jAnanekI jinakI icchA hai| unake lie yaha grantha 'hitAnveSaNake upAyasvarUpa' hai| 84 87 zaktike anurUpa stuta vIrajinendrase apane pratinidhi rahita mArgame aura bhI adhika bhaktiko caritArtha karanekI prArthanA athavA bhAvanAke sAtha granthakI samApti / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsamantabhadrAya namaH * zrImatsvAmi- samantabhadrAcAryavarya-praNIta ( zrI vIrajina - guNakathA - sahakRta ) hitA'nveSaNopAyabhUta yuktayanuza sana hindI anuvAdAdi sahita kIrtyA mahatyA bhuvi varddhamAnaM tvAM varddhamAnaM stuti-gocaratvam / ninISavaH smo vayamadya vIraM vizIrNa-doSA''zaya-pAza- bandham // 1 // 'he vorajina ' - isa yugake antima tIrthapravarttaka paramadeva - doSoM praura doSA''zayoMke pAza-bandhanase vimukta hue hai - zrapane jJAnapradarzana - rAga-dveSa-kAma-krodhAdi vikAroM arthAt vibhAvapariNAmarUpa karmoM aura ina doSAtmaka bhAvakamo ke saskAraka kAraNo arthAt jJAnAvaraNarzanAvaraNa- mohanIya - zrantarAyarUpa dravyakarmoM ke jAlako chinna-bhinna kara Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantamadra-bhAratI kA02 svatantratA prApta kI hai-, Apa nizcitarUpase RddhamAna (pravRddhapramANa) haiM-ApakA tattvajJAnarUpa pramANa (kevalajJAna) syAdvAda-nayase saskRta honeke kAraNa pravRddha hai arthAt sarvotkRSTa eva abAdhya hai-aura (isa pravRddhapramANake kAraNa) Apa mahatI kIrtise bhUmaNDalapara varddhamAna hai--jIvAditattvAthokA kIrtana (samyagdarzana) karanevAlI yukti-zAstrA'virodhinI divyavANIse sAkSAt samavasaraNakI bhUmipara tathA paramparAse paramAgamakI viSayabhUta sArI pRthvIpara choTe-baDe, U~ca-nIca, nikaTavartI-dUravartI tatkAlIna aura uttarakAlIna sabhI para-apara parIkSakajanoke manokA sazayAdike nirasanadvArA puSTa eva vyApta karate hue Apa vRddhi-vyAptiko prApta hue hai--sadA sarvatra aura saboke liye 'yukti-zAstrA'virodhivAk' ke rUpa meM avasthita hai, yaha bAta parIkSA-dvArA siddha ho cukI hai| (ata.) aba-parIkSA'vasAnake samaya arthAt ( prAptamImAsAke dvArA) yukti-zAstrA'virodhivAktva hetuse parIkSA karake yaha nirNaya kara cukanepara ki Apa vizIrNa-doSAzaya-pAzabandhatvAdi tIna asAdhAraNa guNo (karmabhettRtva, sarvajatva, paramahitopadezakatva) se viziSTa hai-Apako stutigocara mAnakara-stutikA viSayabhUta prAptapuruSa svIkAra karake-hama-parIkSApradhAnI mumukSujana-Apako apanI stutikA viSaya banAnA cAhate haiM-ApakI stuti karaneme pravRtta honA cAhate hai|' yAthAtmyamullaMdhya guNodayA''khyA loke stutibhUri-guNodadheste / aNiSThamapyaMzamazaknuvanto vakta jina ! tvAM kimiva stuyAma // 2 // _ 'yathArthatAkA-yathAvasthita svabhAvakA-ullaghana karake guNoMkecaurAsI lAkha guNomese kisIke bhI-udaya-utkarSakI jo AkhyA-kathanI hai-baDhA caDhAkara kahanekI paddhati hai-use lokame 'stuti' kahate hai| parantu he vIrajina | Apa bhUriguNodadhi hai-anantaguNoke samudra hai-aura usa guNasamudrake sUkSmase sUkSma a zakA bhI hama (pUre Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA04 yuktayanuzAsana taurase ) kathana karaneke liye samartha nahIM haiM-baDhA-caDhA kara kahanekI to bAta hI dUra hai| ata. vaha stuti to hamase bana nahIM sakatI, taba hama chadmasthajana ( koI bhI upamAna na dekhate hue ) kisa tarahase ApakI stuti karake stotA bane, yaha kucha samajhame nahIM aataa|" tathApi vaiyyAtyamupetya *bhaktyA stotA'smi te zaktyanurUpavAkyaH / iSTe prameye'pi yathAsvazakti kinnotsahante puruSAH kriyAbhiH // 3 // ( yadyapi hama chadmasthajana Apake choTe-se-choTe guNakA bhI pUrA varNana karaneke liye samartha nahIM haiM ) to bhI maiM bhaktike vaza dhRSTatA dhAraNa karake zaktike anurUpa vAkyoMko liye hue ApakA stotA banA hU~ApakI stuti karaneme pravRtta huA huuN| kisI vastu ke iSTa honepara kyA puruSArthIjana apanI zaktike anusAra kriyAo-prayatno-dvArA usakI prAptike liye utsAhita eva pravRtta nahIM hote ?--hote hI hai| tadanusAra hI merI yaha pravRtti hai-mujhe ApakI stuti iSTa hai|' tvaM zuddhi-zaktyorudayasya kASThAM tulA-vyatItAM jina ! zAntirUpAm / avApitha brahma-pathasya netA mahAnitIyat prativaktumIzAH // 4 // 'he vIrajina Apa ( apanI sAdhanAdvArA) zuddhi aura zaktike udaya-utkarSakI usa kASThAko-paramAvasthA athavA caramasImAko-prApta hue hai jo upamA-rahita hai aura zAnti-sukha-svarUpa hai-zrApame jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNarUpa karmamalake kSayase anupameya nirmala jJAna-darzanakA tathA antarAyakarmake abhAvase anantavIryakA AvirbhAva huA hai, aura yaha Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA06 saba Atma-vikAsa mohanIyakarmake pUrNata. vinAza-pUrvaka honese usa vinAzase utpanna honevAle parama zAntimaya sukhako sAthame liye hue hai| (isIse ) Apa brahmapathake-zrAtmavikAsa-paddhati athavA mokSa-mArgake-netA haiMapane Adarza eva upadezAdi-dvArA dUsaroko usa AtmavikAsake mArgapara lagAnevAle haiM aura mahAna hai-pUjya paramAtmA hai-,itanA kahane athavA dUsaroMko siddha karake batalAne ke liye hama samartha hai|' kAlaH kalirvA kaluSA''zayo vA zrotuH pravakturvacanA'nayo vaa| tvacchAsanaikAdhipatitva-lakSmI prabhutva-zakterapavAda-hetuH // // '( isa taraha Apake mahAn hote hue, he vorajina | )Apake zAsaname-anekAntAtmaka matame- (ni.zreyasa aura abhyudayarUpa lakSmIkI prAptikA kAraNa honese) ekAdhipatitvarUpa lakSmIkA-sabhI artha-kriyArthijanoke dvArA avazya prAzrayanIyarUpa sampattikA-svAmI honekI jo zakti hai-AgamAnvitA yuktike rUpame mAmarthya hai-usake apavAdakAekAdhipatya prApta na kara sakanekA kAraNa ( vartamAname ) ekato kalikAla hai-jo ki sAdhAraNa bAhya kAraNa hai, dUsarA pravaktAkA vacanAsnaya hai-zrAcAryAdi pravaktavargakA prAya. aprazasta-nirapekSa nayake sAtha vacanavyavahAra hai arthAt samyaknaya-vivakSAko liye hue upadezakA na denA hai-jo ki asAdhAraNa bAhya kAraNa hai, aura tIsarA zrotAkA-zrAvakAdi-zrotRvargakA kaluSita Azaya hai-darzanamohase prAya AkrAnta citta hai-joki antaraga kAraNa hai|' dayA-dama-tyAga-samAdhi-niSThaM naya-pramANa-prakRtA''JjasArtham / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 7 yuktyanuzAsana NA adhRSyamanyairakhilaiH pravAda rjina ! tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // 'he vIrajina | ApakA mata--anekAntAtmaka zAsana-dayA (ahiMsA ), dama ( sayama ), tyAga ( parigraha-tyajana) aura samAdhi ( prazastadhyAna ) ko niSThA-tatparatAko liye hue hai-pUrNata. athavA dezata. prANihiMsAse nivRtti tathA paropakArame pravRttirUpa vaha dayAvrata jisame asatyAdise viraktirUpa satyavratAdikA antarbhAva ( samAveza ) hai, manojJa aura amanoja indriya-viSayome rAga-dveSakI nivRttirUpa sayama, bAhya aura zrAbhyantara parigrahokA svecchAse tyajana athavA dAna, aura dharma tathA zukladhyAnakA anuSThAna, ye cAro usake pradhAna lakSya haiN| (sAtha hI) nayo tathA pramANoke dvArA (asambhavabAdhakaviSaya-svarUpa ) samyak vastutattvako bilkula spaSTa (sunizcita) karanevAlA hai aura ( nekAntavATase bhinna) dUsare sabhI pravAdoMse avAdhya hai-darzanamohodayake vazIbhUta hue sarvathA ekAntavAdiyoke dvArA prakalpita vAdomese koI bhI vAda ( svabhAvase mithyAvAda honeke kAraNa ) usake ( samyagvAdAtmaka ) viSayako bAdhita athavA dUSita karaneke liye samartha nahI hai---( yahI saba usakI vizeSatA hai aura isIliye vaha ) advitIya hai-akelA hI sarvAdhinAyaka honekI kSamatA rakhatA hai| abheda-bhedAtmakamarthatattvaM tava svatantrA'nyataratkha-puSpam / avRttimatvAtsamavAya-vRtteH saMsargahAneH sakalA'rtha-hAniH // 7 // ( he vIrabhagavan / ) ApakA arthatattva-Apake dvArA mAnya-pratipAdita athavA Apake zAsaname varNita jIvAdi vastutattva-abheda-bhedA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA07 tmaka hai-parasparatantratA ( apekSA, dRSTivizeSa) ko liye hue abheda aura bheda dono rUpa hai arthAt kathaJcit dravya paryAyarUpa, kathaJcit sAmAnyavizeSarUpa, kathaJcit ekA'nekarUpa aura kathaJcit nityA'nityarUpa hai, na sarvathA abhedarUpa (dravya, sAmAnya, eka athavA nityarUpa ) hai, na sarvathA bhedarUpa ( paryAya, vizeSa, aneka athavA anityarUpa ) hai aura na sarvathA ubhayarUpa ( parasparanirapekSa dravya-paryAyamAtra, sAmAnya-vizeSamAtra, ekaanekamAtra athavA nitya-anityamAtra) hai| abhedAtmakatattva (dravyAdika) aura bhedAtmakatattva (paryAyAdika) donoko svatantra-pArasparika tantratAse rahita sarvathA nirapekSa-svIkAra karanepara pratyeka-dravya, paryAya tathA ubhaya, sAmAnya, vizeSa tathA ubhaya, eka, aneka tathA ubhaya, aura nitya, anitya tathA ubhaya-AkAzake puSpa-samAna (avastu) ho jAtA hai-pratIyamAna (pratItikA viSaya ) na ho sakanese kisIkA bhI taba astitva nahIM bntaa|' (isapara yadi yaha kahA jAya ki svatantra eka dravya pratyakSAdirUpase upalanyamAna na honeke kAraNa kSaNikaparyAyakI taraha AkAza-kusumake samAna avastu hai so to ThIka, parantu ubhaya to dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSasAmAvAyarUpa sat tattva hai aura prAgabhAva-pradhvasAbhAva-anyonyAbhAva-atyatAbhAvarUpa asat tattvahai, vaha unake svatantra rahate huebhI kaise AkAzake puSpasamAna avastu hai ? vaha to dravyAdi-jJAnavizeSakA viSaya sarvajanome suprasiddha hai, to aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoki kAraNadravya (avayava )-kAryadravya (avayavI) kI, guNa-guNIkI, karma-karmavAnkI samavAya-samavAyavAnkI eka dUsarese svatantra padArthake rUpame eka vAra bhI pratIti nahI hotI / vastutatva isase vilakSaNa-jAtyantara athavA vijAtIya-hai aura vaha sadA saboko avayava-avayavIrUpa, guNa-guNIrUpa, karma-karmavAnrUpa tathA sAmAnya-vizeSarUpa pratyakSAdi-pramANose nirbAdha pratibhAsita hotA hai|) (yadi vaizeSika-matAnusAra padAthoko-dravya guNa, karma, sAmAnya, Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 7 yuktayanuzAsana vizeSa aura samavAya ina chahoM ko - sarvathA svatantra mAnakara yaha kahA jAya ki samavAya- vRtti se zeSa saba padArtha vRttimAn hai arthAt samavAya nAmake svatantra padArtha-dvArA ve saba parasparame sambandhako prApta hai, to ) samavAyavRttike avRttimatI honese - samavAya nAmake svatantra padArthakA dUsare padArthoke sAtha svayakA koI sambandha na bana sakaneke kAraNa use svaya asambandhavAn mAnanese - sasargakI hAni hotI hai-- kisI bhI padArthakA samparka 1 7 1 samavAya padArthakA dUsare padArthoM ke sAtha koI sambandha nahIM bana sakatA, kyoki sambandha tIna prakArakA hotA hai-- eka sayoga sambandha, dUsarA samavAya sambandha aura tIsarA vizeSaNa - vizeSyabhAva-sambandha | pahalA sayoga sambandha isaliye nahIM banatA, kyoki usakI vRtti dravyameM mAnI gaI hai - dravyoMke atirikta dUsare padArthoMme vaha ghaTita nahIM hotIaura samavAya dravya hai nahIM, isaliye sayogasambandhake sAtha usakA yoga nahIM bhir3atA / yadi zradravyarUpa samavAya me sayogakI vRtti mAnI jAyagI to vaha guNa nahIM bana sakegA aura vaizeSika mAnyatA ke viruddha paDegA, kyoki vaizeSikamatame saMyogako bhI eka guNa mAnA hai aura usako dravyAzrita batalAyA hai / dUsarA samavAya- sambandha isaliye nahIM bana sakegA, kyoki vaha samavAyAntarakI apekSA rakkhegA aura ekake atirikta dUsarA samavAya padArtha vaizeSikone mAnA nahI hai / aura tIsarA vizeSaNa- vizeSyabhAva-sambandha isaliye ghaTita nahIM hotA, kyoki vaha svatantra padArthoM kA viSaya hI nahI hai / yadi use svatantra padArthoM kA viSaya mAnA jAyagA to prasaga doSa AegA aura taba sahyAcala (pazcimIghATakA eka bhAga) tathA vindhyAcala jaise svatantra parvatomeM bhI vizeSaNa- vizeSya-bhAvakA sambandha ghaTita karanA hogA, jo nahI ho sakatA / vizeSaNa vizeSyabhAvasambandhI yadi padArthAntarake rUpameM sabhAvanA kI jAya to vaha sambandhAntarakI apekSA vinA nahIM banatA aura dUsare sambandhakI apekSA lenepara anavasthA doSa AtA hai| isa taraha tInome se koI bhI sambandha ghaTita nahIM ho sakatA / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA08 athavA sambandha eka dUsareke sAtha nahI banatA / samavAya-samavAyikI taraha asaspRSTa padArthoMke samavAyavRttise sasargakI kalpanA na karake, padAthoke anyo'nya-sasarga ( eka dUsareke sAtha sambandha ) ko svabhAvasiddha mAnanepara syAdvAda zAsanakA hI Azraya hojAtA hai, kyoki svabhAvase hI dravyakA sabhI guNa-karma-sAmAnya-vizeSoke sAtha kathaJcit tAdAtmyakA anubhava karane vAle jJAnavizeSake vazase yaha dravya hai, yaha guNa hai, yaha karma hai, yaha sAmAnya hai, yaha vizeSa hai aura yaha unakA avizvagbhAvarUpa (apRthagbhUta ) samavAya-sambandha hai, isa prakAra bheda karake sannayanibandhana (samIcIna nayavyavasthAko liye hue) vyavahAra pravartatA hai aura usase anekAntamata prasiddha hotA hai, jo vaizeSikoko iSTa nahIM hai aura isaliye vaizeSikoke matame svabhAvasiddha sasargake bhI na bana sakanese sasargakI hAni hI ThaharatI hai / aura saMsargakI hAni honese-padAthokA parasparame svata. (svabhAvase)athavA parata. (dUsareke nimittase ) koI sambandha na bana sakaneke kAraNa-sapUrNa padArthokI hAni ThaharatI hai kisI bhI padArthakI taba sattA athavA vyavasthA bana nahI sktii|-at* jo loga isa hAniko nahIM cAhate una Astikoke dvArA vahI vastutattva samarthanIya hai jo abheda-bhedAtmaka hai, paraspara tantra hai, pratItikA viSaya hai tathA arthakriyAmeM samartha hai aura isaliye jisame virodhake liye koI avakAza nahI hai / vaha vastutattva he vIrajina ! Apake matameM pratiSThita hai, isIse ApakA mata advitIya hai-nayo tathA pramANoke dvArA vastutattvako bilkula spaSTa karanevAlA aura dUsare sabhI pravAdo ( sarvathA ekAntavAdo ) se abAdhya honeke kAraNa suvyavasthita hai-dUsarA (sava thA ekAntavAdakA Azraya lenevAlA) koI bhI mata vyavasthita na honese usake joDakA, sAnI athavA samAna nahIM hai, vaha apanA udAharaNa Apa hai| bhAveSu nityeSu vikArahAnenaM kAraka-vyApRta-kArya-yuktiH / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 6 yuktayanuzAsana na bandha-bhogau na ca tadvimokSaH samantadoSaM matamanyadIyam // 8 // - 'sattAtmaka padArthoMko - dik-kAla - zrAkAza - AmAko, - pRthivyAdi - paramANu - dravyokA, parama - mahattvAdi guNoko tathA sAmAnya- vizeSa - samavAyako - ( sarvathA ) nitya mAnanepara uname vikArakI hAni hotI haikoI bhI prakArakI vikriyA nahI bana sakatI -- vikArakI hAni se karttAdi kArakokA ( jo kriyAviziSTa dravya prasiddha hai unakA ) vyApAra nahI bana sakatA, kAraka - vyApAra ke abhAva me ( dravya-guNa-karmarUpa ) kArya nahI bana sakatA, aura kArya ke abhAvame ( kAryaligAtmaka zranumAnarUpa tathA yoga-sambandha-sasargarUpa ) yukti ghaTita nahI ho sakatI / yuktike abhAva me bandha tathA ( bandha - phalAnubhavanarUpa ) bhoga donoM nahIM bana sakate aura na unakA vimokSa hI bana sakatA hai, kyoMki vimokSa bandhapUrvaka hI honA hai, bandhake prabhAvame mokSa kaisA ? isa taraha pUrva- pUrvake abhAva me uttarottarakI vyavasthA na bana sakanese sapUrNa bhAvAtmaka padAthokI hAni ThaharatI hai-- kisIkI bhI vyavasthA nahIM bana sakatI / aura jaba bhAvAtmaka padArtha hI vyavasthita nahI hote taba prAgabhAva - pradhvasAbhAvAdi bhAvAtmaka padArthokI vyavasthA to kaise bana sakatI hai ? kyoki ve bhAvAtmaka padArthoke vizeSaNa hote hai, svatatrarUpa se unakI koI sattA hI nahI hai / ataH ( he vIrajina ! ) Apake matase bhinna dUsaroM kA - sarvathA ekAntavAdI vaizeSika, naiyAyika mImAsaka tathA sAkhya zrAdikA - mata ( zAsana) saba prakAra se doSarUpa hai-- deza, kAla aura puruSavizeSa kI apekSAse bhI pratyakSa, anumAna tathA zrAgama gamya sabhI sthAnome bAdhita hai / " svabhAva ahetukatva prathitaH stasmin kriyA-kAraka - vibhramaH syAt / bAla-siddha vividhArtha-siddhirvAdAntaraM kiM tadasUyatAM te // 6 // e Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA06 ( yadi yaha kahA jAya ki AsmAdi nitya dravyome svabhAvase hI vikAra siddha hai ata. kArakavyApAra, kArya aura kAryayukti saba ThIka ghaTita hote hai, aura isa taraha sakala doSa asabhava Thaharate haiM-koI bhI doSApatti nahI bana sakatI, taba yaha prazna paidA hotA hai ki vaha svabhAva vinA kisI hetuke hI prathita ( prasiddha ) hai athavA AbAla-siddhise vividhArtha-siddhike rUpame prathita hai ? (uttarame) yadi yaha kahA jAya ki nitya padArthomeM vikArI honekA svabhAva vinA kisI hetuke hI prathita hai to aisI dazAme kriyA aura kArakakA vibhrama ThaharatA hai-svabhAvase hI padAthokA jJAna tathA AvirbhAva honese jJapti tathA utpattirUpa jo pratIyamAna kriyA hai usake bhrAntirUpa hone kA pramaga AtA hai, anyathA svabhAvake nirhetukatvakI siddhi nahIM bntii| aura kriyAke vibhramase pratibhAsamAna kAraka-samUha bhI vibhramarUpa ho jAtA hai, kyoki kriyAviziSTa dravyakA nAma 'kArakA prasiddha hai, kriyAse kArakakI utpatti nhiiN| aura svabhAvavAdIke dvArA kriyA kArakakA vibhrama mAnya nahIM kiyA jA sakatA-vibhramakI mAnyatApara vAdAntarakA prasaga AtA hai-sarvathA svabhAvavAda sthira na rahakara eka nayA vibhramavAda aura khar3A ho jAtA hai / parantu (he vIrajina I ) kyA ApaseApake syAdvAda-zAsanase-dveSa rakhanevAleke yahA~ yaha vAdAntara banatA hai ?-nahI banatA, kyoki 'saba kucha vibhrama hai' aisA ekAntarUpa vAdAntara svIkAra karanepara yaha prazna utpanna hotA hai ki usa vibhramameM avibhramaabhrAnti hai yA vaha bhI vibhrama-bhrAntirUpa hai ? yadi avibhrama hai to vibhramaekAnta na rahA-avibhrama bhI koI padArtha tthhraa| aura yadi vibhramame bhI vibhrama hai to sarvatra abhrAntikI siddhi huI, kyoki vibhramameM vibhrama honese vAstavika svarUpakI pratiSThA hotI hai / aura aisI hAlatame svabhAvake nirhetukatvakI siddhi nahIM ho sktii|' _ 'yadi yaha kahA jAya ki ( vinA kisI hetuke nahI kintu ) AbAlasiddhirUpa hetuse vividhArthakI-sarvathA nitya padAzIme vikriyA tathA kAraka-vyApArAdikI-siddhike rUpame svabhAva prathita (prasiddha ) hai Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 10 yuktayanuzAsana arthAt kriyA-kArakAdirUpa jo vividha artha hai unhe bAlaka taka bhI svIkAra karate hai isaliye ve siddha hai aura unakA isa prakArase siddha honA hI svabhAva hai to yaha vAdAntara huA, parantu yaha vAdAntara bhI ( he vIra bhagavan / ) Apake dveSiyoke yahA~ banatA kahA~ hai ?-kyoki vaha AbAla-siddhise honevAlI nirNIti nityAdi sarvathA ekAntavAdakA Azraya lenepara nahIM bana sakatI, jisase saba padAthA saba kAyo aura saba kAraNokI siddhi hotii| kAraNa yaha ki vaha nirNIti anitya hotI hai aura vinA vikriyAke banatI nahI, isaliye sarvathAnitya ekAntake sAtha ghaTita nahI ho sakatI / pratyakSAdi pramANose kisI padArthakI siddhike na ho sakane para dUsaroke pUchane athavA dUSaNArtha jijJAsA karanepara svabhAvavAdakA avalambana le lenA yukta nahIM hai,kyoki isase atiprasaga AtA hai- prakRtase anyatra vipakSame bhI yaha ghaTita hotA hai / sarvathA anitya athavA kSaNika ekAntako siddha karaneke liye bhI svabhAva-ekAntakA avalambana liyA jA sakatA hai| aura yadi yaha kahA jAya ki pratyakSAdi pramAgokI sAmarthyase vividhArthakI siddhirUpa svabhAva hai to phira svabhAva-ekAntavAda kaise siddha ho sakatA hai ? , kyoki svabhAvakI to svabhAvase hI vyavasthiti hai, usakA pratyakSAdi pramANoke balase vyavasthApita karanepara svabhAva-ekAnta sthira nahIM rhtaa| isa taraha he vIra jina | Apake anekAntazAsanase virodha rakhanevAle sarvathA ekAntavAdiyoMke yahA~ koI bhI vAdAntara (ekake sAtha dUsarA vAda ) bana nahIM sakatA-vAdAntara tA samyak ekAntake rUpame Apake mitro-sapakSiyo athavA anekAntavA deyoke yahA~ hI ghaTita hotA hai / ' yeSAmavaktavyamihA''tma-tattva dehAdananyatva-pRthaktva-kalapteH / teSAM jJa-nattve'navadhAryatattve kA bandha-mokSa-sthitiraprameye // 10 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 samantabhadra-bhAratI kA0 10 'nitya AtmA dehase ( sarvathA ) abhinna hai yA bhinna isa kalpanAke honese (aura abhinnatva tathA bhinnatva donomese kisI eka bhI vikalpake nirdoSa siddha na ho sakanese' ) jinhoMne Atmatattvako 'avaktavya'-vacanake agocara athavA anirvacanIya-mAnA hai unake matame Atmatattva anavadhArya (ajaya) tattva ho jAtA hai-prameya nahI rhtaa| aura Atmatattvake anavadhArya (aprameya) hone para tathA pratyakSAdi kisI bhI pramANakA viSaya na rahanepara bandha aura mokSakI kaunaso sthiti bana sakatI hai ? bandhyA-putrakI taraha koI bhI sthiti nahI bana sakatI-na bandha vyavasthita hotA hai aura na mokss| aura isaliye bandhamokSakI sArI carcA vyartha ThaharatI hai|' 1 dehase prAtmAko sarvathA abhinna mAnanepara sasArake abhAvakA prasaga AtA hai, kyoki deha rUpAdikakI taraha dehAtmaka AtmAkA bhavAntaragamana taba bana nahIM sakatA aura isaliye usI bhavame usakA vinAza ThaharatA hai, vinAzakA nityatvake sAtha virodha honese AtmA nitya nahIM rahatA aura cAcokamatake zrAzrayakA prasaga pAtA hai, jo Atmatattvako bhinnatattva na mAnakara pRthivI zrAdi bhUtacatuSkakA hI vikAra athavA kArya mAnatA hai aura jo pramANa viruddha hai tathA AtmatatvavAdiyoko iSTa nahIM hai| aura dehase zrAtmAko sarvathA bhinna mAnanepara dehake upakAraapakArase AtmAke sukha-du kha nahIM banate sukha-dukha kA abhAva honapara rAga dveSa nahIM bana sakate aura rAga-dveSake abhAvame dharma adharma sambhava nahIM ho sakate / ata 'svadehame anurAgakA sadbhAva honese usake upa. kAra-prapakArake dvArA AtmAke sukha-dukha usI taraha utpanna hote haiM jisa taraha svagRhAdike upakAra-apakArase utpanna hote haiN| yaha bAta kaise bana sakatI hai ? nahI bana sktii| isa taraha dono hI vikalpa sadoSa Thaharate haiN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 11 yuktayanuzAsana cA'pyadRSTo heturna dRSTo'tra na yo'yaM pravAdaH kSaNikA''tmavAdaH / dhvastamanyatra bhave dvitIye ' santAnabhinnena hi vAsanA'sti ||11|| 'na 13 'prathama kSaName naSTa huA citta - AtmA dUsare kSaraName vidyamAna rahatA' yaha jo (bauddhokA ) kSaNikAtmavAda hai vaha ( kevala ) pravAda hai - pramANazUnya vAda hAnese pralApamAtra hai, kyoMki isakA jJApaka - anumAna karAnevAlA - koI bhI dRSTa yA adRSTa hetu nahI banatA / ' ( yadi yaha kahA jAya ki 'jo sat hai vaha saba svabhAvase ho kSaNika haiM, jaise zabda aura vidyuta Adi, apanA AtmA bhI cU~ ki sat hai ta vaha bhI svabhAvase kSaNika hai, aura yaha svabhAvahetu hI usakA jJApaka hai, to isa prakAra ke anumAnapara- aisA kahane athavA anumAna lagAnepara - yaha prazna paidA hotA hai ki vaha hetu svaya pratipattA ( jJAtA ) ke dvArA dRSTa ( dekhA gayA ) hai yA dRSTa ( nahI dekhA gayA arthAt kalpanAropita ) hai ? dRSTahetu sabhava nahI ho sakatA, kyoki saba kucha kSaNika honeke kAraNa darzana ke anantara hI usakA vinAza ho jAnese anumAna kAlame bhI usakA bhAva hotA hai / sAthahI, cittavizeSake liGga-darzI usa anumAtAkA bhI sabhava nahI rahatA / isI taraha kalpanAropita ( kalpita ) dRSTa hetu bhI nahI banatA, kyoki usa kalpanAkA bhI tatkSaNa vinAza ho jAnese anumAnakAlameM sadbhAva nahIM rahatA / ) ' ( yadi yaha kahA jAya ki vyAptike grahaNakAla me liGgadarzanakI jo kalpanA utpanna huI thI usake tatkSaNa vinAza ho jAnepara bhI usakI vAsanA ( saskAra ) banI rahatI hai ataH anumAna - kAlameM liGga-darzana se prabuddha huI usa vAsanAke sAmarthya se anumAna pravRtta hotA hai, to aisA kahanA yukta nahI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 samantabhadra-bhAratI kA0 12 rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr hai, kyoki santAnabhinna (citta ) meM-hetu (sAdhana) aura hetumad ( sAdhya ) ke avinAbhAva-sambandharUpa vyAptike grAhaka cittase anumAtAkA citta ( santAnata. bhinnakI taraha ) bhinnasantAna honese usame-vAsanAkA astitva nahI bana sktaa| yadi bhinna-santAnavAleke vAsanAkA astitva mAnA jAya to bhinnasantAna devadatta-dvArA sAdhya-sAdhanakI vyAptikA grahaNa honepara jinadattake ( vyAptikA grahaNa na honepara bhI) sAdhanako dekhane mAtrase sAdhya ke anumAnakA prasaga aAegA, kyoki donome koI vizeSa nahIM hai / aura yaha bAta sabhava nahI ho sakatI, kyoki vyAptike grahaNa-vinA anumAna pravartita nahIM ho sktaa|' tathA na tatkAraNa-kArya-bhAvo niranvayAH kena samAnarUpAH / asatkhapuSpaM na hi hetvapekSaM dRSTaM na siddhayatyubhayorasiddham // 12 // (jisa prakAra santAnabhinna cittame vAsanA nahIM bana sakatI ) usI prakAra satAnabhinna cittoMme kAraNa-kArya-bhAva bhI nahIM bana sakatAsantAnabhinna cittome bhI kAraNa-kArya-bhAva mAnane para devadatta aura jinadattake cittome bhI kAraNa-kArya-bhAvake pravartita honekA prasaga AegA, jo na to dRSTa hai aura na bauddhoke dvArA iSTa hai|' ___(yadi yaha kahA jAya ki eka santAnavartI samAnarUpa cittakSaNoke hI kAraNa kArya-bhAva hotA hai, bhinnasantAnavartI asamAnarUpa cittakSaroke kAraNakArya-bhAva nahIM hotA,to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoki)jo citta-kSaNa kSaNavinazvara niranvaya ( santAna-paramparAse rahita ) mAne gaye haiM unhe kisake sAtha samAnarUpa kahA jAya ?--kisI bhI svabhAvake sAtha ve samAnarUpa nahIM hai, aura isalie uname kAraNa-kA bhAva ghaTita nahI ho Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 kA012 yuktayanuzAsana rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr sakatA / sasvabhAva athavA citsvabhAvake sAtha samAnarUpa mAnanepara bhinnasantAnavatI devadatta aura jinadatta ke citta-kSaNa bhI satsvabhAva aura citsvabhAvakI dRSTise paraspara meM koI vizeSa na rakhaneke kAraNa samAnarUpa Thaharege aura uname kAraNa-kArya-bhAvakI ukta Apatti badastUra banI rhegii|' ( yadi hetvapekSi-svabhAvake sAtha samAnarUpa mAnA jAya arthAt yaha kahA jAya ki jo citta upAdAna-upAdeya-bhAvako liye hue haiM-pUrva-pUrvakA citta jiname uttarottaravatI cicakA upAdAna kAraNa hai-ve hI ekasantAnavarti-citta parasparame samAnarUpa hai aura unhIke kAraNa-kArya-bhAva ghaTita hotA hai-santAnAntaravarti-cittoke nahIM, to isame yaha vikalpa utpanna hotA hai ki uttaravatI -citta utpanna aura sat hokara apane hetukI apekSA karatA hai yA anutpanna aura asat hokara / prathama pakSa to banatA nahI, kyoki satke sarvathA nirAzasatva (avaktavyapanA) mAnanese use hetvapekSarUpameM nahIM kahA jA sktaa| aura utpannake hetvapekSatvakA virodha hai-jo utpanna ho cukA vaha hetukI apekSA nahIM rakhatA / dUsarA pakSa mAnanepara ) jo (kAryacitta) asat hai-utpatti ke pUrvame jisakA sarvathA abhAva hai-vaha AkAzake puSpa-samAna hetvapekSa nahI dekhA jAtA aura na siddha hotA hai, kyoMki koI bhI asatpadArtha hetvapekSake rUpame vAdI-prativAdI donoMmese kisIke bhI dvArA siddha ( mAnya ) nahI hai, jisase uttarottara cittako anutpanna honepara bhI taddhatvapekSa siddha kiyA jAtA / hetuke abhAvame kaise koI eka santAnavatI cittakSaNa hetvapekSatvake sAtha samAnarUpa siddha kiye jA sakate haiM, jisase unake upAdAna-upAdeyarUpakA kAraNa kArya-bhAva ghaTita ho sake 1 nahIM kiye jA sakate / vAsyavAsaka bhAvarUpa hetu bhI nahIM banatA, kyoki ekasantAnavarti-kSaNavinazvaraniranvaya-cittakSaNome, bhinnasantAnavarti-cittakSagokI taraha, vAsanAkA sabhava nahIM hotaa|' Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhArato kA0 13 naivA'sti hetuH kSaNikAtmavAde na sanasanvA vibhavAdakasmAt / nAzodayakakSaNatA ca duSTA santAna-bhinna-kSaNayorabhAvAt // 13 // (paramArthase to) naNikAtmavAdame hetu banatA hI nhiiN| kyoMki hetuko yadi satarUpa mAnA jAya-satrUpa hI pUrvacittakSaNa uttaracittakSaNakA hetu hai aisA svIkAra kiyA jAya to isase vibhavakA prasaMga AtA hai / arthAt eka kSaNavatI cittame cittAntarakI utpatti honepara usa cittAntarake kAryakI bhI usI kSaNa utpatti hogI, aura isa taraha saka lacitta aura caittakSaNoke ekakSaNavatI ho jAnepara sakala jagat-vyApI cittaprakArokI yugapat siddhi tthhregii| aura aisA honese, jise kSaNika kahA jAtA hai vaha vibhutvarUpa hI hai--sarva vyApaka hai-yaha kaise nivAraNa kiyA jA sakatA hai ? nahI kiyA jA sktaa| isake sivAya, ekakSaNavartI satcitta ke pUrva kAla tathA uttarakAlame jagat cittazUnya ThaharatA hai aura santAnanirvANa-rUpa jo vibhavamokSa hai vaha sabake anupAya (vinA prayatnake hI) siddha hotA hai, aura isalie sat hetu nahI bntaa| (isa doSase bacaneke liye ) yadi hetuko asat hI kahA jAya to akasmAtvinA kisI kAraNake hI-kAryotpattikA prasaga aaegaa| aura isa liye asat hetu bhI nahIM bntaa|' ___ (yadi aAkasmika kAryotpattike doSase bacaneke liye kAraNake nAzake anantara dUsare kSaName kAryakA udaya-utpAda na mAnakara nAza aura utpAdako eka kSaNavartI mAnA jAya arthAt yaha kahA jAya ki jisakA nAza hI kAryakA utpAda hai vaha usa kAryaka hetu hai to yaha bhI nahI banatA, kyoki saMtAnake bhinna kSaNoMme nAza aura udayakI eka-kSaNatAkA abhAva honese nAzodayaikakSaNatArUpa yukti sadoSa hai-jaise suSupta santAname jAgrata cittakA jo nAza-kSaNa ( vinAza-kAla.) hai vahI prabuddha cittakA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 14 yuktayanuzAsana udaya-kSaNa nahI hai, donome anekakSaNarUpa muhUrtAdi kAlakA vyavadhAna hai, aura isaliye jA ta cittako prabuddha cittakA hetu nahIM kahA jA sktaa| ata. ukta sadoSa yuktike AdhArapara Akasmika kAryotpattike doSase nahI bacA jA sktaa| kRta-praNAzA'kRta-karmabhogau / syAtAmasaJcetita-karma ca syAt / Akasmike'rthe pralaya-svabhAve mArgo na yukto vadhakazca na syAt // 14 // 'yadi padArthako pralaya svabhAvarUpa Akasmika mAnA jAyayaha kahA jAya ki jisa prakAra bauddha-mAnyatAnusAra binA kisI dUsare kAraNake hI pralaya (vinAza ) Akasmika hotA hai, padArtha pralaya-svabhAvarUpa haiM, usI prakAra kAryakA utpAda bhI binA kAraNa ke hI Akasmika hotA hai to isase kRta-kamake bhogakA praNAza ThaharegA-pUrva cittane jo zubha athavA azubha karma kiyA usake phalakA bhogI vaha na rahegA aura isase kiye hue karmako karane vAleke liye niSphala kahanA hogA-aura akRtakarmake phalako bhoganekA prasaGga AegA- jisa uttarabhAvI cittane karma kiyA hI nahIM use apane pUrvacitta dvArA kiye hue karmakA phala bhoganA paDegA-3 kyoki kSaNikAtmavAdame koI bhI karmakA kartA citta uttara-kSaName avasthita nahIM rahatA kintu phalakI paramparA calatI hai| sAtha hI, karma bhI asacetita-avicArita ThaharegA-kyoki jisa cittane karma karanekA vicAra kiyA usakA usI kSaNa niranvaya vinAza ho jAnese aura vicAra na karanevAle uttaravartI cittake dvArA usake sampanna honese use uttaravartI cittakA avicArita kArya hI kahanA hogaa|' ___(isI taraha ) padArthake pralaya-svabhAvarUpa kSaNika honepara koI mAge bhI yukta nahIM rahegA-sakala prAstrava-nirodharUpa mokSakA athavA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA0 15 citta-santatike nAzarUpa zAnta-nirvANakA mArga ( hetu ) jo nairAtmya-bhAvanArUpa batalAyA jAtA hai vaha bhI nahI bana sakegA, kyoki nAzake nirhetuka honese sAsrava-citta-santatikA nAza karaneke liye kisI nAzakakA honA viruddha paDatA hai-svabhAvase hI nAza mAnane para koI nAzaka nahIM bntaa| aura vadhaka bhI koI nahI rahatA-kyoki vaha bhI pralaya-svabhAvarUpa Akasmika hai, jisa cittane vadhakA-hisAkA-vicAra kiyA vaha usI kSaNa naSTa ho jAtA hai aura jisakA vadha huA vaha usake pralayasvabhAvase Akasmika huA, usake liye vadhakA vicAra na rakhane vAle kisI bhI dUsare cittako aparAdhI nahI ThaharAyA jA sktaa|' na bandha-mokSau kSaNikaika-saMsthau na saMvRtiH sA'pi mRSA-svabhAvA / mukhyAhate gauNa-vidhirna dRSTo vibhrAnta-dRSTistava dRSTito'nyA // 1 // ( padArthaka pralaya svabhAvarUpa aAkasmika honepara ) kSaNika-ekacittame sasthita bandha aura mokSa bhI nahIM banate-kyoki jisa citta kA bandha hai usakA niranvayavinAza ho jAnese uttara-citta jo abaddha hai usIke mokSakA prasaga AegA, aura eka citta-sasthita bandha mokSa use kahate hai ki jisa cittakA bandha ho usIkA mokSa hove / ' ( yadi yaha kahA jAya ki pUrvottara-cittome ekatvake AropakA vi kalpa karanevAlI 'savRti' se kSaNika ekacitta-sasthita bandha aura mokSa banate haiM, to prazna paidA hotA hai ki vaha savRti mRSAsvabhAvA hai yA gauNavidhirUpA hai ?) mRSAsvabhAvA savRti kSaNika eka cittame bandhamokSakI vyavasthA karaneme samartha nahIM hai-usase bandha aura mokSa bho mithyA Thaharate hai| aura gauNavidhi mukhyake binA dekhI nahI jAtI ( puruSasihakI taraha )-jisa prakAra sI puruSako mukhya sihake abhAvame Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 16 yuktayanuzAsana 16 Comp 'puruSasiMha' kahanA nahI banatA usI prakAra kisI citta me mukhyarUpase bandhamAkSakA mantiSThamAna batalAye binA bandha - mokSakI gauravidhi nahIM banatI, isase mukhyavivike prabhAva me gauNavidhirUpa saMvRti bhI kimI eka kSaNika cittame bandha-mokSa kI vyavasthA karaneme asamartha hai ( ta he vIrajina 1 ) ApakI ( syAdvAdarUpiNI anekAnta ) dRSTise bhinna jo dUsarI (kSaNikAtmavAdiyokI sarvathA ekAnta ) dRSTi hai vaha vibhrAnta dRSTi hai - saba Arase doSarUpa hone ke kAraNa vastutattvako yathArtha rUpa se pratipAdana karane me samartha nahI hai / pratikSaNaM bhaGgiSu tatpRthaktvA - nAva - ghAtI sva- patiH sva-jAyA / datta - graho nA'dhigata-smRtirna na ktvArtha- satyaM na kulaM na jAti: // 16 // - 'kSaNa-kSaName padArtho ko bhagavAn -- niranvaya vinAzavAna - mAnanepara unake pRthakpanakI vajaha se - sarvathA bhinna hone ke kAraNa - koI mAtRghAtI nahIM banatA - kyoki taba putrotpattike kSaName hI mAtAkA svaya nAza ho jAtA hai, uttarakSaName putrakA bhI pralaya ho jAtA hai aura putra kA hI utpAda hotA hai, na koI kisI ( kulastrI ) kA svapati banatA hai, kyoki usake vivAhita patikA usI kSaNa vinAza ho jAtA hai, anya vivAhitakA utpAda hotA hai, aura na koI kisIkI svapatnI ( vivAhitA strI ) ThaharatI hai-- kyoki usakI vivAhitA strIkA usI kSaNa vinAza ho jAtA hai, anya vivAhitAkA hI utpAda hotA hai, aura isase parastrIsevanakA bhI prasaGga zrAtA hai / ' ' ( isI taraha ) diye hue dhanAdikakA ( RNI zrAdike pAsase) puna grahaNa ( vApisa lenA ) nahI banatA - kyoki bauddha mAnyatAnusAra jo RNa detA hai usakA usI kSaNa niranvaya vinAza ho jAtA hai, uttara Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 samantamadra-bhArato kA0 17 kSaName lenevAlekA bhI vinAza hA jAtA hai tathA anyakA hI utpAda hotA hai aura sAkSI - lekhAdi bhI koI sthira nahI rahatA, saba usI kSaNa dhvasta ho jAte hai / adhigata kiye hue ( zAstra ) arthakI smRti bhI 1 taba nahI banatI - aura isase zAstrAbhyAsa niSphala ThaharatA hai / 'ktvA' pratyayakA jo artha- satya hai - pramANarUpa se svIkRta hai - vaha bhI nahI banatA - kyoki pUrva aura uttara - kriyAkA eka hI kartA honepara pUrvakAlakI kriyAko 'kyA' ( karake ) pratyayake dvArA vyakta kiyA jAtA hai, jaise 'rAmo bhuktvA gataH ' - rAma khAkarake gayA / yahA~ khAnA aura jAnA ina dono kriyAkA kartA eka hI rAma hai tabhI usakI pahalI khAnekI kriyAko 'karake' zabda ke dvArA vyakta kiyA gayA hai, rAmake kSaNabhaMgura honepara vaha dono kriyAkA kartA nahI banatA aura dono kriyAoke kartA bhinnabhinna vyakti honepara aisA vAkya prayoga nahI banatA ' ' ( isI prakAra ) na koI kula banatA hai aura na koI jAti hI banatI hai - kyoki sUryavazAdika jisa kulame kisI kSatriyakA janma huA usa kulakA niranvaya vinAza ho jAnese usa janmame usakA koI kula na rahA, taba usake liye kulakA vyavahAra kaise bana sakatA hai ? kSatriyAdi koI jAti bhI usa jAti ke vyaktiyoke vinA asambhava hai / aura aneka vyaktiyo mese tadvyAvRttike grAhaka eka cittakA asambhava honese anyApohalakSaNA ( anyase bhAvarUpa, kSatriya vyAvRttirUpa ) jAti bhI ghaTita nahI ho sakatI / " na zAstra - ziSyAdi - vidhi-vyavasthA vikalpabuddhirvitathA'khilA cet / tattva-tatvAdi - vikalpa-mohe nimajjatAM vIta - vikalpa- dhIH kA ? // 17 // " ( cittoke pratikSaNa bhagura athavA niranvaya-vinaSTa honepara ) zAstA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 17 yuktayanuzAsana aura ziSyAdike svabhAva - svarUpakI (bhI) koI vyavasthA nahI banatIkyoki taba tattvadarzana, parAnugrahako lekara tattva - pratipAdanakI icchA aura tattvapratipAdana, ina saba kAlome rahanevAle kisI eka zAsaka ( upadeSTA ) kA astitva nahI bana sakatA / aura na aise kisI eka ziSyakA hI astittva ghaTita ho sakatA hai jo ki zAsana zravaNa ( upadeza sunane ) kI icchA aura zAsana ke zravaNa, grahaNa, dhAraNa tathA abhyasanAdi kAlo meM vyApaka ho / 'yaha zAstA hai aura mai ziSya hU~' aisI pratipatti bhI kisI ke nahI bana sakatI / aura isaliye buddha - sugatako jo zAstA mAnA gayA hai aura unake ziSyokI jo vyavasthA kI gaI hai vaha sthira nahIM raha sakatI / isI taraha ( ' zrAdi' zabda se ) svAmI sevaka, pitA-putra aura pautra - pitAmaha zrAdikI bhI koI vidhi vyavasthA nahI baiTha sakatI, sArA loka vyavahAra lupta ho jAtA athavA mithyA ThaharatA hai / ' 1 21 '( yadi bauddhokI ora se yaha kahA jAya ki bAhya tathA zrAbhyantararUpase pratikSaNa svalakSaNoM svaparamANuo) ke vinazvara honepara paramArthase to mAtRghAtI Adi tathA zAstA - ziSnAdikI vidhi-vyavasthAkA vyavahAra sambhava nahI ho sakatA, taba 1 ) yaha saba vikalpa buddhi hai ( jo anAdi-vAsanAse samudbhUta hokara mAtRghAtI zrAdi tathA zAstA ziSyAdirUpa vidhi vyavasthAkI hetu banI huI hai) aura vikalpa buddhi sArI mithyA hotI hai, aisA kahane vAloM (bauddha) ke yahA, jo ( svaya) tattva tattvAdike vikalpa - mohame DUbe hue hai, nirvikalpa buddhi banatI kauna-sI hai ?kAI bhI sArthikA aura saccI nirvikalpa buddhi nahI banatI, kyoki mAtRghAtI Adi saba vikalpa tattvarUpa hai aura unase jA kucha anya haiM ve tattvarUpa haiM yaha vyavasthiti bhI vikalpavAsanA ke balapara hI utpanna hotI hai / isI taraha 'savRti' (vyavahAra) se 'tattva' kI aura paramArthase 'tattva' kI vyavasthA bhI vikalpa - zilpIke dvArA hI ghaTita kI jA sakatI hai-- vastubala se nahI / isa prakAra vikalpa-moha bauddhoke liye mahAsamudra kI taraha duSpAra ThaharatA hai / isa yadi yaha kahA jAya ki buddhokI dharma dezanA hI do satyoko lekara huI hai n - Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 samantabhadra- bhAratA kA0 18 eka 'lokasavRti satya' aura dUsarA 'paramArtha satya'' to yaha vibhAga bhI vikalpamAtra honese tAttvika nahIM banatA / sampUrNa vikalpose rahita svalakSaNamAtra viSayA buddhiko jo tAttvikI kahA jAtA hai vaha bhI sambhava nahI ho sakato, kyoki usake indriyapratyakSa-lakSaNA, mAnasapratyakSalakSaNA, svasavedanapratyakSa lakSaNA aura yogipratyakSa lakSaNA aise cAra bheda mAne gaye hai, jinakI paramArthase koI vyavasthA nahIM bana sakatI / pratyakSa - sAmAnya aura pratyakSa-vizepakA lakSaNa bhI vikalpamAtra honese vAstavika ThaharatA hai / aura vAstavika lakSaNa vastubhUta lakSyako lakSita karaneke liye samartha nahI I hai / kyoki isase 'atiprasaGga' doSa AtA hai, taba kisako kisase lakSita kiyA jAyagA ? kisIko bhI kisI se lakSita nahI kiyA jA sakatA / ' zranarthikA sAdhana - sAdhya dhIzcedvijJAnamAtrasya na hetu - siddhiH / athA'rthavatvaM vyabhicAra - doSo na yogi- gamyaM paravAdi - siddham // 18 // ' (yadi yaha kahA jAya ki aisI koI buddhi nahI hai jo bAhya svalakSaNake zrAlambaname kalpanA se rahita ho, kyoki svapnabuddhikI taraha samasta buddhisamUha ke trAlambaname bhrAntapanA honese kalpanA karanI paDatI hai, ata apane zamAtrarUpa taka sImita viSaya honese vijJAna - mAtra tattvakI hI prasiddhi hotI hai usIko mAnanA cAhiye / isapara yaha prazna paidA hotA hai ki vijJAnamAtrakI siddhi sasAdhanA hai yA niHsAdhanA ? yadi sasAdhanA hai to sAdhya - sAdhanakI buddhi siddha huI, vijJAna - mAtratA na rhii| aura yadi sAdhyasAdhanakI buddhikA nAma hI vijJAna mAtratA hai to phira yaha prazna paidA hotA buddhi kA hai yA arthavatI 1) yadi sAdhya sAdhanakI buddhi anarthakA hai - usakA koI artha nahI - to vijJAnamAtra tattva1 " he satye samupAzritya buddhAnA dharma dezanA | lokasavRtisatya ca satya ca paramArthata // " Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 18 yuktayanuzAsana ko siddha karane ke liye jo (pratibhAsamAnatva) hetu diyA jAtA hai usakI (svapnopalambha-sAdhanakI taraha) siddhi nahIM banatI aura jaba hetu hI siddha nahIM taba usase ( asiddha-sAdhanase) vijJaptimAtrarUpa sAdhyakI siddhi bhI nahIM bana sktii| yadi sAdhya-sAdhanakI buddhi arthavato hai--arthAvalambanako liye hue hai-to isIse prastuta hetuke 'vyabhicAra' doSa AtA hai-- 'sarvajJAna nirAlambana hai jJAna hAnese' aisA dUsaroke prati kahanA taba yukta nahI ThaharatA, vaha mahAn doSa hai, jisakA nivAraNa nahI kiyA jA sakatA; kyoki jaise yaha anumAna-jAna svasAdhyarUpa pAlambanake sAtha sAlambana hai vaise vivAdApanna (vijJAnamAtra) jJAna bhI sAlambana kyo nahI ? aisA saMzaya utpanna hotA hai| jaba bhI sarvavastusamUhako pratibhAsamAnatva-hetuse vijJAnamAtra siddha kiyA jAtA hai taba bhI yaha anumAna parArthapratibhAsamAna hote hue bhI vacanAtmaka hai-vijJAnamAtrase anya honeke kAraNa vijJAnamAtra nahI hai-ata. prakRta hetuke vyabhicAra doSa sughaTita eva anivArya hI hai|' 'yadi (ni sAdhanA siddhikA Azraya lekara) vijJAnamAtratattvako yogigamya kahA jAya-yaha batalAyA jAya ki sAdhyake vijJAnamAtrAtmakapanA hAnepara sAdhanakA sAdhyatattvake sAtha anuSaGga hai-vaha bhI sAdhyakI hI koTima sthita hai - isaliye samAdhi-avasthAme yogIko pratibhAsamAna hone vAlA jo savedanAdvaita hai vahI tattva hai, kyoki svarUpakI svata* gati (jJapti) hotI hai-use apane Apase hI jAnA jAtA hai to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoki yaha bAta paravAdiyoMko siddha athavA unake dvArA mAnya nahIM hai--jo kisI yogIke gamya ho vaha paravAdiyoke dvArA mAnya hI ho aisI koI bAta bhI nahIM hai, yaha to apanI gharelU mAnyatA tthhraa| ata ni.mAdhanA siddhikA Azraya lenepara paravAdiyoko vijJAnamAtra athavA savedanAdvaita tatvakA pratyaya (bodha) nahIM karAyA jaasktaa|' Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 samantabhadra- bhAratI tattvaM vizuddha sakalairvikalpaivizvA'bhilApA''spadatAmatItam / na svasya vedyaM na ca tannigadyaM suSuptyavasthaM bhavadukti- bAhyam // 16 // 'jo (vijJAnAdvaita tattva sakala vikalpoMse vizuddha (zUnya) haikArya-kAraNa, grAhya-grAhaka, vAsya vAsaka, sAdhya-sAdhana, bAdhya bAdhaka, vAcyavAcaka bhAva Adi koI bhI prakArakA vikalpa jisame nahIM hai - vaha svasavedya nahI hosakatA, kyoki savedanAvasthAme yogI ke anya saba vikalpoke dUra honepara bhI grAhya grAhakake zrAkAra vikalpAtmaka savedanakA pratibhAsana hotA hai, binA isake vaha banatA hI nahIM, aura jaba vikalpAtmaka savedana huA to sakala vikalpoMse zUnya vijJAnAdvaita tattva na rahA / kA0 16 ' (isI taraha) jo vijJAnAdvaita tattva sampUrNa abhilApoM (kathana prakAro kI AspadatA ( zrAzrayatA) se rahita hai - jAti, guNa, dravya, kriyA aura yadRcchA ( sa keta) kI kalpanAose zUnya hone ke kAraNa usa prakAra ke kisI bhI vikalpAtmaka zabdakA usake liye prayoga nahI kiyA jA sakatA vaha nigadya (kathana ke yogya) bho nahIM ho sakatA -- dUsaroko usakA pratipAdana nahIM kiyA jAsakatA / ' ( ataH he vIrajina 1) ApakI ukti se anekAntAtmaka syAdvAdase-- jo bAhya hai vaha sarvathA ekAntarUpa vijJAnAdvaita tattva (sarvathA vikalpa aura abhilApase zUnya honeke kAraNa ) suSupti kI avasthAko prApta haisuSutime savedanakI jo avasthA hotI hai vahI usakI avasthA hai / aura isase yaha bhI phalita hotA hai ki syAdvAdakA zrAzraya lekara RjusUtra nayAvalambiyoke dvArA jo yaha mAnA jAtA hai ki vijJAnakA arthAtattva vijJAnake paryAyake Adeza se hI sakala - vikalpo tathA abhilApose rahita hai aura vyavahAranayAvalambiyoke dvArA jo use vikalpoM tathA abhilApokA zrAzraya Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 21 yuktyanuzAsana sthAna batalAyA jAtA hai vaha saba aApakI uktise bAhya nahIM hai-Apake sarvathA niyama-tyAgI syAdvAdamatake anurUpa hai|' mUkAtma-saMvedyavadAtma-vedyaM tanmliSTa-bhASA-pratima-pralApam / anaGga saMjJa tadavedhamanyaiH syAt tvadviSAM vAcyamavAcya-tattvam // 20 // 'gUGga kA svasavedana jisa prakAra Atmavedya hai-apane Apake dvArA hI jAnA jAtA hai-usI prakAra vijJAnAdvatatattva bhI Atmavedya hai-svayake dvArA hI jAnA jAtA hai| Atmavedya athavA 'svasavedya' jaise zabdoke dvArA bhI usakA abhilApa (kathana) nahIM banatA-usakA kathana gUga kI aspaSTa bhASAke samAna pralApa-mAtra honese nirarthaka hai-- vaha abhilAparUpa nahIM hai / sAtha hI, vaha anaGgasajJa hai-abhilApya na honese kisI bhI agasa jAke dvArA usakA sakta nahIM kiyA jaasktaa| aura jaba vaha anabhilApya tathA anaGgasa hai taba dUsaroMke dvArA avedya (ajaya) hai-dUsaroke prati usakA pratipAdana nahI kiyA jA sktaa| aisA (he vIrajina ! ) Apase-Apake syAdvAdamatase-dveSa rakhanevAle jina (savedanAdvaitavAdi bauddho) kA kahanA hai unakA sarvathA avAcya-tatva isase vAcya hojAtA hai | jo itanA bhI nahI samajhate aura yahI kahate haiM ki vAcya nahI hotA unase kyA bAta kI jAya 1-- unake sAtha to maunAvalambana hI zreSTha hai / ' azAsadAMsi vacAMsi zAstA ziSyAzca ziSTA vacanairna te taiH / aho idaM durgatamaM tamo'nyat tvayA vinA zrAyasamArya ! kiM tat // 21 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 samantabhadra bhAratI kA 22 kA 'zAstA-budvadevane hI ( yathArtha darzanAdi guNose yukta hone ke kAraNa) anavadya vacanokI zikSA dI, parantu una vacoMke dvArA unake ve ziSya zikSita nahIM hue , yaha kathana (bauddhokA) aho dUsarA durgatama andhakAra hai-atIva duSpAra mahAmoha hai ||-kyoki guNavAna zAstAke honepara prattipattiyogya pratipAdyo-ziSyoke liye satyavacanoke dvArA hI tattvAnuzAsanakA honA prasiddha hai| bauddhoke yahA~ buddhadevake zAstA prasiddha honepara bhI, buddhadevake vacanoko satyarUpame svIkAra karanepara bhI aura (buddha-pravacana sunaneke liye) praNihitamana (dattAvadhAna) ziSyoke maujUda hote hue bhI ve ziSya una vacanose zikSita nahIM hue, yaha kathana bauddhokA kaise amoha kahA jAsakatA hai ?-nahI kahA jAsakatA, aura isa liye bauddhokA yaha darzana (siddhAnta) parIkSAvAnoke liye upahAsAspada jAna paDatA hai| (yadi yaha kahA jAya ki isa zAsaname savRtise-vyavahArasezAstA, ziSya, zAsana tathA zAsanake upAyabhUta vacanokA sadbhAva svIkAra kiyA jAnese aura paramArthase savedanAdvaitake ni.zreyasa-lakSaNakI-nirvANa- / rUpakI-prasiddhi honese yaha darzana upahAsAspada nahI hai, to yaha kahanA bhI Thoka nahIM hai, kyoki) he Arya-vIrajina | Apake vinA-zrApa jaise syAdvAdanAyaka zAstAke abhAvame-ni zreyasa ( kalyANa athavA nirvaann| banatA kauna-sA hai, jisase mavedanAdvaitako ni zreyasarUpa kahA jAya ? sarvathA ekAnta-vAdakA Azraya lenevAle zAstAke dvArA kucha bhI sambhava nahI hai, aisA pramANase parIkSA kiye jAnepara jAnA jAtA hai / sarvathA ekAntavAdame savRti aura paramArtha aise do rUpase kathana hI nahI banatA aura dA rUpase kathaname sarvathA ekAntavAda athavA syAdvAdamata kA virodha sthira nahIM rhtaa|' pratyakSabuddhiH kramate na yatra talliGga-gamyaM na tadartha-liGgam / vAco na vA tadviSayeNa yogaH kA tadgatiH ? kaSTamazRNvatAM te // 22 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 23 yuktyanuzAsana "jisa (savedanAdvaita) tattvame pratyakSabuddhi pravRtta nahI hotIpratyakSata. kisIke jisakA tadpa nizcaya nahIM banatA-use yadi (svarga prApaNazakti zrAdikI taraha) liGgagamya mAnA jAya to usame artharUpa liGga sambhava nahI ho sakatA kyoMki vaha svabhAvaliGga usa tattvakI taraha pratyakSa-buddhise atikrAnta hai, use, liGgAntarase gamya mAnanepara anavasthA doSa AtA hai. tathA kAryaliGgakA sabhava mAnanepara dvaitatAkA prasaGga AtA hai-aura (parArthAnumAnarUpa) vacanakA usake savedanAdvaitarUpa viSayake sAtha yoga nahI baiThatA-paramparAse bhI sambandha nahI banatA, usa sa vedanAdvaita tattvakI kyA gati hai ?--pratyakSA, laiGgikI aura zAbdikI koI bhI gati na honese usakI pratipatti (bodhagamyatA) nahI banatI, vaha kimIke dvArA jAnA nahI jaasktaa| ata (he vIrajina / ) Apako na sunanevAloMkA-Apake syAdvAda-zAsanapara dhyAna na denevAle bauddhokA-saMvedanAdvaita darzana kaSTarUpa hai / ' rAgAdyavidyA'nala-dIpana ca vimokSa-vidyA'mRta zAsanaM ca / na bhidhate saMkRti-vAdi-vAkyaM bhavatpratIpaM paramArtha-zU-yam // 23 // (yadi savRtise savedanA'dvaita tattvakI pratipatti mAnakara bauddha darzanakI kaSTarUpatAkA niSedha kiyA jAya to vaha bhI ThIka nahIM baiThatA, kyoki savRti vAdiyoMkA rAgAdi-avidyA'nala-dIpana vAkya aura vimokSa-vidyA' mRta-zAsana-vAkya paramArtha-zUnya-viSayame paraspara bhedako liye hue nahI banatA arthAt jisa prakAra savRti-vAdiyoke yahA~ 'agniSTomena yajeta svargakAma.' ityAdi rAgAdi-avidyA'nalake dIpaka vAkya-samUhako paramArthazUnya batalAyA jAtA hai usI prakAra unakA 'samyagjJAna-vaitRSNa-bhAvanAto niHzreyasam' ityAdi vimokSavidyA'mRtakA zasanAtmaka-vAkya-samUha bhI Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA0 24 paramArtha-zUnya ThaharatA hai, donomeM paramArtha - zUnyatA-viSayaka koI bheda nahI hai, kyoki ( he vIra jina 1 ) unamese pratyeka vAkya bhavatpratIpa haiApake anekAnta zAsana ke pratikUla sarvathA ekAnta-viSayarUpase hI aGgIkRta hai - aura ( isa liye ) paramArthaM zUnya hai / ( phalata.) zrApake anekAntazAsana kA koI bhI vAkya sarvathA paramArtha- zUnya nahI hai -- mokSa vidyAmRtake zAsanako liye hue vAkya jisa prakAra mokSakAraNarUpa paramArthase * zUnya nahI hai usI prakAra rAgAdyavidyAnalakA dIpaka vAkya bhI bandhakAraNarUpa paramArtha se vAstavikatAse --zUnya nahI hai / 28 - vidyA prasUtyai kila zIlyamAnA bhavatyavidyA guruNopadiSTA / tvadIyoktyanabhijJa- moho yaJjanmane yattadajanmane tat // 24 // ' ( he vIra jina ) ApakI ukti me -- syAdvAdAtmaka kathana - zailIse-anabhijJakA -- bauddhoke eka sampradAyakA - yaha kaisA moha hai-- viparItAbhiniveza hai---jo yaha pratipAdana karatA hai ki 'guruke dvArA upadiSTa vidyA bhAvyamAna huI nizcayase vidyAko janma deneme samartha hotI hai " ( kyoki ) isase jo avidyA avidyAntarake janmakA kAraNa suprasiddha hai vahI usake ajanmakA bhI kAraNa hojAtI hai || aura yaha spaSTa viparItAbhiniveza hai jo darzanamohake udayA'bhAva me nahI bana sakatA / jo madirApAna madajanmake liye prasiddha hai vahI madakI anutpattikA hetu honeke yogya nahIM hotA / ' yadi koI kahe ki 'jisa prakAra viSabhakSaNa viSavikArakA kAraNa prasiddha hote hue bhI kiMcit viSayavikAra ke janmakA - use utpanna na hone denekA - hetu dekhA jAtA hai, usI prakAra koI zravidyA bhI bhAvyamAna (viziSTa bhAvanA ko prApta ) huI svaya avidyA - janma ke prabhAvakI hetu hogI, isame Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANNA- NAM kA025 yuktayanuzAsana virodhakI koI bAta nahIM' to usakA yaha kathana aparyAlocita hai, kyoki bhrama-dAha-mUrkhAdi vikArako janma dene vAlA jaGgamaviSa anya hai aura use janma na dene vAlA--pratyuta usa vikArako dUra kara dene vAlA-- sthAvaraviSa anya hI hai, jo ki usa viSakA pratipakSabhUta hai, aura isa liye amRta-koTime sthita hai, isIse viSakA 'amRta' nAma bhI prasiddha hai / viSa sarvathA viSa nahI hotA, use sarvathA viSa mAnanepara vaha viSAntarakA pratipakSabhUta nahI bana sakatA / ataH viSakA yaha udAharaNa viSama hai| use yaha kaha kara sAmya udAharaNa nahIM batalAyA jAsakatA ki avidyA bhI jo sasArakI hetu hai vaha anAdi-vAsanAse utpanna huI anya hI hai aura avidyAke anukUla hai, kintu mokSakI hetubhUta avidyA dUsarI hai, jo anAdi-avidyAke janmakI nivRtti karane vAlI tathA vidyAke anukUla hai, aura isaliye sasArakI hetu avidyAke pratipakSabhUta hai / kyoki jo sarvadA avidyAke pratipakSabhUta hai usase avidyAkA janma nahIM ho sakatA, usake liye to vidyAtvakA prasaGga upasthita hotA hai / yadi anAdi-avidyAke pratipakSatvake kAraNa usa avidyAko kathaJcit vidyA kahA jAyagA to usase savRtivAdiyoke matakA virodha hokara syAdvAdi-matakai AzrayakA prasaga paaegaa| kyoki syAdvAdiyoMke yahA~ kevalajJAnarUpa paramA vidyAkI apekSA matijJAnAdirUpa kSAyopazamikI apakRSTa vidyA bhI avidyA mAnI gaI hai--na ki anAdi-mithyAjJAna-darzanarUpa avidyAkI apekSA, kyoki usake pratipakSabhUta honese matijJAnAdike vidyApanA siddha hai| ata. sarvathA avidyAtmaka bhAvanA guruke dvArA upadiSTa hotI huI bhI vidyAko janma deneme samartha nahIM hai / aisI avidyAke upadezaka guruko bhI agurutvakA prasaga AtA hai, kyAki vidyAkA upadezI hI guru prasiddha hai| aura isa laye puruSAdvaitakI taraha savedanAdvaita tattva bhI anupAya hI hai--kisI bhI upAya athavA pramANase vaha jAnA nahI jA sktaa|) abhAvamAtraM paramAthavRtteH sA saMvRtiH sarva-vizeSa-zUnyA / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 samantabhadra bhArato tasyA vizeSau kila bandha-mocau hetvAtmaneti tvadanAthavAkyam ||25|| kA0 25 'paramArthavRtti se tattva abhAvamAtra hai - na to bAhyAbhyantara niranvaya kSaNika paramANumAtra tattva hai, sautrAntika matakA nirAkaraNa ho jAnese, aura na antaH savisaramA mAtra yA savedanAdvaitamAtra tattva hai, yogAcAramatakA nirasana ho jAnese, kiMtu mAdhyamika matakI mAnyatAnurUpa zUnyatattva hI tattva hai aura vaha paramArthavRtti sa vRtirUpa hai - tAttvikI nahIM, kyoki zUnyamavitti tAttvikI honepara sarvathA zUnya tattva nahI rahatA, usakA pratiSedha ho jAtA hai - aura savRti sarvavizeSoMse zUnya hai - padArthasadbhAvavAdiyo ke dvArA jo tAttvika vizeSa mAne gaye hai una sabase rahita hai -- tathA usa avidyAtmikA evaM sakalatAttvika - vizeSa - zUnyA sa vRtike bhI jo badha aura mokSa vizeSa hai ve hetvAtmaka haiM--sAvRtarUpa hetusvabhAva dvArA vidhIyamAna hai arthAt AtmIyAbhiniveza ke dvArA badhakA aura nairAtmya - bhAvanAke abhyAsa dvArA mokSakA vidhAna hai, dono meM se koI bhI tAttvika nahIM hai / aura isa liye dono vizeSa viruddha nahI par3ate / ' isa prakAra ( he vIra jina / ) yaha unakA vAkya hai - una sarvathAza nyavAdibauddhokA kathana hai--jinake Apa (anekAntavAdI) nAtha nahI haiM / ( phalataH ) jinake zrApa nAtha hai una anekAntavAdiyokA vAkya aisA nahI hai kintu isa prakAra hai ki - svarUpAdi catuSTayakI apekSA se satrUpa padArtha hI pararUSAdi catuSTayakI apekSAse prabhAva (zUnya) rUpa hai / abhAvamAtra ke svarUpase hI sat honepara usame paramArthikatva nahI banatA, taba paramArthavRttise bhAvamAtra kahanA hI asaMgata hai / ' 1 vyatIta - sAmAnya- vizeSa - bhAvAd vizvA'bhilApA'rtha-vikalpa- zUnyam / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 26 yuktayanuzAsana rava- puSpavatsyAdasadeva tattvaM prabuddha-tattvAdbhavataH pareSAm ||26|| 'he prabuddha-tattva vIrajina / Apa anekAntavAdIse bhinna dUsarokA -- anya ekAntAvadiyokA - jo sarvathA sAmAnyabhAva se rahita, sarvathA vizeSabhAva se rahita tathA ( paraspara sApekSarUpa ) sAmAnyavizeSabhAva donose rahita jo tatva hai vaha ( prakaTarUpa me zUnya tattva na hote hue bhI ) sapUrNa abhilANeM tathA arthavikalpose zUnya honeke kAraNa AkAza- kusumake samAna avastu hI hai / ' 31 vyAkhyA - sAmAnya aura vizeSakA paraspara zravinAbhAva sambandha hai - sAmAnya vinA vizeSakA aura vizeSa ke vinA sAmAnyakA astiva bana nahI sakatA / aura isa liye jo bhedavAdI bauddha sAmAnyako na mAnakara sarvataH vyAvRtarUpa vizeSa padArthoMko hI mAnate hai unake ve vizeSa padArtha bhI nahI bana sakate - sAmAnya se vizeSa ke sarvathA bhinna na honeke kAraNa sAmAnya ke prabhAvame vizeSa padAthoke bhI prabhAvakA prasaMga AtA hai aura tattva sarvathA nirUpAkhya ThaharatA hai / aura jo abhedavAdI sAkhya sAmAnyako hI eka pradhAna mAnate hai aura kahate hai ki mahat zrahaGkArAdi vizeSa cU ki sAmAnyake vinA nahI hote isa liye ve apanA koI alaga ( pRthak ) vyaktitva ( astitva ) nahI rakhate - avyakta sAmAnya ke hI vyaktarUpa hai - unake sakala vizeSakA abhAva honepara vizeSoke sAtha avinAbhAvI sAmAnya ke bhIbhAvakA pragAtA hai aura vyaktA'vyaktAtmaka bhogyake prabhAva honepara bhoktA zrAtmAkA bhI sabhava ThaharatA hai / aura isa taraha una sAkhyoke, na cAhate hue bhI, sarvazanyasvakI siddhi ghaTita hotI hai / vyakta aura zravyakame kathaJcit bheda mAnanepara syA di-nyAya ke anusaraNa kA prasaMga AtA hai aura taba vaha vAkya (vacana) unakA nahIM rahatA jinake zrApa vIrajinendra nAyaka nahI hai / isI taraha paraspara nirapekSa rUpa se sAmAnya vizeSa bhAvako mAnanevAle jo yoga haiM- naiyAyika tathA vaizeSika hai - ve kathAt rUpase Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhArato kA027 mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm www.mmmmmmmmmmmmmmmmmx ( paraspara sApekSa ) sAmAnya-vizeSakA na mAnaneke kAraNa vyatIta-sAmAnyavizeSa-bhAvavAdI prasiddha hI haiM aura vIrazAsanase bAhya hai, unakA bhI tattva vAstavame vizvAmilApa aura artha vikalpase zanya honeke kAraNa gaganakusumakI taraha usI prakAra avastu ThaharatA hai jisa prakAra ki byatItasAmAnya-bhAvavAdiyoMkA, vyatIta-vizeSa-bhAvavAdiyokA athavA sarvathA zanyavAdiyokA tatva avastu ThaharatA hai|' atatsvabhAve'pyanayorupAyAgatirbhavettau vcniiy-gmyau| sambandhinau cenna virodhi dRSTaM vAcyaM yathArtha na ca dUSaNaM tat // 27 // 'yadi koI kahe ki zUnyasvabhAvake abhAvarUpa satsvabhAva tattvake mAnanepara bhI ina (bandha aura mokSa ) donokI upAyase gati hotIhai-upAya-dvArA bandha aura mokSa dono jAne jAte hai-, donoM vacanIya hai aura gamya hai-jaba parArtharUpa vacana bandha-mokSakI gati kA { jAnakArI kA ) upAya hotA hai taba ye donoM 'vacanIya' hote hai aura jaba svArtharUpa pratyakSa yA anumAna bandha-mokSakI gatikA upAya hotA hai taba ye dono 'gamya hote hai / sAtha hI, donoM sambandhI haiM-paraspara avinAbhAva-sambandhako liye hue hai, bandhake vinA mokSakI aura mokSake vinA bandhakI sambhAvanA nahIM, kyoki mokSa bandha-pUrvaka hotA hai| aura mokSake abhAvame bandhako mAnanapara jo pahalese abaddha hai usake pIchese bandha mAnanA paDegA athavA zAzvatika bandhakA prasaga paaegaa| anAdi bandha-santAnakI apekSAse bandhake bandha-pUrvaka hote hue bhI bandhavizeSakI apekSAse bandhake abandha-pUrvakatvakI siddhi hotI hai, prAk abaddhake hI ekadeza mokSarUpatA hAnese bandha mokSake sAtha avinAbhAvI hai aura isa taraha dono avinAbhAvasambandhase sambandhita hai-to yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki isa Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 kA008 yuktyanuzAsana * rrrrrrrammar prakAra satsvabhAvarUpa tattva dikhAI nahIM par3atA, virodha najara AtA hai-sarvathA kSaNika (anitya) aura sarvathA akSaNika (nitya ) zrAdirUpa mAnyatAe~ virodhako liye hue hai / syAdvAda-zAsanase bhinna paramatame sattattva banatA hI nahIM-sarvathA kSaNika aura sarvathA akSaNikakI mAnyatAmeM dUsarI jAtike ( paraspara nirapekSa ) anekAntakA darzana hotA hai, jo sadoSa hai athavA vastuta. anekAnta nahI haiM / sattattva sarvathA ekAntAtmaka hai hI nahI, kyoki pratyakSAdi pramANose usakI upalabdhi nahI hotii|' "(isapara yadi yaha kahA jAya ki pratyakSAdi pramANose bhale hI sattattvakI upalabdhi ( darzana-prApti ) na hotI ho, parantu parapakSake dUSaNase to usakI siddhi hotI hI hai, to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoki ) jo yathArtha vAcya hotA hai vaha dUSaNarUpa nahI hotA-jisako kSaNika-ekAntavAdI parapakSame svaya dUSaNa batalAtA hai usameM yathA vAcyatA honese athavA parapakSakI taraha svapakSame bhI usakA sadbhAva honese use dUSaNarUpa nahI kaha sakate, vaha dUSaNAbhAsa hai| aura jo dUSaNa parapakSakI taraha svapakSakA bhI nigakaraNa karatA ho vaha yathArtha vAcya nahIM ho sktaa| vAstavame dono sarvathA ekAntose, virodhake kAraNa, anekAntakI nivRtti hotI hai, anekAtakI nivRttise krama aura akrama nivRtta hojAte haiM, krama-akramakI nivRttise arthakriyAkI nivRtti ho jAtI hai--krama akramake vinA kahI bhI artha-kriyAkI upalabdhi nahIM hotI-aura artha-kriyAkI nivRtti honepara vastutattvakI vyavasthA nahIM banatI kyoki vastutattvakI artha-kriyAke sAtha vyApti hai| aura isaliye sarvathA ekAntame sattattva kI pratiSThA hI nahIM ho sktii|' upeya-tatvA'namilApyatA-badupAya-tattvA'nabhilApyatA syAt / azeSa-tattvA'nabhilApyatAyAM dviSAM bhavadyaktayabhilApyatAyAH // 28 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhArato kA006 wwwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ( he vIra jina 1 ) ApakI yuktikI-syAdvAdanItikI-abhilApyatAke jo dvaSI haiM-sampUrNa vastutattva svarUpAdi-catuSTayakI (svadravyakSetra-kAla-bhAvakI ) apekSA kathaJcit satrUpa hI hai, pararUpAdi-catuTayakI ( paradravya-kSetra-kAla-bhAvakI ) apekSA kathaJcit asatrUpa hI hai ityAdi kathanIke sAtha duSabhAva rasvate hai-una dveSiyoMkI isa mAnyatApara ki 'sampUrNa tatsva anamilApya ( avAcya ) hai' upeyatattvakI avAcyatAke samAna upAyatattva bhI savethA agacya ( avaktavya ) ho jAtA hai-jisa prakAra niHzreyasa ( nivANa-mokSa ) tattvakA kathana sarvathA nahI kiyA jA sakatA usI prakAra usakI prApti ke upAyabhUta nirvANamArgakA kathana bhI sarvathA nahI kiyA jA sakatA, kyoki donome paraspara tattva-viSayaka kAI vizeSatA nahI hai|' avAcyamityatra ca vAcyabhAvAdavAcyamevetyayathApratijJam / svarUpatazcetpararUpavAci svarUpavAcIti vaco viruddham // 29 // (azeSa tattva sarvathA avAcya hai aisI ekAnta mAnyatA hone para) tatva avAcya hI hai aisA kahanA ayathApratijJa-pratijJAke viruddhahojAtA hai| kyoMki 'avAcyA isa padame hI vAcyakA bhAva haivaha kisI bAtako batalAtA hai, taba tattva sarvathA avAcya na rhaa| yadi yaha kahA jAya ki tattva svarUpase avAcya hI hai to 'sarva vacana svarUpavAcI hai| yaha kathana pratijJAke viruddha paDatA hai| aura yadi yaha kahA jAya ki pararUpase tattva avAcya hI hai to 'sarvavacana pararUpavAcI hai| yaha kathana pratijJAke viruddha ThaharatA hai|' [isa taraha tattva na to bhAvamAtra hai, na abhAvamAtra hai, na ubhayamAtra hai aura na sarvathA avAcya hai / ina cAro mithyApravAdIkA yahA taka nirasana Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 30 yuktyanuzAsana 35 1 kiyA gayA hai / isI nirasana ke sAmarthya se sadavAcyAdi zeSa mithyApravAdoM kA bhA nirasana ho jAtA hai / athAt nyAyakI samAnatAse yaha phalita hotA hai ki na to sarvathA sadavAcya tattva hai, na asadavAcya, na ubhayA'vAcya aura na anubhayA'vAcya / ] matyA'nRtaM vA'pyanRtA'nRta bAstrstIha kiM vastvatizAyanena / yuktaM pratidvandyanubandhi- mizra na vastu tA tvadyate jinehak ||30|| 'koI vacana satyAnRta hI hai, jo pratidvandvI se mizra hai - jaise zAkhApara candramAko dekho, isa vAkyame 'candramAkA dekho' to satya hai aura 'zAkhA' yaha vacana visavAdI honese asatya hai / dUsarA koI vacana anRtA'nRta ho hai, jo anubandhise mizra hai - jaise parvatapara candrayugalako dekho, isameM 'candrayugala' vacana jisa taraha satya hai usI taraha 'parvatapara ' yaha vacana bhI visavAdi - jJAnapUrvaka honese asatya hai / isa prakAra he vIra jina / Apa syAdvAdIke vinA vastu ke atizAyana se sarvathA prakArase zrabhidheyake nirdeza-dvArA- pravartamAna jo vacana hai vaha kyA yukta hai ? - yukta nahI hai / (kyoMki) syAdvAda se zUnya usa prakArakA anekAnta vAstavika nahI hai - vaha sarvathA ekAnta hai aura sarvathA ekAnta vastu hotA hai / ' - saha-kramAdvA viSayA'lpa-bhUribhede'nRtaM bhedi na cA''tmabhedAt / AtmAntaraM syAdbhiduraM samaM ca syAccA'nRtAtmA'nabhilApyatA ca // 31 // 'viSaya (abhidheya ) kA alpa bhUri bheda - zralpAnarUpa vikalpa -- Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA032 honepara anta (apsatya) bhedavAna hotA hai-jaise jisa vacanameM abhidheya alpa asatya aura adhika satya ho use 'satyA'nata' kahate haiM, isame satya vizeSaNase anatako bhedavAn pratipAdita kiyA jAtA hai| aura jisa vacanakA abhidheya alpa satya aura adhika asatya ho use 'anRtA'nRta' kahate haiM, imameM anRta vizeSaNase anRtako bhedarUpa pratipAdita kiyA jAtA hai / AtmabhedaseM anata bhedavAna nahIM hotA kyoki sAmAnya anRtAtmAke dvArA bheda ghaTita nahI hotA / anatakA jo AtmAntarazrAtmavizeSa lakSaNa hai vaha bheda-svabhAvako liye hue hai-vizeSaNake bhedase, aura sama (abheda) svabhAvako liye hue hai-vizeSaNabheda ke abhAvase / sAtha hI ('ca' zabdase) ubhayasvabhAvako liye hue haihetudvayake arpaNAkramakI apekSA / (isake sivAya) anRtAtmA anabhilApyatA (zravaktavyatA) ko prApta hai-eka sAtha dono dhokA kahA jAnA zakya na hone ke kAraNa, aura (dvitIya 'ca' zabdake prayogama) bhedi anabhilApya, abhedi-anabhilApya aura ubhaya (bhedA'di) anabhilApyarUpa bhI vaha hai-apane apane hetukI apekSA / isataraha anatAtmA anekAntadRSTise bhedA'bhedakI saptabhaMgIko liye hue hai|' na macca nA'macca na dRSTamekamAtmAntaraM sarva-niSedha-gamyam / dRSTa vimitha tadupAdhi-bhedAt svapne'pi naitatvaSaH pareSAm // 32 // 'tattva na to sanmAtra-sattAdvaitarUpa - hai aura na asanmAtrasarvathA abhAvarUpa-hai, kyoMki paraspara nirakSepa sattatva aura asattattva dikhAI nahI paDatA-kisI bhI pramANase upalabdha na honeke kAraNa usakA honA asambhava hai| isI taraha (sat asat, eka, ane. kAdi) sarvadharmoke niSedhakA viSayabhUta koI eka AtmAntara-- Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 33 yuktayanuzAsana 37 paramabrahma-tatva bhI nahIM dekhA jAtA - - usakA bhI honA sambhava hai / haoN, satvA'satva se vimizra parasparA'pekSarUpa tattva jarUra dekhA jAtA hai aura vaha upAdhike svadravya-kSetra - kAla - bhAvarUpa tathA paradravyakSetra - kAla - bhAvarUpa vizeSaNoke - bhedase hai arthAt sampUrNatattva syAt satrUpa hI hai, svarUpAdicatuSTayakI apekSA, syAt zrasatrUpa hI hai, pararUpAdicatuSTaya kI apekSA, syAt ubhayarUpa hI hai, sva-para-rUpAdicatuSTaya-dvayake kramArpaNAkI apekSA, syAt zravAcyarUpa hI hai, sva-para-rUpAdi-catuSTayadvaya sahArpaNakI apekSA, syAtsadavAcyarUpa hI hai, svarUpAdi-catuSTayakI apekSA tathA yugapatsva-para-rUpAdicatuSTayoke kathana kI zaktikI apekSA, syAt asadavAcya rUpa hI hai, pararUpAdi catuSTayakI apekSA tathA svapara rUpAdi catuSTayoke yugapat kahanekI zaktikI apekSA aura syAt sadasadavAcyarUpa hai, kramArpita sva-para-rUpAdicatuSTaya-dvayakI pekSA tathA sahApita ukta catuSTayadvayakI apekSA / isa taraha tattva sat sat AdirUpa vimizrita dekhA jAtA hai aura isaliye he vIra jina / vastuke zratizAyanase ( sarvathA nirdezadvArA ) kiJcit satyAnRtarUpa bacana zrApake hI yukta haiN| Apa RSirAjase bhinna jo dUsare sarvathA sat Adi rUpa ekAntoMke bAdI hai unake yaha vacana athavA isa rUpa tattva svamame bhI sambhava nahI hai|' --- pratyakSa- nirdezavadapyasiddhamakalpakaM jJApayituM vinA ca siddharna ca lakSaNArtho zakyam / na tAvaka - dveSiNi vIra ! satyam ||33|| ' (yadi yaha kahAjAya ki nirvikalpakapratyakSa niraza vastukA pratibhAsI hI hai, dharma-dharmAtmakarUpa jo sAza vastu hai usakA pratibhAsI nahI - usakA pratibhAsI vaha savikalpaka jJAna hai jo nirvikalpaka pratyakSa ke anantara Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 samantabhadra-bhArato kA0 33 utpanna hotA hai, kyoki usIse yaha dharmoM hai yaha dharma hai aise dharmi- dharma - vyavahArakI pravRtti pAI jAtI hai| ta sakana kalpanAo se rahita pratyakSa ke dvArA niraza svalakSaNakA jo pradazana batalAyA jAtA hai vaha siddha hai, taba aime amiddha pradarzana sAdhanase usa niraza vastukA prabhAva kaise siddha kiyA jAsakatA hai ? tA isa boddha praznakA uttara yaha hai ki ) 'jo pratyakSake dvArA nirdezako prApta ( nirdiSTa hAnevAlA ) ho pratyakSa jJAnase dekhakara 'yaha nIlAdika hai' isa prakAra ke vacana- vinA hI 1 gulI se jisakA pradarzana kiyA jAtA ho - aisA tattva bhI asiddha hai, kyoki jo pratyakSa kalpaka hai - sabhI kalpanAsa rahita nirvikalpaka hai - vaha dUsaro ko ( sazayita - vineyo athavA sadigdha vyaktiyokA) tatva ke batalAne-dikhalAne me kisI taraha bhI samaya nahI hotA hai / ( isake sivAya) nirvikalpaka pratyakSa bhI asiddha hai, kyoMki ( kisI bhI pramANake dvArA) usakA jJApana azakya hai / pratyakSapramANase to vaha isaliye jJApita nahIM kiyA jA sakatA kyoki vaha parapratyakSa ke dvArA savedya hai / aura anumAna pramANake dvArA bhI usakA jJApana nahIM banatA, kyoki usa pratyakSake sAtha avinAbhAvI liGga ( sAdhana ) kA jJAna asabhava hai - dUmare lAga jinhe liGga - liGgI ke sambandhakA grahaNa nahI humrA unhe anumAna ke dvArA use kaise batalAyA jA sakatA hai ? nahIM batalAyA jA sktaa| aura jA svaya pratipanna hai - nirvikalpaka pratyakSa tathA usake avinAbhAvI liGgako jAnatA hai - usake nirvikalpaka pratyakSakA jJApana karAneke liye anumAna nirarthaka hai / samAropAdikI-bhramAtpatti ra anumAnake dvArA usake vyavacchedaka -- bAta kahakara use sArthaka siddha nahI kiyA jA sakatA, kyoki sAdhya - sAdhanake sambandhase jo svaya zrabhijJa hai usake to samAropakA honA hI bhava hai aura jo abhijJa nahI hai usake sAdhya-sAdhana-sambandhakA grahaNa hI sambhava nahI hai, aura isaliye gRhItakI vismRti jaisI koI bAta nahI bana sakatI / isa taraha kalpaka pratyakSamA koI jJApaka na hAnese usakI vyavasthA nahI banatI, taba usakI siddhi kaise hA sakatI hai ? aura - Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA034 yuktayanuzAsana jaba usakI hI siddhi nahI taba usake dvArA nirdiSTa honevAle niraza vastutatyakI siddhi kaise bana sakatI hai 1 nahIM bana sktii| ataH dono hI asiddha Thaharate hai| ___ 'pratyakSakI siddhike vinA usakA lakSaNArtha bhI nahIM bana sakatA'jo jJAna kalpanAse rahita hai vaha pratyakSa hai' ('pratyakSa kalpanApoDham' 'kalpanApoDhamabhrAnta pratyakSam' ) aisA bauddhoke dvArA nirdiSTa pratyakSa-lakSaNa-kA jo artha pratyakSakA bodha karAnA hai vaha bhI ghaTita nahI ho sktaa| ata. he vora bhagavan / Apake anekAntAtmaka syAdvAdazAsanakA jo dveSI hai- sarvathA sat prAdirUpa ekAntavAda hai-usame satya ghaTita nahIM hotA-ekAntata. sasyako siddha nahI kiyA jA sktaa|' kAlAntarasthe kSaNike dhru ve vA'pRthakpRthaktvA'vacanIyatAyAm / vikArahAne na ca kartR kArye vRthA zramo'yaM jina ! vidviSAM te // 34 // 'padArthake kAlAntarasthAyI hone para-janmakAlase anyakAlame jyokA tyo apariNAmI rUpase avasthita rahane para-, cAhe vaha abhinna ho bhinna ho yA anirvacanIya ho, kartA aura kArya donoM bhI usI prakAra nahI bana sakate jisa prakAra ki padArthake sarvathA kSaNika (anitya) athavA dhruva (nitya) hone para nahI banate', kyoMki taba vikArakI nivRtti hotI hai--vikAra pariNAmako kahate hai, jo svaya avasthita dravyake pUrvAkArake parityAga, svarUpake atyAga aura uttarottarAkArake utpAdarUpa hotA hai / vikArakI nivRtti krama aura akramako nivRtta karatI hai, kyoki krama-akramakI vikArake sAtha vyApti ( avinAbhAva 1. dekho, isI pranthakI kArikA 8, 12 zrAdi tathA devAgamakI kArikA 37, 41 zrAdi / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA0 35 wwwwwwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm sambandhakI prApti) hai| krama-akramakI nivRtti kriyAko nivRtta karatI hai, kyoki kriyAke sAtha unakI vyApti hai| kriyAkA abhAva hone para koI kI nahI banatA, kyoki kriyAdhiSTha svatatra dravyake hI kartRtvakI siddhi hotI hai| aura kartAke abhAvame kArya nahI bana sakatA-svaya samIhita svargA'papargAdirUpa kimI bhI kAryakI siddhi nahI ho sktii| (ata.) he vIra jina / Apake dvaSiyoMkA-Apake anekAntAtmaka syAdvAdazAsanase dveSa rakhanevAle (bauddha, vaizeSika, naiyyAyika, sAkhya Adi) sarvathA ekAntavAdiyoMkA-yaha zrama-svargA'pavargAdikI prAptike liye kiyA gayA yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhyAna, dhAraNA, samAdhi aAdirUpa sapUrNa dRzyamAna tapolakSaNa prayAsa-vyartha hai-usase siddhAntataH kucha bhI sAdhyakI siddhi nahI bana sktii|' [yahA takake isa saba kathana-dvArA prAcArya mahodaya svAmI samantabhadrane anya saba pradhAna pradhAna matoko sadoSa siddha karake 'samantadASa matamanyadI yam' isa AThavI kArikAgata apane vAkyako samarthita kiyA hai, sAtha hI, 'tvadIya matamadvitIyam' (zrApakA mata-zAsana-advitIya hai) isa chaThI kArikAgata apane mantavyako prakAzita kiyA hai / aura ina donoke dvArA 'tvameva mahAn itIyatprativaktumIzAH vayam' ('Apa hI mahAna hai! itanA batalAneke liye hama samartha haiM) isa caturtha kArikAgata apanI pratijJAko siddha kiyA hai|] madyAGgavadbhata samAgame jJaH shktyntr-vyktirdaiv-sRssttiH| ityAtma-ziznodara-puSTi-tuSTa - niha.bhayo ! mRdavaH pralabdhAH // 3 // 'jisa prakAra madyAgoMke-madyake agabhUta piSThodaka, guDa, dhAtakI zrAdike-samAgama (samudAya) para madazaktikI utpatti athavA Avi Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 35 yuktayanuzAsana 41 bhUti hotI hai umo taraha bhUtoMke - pRthvI, jala, agni, vAyu tattvoke - samAgamapara caitanya utpanna athavA abhivyakta hotA hai - vaha koI judA tattva nahI hai, unhIkA sukha-duHkha harSa-viSAda-vivarttAtmaka svAbhAvika pariNAma vazeSa hai / aura yaha saba zaktivizeSakI vyakti hai, koI daivasRSTi nahI hai / isa prakAra yaha jinakA kAryavAdI viddhakarNAdi tathA abhivyaktivAdI purandarAdi cArvAkokA - siddhAta hai una apane zizna (liGga) tathA udarakI puSTime hI santuSTa rahanevAle nirlajjoM tathA nirbhayoM ke dvArA hA ' komalabuddhi-bhole manuSya - Thage gaye haiM / " vyAkhyA - yahA stutikAra svAmI samantabhadrane una cArvAkokI pravRtti para bhArI kheda vyakta kiyA hai jo apane liGga tathA udarakI puSTame hI santuSTa rahate hai-- usIko saba kucha samajhate hai, 'khAo, pIzrA, mauja uDAmro' yaha jinakA pramukha siddhAta hai, jo mAsa khAne, madirA pIne tathA cAhe jisase - mAtA, bahina putrIse bhI - kAmasevana (bhoga) karaneme koI doSa nahI dekhate, jinakI dRSTime puNya-pApa aura unake kAraNa zubha-azubha karma koI cIja nahI, jo paralokako nahIM mAnate, jIvako bhI nahI mAnate aura paripakvabuddha bhole jIvoko yaha kaha kara Thagate hai ki -- ' jAnane vAlA jIva kAI judA padArtha nahI hai, pRthvI jala agni ra vAyu ye cAra mUla tattva athavA bhUta padArtha hai, inake sayAga se zarIra - indriya tathA viSaya sajJAkI utpatti yA abhivyakti hAtI hai aura ina zarIra-indriya-viSayasajJAse caitanya utpanna athavA abhivyakta hotA hai / isa taraha cAro bhUta caitanya ke paramparA kAraNa hai aura zarIra indriya tathA viSayasajJA ye tIno eka sAtha usake sAkSAt kAraNa haiM / yaha caitanya garbhase maraNa - paryanta rahatA hai aura una pRthvI Adi cAro bhUtokA usI prakAra zaktivizeSa hai jisa prakAra ki mayake agarUpa padArthoMkA ATA milA jala, guDa aura ghAtakI zrAdikA) zaktivizeSa mada (nazA) hai| zrora jisa prakAra madako utpanna karanevAle zaktivizeSakI vyakti koI daivakRta-sRSTi nahI dekhI jAtI balki madya ke aMgabhUta sAdhAraNa aura sAdhAraNa padArthoMkA samAgama hone para svabhAvase 1 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 samantabhadra bhArato kA0 35 1 hI vaha hotI hai usI prakAra jJAnake hetubhUta zaktivizeSakI vyakti bhI kisI daivasRSTikA pariNAma nahIM hai balki jAnake kAraNa jA asAdhAraNa aura sAdhA raNa bhUta (padArtha) haiM unake samAgamapara svabhAvase hI vaha hotI hai / athavA harItakI (haraDa) Adi meM jisa prakAra virecana (julAba) kI zakti svAbhA vikI hai -- kisI devatAko prApta hokara harItakI virecana nahI karatI hai-- usI prakAra ina cAroM bhUtome bhI caitanyazakti svAbhAvikI hai / harItakI yadi kabhI aura kisI virecana nahIM karatI hai to usakA kAraNa yA to harItakI Adi yogake purAnA ho jAneke kAraNa usakI zaktikA jIrNa-zIrNa ho jAnA hotA hai aura yA upayoga karanevAleko zaktivizeSakI pratIti usakA kAraNa hotI hai / yahI bAta cAro bhUtokA samAgama honepara bhI kabhI aura kahI caitanyazaktikI abhivyakti na honeke viSaya me samajhanA cAhiye / isa taraha jaba caitanya koI svatantra padArtha nahI aura cAro bhUtokI zaktivizeSake rUpame jisa caitanyakI abhivyakti hAtI hai vaha maraNaparyanta hI rahatA hai - zarIra ke sAtha usakI bhI samApti ho jAtI hai-- taba paralokameM jAnevAlA koI nahI banatA / paralokIke abhAva me paralokakA bhI abhAva ThaharatA hai, jisake viSaya me narakAdikA bhaya dikhalAyA jAtA tathA svargAdikakA pralobhana diyA jAtA hai / aura daiva (bhAgya) kA prabhAva hAnese puNya - I pApa karma tathA unake sAdhana zubha-azubha anuSThAna koI cIja nahI rahate - saba vyartha Thaharate hai / aura isa liye loka-paralokake bhaya tathA lajjAko chor3a1 kara yatheSTa rUpame pravartanA cAhiye - jo jIme zrAve vaha karanA tathA khAnApInA cAhiye / sAtha hI yaha bhI samajha lenA cAhiye ki 'tapazcaraNa to nAnA prakArakI korI yAtanAe~ hai, sayama bhogoMkA vacaka hai aura agnihotra tathA pUjAdika karma bacco ke khela hai", ina sabame kucha bhI nahI dharA hai / ' isa prakAra ke Thagavacano dvArA jo loga bhole jIvoko Thagate haiM-pApa 1 " tapAsi yAtanAzcitrAH sayamo bhogavacaka. / zragnihotrAdika karma bAlakrIDeva lakSyate ||" Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 35 yuktyanuzAsana aura para lAkake bhayakA hRdayose nikAlakara tathA loka-lAjako bhI uThAkara unakI pApame nirakuza pravRtti karAte hai, aime lAgokA AcAryamahAdayane jo 'nirbhaya' aura 'nirlajja' kahA hai vaha ThIka hI hai| aise loga viveka-zUnya hokara svaya viSayome andhe hue dUsarokA bhI una pApome pha~sAte haiM, unakA adha.-patana karate hai aura usameM zrAnanda manAte hai, jA ki eka bahuta hI nikRSTa pravRtti hai| yahA bhole jIvoke ThagAye jAnekI bAta kahakara AcArya-mahodayane prakArAntarase yaha bhI sUcita kiyA hai ki jo proDha buddhike dhAraka vicAravAn manuSya hai ve aise Thaga vacanoke dvArA kabhI ThagAye nahI jA sakate / ve jAnate hai ki paramArthase jo anAdi-nidhana upayoga-lakSaNa caitanyasvarUpa AtmA hai vaha pramANase prasiddha hai aura pRthivyAdi bhUtoke samAgamapara caitanyakA sarvathA utpanna athavA abhivyakta honA vyavasthApita nahIM kiyA jA sakatA / kyoMki zarIrAkAra-pariNata pRthivyAdi bhUtoke sagata, avikala aura anupahatavIrya honepara bhI jisa caitanyazaktike ve abhivyaJjaka kahe jAte haiM use yA to pahalese sat kahanA hogA yA asat athavA ubhayarUpa / ina tIna vikalpoke sivAya dUsarI koI gati nahIM hai| yadi abhivyakta honevAlI caitanyazaktiko pahalese satrUpa (vidyamAna) mAnA jAyagA tA sarvadA satrUpa zaktikI hI abhivyakti siddha honese caitanyazaktike anAditva aura anantatvakI siddhi tthhregii| aura usake liye yaha anumAna sughaTita hogA ki--'caitanyazakti kathacit nitya hai, kyoki vaha satrUpa ora akAraNa hai 'jaise ki pRthivI Adi bhUtasAmAnya / ' isa anumAname sadakAraNatva' hetu vyabhicArAdi doSose rahita honeke kAraNa samIcIna hai aura isaliye caitanyazaktikA anAdi-ananta athavA kaJcit nitya siddha karaneme samartha hai| __ yadi yaha kahA jAya ki piSTodakAdi mayAgose abhivyakta honevAlI madazakti pahalese satrUpa hote hue bhI nitya nahI mAnI jAtI aura isa Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI kA0 35 liye usa sat tathA akAraNarUpa madazakti ke sAtha hetukA virodha hai, to yaha kahanA ThIka nahI, kyoki vaha madazakti bhI kathaJcinnitya hai aura usakA kAraNa yaha hai ki cetanadravyake hI madazaktikA svabhAvapanA hai, savathA ace. tanadravyoMme madazaktikA honA asambhava hai, isIse dravyamana tathA dravyendriyoke, jo ki acetana hai, madazakti nahIM bana sakatI--bhAvamana aura bhAvendriyoke hI, jo ki cetanAtmaka haiM, madazaktikI sambhAvanA hai| yadi acetana dravya bhI madazaktiko prApta hove to madyake bhAjanoM athavA zarAbakI botaloko bhI mada arthAt nazA honA cAhiye aura unakI bhI ceSTA zarAbiyo jaisI honI cAhiye, parantu aisA nahIM hai| vastutaH cetanadravyame madazaktikI abhivyaktikA bAhya kAraNa madyAdika aura antaraGga kAraNa mohanIya karmakA udaya hai-mohanIyakarmake udayavinA bAhyameM madyAdikA sayoga hote hue bhI madazaktikI abhivyakti nahIM hA sktii| cunA~ce muktAtmAzrome dAnoM kAraNoMkA abhAva honese madazaktikI abhivyakti nahI bntii| aura isaliye madazaktike dvArA ukta sadkAraNatva, hetumeM vyabhicAra doSa ghaTita nahIM ho sakatA, vaha caitanyazaktikA nityatva siddha karaneme samartha hai| cautanyazaktikA nityatva siddha honepara paralAkI aura paralokAdi saba sughaTita hote hai| jo loga paralokIko nahI mAnate unhe yaha nahIM kahanA cAhie ki 'pahalese satrUpame vidyamAna caitanyazakti abhivyakta hotI hai|' ____ yadi yaha kahA jAya ki avidyamAna caitanyazakti abhivyakta hotI hai to yaha pratItike viruddha hai, kyoki jo sarvathA asat ho aisI kisI bhI cojakI abhivyakti nahIM dekhI jaatii| aura yadi yaha kahA jAya ki kathaJcit satarUpa tathA kathacit asatrUpa zakti hI abhivyakta hAtI hai to isase paramatakI-syAvAda zAsanakI-siddhi hotI hai, kyoki syAdvAdiyoko usa caitanyazaktikI kAyAkAra-pariNata-pudgaloke dvArA abhivyakti abhISTa hai jo dravyadRSTi se satarUpa hAte hue bhI paryAyadRSTise asat banI huI hai| aura isaliye sarvathA caitanyakI abhivyakti pramANa-bAdhita hai, jo Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 36 yuktayanuzAsana 45 usakA jaise taise vacaka vacanoke rUpame pratipAdana karate hai una cArvAkoke dvArA sukumArabuddhi manuSya niHsandeha ThagAye jAte hai| ___ isake sivAya, jina cArvAkone caitanyazaktiko bhUtasamAgamakA kArya mAnA hai unake yahA sarva caitanya zaktiyomeM avizeSakA prasaGga upasthita hotA hai-kisI prakArakA vizeSa na rahanese pratyeka prANIme buddhi prAAdakA koI vizeSa (bheda) nahI banatA / aura vizeSa pAyA jAtA hai ata. unakI ukta mAnyatA sadoSa eva mithyA hai| isI bAtako agalI kArikAme vyakta kiyA gayA hai| dRSTe'viziSTe jananAdi-hetau viziSTatA kA pratisattvameSAm / svabhAvataH kiM na parasya siddhi ratAvakAnAmapi hA! prapAtaH // 36 // 'jaba jananAdi hetu-caitanyakI utpatti tathA abhivyaktikA kAraNa pRthivI zrAdi bhUtokA samudAya-aviziSTa dekhA jAtA hai-usame kAI vizeSatA nahI pAI jAtI aura daivasRSTi (bhAgyanirmANAdi) ko asvIkAra kiyA jAtA hai-taba ina (cArvAkoM) ke prANi prANike prati kyA vizeSatA bana sakatI hai ?-kAraName viziSTatAke na hAnese bhUtasamAgamakI aura tajjanya athavA tadabhivyakta caitanyakI koI bhI viziSTatA nahIM bana sakatI, taba isa dRzyamAna buddhayAdi caitanyake vizeSako kisa aAdhArapara siddha kiyA jAyagA 1 koI bhI prAdhAra usake liye nahI bntaa|' ___(isapara) yadi usa viziSTatAkI sidvi svabhAvase hI mAno jAya to phira cAroM bhUtoMse bhinna pA~caveM AtmatattvakI siddhi svabhAvale kyoM nahIM mAnI jAya ?-usameM kyA bAdhA AtI hai aura ise na mAna kara 'bhUtokA kArya caitanya' mAnanese kyA natIjA, jo kisI taraha bhI siddha nahIM ho sakatA hai kyoki yadi kAyAkAra-pariNata bhUtokA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA0 36 kArya honese caitanyakI svabhAvase siddhi hai to yaha prazna paidA hAtA hai ki pRthvI zrAdi bhUta usa caitanyake upAdAna kAraNa hai yA sahakArI kAraNa ? yadi unhe upAdAna kAraNa mAnA jAya to caitanyake bhUtAnvita honekA prasaga AtA hai -arthAt jisa prakAra suvarNake upAdAna honepara mukaTa, ku DalAdika paryAyomeM suvarNa kA anvaya (vaza) calatA hai tathA pRthvI Adike upAdAna honepara zarIra meM pRthvI AdikA anvaya calatA hai usI prakAra bhUtacatuSTayake upAdAna hAne para caitanyame bhUtacatuSTayakA anvaya calanA cAhiye-una bhUtokA lakSaNa usame pAyAjAnA cAhiye / kyoki upAdAna dravya vahI kahalAtA hai jo syakA'tyakta-AtmarUpa ho, pUrvA'pUrvake sAtha vartamAna ho aura trikAlavartI jisakA viSaya ho ' / parantu bhUtasamudAya aisA nahI dekhA jAtA ki jA apane pahale acetanAkArakA tyAga karake cotanAkArako grahaNa karatA huA bhUtoke dhAraNa-IraNa-drava-uSNatA-lakSaNa svabhAvase anvita (yukta) ho / kyoki caraitanya dhAraNAdi bhUtasvabhAvase rahita jAnaneme AtA hai aura koI bhI padArtha atyanta vijAtIya kArya karatA hutrA pratIta nahIM hotaa| bhatokA dhAraNAdi-svabhAva aura caitanya ( jIva ) kA jJAna-darzanApayoga-lakSaNa dAno eka dUsarese atyanta vilakSaNa eva vijAtIya haiN| ataH aceta nAtmaka bhUtacatuSTaya atyanta vijAtIya caitanyakA upAdAna kAraNa nahIM bana sakatA-donome upAdAnopAdeyabhAva sabhava hI nhiiN| aura yadi bhUtacatuSTayako catanyakI utpattime sahakArI kAraNa mAnA jAya tA phira upAdAna kAraNa kAI ora batalAnA hAgA, kyoki vinA upAdAnake koI bhI kArya sabhava nhiiN| jaba dUsarA kAI upAdAna kAraNa nahI aura upAdAna tathA sahakArI kAraNase bhinna tIsarA bhI koI kAraNa aisA nahIM jisase bhUta catuSTayako caitanyakA janaka svIkAra kiyA jA sake, taba caitanyakI svabhAvase hI bhUtavizeSakI taraha tatvAntarake rUpame siddhi hotI hai| isa tattvA 1 " tyaktA'tyaktAtmarUpaM yatpUrvA'pUrveNa vartate / kAlatraye'pi tadvyamupAdAnamiti smRtam / / ' - - - Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 37 yuktyanuzAsana ntara - siddhiko na mAnanevAle jo atAvaka hai - darzana mohake udayase zrAkulita citta hue zrApa vIra jinendrake matase bAhya haiM - una (jIvikAmAtra tantra-vicArakoM) kA bhI hAya / yaha kaisA prapatana huA hai, jo unheM sasAra samudrake Avarta me girAne vAlA hai || ' 47 svacchandavRtterjagataH svabhAvA . duccairanAcAra-patheSvadoSam / nirghuSya dIkSAsamamuktimAnAstvaddaSTi - bAhyA bata ! vibhramante ||37|| 'svabhAvase hI jagatakI svacchanda -vRtti - yatheccha pravRtti hai, isa liye jagat ke UMce darjeke anAcAramArgo me -- hisA, jhUTha, corI, kuzIla (brahma) aura parigraha nAmake pA~ca mahApApoM meM bhI koI doSa nahIM, aisI ghoSaNA karake -- unake anuSThAna-jaisI sadoSa pravRttiko nirdoSa batalAkara - jo loga dIkSA ke samakAla hI muktiko mAnakara abhimAnI ho rahe haiM - sahajagrAhya - hRdaya me mantravizeSAropaNa ke samaya hI mukti ho jAne (muktikA sarTiphikeTa mila jAne) kA jinhe abhimAna hai-- athavA dIkSAkA nirAsa jaise bane vaise ( dIkSAnuSThAnakA nivAraNa karaneke liye ) muktiko jo ( mImAsaka ) amAnya kara rahe hai aura mAsabhakSaNa, madirANana tathA maithuna sevana -jaise anAcAra ke mArgoM ke viSayameM svabhAvase hI jagat kI svacchanda pravRttiko hetu batAkara yaha ghoSaNA kara rahe haiM ki usame koI doSa nahIM hai ' ve saba ( he vIra jina 1 ) ApakI dRSTise - bandha, mokSa aura tatkAraNa- nizcayake nibandhanasvarUpa Apake syAdvAdadarzana se - bAhya haiM aura (sarvathA ekAntavAdI honese) kevala vibhramame paDe hue hai-tattvake nizcayako prApta nahI hote - yaha bar3e hI kheda athavA kaSTakA viSaya hai |15 1 "na mAsabhakSaNe doSA na madye na ca maithune " Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 samantabhadra-bhAratI kA037 vyAkhyA-- isa kArikAme 'dIkSAsamamuktimAnA.' pada do athome prayukta huA hai / eka arthame una mAntrikIkA ( mantravAdiyokA ) grahaNa kiyA gayA hai jo mantra-dIkSAke samakAla hI apaneko mukta huA samajha kara abhimAnI bane rahate haiM, apanI dIkSAko yama-niyama rahita hote hue bhI anAcArakI kSayakAriNI samarthadIkSA mAnate haiM aura isa liye baDase-baDe anAcAra-hiMsAdika ghora pApa-karate hue bhI usame koI doSa nahI dekhate-kahate hai 'svabhAvase hI yatheccha pravRtti honeke kAraNa baDese-baDe anAcArake mArga bhI dopake kAraNa nahIM hote aura isaliye unhe unakA AcaraNa karate hue bhI prasiddha jIvanmuktakI taraha koI doSa nahIM lgtaa|' dUsare arthame una mImAsakokA grahaNa kiyA gayA hai jo kamAke kSayase utpanna anantanAnAdirUpa muktikA honA nahIM mAnate, yama-niyamAdirUpa dIkSA bhI nahIM mAnate aura svabhAvase hI jagatake bhUto ( prANiyo ) kI svacchanda-pravRtti batalAkara mAsabhakSaNa, madirApAna aura yatheccha maithunasevanajaise anAcArome koI doSa nahI dekhte| sAtha hI, veda-vihita pazuvadhAdi U~ce darje ke anAcAra mAgoko bhI nirdoSa batalAte haiM, jabaki veda-bAhya brahmahatyAdiko nirdoSa na batalAkara sadoSa hI ghoSita karate hai| aise saba loga vIra jinendrakI dRSTi athavA unake batalAye hue sanmArgase bAhya haiM, ThIka tattvake nizcayako prApta na honeke kAraNa sadoSako nirdoSa mAnakara vibhramame paDe hue hai aura isI liye prAcAryamahodayane unakI ina dUSita pravRttiyopara kheda vyakta kiyA hai aura sAtha hI yaha sUcita kiyA hai ki hiMsAdika mahA anAcAroke jo mArga haiM ve saba sadoSa haiM-unhe nirdoSa siddha nahIM kiyA jA sakatA, cAhe ve vedAdi kisI bhI bhAgamavihita ho yA anAgamavihita ho / 1 "dokSayA samAsamakAlA dIkSAsamA sA cAsau muktizca sA dIhAsamA muktistasyAmAno'bhimAno yeSA te dIkSAsamamuktimAnA. / athavA dIkSA'saM mayA bhavatyevamamukti manyamAnA mImAsakA / " -iti vidyAnanda Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -rrrrrrrrrrr kA0 36 yuktyanuzAsana pravRtti-raktaH zama-tuSTi-rikta - rupetya hiMsA'bhyudayAGga-niSThA / pravRttitaH zAntirapi prarUDhaM tamaH pareSAM tava suprabhAtam // 38 // 'jo loga zama aura tuSTise rikta hai-krodhAdikakI zAnti aura santoSa jinake pAsa nahIM phaTakate-(aura isa liye) pravRtti-rakta haiMhiMsA, jhUTha, corI, kuzIla tathA parigrahame koI prakArakA niyama athavA maryAdA na rakhakara uname prakarSarUpase pravRtta athavA Asakta hai-una (yajJavAdI mImAsako) ke dvArA, pravRttiko svayaM apanAkara, 'hisA abhyudaya (svargAdikaprApti) ke hetukI AdhArabhUta hai| aisI jo mAnyatA pracalita kI gaI hai vaha unakA bahuta bar3A andhakAra hai-ajJAnabhAva hai| isI taraha (vedavihita pazuvadhAdirUpa) pravRttise zAnti hotI hai aisI jo mAnyatAhai vaha bhI (syAdvAdamatase bAhya) dUsaroMkA ghora andhakAra hai kyoki pravRtti rAgAdikake udrekarUpa azAntikI jananI hai na ki arAgAdirUpa zAntikI / (ataH he vIrajina ) ApakA mata hI (sakalaajJAna-andhakArako dUra karaneme samartha honese ) suprabhAtarUpa hai, aisA siddha hotA hai|' zIrSopahArAdibhirAtmaduHkhaidevAn kilA''rAdhya sukhAbhigRddhAH / siddhayanti doSA'pacayA'napekSA yukta ca teSAM tvamRSine yeSAm / / 3 / / 'jIvAtmAke liye duHkhake nimittabhUta jo zIrSopahArAdika haiapane tathA bakare Adike sirakI bali caDhAnA, guggula dhAraNa karanA, makarako bhojana karAnA, parvataparase giranA jaise kRtya haiM-unake dvArA (yakSamahezvarAdi) devoMkI ArAdhanA karake ThIka ve hI loga siddha hote haiM Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhArato kA036 ammmmmmmmmmmm apaneko siddha samajhate tathA ghoSita karate hai-jo doSoMke apacaya (vinAza) ko apekSA nahI rakhate-sidva honeke liye rAga-dvepAdi-vikAroko dUra karanekI jinheM parvAha nahIM hai aura sukhAbhigRddha haiM--kAma-sukhAdike lolupI haiM / / aura yaha (siddhikI mAnyatArUpa prarUDha andhakAra) unhIke yukta hai jinake he vIrajina | Apa RSi-guru nahIM hai / / -arthAt isa prakArakI ghora ajAnatAko liye hue anveragardI unhI mithyAdRSTiyoke yahA calatI hai jo Apa jaise vItadoSa-sarvajJa-svAmIke upAsaka nahIM hai / (phalata:) jo zuddhi aura zaktikI parAkASThAko pahu~ce hue Apa jaise devake upAsaka hai--Apako apanA guru-netA mAnate hai-(aura isaliye ) jo hisAdikame viraktacitta hai, dayA-dama-tyAga-samAdhikI tatparatAko liye hue Apake advitIya zAsana (mata) ko prApta hai aura naya-pramANa dvArA vinizcita paramArthakI eva yathAvasthita jIvAdi-tattvArthoMkI pratipattime kuzalamanA haiM, una samyagdRSTiyoke isa prakArakI mithyA mAnyatArUpa andheragardI (prarUDhatamatA) nahIM banatI, kyoki pramAdase athavA azaktike kAraNa kahI hiMsAdikakA AcaraNa karate hue bhI usameM unake mithyA-abhinivezarUpa pAzake liye avakAza nahI hotA-ve usase apanI siddhi athavA AtmabhalAIkA honA nahI mAnate / yahA~ takake isa yuktyanuzAsana stotrame zuddhi aura zakikI parakASThAko prApta hue vIrajinendrake anekAntAtmaka syAdvAdamata (zAsana) ko pUrNata nirdoSa aura advitIya nizcita kiyA gayA hai aura usase bAhya jo sarvathA ekAntake zrAgrahako liye hue mithyAmatokA samUha hai usa sabakA sakSapase nirAkaraNa kiyA gayA hai, yaha bAta sadbuddhizAliyoko bhale prakAra samajha lenI cAhiye '] 1. 1 stotre yuktyanuzAsane jinapatervIrasya niHzeSata saMprAptasya vizuddhi-zakti-padavIM kASThAM parAmAzritAm / nirNItaM matamadvitIya-mamala sakSepato'pAkRtaM tabAhya vitathaM mata ca sakalaM saddhIdhanabudhyatAm / / iti vidyAnanda Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 40 yuktayanuzAsana sAmAnya niSThA vividhA vizeSAH padaM vizeSAntara- pakSapAti / antarvizeSAnta-vRttito'nyatsamAnabhAvaM nayate vizeSam ||40|| 51 ' (7 vIM kArikAme 'abheda bhedAtmakamarthatattva' isa vAkyake dvArA yaha batalAyA gayA hai ki vIrazAsana me vastutattvako sAmAnya vizeSAtmaka mAnA gayA hai, taba yaha prazna paidA hotA hai ki jo vizeSa hai ve sAmAnyame niSTha ( parisamAsa ) hai yA sAmAnya vizeSome niSTha hai athavA sAmAnya aura vizeSa dono paraspara meM niSTha hai ? isakA uttara itanA hI hai ki ) jo vividha vizeSa haiM ve saba sAmAnyaniSTha hai - arthAt eka dravyame rahane vAle krama bhAvI aura sahabhAvIke bheda-prabheTako liye hue jo parispanda aura parispandarUpa nAnA prakAra ke paryAya' haiM ve saba eka dravyaniSTha hone se UrdhvatA - sAmAnya me parisamApta hai / aura isaliye vizeSo meM niSTha sAmAnya nahIM hai, kyoki taba kisI vizeSa (paryAya) ke prabhAva honepara sAmAnya (dravya) ke bhI prabhAva kA prasaMga AyegA, jo pratyakSaviruddha hai - kisI bhI vizeSake naSTa honepara 1. kramabhAvI paryAyeM parispandarUpa haiM, jaise utkSepaNAdika / sahabhAvI paryAyeM parispandAtmaka haiM aura ve sAdhAraNa, sAdhAraNA'sAdhAraNa aura asAdhAraNa bhedase tIna prakAra haiM / satva prameyatvAdika sAdhAraNa dharmaM haiM, dravyatva- jIvatvAdika sAdhAraNA'sAdhAraNa dharma haiM aura ve zrartha paryAyeM sAdhAraNa hai jo dravya - dravyake prati prabhidyamAna aura pratiniyata haiN| 2 sAmAnya do prakArakA hotA hai - eka UrdhvatAsAmAnya dUsarA tirthakasAmAnya / kramabhAvI paryAyoMme ekatvAnvayajJAnake dvArA grAhma jo dravya hai vaha UrdhvavAsAmAnya hai aura nAnA dravyoM tathA paryAyoMmeM sAdRzyajJAnake dvAprAhya jo saddazapariNAma hai vaha tiryaka sAmAnya hai / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA0 40 sAmAnyakA abhAva nahIM hotA, usakI dUsare vizeSo-paryAyome upalabdhi dekhI jAtI hai aura isase sAmAnyakA sarva-vizeSome niSTha honA bhI bAdhita paDatA hai| phalata: donoko nirapekSarUpase parasparaniSTha mAnanA bhI bAdhita hai, usame donokA hI abhAva ThaharatA hai aura vastu aAkAzakusumake samAna avastu ho jAtI hai / ___(yadi vizeSa sAmAnyaniSTha haiM to phira yaha zaMkA utpanna hotI hai ki varNasamUharUpa pada kise prApta karatA hai-vizeSako, sAmAnyako, ubhayako yA anubhayako, arthAt inamese kisakA bodhaka yA prakAzaka hotA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki ) pada jo ki vizeSAntarakA pakSapAtI hotA haidravya, guNa, karma ina tIna prakArake vizeSomeMse kisI ekame pravartamAna huA dUsare vizeSoko bhI svIkAra karatA hai, asvIkAra karanepara kisI eka vizeSa me bhI usakI pravRtti nahIM banatI-vaha vizeSako prApta karAtA hai arthAt dravya, guNa aura karmamese eka ko pradhAnarUpase prApta karAtA hai to dUsareko gauNarUpase / sAtha hI vizeSAntaroMke antargata usakI vRtti honese dUsare (jAtyAtmaka) vizeSako sAmAnyarUpameM bhI prApta karAtA hai-yaha sAmAnya tiryaksAmAnya hotA hai| isa taraha pada sAmAnya aura vizeSa donoko prApta karAtA hai-eka ko pradhAnarUpase prakAzita karatA hai to dUsareko gauNarUpase / vizeSakI apekSA na rakhatA huA kevala sAmAnya aura sAmAnyakI apekSA na rakhatA huzrA kevala vizeSa dono apratIyamAna honese avastu hai, unhe pada prakAzita nahIM krtaa| phalata. paraspara nirapekSa ubhayako aura avastubhUta anubhayako bhI pada prakAzita nahIM karatA / kintu ina sarvathA sAmAnya, sarvathA vizeSa, sarvathA ubhaya aura sarvathA anubhayase vilakSaNa sAmAnyavizeSarUpa vastuko pada pradhAna aura gauNabhAvase prakAzita karatA huA yathArthatAko prApta hotA hai, kyoki jJAtAkI usa padase usI prakArakI vastu meM pravRtti aura prApti dekhI jAtI hai, pratyakSAdi pramANokI trh|' Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 41 yuktyanuzAsana yadevakAropahitaM padaM tadasvArthataH svArthamavacchinatti / paryAya-sAmAnya-vizeSa-sarva padArthahAnizca virodhivatsyAt // 41 // 'jo pada evakArase upahita hai-avadhAraNArthaka 'eva' nAmake nipAtase viziSTa hai, jaise 'jIva evaM' (jIva hI)-vaha asvArthase svArthako (ajIvatvase jIvatvako) [ jaise ] alaga karatA hai-asvArtha ( ajIvatva ) kA vyavacchedaka hai-[vaise ] saba svArthaparyAyo (sukhajJAnAdika), saba svArthasAmAnyo (dravyatva-cetanatvAdi) aura saba svArthavizeSoM (abhidhAnA'viSayabhUta ananta arthaparyAyo) sabhIko alaga karatA hai-una sabakA bhI vyacchedaka hai, anyathA usa eka padase hI unakA bhI bodha honA cAhiye, unake liye alaga-alaga padokA prayoga (jaise mai sukhI hU~, jJAnI hU~, dravya hU, cetana hU~, ityAdi ) vyartha ThaharatA hai aura isase (una kramabhAvI dho-paryAyoM, sahabhAvI dharmoMsAmAnyo tathA anabhidheya dharmo-ananta artha-paryAyokA vyavaccheda-abhAvahonepara ) padArthakI (jIvapadake abhidheyarUpa jIvatvakI) bhI hAni usI prakAra ThaharatI hai jisa prakAra ki virodhI (ajIvasva) kI hAni hotI hai kyoki svaparyAyo Adike abhAvame jIvAdi koI bhI alaga vastu sabhava nahI ho sktii|' (yadi yaha kahA jAya ki evakArase viziSTa 'jIva' pada apane pratiyogI 'ajIva' padakA hI vyavacchedaka hotA hai-apratiyogI svaparyAyo, sAmAnyo tathA vizeSokA nahIM, kyoki ve aprastuta-avivakSita hote hai, to aisA kahanA ekAntavAdiyoke liye ThIka nahIM hai kyoki isase syAdvAda (anekAntavAda ) ke anupravezakA prasaga aAtA hai, aura usase unake ekAnta siddhAntakI hAni ThaharatI hai|) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA042 anukta-tulyaM yadanevakAraM vyAvRtyabhAvAniyama-dvaye'pi / paryAya-bhAve'nyataraprayoga statsarvamanyacyutamAtma-hInam // 42 // 'jo pada evakArase rahita hai vaha anuktatulya hai-na kahe hueke samAna hai kyoMki usase (katR-kriyA viSayaka ) niyama-dvayake iSTa honepara bhI vyAvRttikA abhAva hotA hai-nizcayapUrvaka koI eka bAta na kahe jAnese pratipakSakI nivRtti nahIM bana sakatI-tathA (vyAvRttikA abhAva hone athavA pratipakSakI nivRtti na ho sakanese) padoMmeM paraspara paryAyabhAva ThaharatA hai, paryAyabhAvake honepara paraspara pratiyogI padoMmese bhI cAhe jisa padakA koI prayoga kara sakatA hai aura cAhe jisa padakA prayoga honepara saMpUrNa abhidheyabhUta vastujAta anyase cyuta-pratiyogIse rahita- hojAtA hai aura jo pratiyogIse rahita hotA hai vaha AtmahIna hotA hai-apane svarUpakA pratiSThApaka nahI ho sktaa| isa taraha bhI padArthakI hAni ThaharatI hai|" vyAkhyA-udAharaNake taurapara 'asti jIva.' isa vAkyame 'asti' aura 'jIva.' ye dono pada evakArase rahita hai / 'asti' padake sAtha avadhAraNArthaka 'eva' zabdake na honese nAstitvakA vyavaccheda nahI banatA aura nAstitvakA vyavaccheda na bana sakanese 'asti' padake dvArA nAstitvakA bhI pratipAdana hotA hai, aura isa liye 'asti' padake prayogame koI vizeSatA na rahanese vaha anuktatulya hojAtA hai| isI taraha 'jIva' padake sAtha 'eva' zabdakA prayoga na honese ajIvatvakA vyavaccheda nahI banatA aura ajIvatvakA vyavaccheda na bana sakanese 'jIva' padake dvArA ajIvatvakA bhI pratipAdana hotA hai, aura isa liye 'jIva' padake prayogameM koI vizeSatA na rahanese vaha anuktatulya hojAtA hai| aura isa taraha 'asti' padake dvArA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 53 yuktayanuzAsana 5hUM wwwwVAKAMV stitvakA bhI aura 'nAsti' padake dvArA astitvakA bhI pratipAdana honese tathA 'jIva' padake dvArA jIva arthakA bhI aura 'jIva' padake dvArA jIva arthakA bhI pratipAdana honese grasti nAsti padome tathA jIva prajIva padome ghaTakuTa (kumbha) zabdokI taraha paraspara paryAyabhAva ThaharatA hai| paryAyabhAva honepara paraspara pratiyogI padome bhI sabhI mAnavoke dvArA, ghaTa-kuTa zabdokI taraha, cAhe jisakA prayoga kiyA jA sakatA hai / aura cAhe jisakA prayoga honepara sapUrNa abhidheyabhUta vastujAta anya se ( pratiyogI se ) cyuta ( rahita ) ho jAtA hai - arthAt astitva nAstitva se sarvathA rahita hojAtA hai aura isase sattA'dvaitakA prasaGga AtA hai / nAstittvakA sarvathA abhAva honepara sattA'dvaita zrAtmahIna ThaharatA hai, kyoki pararUpake tyAgake abhAva me svarUpa grahaNakI upapatti nahI bana sakatI ghaTame ghaTarUpake tyAga vinA apane svarUpakI pratiSThA nahI bana sktii| isI taraha nAstitvake sarvathA astitvarahita honepara zUnyavAdakA prasaGga AtA hai aura bhAva bhAvake vinA bana nahI sakatA, isase zUnya bhI zrAtmahIna hI hojAtA hai / zUnyakA svarUpase bhI abhAva honepara usake pararUpakA tyAga asabhava hai - jaise paTake svarUpa grahaNa ke abhAva me zAzvata aparUpake tyAgakA asabhava hai / kyoki vastukA vastutva svarUpake grahaNa aura pararUnake tyAgakI vyavasthApara hI nirbhara hai / vastu hI para dravya-kSetra - kAla - bhAvakI apekSA zravastu hojAtI hai'| sakala svarUpase zUnya judI koI vastu sabhava hI nahIM hai / ataH koI bhI vastu jA apanI pratipakSabhUta vastuse varjita hai vaha apane AtmasvarUpako prApta nahI hotii| virodhi cA'bhedyavizeSa- bhAvAttaddyotanaH syAdguNato nipAtaH / vipAdya- sandhizca tathA'GgabhAvAdavAcyatA zrAyasa - lopa hetuH // 43 // 1 " vassvevA'vastutA yAti prakriyAyA viparyayAt / " -- devAgama 48 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 43 samantabhadra - bhAratI - 'yadi (sattAdvaitavAdiyo athavA sarvathA zUnyavAdiyokI mAnyatAnusAra sarvathA abhedakA avalambana lekara ) yaha kahA jAya ki pada - zrasti yA nAsti - ( pane pratiyAgo padake sAtha sarvathA) abhedI hai aura isaliye eka padakA zrabhidheya apane pratiyogI padake abhidheyase cyuta na honeke kAraNa vaha AtmahIna nahI hai - to yaha kathana virodhI hai athavA isase usa padakA abhidheya AtmahIna hI nahI, kintu virodhI bhI hojAtA hai, kyoki kisI bhI vizeSakA - bhedakA - taba astitva banatA hI nahI / ' 56 vyAkhyA - udAharaNa ke torapara, jo sattA'dvaita ( bhAvaikAnta) vAdI yaha kahatA hai ki 'asti' padakA zrabhidheya astitva 'nAsti' padake abhidheya nAstitvase sarvathA abhedI (abhinna ) hai usake matame pado tathA abhidheyokA paraspara virodha bhedakA kartA hai, kyoki sattA'dvaita matame sampUrNa vizeSo - bhedokA abhAva honese abhidhAna aura abhidheyakA virodha haidono ghaTita nahI hAsakate, donokA svIkAra karanepara zradvatatA naSTa hotI hai aura usase siddhAnta-virodha ghaTita hotA hai / isapara yadi yaha kahA jAya ki 'anAdi vidyA vazase bhedakA sadbhAva hai isase doSa nahIM' to yaha kahanA bhI ThIka nahIM, kyoki vidyA vidyA bheda bhI taba banate nahIM / unhe yadi mAnA jAyagA to dvaitatAkA prasaGga AegA aura usase sattA'dvaita siddhAntakI hAni hogI - vaha nahIM bana sakegA / athavA astitvase nAstisva zrabhedI hai yaha kathana kevala zrAtmahIna hI nahIM kintu virodhI bhI hai ( aisA 'ca' zabda ke prayoga se jAnA jAtA hai), kyoki jaba bhedakA sarvathA abhAva hai taba astitva aura nAstitva bhedokA bhI prabhAva hai| jo manuSya kahatA hai ki 'yaha isase abhedI hai' usane una donokA kathacit bheda mAna liyA, anyathA vaha vacana bana nahI sakatA, kyoki kathacit ( kisI prakAra se ) bhI bhedIke na honepara bhedIkA pratiSedha- prabhedI kahanA - viruddha par3atA hai koI bhedI hI nahI to abhedI ( na bhedI) kA vyavahAra bhI kaise bana sakatA hai ? nahI bana sakatA / yadi yaha kahA jAya ki zabdabheda tathA vikalpabhedake kAraNa bhedI hone Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA043 yuktayanuzAsana vAlokA jo pratiSedha hai vaha unake svarUpabhedakA pratiSedha hai taba bhI zabdo aura vikalpoke bhedako svaya na cAhate hue bhI sajIke bhedako kaise dUra kiyA jAyagA, jisase dvaitApatti hotI hai ? kyoki sajJIkA pratiSedha prati tha-sajIke astitva vinA bana nahIM sktaa| isake uttarame yadi yaha kahA jAya ki dUsare mAnate hai isIse zabda aura vikalpake bhedako iSTa kiyA gayA hai, isame koI doSa nahI,' to yaha kathana bhI nahIM banatA, kyoki avatAvasthAme sva-parakA (apane aura parAyekA) bheda hI jaba iSTa nahIM taba dUsare mAnate hai yaha hetu bhI siddha nahIM hotA, aura asiddha-hetu dvArA sAdhyakI siddhi bana nahI sakatI / isapara yadi yaha kahA jAya ki 'vicArase pUrva to sva parakA bhada prasiddha hI hai to yaha bAta bhI nahIM banatI, kyoki aba tAvasthAme pUrvakAla aura aparakAlakA bheda bhI siddha nahIM hotaa| ata. sattAvaitakI mAnyatAnusAra sarvathA bhedakA abhAva mAnanepara 'abhedI' vacana virodhI ThaharatA hai, yaha siddha huaa| isI taraha sarvathA zUnyavAdiyAMkA nAstitvase astitvako sarvathA abhedI batalAnA bhI virodhadoSase dUSita hai, aisA jAnanA cAhiye / (aba prazna yaha paidA hAtA hai ki astitvakA virodhI honese nAstitva dharma vastume syAdvAdiyo- dvArA kaise vihita kiyA jAtA hai ? kyoki 'asti' padake sAtha 'eva' lagAnese to 'nAstitva' kA vyavaccheda (abhAva) hojAtA hai aura 'evake sAthame na lagAnese usakA kahanA hI azakya ThaharatA hai-vaha pada taba anuktatulya hotA hai / isase to dUsarA koI prakAra na bana sakanese avAcyatA-pravaktavyatA hI phalita hotI hai / taba kyA vahI yukta hai ? isa saba zaGkAkA samAdhAna isa prakAra haiM-) 'usa virodhI dharmakA dyotaka 'syAt' nAmakA nipAta (zabda) haijo (syAdvAdiyoke dvArA saprayukta kiyA jAtA hai aura) gauNarUpase usa dharmakA dyotana karatA hai-isIse dono virodhI-avirodhI (nAstitvaastitva-jaise) dhamokA prakAzana-pratipAdana hote hue bhI jo vidhikA arthI Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI kA0 44 hai usakI pratiSa dhame pravRtti nahIM hotii| sAtha hI, vaha 'syAt' pada vipakSabhUta dharmakI sandhi-sayojanAsvarUpa hotA hai-usake rahate dono dhamome virodha nahIM rahatA, kyoMki donomeM aGgapanA hai aura syAtpada una donoM aGgoMko joDane vAlA hai|' / 'sarvathA avaktavyatA ( yukta nahI haiM, kyoki vaha ) zrAyasa-mokSa athavA Atmahitake lopakI kAraNa hai kyoki upeya aura upAyake vacana-vinA unakA upadeza nahI banatA, upadezake vinA zrAyasake upAya kA-mokSamArgakA anuSThAna nahIM bana sakatA aura upAya (mArga) kA anuSThAna na bana sakanepara upeyarUpa zrAyasa (mokSa) kI upalabdhi nahIM hotii| isa taraha avaktavyatA zrAyasake lopakI hetu ThaharatI hai| ata. syAtkAralAchita evakArase yukta pada hI arthavAn hai aisA pratipAdana karanA cAhie, yahI tAtparyAtmaka artha hai|' (isataraha to 'syAt' zabdake sarvatra prayogakA prasaGga AtA hai, taba usakA pada-padake prati aprayoga zAstrame aura lokame kisa kAraNase pratIta hotA hai / isa zaGkAkA samAdhAna isa prakAra hai-) tathA pratijJA''zayato'prayogaH sAmarthyato vA pratiSedhayuktiH / iti tvadIyA jinanAga ! dRSTiH parA'pradhRSyA paradharSiNI ca // 44 // '(zAstrame aura lokameM 'syAt' nipAtakA) jo aprayoga hai haraeka padake sAtha syAt zabdakA prayoga nahIM pAyA jAtA-usakA kAraNa usa prakArakA-syAtpadAtmaka - prayoga - prakArakA-pratijJAzaya hai-pratijJAme pratipAdana karanevAlekA abhiprAya sannihita hai| -jaise zAstrame 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga.' ityAdi vAkyome kahIpara bhI 'syAt' yA 'eva' Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA045 yuktayanuzAsana zabdakA prayoga nahI hai parantu zAstrakAroke dvArA aprayukta hote hue bhI vaha jAnA jAtA hai, kyoki unake vaise pratijAzayakA sadbhAva hai| athavA (syAdvAdiyoke) pratiSedhakI- sarvathA ekAntake vyavacchedakI-yukti sAmarthyase hI ghaTita hojAtI hai kyoki 'syAt' padakA Azraya liye vinA koI bhI syAdvAdI nahI banatA aura na syAtkArake prayoga vinA anekAntakI siddhi hI ghaTita hotI hai, jaise ki evakArake prayoga vinA samyak ekAntakI siddhi nahIM hotI / ataH syAdvAdo honA hI isa bAtako sUcita karatA hai ki usakA prAzaya pratipadake sAtha 'syAt' zabdake prayogakA hai, bhale hI usake dvArA prayukta hue pratipadake sAthame 'syAt' zabda lagA huA na ho, yahI usake pada-prayogakI sAmarthya hai|' (isake sivAya, "sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt" isa prakArake vAkyame 'syAt' padakA aprayoga hai, aisA nahI samajhanA cAhiye, kyoki 'svarUpAdi catuSTayAt' isa vacanase syAtkArake arthakI usI prakAra pratipatti hotI hai jisa prakAra ki 'kathaJcitta sadeveSTa' isa vAkyameM 'kathaJcit' vacanase syAtpadakA prayoga jAnA jAtA hai| isI prakAra lokame 'ghaTa Anaya' (ghaDA lAzro) ityAdi vAkyo me jo 'syAta' zabdakA aprayoga hai vaha usI pratijJAzayako lekara siddha hai|) 'isa taraha he jina-nAga -jinome zreSTha zrIvIra bhagavan / ApakI ( nAgadRSTisama anekAnta ) dRSTi dUsaroke-sarvathA ekAntavAdiyoke dvArA apradhRSya hai-abAdhitaviSayA hai aura sAtha hI paradharSiNI bhI hai-dUsare bhAvaikAntAdi-vAdiyoMkI dRSTikI dharSaNA (tiraskRti) karanevAlI hai-unake sarvathA ekAntarUpase mAnya siddhAntoko bAdhA pahuMcAnevAlI hai|' vidhiniSedho'nabhilApyatA ca trirekazastrirdiza eka eva / trayo vikalpAstava saptadhA'mI syAcchabda-neyAH sakale'rthabhede // 4 // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhArato kA0 46 A 'vidhi, niSedha aura anabhilApyatA- syAdastyeva, syAnnAstyeva, svAdavaktavyameva-ye eka-eka karake ( padake ) tIna mUla vikalpa haiM / inake vipakSabhUta dharmakI sadhi-sayojanArUpase dvisayogaja vikalpa tIna - syAdasti - nAstyeva, syAdastyavaktavyameva, syAnnAstyavaktavyamevahote hai aura trisaMyogaja vikalpa eka - syAdasti nAstyavaktavyameva-- hI hotA hai / isa taraha se ye sAta vikalpa he vIra jina | sampUrNa arthabheda - zeSa jIvAditattvArtha- paryAyome, na ki kisI eka paryAyame - Apake yahA~ ( Apake zAsana me ) ghaTita hote hai, dUsaro ke yahA~ nahI--kyoki "pratiparyAya saptabhaGgI" yaha Apake zAsanakA vacana hai, dUsare sarvathA ekAntavAdiyo ke zAsana me vaha banatA hI nhii| aura ye saba vikalpa 'syAt' zabda ke dvArA neya haiM--netRtvako prApta hai - arthAt eka vikalpa ke sAtha syAt zabdakA prayoga honese zeSa chaho vikalpa usake dvArA gRhIta hote haiM, unake puna prayogakI jarUrata nahI rahatI, kyoki syAtpadake sAtha me rahane se unake arthaviSaya me vivAdakA prabhAva hotA hai / jahA~ kahI vivAda ho vahA~ unake kramazaH prayogame bhI koI doSa nahI hai, kyoki eka pratipAdyake bhI sapta prakArakI vipratipattiyokA sadbhAva hotA hai - utane hI sazaya utpanna hote hai, utanI hI jijJAsAkI utpatti hotI hai aura utane hI praznavacano ( savAlo ) kI pravRtti hotI hai / aura 'praznake vaza se eka vastu me virodharUpase vidhi-niSedhakI jo kalpanA hai usIkA nAma saptabhaGgI hai' / ta. nAnA pratipAdyajanokI taraha eka pratipAdyajanake liye bhI pratipAdana karanevAlokA sapta - vikalpAtmaka vacana viruddha nahI ThaharatA hai / ' 60 syAdityapi syAdguNa-mukhya- kalpaikAnto yathopAdhi - vizeSa - vIdayaH / tattvaM tvanekAntamazeSarUpaM dvidhA bhavArtha - vyavahAravattvAt // 46 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA046 yuktayanuzAsana 'syAt' (zabda) bhI guNa aura mukhya svabhAvoMke dvArA kalpita kiye hue ekAntoMko liye hue hotA hai-nayoke Adezase / arthAt zuddha dravyArthikanayakI pradhAnatAse astitva ekAnta mukhya hai, zeSa nAstisvAdi-ekAnta gauNa haiM, kyoki pradhAnabhAvase ve vivakSita nahIM hote aura na unakA nirAkaraNa hI kiyA jAtA hai| isake sivAya, aisA astitva gadheke sIgakI taraha asambhava hai jo nAstitvAdi dharmoMkI apekSA nahI rkhnaa| 'syAt' zabda pradhAna tathA gauNarUpase hI unakA dyotana karatA hai-jisa pada athavA dharmake sAtha vaha prayukta hotA hai use pradhAna aura zeSa padAntaro athavA dharmoko gauNa batalAtA hai, yaha usakI zakti hai| vyavahAra nayake Adeza (prAdhAnya ) se nAstitvAdi-ekAnta mukhya haiM aura astitvaekAnta gauNa hai, kyoki pradhAnarUpase vaha taba vivakSita nahIM hotA aura na usakA nirAkaraNa hI kiyA jAtA hai, astitvakA sarvathA nirAkaraNa karanepara nAstitvAdi dharma banate bhI nahI, jaise kachaveke roma | nAstitvAdi dharmoM ke dvArA apekSamAna jo vastukA astitva dharma hai vaha 'syAt' zabdake dvArA dyotana kiyA jAtA hai| isa taraha 'syAt' nAmakA nipAta pradhAna aura gauNarUpase jo kalpanA karatA hai vaha zuddha (sApekSa) nayake AdezarUpa samyak ekAntase karatA hai, anyathA nahIM kyoMki vaha yathopAdhi-vizeSaNAnusAra-vizeSakA-dharma-bheda athavA dharmAntarakA-dyotaka hotA hai, jisakA vastume sadbhAva pAyA jAtA hai|' (yahA~para kisIko yaha zaGkA nahI karanI cAhiye ki jIvAdi tattva bhI taba pradhAna gauNarUpa ekAntako prApta hojAtA hai, kyoki) tattva to anekAnta hai-anekAntAtmaka hai-aura vaha anekAnta bhI anekAntarUpa hai, ekAntarUpa nahI, ekAnta to use nayakI apekSAse kahA jAtA hai, pramANakI apekSAse nahI, kyoki pramANa sakalarUpa hotA hai-vikalarUpa nahI, vikalarUpa tattvakA ekadeza kahalAtA hai jo ki nayakA viSaya hai aura Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA047 mmmmmmmmmmmmmmmmmmmm isIse sakalarUpa tattva pramANakA viSaya hai| kahA bhI hai--'sakalAdezaH pramANAdhIna , vikalAdezo nyaadhiin.|' ___aura vaha tattva do prakArase vyavasthita hai-eka bhavArthavAn honese dravyarUpa, jise sadravya tathA vidhi bhI kahate haiM, aura dUsarA vyavahAravAna honese paryAyarUpa, jise asadravya, guNa tathA pratiSedha bhI kahate hai| inase bhinna usakA dUsarA koI prakAra nahIM hai, jo kucha hai vaha saba inhIM do bhedoke antarbhUta hai|' na dravya-paryAya-pRthaga-vyavasthA dvaiyAtmyamekA'rpaNayA viruddham / dharmI ca dharmazca mithastridhemau na sarvathA te'bhimatau viruddhau // 47|| sarvathA dravyakI ('dravyameva' isa dravyamAtrAtmaka ekAntakI) koI vyavasthA nahI banatI-kyoki sampUrNa paryAyose rahita dravyamAtratattva pramANakA viSaya nahIM hai-pratyakSAdi kisI bhI pramANase vaha siddha nahI hotA athavA jAnA nahI jAsakatA, na sarvathA paryAyakI ('paryAya' eva-eka mAtra paryAya hI isa ekAnta siddhAntakI) koI vyavasthA banatI hai kyoki dravya ekAntakI taraha dravyase rahita paryAyamAtra tattva bhI kisI pramANakA viSaya nahIM hai, aura na sarvathA pRthagbhUta--parasparanirapekSa-dravya-paryAya (donoM) kI hI koI vyavasthA banatI hai kyoki usame bhI pramANAbhAva kI dRSTi se koI vizeSa nahI hai, vaha bhI sakala pramANoke agocara hai|' '(dravyamAtrakI, paryAyamAtrakI tathA pRthagbhUtadravya-paryAyamAtrakI vyavasthA na bana sakanese ) yadi sarvathA dvayAtmaka eka tattva mAnA jAya to yaha sarvathA dvaiyAtmya ekakI arpaNAke sAtha viruddha paDatA hai-sarvathA ekattvake sAtha dvayAtmakatA banatI hI nahI--kyoki jo dravyakI pratItikA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA048 yuktayanuzAsana mmmmmmmmmm hetu hai aura jo paryAyakI pratItikA nimitta hai ve dono yadi parasparameM bhinnAsmA haiM to kaise tadAtmaka eka tattva vyavasthita hotA hai ? nahI hotA, kyoMki abhinnakA bhinnAtmAproke sAtha ekatvakA virodha hai / jaba ve dono AtmAe~ ekase abhinna haiM taba bhI eka hI avasthita hotA hai, kyoki sarvathA ekase abhinna una donoke ekatvakI siddhi hotI hai, na ki dvayAtmya (dvayAtmakatA) kI, jo ki ekalpa ke viruddha hai| kauna aisA amUDha (samajhadAra) hai jo pramANako aGgIkAra karatA huA sarvathA eka vastu ke do bhinna prAtmAaokI arpaNA--vivakSA kare ?--mUDhake sivAya dUsarA koI bhI nahI kara sakatA / ata. dvayAtmaka tattva sarvathA ekArpaNAke--eka tattvakI mAnyatAke--sAtha viruddha hI hai, aisA mAnanA caahiye| ___(kintu he vIra jina 1) Apake matameM-syAdvAdazAsaname-ye dharmI (dravya) aura dharma (paryAya) donoM asarvathArUpase tIna prakAra-bhinna, abhinna tathA bhinnA'bhinna-mAne gaye haiM aura (isaliye) sarvathA viruddha nahIM haiN| kyoki sarvathArUpase tIna prakAra mAne jAnepara bhI ye pratyakSAdi pramANose viruddha Thaharate haiM aura viruddharUpameM Apako abhimata nahIM haiN| ata. syAtpadAtmaka vAkya na to dharmamAtrakA pratipAdana karatA hai, na dharmImAtrakA, na dharma-dharmI donoko sarvathA abhinna pratipAdana karatA hai, na sarvathA bhinna aura na sarvathA bhinnA'bhinna / kyoki ye saba pratItike viruddha hai| aura isase dravya-ekAntakI, paryAya-ekAntakI tathA parasparanirapekSa pRthagbhUta dravya-paryAya. ekAntako vyavasthAke na bana sakane kA samarthana hotA hai / dravyAdike sarvathA ekAntameM yuktyanuzAsana ghaTita nahI hotaa|' dRSTA''gamAbhyAmaviruddhamarthaprarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te / pratikSaNaM sthityudaya-vyayAtmatattva-vyavasthaM sadihA'rtharUpam // 4 // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA048 _ 'pratyakSa aura Agamase avirodharUpa-abAdhita-viSayasvarUpaarthakA jo arthase prarUpaNa hai-anyathAnupapatyekalakSaNa sAdhanarUpa arthase sAdhyarUpa arthakA pratipAdana hai-use yuktayanuzAsana-yuktivacana-kahate haiM aura vahI (he vIra bhagavAn / ) Apako abhimata hai|' (yahA~ Apake hI matAnusAra yuktayanuzAsanakA eka udAharaNa diyA jAtA hai aura vaha yaha hai ki ) arthakA rUpa pratikSaNa (pratyeka samaya me) 'sthiti (brauvya ) udaya ( utpAda ) aura vyaya (nAza ) rUpa tattvavyavasthAko liye hue hai, kyoki vaha sat hai|' (isa yuktayanuzAsana me jo pakSa hai vaha pratyakSake viruddha nahI hai, kyoki arthakA brauvyotpAdavyayAtmaka rUpa jisa prakAra bAhya ghAdika padArthoMme anubhava kiyA jAtA hai usI taraha AtmAdi prAbhyantara padArthoMme bhI usakA sAkSAt anubhava hotA hai / utpAdamAtra tathA vyayamAtrakI taraha sthitimAtrakA-sarvathA brauvyakA-sarvatra athavA kahI bhI sAkSAtkAra nahI hotA / aura arthake isa dhrauvyotpAdavyayAtmaka rUpakA anubhava, bAdhaka pramANakA abhAva sunizcita honese, anupapanna nahIM hai-upapanna hai, kyoki kAlAntarameM brauvyotpAdavyayakA darzana honese usakI pratIti siddha hotI hai, anyathA khara-viSANAdikI taraha eka bAra bhI usakA yoga nahIM banatA / ataH pratyakSa virodha nahI hai / Agama-virAdha bhI isa yuktayanuzAsanake sAtha ghaTita nahI ho sakatA, kyoMki 'utpAdavyaya-prauvya-yukta sat' yaha paramAgamavacana prasiddha hai-sarvathA ekAntarUpa pAgama dRSTa ( pratyakSa ) tathA iSTa ( anumAna ) ke viruddha arthakA abhidhAyI honese Thaga-puruSake vacanakI taraha prasiddha athavA pramANa nahI hai| aura isaliye pakSa nirdoSa hai / isI taraha satrUpa sAdhana bhI asiddhAdi doSose rahita hai| ataH 'arthakA rUpa pratikSaNa dhrauvyotpAdavyayAtmaka hai sat honese,' yaha yuktayanuzAsanakA udAharaNa samIcIna hai|) Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA046 yuktayanuzAsana ( isa taraha to yaha phalita huzrA ki eka hI vastu nAnA-svabhAvako prApta hai jo ki viruddha hai / taba usakI siddhi kaise hotI hai ? isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-) nAnAtmatAmaprajahattadekamekAtmatAmaprajahacca naanaa| . aGgAGgi-bhAvAttava vastu tayat krameNa vAgvAcyamanantarUpam // 46 // '( he vIra jina ! ) Apake zAsaname jo (jIvAdi ) vastu eka hai ( satvarUpa ekatva-pratyabhijJAnakA viSaya hAnese ) vaha ( samIcIna nAnA jJAnakA viSaya honese) nAnAtmatA ( anekarUpatA ) kA tyAga na karatI huI hI vastutattvako prApta hotI hai jo nAnAtmatAkA tyAga karatI hai vaha vastu hI nahI, jaise dUsaroke dvArA parikalpita brahmAdvaita zrAdi / ( isI taraha) jo vastu (abAdhita nAnAjJAnakA viSaya honese ) nAnAtmaka prasiddha hai vaha ekAtmatAko na chor3atI huI hI Apake matameM vastutvarUpase abhimata hai-anyathA usake vastutva nahI banatA, jaise ki dUsaroke dvArA abhimata niranvaya nAnAkSaNarUpa vastu / ataH jIvAdipadArthasamUha paraspara eka dUsarekA tyAga na karanese eka-aneka-svabhAvarUpa hai, kyoki vastutvakI anyathA upapatti banatI hI nahIM yaha yucyanuzAsana hai| ____(isa prakArakI vastu vacanake dvArA kaise kahI jA sakatI hai ? aisI zaGkA nahI karanI cAhie, kyoki ) vastu jo anantarUpa hai vaha aGgaagIbhAvake kAraNa-guNa-mukhyakI vivakSAko lekara-kramase vacanagocara hai-yugapat nahIM, yugapat (eka sAtha ) eka rUpase aura anekarUpase vastu vacanake dvArA kahI hI nahIM jAtI, kyoMki vaisI vANIkA asabhava hai-vacanameM vaisI zakti hI nahI hai / aura isa taraha kramase pravartamAna vacana vasturUpa-satya hotA hai usake asatyatvakA prasaGga nahIM Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA050 AtA, kyoki usakI apane nAnAtva aura ekatvaviSayameM aGga-aGgIbhAvase pravRtti hotI hai| jaise 'syAdekameva vastu' isa vacanake dvArA pradhAnabhAvase ekatva vAcya hai aura gauNarUpase anekatva, syAdanekameva vastu' isa vacanake dvArA pradhAnabhAvase anekatva aura gauNarUpase ekatva vAcya hai| isa taraha ekatva aura anekatvake vacanake kaise asatyatA hosakatI hai 1 nahI hosakatI hai / pratyuta isake, sarvathA ekatvake vacana dvArA anekatvakA nirAkaraNa hotA hai aura anekatvakA nirAkaraNa honepara usake avinAbhAvI ekatvake bhI nirAkaraNakA prasaGga upasthita honese asatyatvakI pariprApti abhISTa ThaharatI hai, kyoki vaisI upalabdhi nahIM hai / aura sarvathA anekatvake vacanadvArA ekatvakA nirAkaraNa hotA hai aura ekatvakA nirAkaraNa honepara usake avinAbhAvI anekatvake bhI nirAkaraNakA prasaga upasthita honese satyatvakA virodha hotA hai| aura isaliye ananta dharmarUpa jo vastu hai use aga-aMgI (apradhAna-pradhAna) bhAvake kAraNa kramase vAgvAcya (vacanagocara ) samajhanA caahiye| mitho'napekSAH puruSArtha-hetunA~zA na cAMzI pRthagasti tebhyH| parasparekSAH puruSArtha-hetu dRSTA nayAstadvadasi-kriyAyAm // 50 // (vastuko anantadharmaviziSTa mAnakara yadi yaha kahA jAya ki ve dharma paraspara-nirapekSa hI haiM aura dharmI unase pRthak hI hai to yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki ) jo aMza-dharma athavA vastuke avayava-parasparanirakSepa haiM ve puruSArtha ke hetu nahIM ho sakate, kyoki usa rUpameM upalabhyamAna nahIM haiN|-jo jisa rUpameM upalabhyamAna nahIM vaha usa rUpame vyavasthita mI nahIM hotA, jaise agni zItatAke sAtha upalabhyamAna nahI hai to vaha zItatArUpameM vyavasthita bhI nahIM hotii| parasparanirapekSa satvAdika dharma Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA050 yuktyanuzAsana athavA avayava puruSArthahetutArUpase upalakSyamAna nahIM haiM, ataH puruSArthatA. heturUpame vyavasthita nahIM hote| yaha yuktayanuzAsana pratyakSa aura bhAgamase aviruddha hai| 'jo aza-dharma paraspara-sApekSa hai ve puruSArthake hetu haiM, kyoMki usa rUpameM dekhe jAte haiM jo jisa rUpameM dekhe jAte haiM ve usI rUpameM vyavasthita hote haiM, jaise dahana (agni) dahanatAke rUpameM dekhI jAtI hai aura isaliye tadra pabhe vyavasthita hotI hai, parasparasApekSa azaH svabhAvataH puruSArthahetutArUpase dekhe jAte haiM aura isaliye puruSArthaheturUpase vyavasthita haiN| yaha svabhAvakI upalabdhi hai| "( isI taraha ) azI-dharmI athavA avayavI-aMzoMse-dharmoM athavA avayavoMse-pRthak nahIM hai, kyoMki usarUpameM upalabhyamAna nahIM hai-jo jisa rUpameM upalabhyamAna nahI vaha usameM nAstirUpa hI hai, jaise agni zItatArUpase upalabhyamAna nahIM hai ataH zItatArUpase usakA prabhAva hai| azoMse azIkA pRthak honA sarvadA anupalabhyamAna hai ataH azose pRthak azIkA abhAva hai / yaha svabhAvakI anupalabdhi hai| isame pratyakSataH koI virodha nahIM hai, kyoki paraspara vibhinna padArthoM sahyAcala-vindhyAcalAdi jaisoke aza-azIbhAvakA darzana nahIM hotaa| Agama-virodha bhI isameM nahIM hai, kyoMki paraspara vibhinna arthoMke aza-azIbhAvakA pratipAdana karanevAle AgamakA abhAva hai, aura jo bhAgama paraspara vibhinna padArthoMke aMza-azIbhAvakA pratipAdaka hai vaha yukti-viruddha honese zrAgamAbhAsa siddha hai| ___ 'aza-zIkI taraha parasparasApekSa naya-naigamAdika bhI ( sattAlakSaNA ) asikriyAmeM puruSArthake hetu haiM, kyoMki usa rUpa meM dekhe jAte haiM-upalabhyamAna haiN| isase sthitigrAhaka dravyArthikanayake bheda naigama, saMgraha, vyavahAra aura pratikSaNa utpAda-vyayake grAhaka paryAyArthikanayake bheda RjusUtra, zabda, samabhirUDha, evabhUta ye saba parasparameM sApekSa hote hue hI vastukA jo sAdhya arthakriyA-lakSaNa-puruSArtha hai usake Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA051 nirNayake hetu haiM-anyathA nahIM / isa prakAra pratyakSa aura zrAgamase avirodharUpa jo arthakA prarUpaNa satarUpa hai vaha saba pratikSaNa dhrauvyotpAdavyayAtmaka hai, anyathA satpanA banatA hI nahIM / isa prakAra yuktyanuzAsanako udAhRta jAnanA cAhiye / ' ekAnta-dharmA'bhiniveza-mUlA rAgAdayo'haMkRtijA janAnAm / ekAnta-hAnAcca sa yattadeva svAbhAvikatvAcca samaM manaste // 5 // '(jina logokA aisA khayAla hai ki jIvAdivastukA anekAntAtmakarUpase nizcaya honepara svAtmAkI taraha parAtmAmeM bhI rAga hotA hai-donome kathacit abhedake kAraNa, tathA parAtmAkI taraha svAtmAme bhI dveSa hotA hai-donome kathacit bhedake kAraNa, aura rAga-dveSake kArya IrSyA, asUyA, mada, mAyAdika doSa pravRtta hote haiM, jo ki sasArake kAraNa haiM, sakala vikSobhake nimittabhUta hai tathA svargA'pavargake pratibandhaka hai / aura ve doSa pravRtta hokara manake samatvakA nirAkaraNa karate haiM-use apanI svAbhAvika sthitime sthita na rahane dekara viSama-sthitimeM paTaka dete hai-, manake samatvakA nirAkaraNa samAdhiko rokatA hai, jisase samAdhi hetuka nirvANa kisIke nahIM bana sakatA / aura isaliye jinakA yaha kahanA hai ki mokSake kAraNa samAdhirUpa manake samatvakI icchA rakhanevAle ko cAhiye ki vaha jIvAdi vastuko anekAntAtmaka na mAne vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoki)ve rAga dveSAdika-jo manakI samatAkA nirAkaraNa karate haiM-ekAntadharmAbhinivezamUlaka hote haiM-ekAnta-rUpase nizcaya kiye hue (nityatvAdi) dharmame abhi niveza-mithyAzraddhAna' unakA mUlakAraNa hotA hai-aura (mohI-mithyAdRSTi) 1. cuki pramANase anekAntAtmaka vastukA hI nizcaya hotA hai aura samyaka nayase pratipakSakI apekSA rakhanevAle ekAntakA vyavasthApana hotA hai ataH ekAntAbhinivezakA nAma mithyAdarzana yA mithyAzraddhAna hai, yaha prAyaH niIta hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA051 yuktayanuzAsana 66 jIvoMkI ahakRtise-ahakAra tathA usake sAthI mamakArase 2-ve utpanna hote hai / arthAt una ahakAra-mamakAra bhAvose hI unakI utpatti hai jo mithyAdarzanarUpa moha-rAjAke sahakArI haiM--mantrI hai, anyase nahIdUsare ahakAra-mamakArake bhAva unhe janma deneme asamartha hai / aura (samya gdRSTi-jIvoke) ekAntakI hAni se-ekAntadharmAbhinivezarUpa mithyAdarzanake abhAvase--vaha ekAntAbhiniveza usI anekAntake nizcayarUpa samyagdazenatvako dhAraNa karatA hai jo AtmAkA vAstavika rUpa hai, kyoki ekAntAbhinivezakA jo abhAva hai vahI usake virodhI anekAntake nizcayarUra samyagdarzanakA sadbhAva hai| aura cU~ki yaha ekAntAbhinivezakA abhAvarUpa samyagdarzana AtmAkA svAbhAvika rUpa hai ataH ( he vIra bhagavAn ! ) Apake yahA~-Apake yuktyanuzAsaname-( samyagdRSTike ) manakA samatva ThIka ghaTita hotA hai| vAstavame darzanamohake udayarUpa mUlakAraNake hote hue cAritramohake udayame jo rAgAdika utpanna hote haiM ve hI jIvoke asvAbhAvika pariNAma haiM, kyoki ve audayika bhAva haiM / aura samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa jo pariNAma darzanamohake nAza, cAritramohakI udayahAni aura rAgAdike abhAvase hote haiM ve aAtmarUpa hAnese jIvoke svAbhAvika pariNAma hai-kintu pAriNAmika nahI, kyoki pAriNAmika bhAva karmoMke upazamAdikI apekSA nahIM rakhate / aisI sthitime asayata samyagdRSTike bhI svAnurUpa mana sAmyakI 2. 'maiM isakA svAmI' aisA jo jIvakA pariNAma hai vaha 'ahakAra' hai aura merA yaha bhogya' aisA jo jIvakA pariNAma hai vaha 'mamakAra' kahalAtA hai / ahakArake sAtha yahA~ sAmarthyase mamakAra bhI pratipAdita hai 3. kahA bhI hai"mamakArA'hakArau sacivAviva mohanIyarAjasya / rAgAdi-sakalaparikara-paripoSaNa-tatparau satatam / / 1 // " -yuktyanuzAsanaTIkAme uddhat / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. samantabhadra-bhArato kA0 52 apekSA manakA sama honA banatA hai, kyoki usake sayamakA sarvathA abhAva nahIM hotaa| ataH anekAntarUpa yuktyanuzAsana rAgAdikakA nimittakAraNa nahI, vaha to manakI samatAkA nimittabhUta hai| pramucyate-ca pratipakSa-dUSI jina ! tvadIyaiH pttusiNhnaadaiH| ekasya nAnAtmatayA jJa-vRtte sto bandha-mokSau svamatAdabAhyau // 52 // (yadi yaha kahA jAya ki anekAntavAdIkA bhI anekAntameM rAga aura sarvathA ekAntameM dvaSa honese usakA mana sama kaise raha sakatA hai, jisase mokSa bana sake 1 mokSake abhAvame bandhakI kalpanA bhI nahI bntii| athavA manakA sadA sama rahanA mAnanepara bandha nahI banatA aura bandhake abhAvame mokSa ghaTita nahI ho sakatA, jo ki bandhapUrvaka hotA hai| ata. bandha aura mokSa dono hI anekAntavAdIke svamatase bAhya Thaharate haiM--manakI samatA aura asamatA dono hI sthitiyome unakI upapatti nahIM bana sakatIto yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki ) jo pratipakSadUSI hai--pratidvandvIkA sarvathA nirAkaraNa karanevAlA ekAntAgrahI hai-vaha to he vIra jina ! Apa (anekAntavAdI ) ke ekA'nekarUpatA jaise paTusiMhanAdoMsenizcayAtmaka eva siMhagarjanAkI taraha abAdhya aise yukti zAstrAvirodhI AgamavAkyoMke prayogadvArA pramukta hI kiyA jAtA hai--vastutattvakA viveka karAkara atattvarUpa ekAntAgrahase use mukti dilAI jAtI haikyoMki pratyeka vastu nAnAtmaka hai, usakA nAnAtmakarUpase nizcaya hI sarvathA ekAntakA pramocana hai| aisI dazAme anekAntavAdIkA ekAntavAdIke sAtha koI dveSa nahI ho sakatA, aura cU~ ki vaha pratipakSakA bhI svIkAra karanevAlA hotA hai isaliye svapakSameM usakA sarvathA rAga bhI nahIM bana sakatA / vAstavameM tattvakA nizcaya hI rAga nahI hotA / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA053 yuktyanuzAsana yadi tattvakA nizcaya hI rAga hove to kSINamohIke bhI rAgakA prasaga zrAegA, joki asambhava hai, aura na atattvake vyavacchedako hI dveSa pratipAdita kiyA jA sakatA hai, jisake kAraNa anekAntavAdIkA mana sama na rhe| ata: anekAntavAdIke manakI samatAke nimittase honevAle mokSakA niSedha kaise kiyA jA sakatA hai ? aura manakA samatva sarvatra aura sadAkAla nahIM banatA, jisase rAga-dveSake abhAvase bandhake abhAvakA prasaga Ave, kyoki guNasthAnokI apekSAse kisI taraha, kahIpara aura kisI samaya kucha puNyabandhakI upapatti pAI jAtI hai| ataH bandha aura mokSa donoM apane (anekAnta) matase--joki anantAtmaka tattva viSayako liye hue haiMbAhya nahIM haiM-usIme vastutaH unakA sadbhAva hai kyoMki bandha aura mokSa donoM jJavRtti haiM-anekAntavAdiyodvArA svIkRta jJAtA zrAtmAme hI unakI pravRtti hai / aura isaliye sAkhyodvArA svIkRta pradhAna (prakRti) ke anekAntAtmaka honepara bhI usameM ve dono ghaTita nahI ho sakate, kyoki pradhAna (prakRti) ke ajJatA hotI hai-vaha jJAtA nahIM mAnA gayA hai|" AtmAntarA'bhAva-samAnatA na vAgAspadaM svaa''shry-bhed-hiinaa| bhAvasya sAmAnya-vizeSavattvA daikye tayoranyatarannirAtma // 53 // '(yadi yaha kahA jAya ki ekake nAnAtmaka arthake pratipAdaka zabda paTusiMhanAda prasiddha nahIM haiM, kyoMki bauddhoke anyA'poharUpa jo sAmAnya hai usake vAgAspadatA-vacanagocaratA-hai, aura vacanoMke vastu-viSayatvakA asambhava hai, to yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoki) AtmAntarake abhAvarUpa-zrAtmasvabhAvase bhinna anya-anya svabhAvake apoharUpajo samAnatA ( sAmAnya ) apane AzrayarUpa bhedoMse hIna ( rahita) hai vaha vAgAspada-vacanagocara-nahIM hotI, kyoki vastu sAmAnya aura vizeSa dono dharmoko liye hue hai|' Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-bhAratI kA054 '( yadi yaha kahA jAya ki padArthake sAmAnya-vizeSavAn hone para bhI sAmAnyake hI vAgAspadatA yu hai, kyoki vizeSa usIkA aAtmA hai, aura isa taraha donokI ekarUpatA mAnI jAya, to ) sAmAnya aura vizeSa donoMkI ekarUpatA svIkAra karanepara ekake nirAtma ( abhAva ) honepara dUsarA bhI (avinAbhAvI honeke kAraNa ) nirAtma ( abhAvarUpa ) ho jAtA hai aura isa taraha kisIkA bhI astitva nahI ana sakatA, ataH donokI ekatA nahIM mAnI jAnI caahie|' ameyamazliSTamameyameva bhede'pi tavRttyapavRttibhAvAt / vRttizca kRtlAMza-vikalpato na mAnaM ca nA'nanta-samAzyasya // 54 // ( yadi yaha kahA jAya ki zrAtmAntarAbhAvarUpa-~-anyApoharUpasAmAnya vAgAspada nahIM hai, kyoki vaha avastu hai, balki vaha sarvagata sAmAnya hI vAgAspada hai jo vizeSose azliSTa hai-kisI bhI prakArake bhedako sAthame liye hue nahIM hai to aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoki ) jo ameya hai-niyata deza, kAla aura AkArakI dRSTise jisakA koI andAjA nahIM lagAyA jAsakatA-aura azliSTa hai-kisI bhI prakAra ke vizeSa ( bheda) ko sAthameM liye hue nahI hai-vaha (sarvavyApI, nitya, nirAkArarUpa sattvAdi ) sAmAnya ameya-aprameya hI hai kisI bhI pramANase jAnA nahI jaasktaa| bhedake mAnane para bhI sAmAnyako svAzrayabhUta dravyAdikoke sAtha bhedarUpa svIkAra karane para bhI sAmAnya prameya nahIM hotA, kyoMki una dravyAdikoMmeM usakI vRttikI apavRtti (vyAvRtti ) kA sadbhAva hai--sAmAnyakI vRtti uname mAnI nahI gaI hai, aura jaba taka sAmAnyakI apane AzrayabhUta dravyAdikomeM vRtti nahI hai taba taka donokA saMyoga. kuNDIme beroke samAna hI hosakatA hai, Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA054 yuktayanuzAsana kyoki sAmAnyake adravyapanA hai tathA sayogakA anAzrayapanA hai aura sayogake dravyAzrayapanA hai| aisI hAlatame sAmAnyakI dravyAdikame vRtti nahI bana sktii|' ____ 'yadi sAmAnyako dravyAdivastuke sAtha vRtti mAnI bhI jAya to vaha vRtti bhI na to sAmAnyako kRtsna ( niraza ) vikalparUpa mAnakara banatI hai aura na a shviklpruup| kyoMki azakalpanAse rahita kRtsna vikalparUpa sAmAnyakI deza aura kAlase bhinna vyaktiyome yugapatvatti siddha nahIM kI jAsakatI / usase aneka sAmAnyoMkI mAnyatAkA prasaga aAtA hai, jo ukta siddhAntamAnyatAke sAtha mAne nahIM gaye hai, kyoki eka tathA anazarUpa sAmAnyakA una sabake sAtha yugapat yoga nahIM bntaa| yadi yaha kahA jAya ki sAmAnya bhinna deza aura kAlake vyaktiyoke sAtha yugapat sambandhavAn hai, kyoki vaha sarvagata, nitya aura amUrta hai, jaise ki AkAza, to yaha anumAna bhI ThIka nahIM hai| isase eka to sAdhana iSTakA vighAtaka ho jAtA hai arthAt jisa prakAra vaha bhinna deza-kAlake vyaktiyAke sAtha sambandhipanako siddha karatA hai usI prakAra yaha sAmAnyake aAkAzakI taraha sAzapanako bhI siddha karatA hai joki iSTa nahIM hai, kyoki sAmAnyako niraza mAnA gayA hai| dUsare, sAmAnyake niraza honepara usakA yugapat sarvagata honA usI prakAra viruddha par3atA hai jisa prakAra ki eka paramANukA yugapat sarvagata honA viruddha hai, aura isase ukta hetu (sAdhana) asiddha hai tathA asiddha-hetuke kAraNa kRtsnavikalparUpa (niraza ) sAmAnyakA sarvagata honA pramANasiddha nahIM tthhrtaa|' __(yadi yaha kahA jAya ki sattArUpa mahAsAmAnya to pUrA sarvagata siddha hI hai, kyoki vaha sarvatra satpratyayakA hetu hai, to yaha ThIka nahIM hai, kAraNa ? ) jo ananta vyaktiyoMke samAzrayarUpa hai usa eka (sattAmahAsAmAnya) ke grAhaka pramANakA abhAva hai kyoki ananta sadvyaktiyoke grahaNa vinA usake viSayame yugapat sat isa jJAnakI utpatti asarvazo (chadmastho) ke nahIM bana sakatI, jisase sarvatra satpratyayahetutvakI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 samantabhadra-bhAratI kA055 siddhi ho sake / sarvatra saspratyaya- hetutvakI siddhi na honepara ananta samAzrayI sAmAnyakA ukta anumAna pramANa nahIM ho sakatA / aura isaliye yaha siddha huzrA ki kRtsnavikalpI sAmAnyakI dravyAdikomeM vRtti sAmAnyabahutvakA prasaGga upasthita honeke kAraNa nahI bana sakatI / yadi sAmAnyakI ananta svAzrayoMme dezataH yugapat vRtti mAnI jAya to vaha bhI isIse dUSita hojAtA hai, kyoki usakA grAhaka bhI koI pramANa nahI hai| sAtha hI sAmAnyake sapradezatvakA prasaGga zrAtA hai, jise apane usa siddhAntakA virodha honese jisame sAmAnyako niraza mAnA gayA hai, svIkAra nahI kiyA jA sakatA / aura isaliye ameyarUpa eka sAmAnya kisI bhI pramANase siddha na hone. ke kAraNa aprameya hI hai-aprAmANika hai|' nAnA-sadekAtma-samAzrayaM cedanyatvamadviSThamanAtmanoH ka / vikalpa-zUnyatvamavastunazceta tasminnameye va khalu pramANam // 5 // 'nAnA satoM-satpadArthoMkA-vividha dravya-guNa-karmoMkA-eka AtmAeka svabhAvarUpa vyaktitva, jaise sadAtmA, dravyAtmA, guNAsmA athavA karmAsmA-hI jisakA samAzraya hai aisA sAmAnya yadi (sAmAnya-vAdiyoke dvArA ) mAnA jAya aura use hI pramANakA viSaya batalAyA jAyaarthAt yaha kahA jAya ki sattAsAmAnyakA samAzraya eka sadAtmA, dravyatvasAmAnyakA samAzraya eka dravyAtmA, guNatvasAmAnyakA samAzraya eka guNAtmA athavA karmatva-sAmAnyakA samAzraya eka karmAtmA jo apanI ka sadvyakti, dravyavyakti, guNavyakti athavA karmavyaktike pratibhAsakAlameM pramANase pratIta hotA hai vahI usase bhinna dvitIyAdi vyaktiyoM ke pratibhAsa-kAlameM bhI abhivyakatAko prApta hotA hai aura jisase usake eka sat athavA eka vyAdisvabhAvakI pratIti hotI hai, itane mAtra prAzrayarUpa sAmAnyake grahaNakA nimitta Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA055 yuktayanuzAsana maujUda hai ataH vaha pramANa hai, usake apramANatA nahIM hai, kyoki apramANatA anantasvabhAvake samAzrayarUpa sAmAnyake ghaTita hotI hai to aisI mAnyatAvAle sAmAnyavAdiyoMse yaha prazna hotA hai ki unakA vaha sAmAnya apane vyaktiyoMse anya ( bhinna ) hai yA ananya ( abhinna ) ? yadi vaha eka svabhAvake AzrayarUpa sAmAnya apane vyaktiyoMse sarvathA anya ( bhinna ) hai to (una vyaktiyoke prAgabhAvakI taraha asadAtmakatva, adravyatva, aguNatva athavA akarmatvakA prasaga AegA aura vyaktiyoMke asadAtmakatva, adravyatva, aguNatva athavA akarmatva-rUpa honepara satsAmAnya, dravyatvasAmAnya, guNatvasAmAnya athavA karmatvasAmAnya bhI vyaktitvavihIna honese abhAvamAtrakI taraha asat ThaharegA, aura isa taraha-)vyaktiyoM tathA sAmAnya donoMke hI anAtmA-astitvavihInahonepara vaha anyatvaguNa kisame rahegA jise adviSTha- ekame rahane vAlA mAnA gayA hai kisI bhI usakA rahanA nahIM bana sakatA aura isalie apane vyaktiyose sarvathA anyarUpa sAmAnya vyavasthita nahIM hotaa|' (yadi vaha sAmAnya vyaktiyose sarvathA ananya (abhinna ) hai to vaha ananyatva bhI vyavasthita nahIM hotA, kyoki sAmAnyake vyaktime praveza kara jAnepara vyakti hI raha jAtI hai-sAmAnyakI koI alaga sattA nahIM rahatI aura sAmAnyake abhAvame usa vyaktikI sabhAvanA nahI banatI isalie vaha anAtmA ThaharatI hai, vyaktikA anAtmatva (anastitva) honepara sAmAnyake bhI anAtmatvakA prasaga AtA hai aura isa taraha vyakti tathA sAmAnya donoM hI anAtmA (astitva-vihIna ) Thaharate haiM, taba ananyatvaguNakI yojanA kisame kI jAya, jise dviSTha ( donome rahane vAlA ) mAnA gayA hai ? kisIme bhI usakI yojanA nahI bana sakatI / aura isake dvArA sarvathA anya-ananyarUpa ubhaya-ekAntakA bhI nirasana ho jAtA hai, kyoki usakI mAnyatApara dono prakArake doSokA prasaga pAtA hai|) 'yadi sAmAnyako (vastubhUta na mAna kara) avastu (anyA'poharUpa) hI iSTa kiyA jAya aura use vikalpoMse zUnya mAnA jAya Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 samantabhadra-bhArato kA056 yaha kahA jAya ki usame kharaviSANakI taraha anyatva-ananyatvAdike vikalpa hI nahI banate aura isalie vikalpa uThAkara jo doSa diye gaye hai unake lie avakAza nahI rahatA-to usa avasturUpa sAmAnyake ameya honepara pramANakI pravRtti kahA~ hotI hai ? ameya honese vaha sAmAnya pratyakSAdi kisI bhI pramANakA viSaya nahI rahatA aura isalie usakI koI vyavasthA nahIM bana sktii|' (isa taraha dUsaroke yahA~ pramANAbhAvake kAraNa kisI bhI sAmAnyakI vyavasthA nahIM bana sktii|) byAvRtti-hInA'nvayato na siddhayed viparyaye'pyadvitaye'pi sAdhyam / atavyudAsA'bhiniveza-vAdaH parA'bhyupetA'rtha-virodha-vAdaH // 56 / / 'yadi sAdhyako-sattArUpa parasAmAnya athavA dravyatvAdirUpa apara sAmAnyakA-vyAvRttihIna anvayase-asatkI athavA adravyatvAdikI vyAvRtti (judAyagI) ke vinA kevala sattAdirUpa anvaya-hetusesiddha mAnA jAya to vaha siddha nahI hotA-kyoki vipakSakI vyAvRttike vinA sat-asat athavA dravyatva adravyatvAdirUpa sAdhanoke sakarase siddhikA prasaga AtA hai aura yaha kahanA nahIM bana sakatA ki jo sadAdi. rUpa anuvRtti (anvaya ) hai vahI asadAdikI vyAvRtti hai, kyoki anuvRtti (anvaya ) bhAva-svabhAvarUpa aura vyAvRtti abhAva-svabhAvarUpa hai aura donome bheda mAnA gayA hai / yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki sadAdike anvayapara asadAdikakI vyAvRtti sAmarthya se hI ho jAtI hai, kyoki taba yaha kahanA nahI banatA ki 'vyAvRttihIna anvayase usa sAdhyakI siddhi hotI hai-sAmarthya se asadAdikakI vyAvRttiko siddha mAnanepara to yahI kahanA hogA ki vaha anvayarUpa hetu asadAdikI vyAvRttisahita hai, usIse satsA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA056 yukta yanuzAsana mAnyakI athavA dravyatvAdi-sAmAnyakI siddhi hotI hai| aura isIlie usa sAmAnyake sAmAnya-vizeSAkhyatvakI vyavasthApanA hotI hai|' ___ 'yadi isake viparIta anvayahIna vyAvRttise sAdhya jo sAmAnya usako siddha mAnA jAya to vaha bhI nahI banatA-kyoki sarvathA anvayarahita atavyAvRtti-pratyayase anyApohakI siddhi honepara bhI usakI vidhikI asiddhi honese--usa arthakriyArUpa sAtyakI siddhike abhAvaseusame pravRttikA virodha hotA hai-vaha nahIM bntii| aura yaha kahanA bhI nahI banatA ki dRzya aura vikalpya donoke ekatvA'dhyavasAyase pravRttike honepara sAdhyakI siddhi hAtI hai, kyoki dRzya aura vikalpyakA ekatvAdhyavasAya asambhava hai / darzana usa ekatvakA adhyavasAya nahIM karatA, kyoki vikalpya usakA viSaya nahIM hai / darzanakI pIThapara honevAlA vikalpa bhI usa ekatvakA adhyavasAya nahIM karatA, kyoki dRzya vikalpakA viSaya nahIM hai aura donoko viSaya karanevAlA koI jJAnAntara sambhava nahIM hai, jisase unakA ekatvAdhyavasAya ho sake aura ekatvAdhyavasAyake kAraNa anvayahIna vyAvRttimAtrase anyApoharUpa sAmAnyakI siddhi bana sake / isa taraha svalakSaNarUpa sAdhyakI siddhi nahI bntii|' _ 'yadi yaha kahA jAya ki anvaya aura vyAvRtti donoMse hIna jo advitayarUpa hetu hai usase sanmAtrakA pratibhAsana honese sattAdvaitarUpa sAmAnyakI siddhi hotI hai, to yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoki sarvathA advitayakI mAnyatApara sAdhya-sAdhanakI bhedasiddhi nahIM banatI aura bhedakI siddhi na honepara sAdhanase-sAdhyakI siddhi nahI banato aura sAdhanase sAdhyakI siddhike na honepara advitaya-hetu viruddha paDatA hai|' ___'yadi advitayako savittimAtrake rUpame mAnakara asAdhanavyAvRttise sAdhanako aura asAdhyavyAvRttise sAdhyako atavyudAsAbhinivezavAdake rUpameM Azrita kiyA jAya taba bhI ( bauddhoke mata meM ) parAbhyapetArtha ke virodhavAdakA prasaGga AtA hai, arthAt bauddhoke Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 samantabhadra-bhAratI dvArA savedanAdvaitarUpa jo artha parAbhyupagata hai vaha atavyudAsAbhinivezavAdase-atavyAvRttimAtra AgrahavacanarUpase-viruddha par3atA hai, kyoMki kisI asAdhana tathA asAdhyake arthAbhAvame unakI avyAvRttise sAdhyasAdhana-vyavahArakI upapatti nahIM banatI aura unako artha mAnanepara pratikSepakA yogyapanA na honese dvaitakI siddhi hotI hai / isa taraha bauddhoke pUrvAbhyupeta arthake virodhavAdakA prasaGga AtA hai , anAtmanA'nAtmagaterayuktivastunyayukta yadi pkss-siddhiH| avastvayukta pratipakSa-siddhiH na ca svayaM sAdhana-rikta-siddhiH // 5 // "(yadi bauddhokI taraphase yaha kahA jAya ki ve sAdhanako anAtmaka mAnate haiM, vAstavika nahIM aura sAdhya bhI vAstavika nahIM hai, kyoki vaha savRttike dvArA kallitAkArarUpa hai, ataH parAbhyupetArthake virodhavAdakA prasaGga nahIM AtA hai, to aisA kahanA ThIka nahIM hai; (kyoMki) anAtmA-ni svabhAva savRtirUpa tathA asAdhanakI vyAvRttimAtrarUpasAdhanake dvArA usI prakArake anAtmasAdhyakI jo gati-pratipatti (jAnakArI) hai usakI sarvathA ayukti-ayojanA hai-vaha banatI hI nhiiN|| yadi (savedanAdvaitarUpa) vastumeM anAtmasAdhanake dvArA anAtmasAdhyakI gatikI ayuktise pakSakI siddhi mAnI jAya-arthAt savedanAdvaitavAdiyoke dvArA yaha kahA jAya ki sAdhya-sAdhanabhAvase zUnya saveTanamAtrake pakSapanese hI hamAre yahA~ tattvasiddhi hai, to (vikalpitAkAra) avastumeM sAdhana-sAdhyakI ayuktise pratipakSakI-dvaitakI-bhI siddhi ThaharatI hai| avasturUpa sAdhana advaitatattvarUpa sAdhyako siddha nahIM karatA hai, kyoMki aisA honese atiprasaMga AtA hai-vipakSakI bhI siddhi ThaharatI hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA056 yukyanuzAsana ___ 'aura yadi sAdhanake vinA svataH hI saMvedanA tarUpa sAdhyakI siddhi mAnI jAya to vaha yukta nahI hai kyoki taba puruSAdvatakI bhI svaya siddhikA prasaga AtA hai, usame kisI bhI bauddhako vipratipaci nahIM ho sktii|' nizAyitastaiH parazuH paraghnaH. svamUrdhni nirbhed-bhyaa'nbhijnyH| vaitaNDikaiyaH kusRtiH praNItA mune ! bhavacchAsana-haka-pramUDhaH // 8 // (isa taraha) he vIra bhagavan / jina vaitaNDikoMne-parapakSake dUSaNa ko pradhAnatA athavA ekamAtra dhunako lie hue savedanAdvaitavAdiyonekusRtikA-kutsitA gati-pratItikA-praNayana kiyA hai una Apake (syAdvAda) zAsanakI dRSTise pramUDha eva nirbhedake bhayase anabhijJa janoMne (darzanamohake udayase AkrAnta honeke kAraNa) paraghAtaka parazukulhAr3eko apane hI mastakapara mArA hai / / arthAt jisa prakAra dUsareke ghAtake liye uThAyA huA kulhAr3A yadi apane hI mastakapara par3atA hai to apane mastakakA vidAraNa karatA hai aura usako uThAkara calAnevAle apane ghAtake bhayase anabhijJa kahalAte haiM usI prakAra parapakSakA nirAkaraNa karane vAle vaitaNDikoMke dvArA darzanamohake udayase AkrAnta honeke kAraNa jisa nyAyakA praNayana kiyA gayA hai vaha apane pakSakA bhI nirAkaraNa karatA hai aura isaliye unhe bhI svapakSaghAtake bhayase anabhijJa eva dRkapramUDha samajhanA caahiye| bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmo bhAvAntaraM bhaavvdhtste| pramIyate ca vyapadizyate ca vastu-vyavasthA'Ggamameyamanyat // 56 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 samantabhadra-bhAratI kA056 '(yadi yaha kahA jAya ki 'sAdhanake vinA sAdhyakI svaya siddhi nahIM hotI' isa vAkyake anusAra savedanAdvaitakI bhI siddhi nahI hotI to mata ho, parantu zUnyatArUna sarvakA abhAva to vicArabalase prApta ho jAtA hai, usakA parihAra nahI kiyA jA sakatA ata. use ho mAnanA cAhiye to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoki ) he vIra ahana | Apake matameM abhAva bhI vastudharma hotA hai bAhya tathA Abhyantara vastuke asambhava honepara sarvazu yatArUra tadabhAva sambhava nahIM ho sakatA, kyoki svadharmIke asambhava honepara kisI bhI dharma kI pratIti nahIM bana sktii| abhAvadharmakI jaba pratIti hai to usakA kAI varmoM (bAhya-Abhyantara padArtha) honA hI cAhiye, aura isa liye sarvazUnyatA ghaTita nahI ho sktii| sarva hI nahI to sarva-zUnyatA kaisI 1 tat hI nahI to tadabhAva kaisA 1 athavA bhAva hI nahIM to a-bhAva kisakA 1 isake sivAya, yadi vaha abhAva svarUpase hai to usake vastudharmatvakI siddhi hai, kyoki svarUpakA nAma hI vastudharma hai| aneka dhamomese kisI dharmake abhAva honepara vaha abhAva dharmAntara hI hotA hai aura jo dharmAntara hotA hai vaha kaise vastudharma siddha nahIM hAtA 1 hotA hI hai / yadi vaha abhAva svarUpase nahI hai to vaha abhAva hI nahIM hai, kyoki abhAvakA abhAva hAnera bhAvakA vidhAna hotA hai / aura yadi vaha abhAva (dharmakA abhAva na hokara) dharmIkA abhAva hai to vaha bhAvakI taraha bhAvAntara hotA hai jaise ki kumbhakA jo abhAva hai vaha bhUbhAga hai aura vaha bhAvAntara ( dUsarA padArtha) hI hai, yogamatakI mAnyatAke anusAra sakala-zaktiviraharUpa tuccha nahI hai / sArAza yaha ki abhAva yadi dharmakA hai to vaha dharmakI taraha dharmAntara honese vastudharma hai aura yadi vaha dharmIkA hai to vaha bhAvakI taraha bhAvAntara (dUsarA dhamI) honese svaya dUsarI vastu hai-use sakalazakti-zUnya tuccha nahIM kaha skte| aura isa sabakA kAraNa yaha hai ki abhAvako pramANase jAnA jAtA hai, vyapadiSTa kiyA jAtA hai aura vastu-vyavasthAke aGgarUpameM nirdiSTa kiyA jAtA hai| (yadi dharma athavA dhIMke abhAvako kisI pramANase nahIM jAnA jAtA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 60 yuktayanuzAsana 81 tA vaha kaise vyavasthita hotA hai ? nahI hotaa| yadi kisI pramANase jAnA jAtA hai to vaha dharma-dharmake svabhAva - bhAvakI taraha bastu-dharma athavA bhAvAntara huA / aura yadi vaha prabhAva vyapadezako prApta nahI hotA to kaise usakA pratipAdana kiyA jAtA hai ? usakA pratipAdana nahI banatA / yadi vyapadezakA prApta hotA hai to vaha vastudharma athavA vastvantara ThaharA, anyathA usakA vyapadeza nahI bana sktaa| isI taraha vaha bhAva yadi vastu vyavasthAkAga nahI to usakI kalpanAse kyA natIjA 1 'ghaTameM paTAdikA abhAva hai' isa prakAra paTAdike parihAra dvArA abhAvako ghaTa-vyavasthAkA kAraNa parikalpita kiyA jAtA hai, anyathA vastu meM saGkara doSokA prasaga AtA hai - eka vastuko anya vasturUpa bhI kahA jA sakatA hai, jisase vastukI koI vyavasthA nahIM rahatI - zrataH zrabhAva vastu vyavasthAkA zraga hai aura isa liye bhAvakI taraha vastudharma hai | ) 'jo abhAva tatva (sarvazUnyatA ) vastu vyavasthAkA aGga nahIM hai vaha (bhAva-ekAntakI taraha) ameya (prameya) hI hai- kisI bhI pramANake gocara nahIM hai / ' (isa taraha dUsaroke dvArA parikalpita vasturUpa yA zravasturUpa sAmAnya jisa prakAra vAkyakA artha nahI banatA usI prakAra vyaktimAtra paraspara-nirapekSa ubhayarUpa sAmAnya bhI vAkyakA zrartha nahI banatA, kyoki vaha sAmAnya ameya hai - sampUrNa pramANoMke viSayase pratIta hai arthAt kisI bhI pramANase use jAnA nahIM jA sakatA | ) vizeSa - sAmAnya - viSakta-bhedavidhi-vyavaccheda- vidhAyi-vAkyam / bheda-buddha raviziSTatA syAd vyAvRtti buddhazva viziSTatA te // 60 // 'vAkya (vastutaH ) vizeSa (visadRza pariNAma) aura sAmAnya Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 samantabhadra-bhAratI kA061 (sadRza pariNAma) ko liye hue jo (dravyaparyAyakI athavA dravya-guNakarmakI vyaktirUpa) bheda haiM unake vidhi aura pratiSedha donoMkA vidhAyaka hotA hai| jaise 'ghaTa lAo' yaha vAkya jisa prakAra ghaTake lAnerUpa vidhikA vidhAyaka (pratipAdaka) hai usI prakAra aghaTake na lAnerUpa pratiSedhakA bhI vidhAyaka hai, anyathA usake vidhAnArtha vAkyAntarake prayogakA prasaga zrAtA hai aura usa vAkyAntarake bhI tatpratiSedhavidhAyI na honepara phira dUsare vAkyake prayogakI jarUrata upasthita hotI hai aura isa taraha vAkyAntarake prayogakI kahIM bhI samApti na bana sakanese anavasthA doSakA prasaga AtA hai, jisase kabhI bhI ghaTake lAnerUpa vidhikI pratipatti nahIM bana sakatI / ataH jo vAkya pradhAnabhAvase vidhikA pratipAdaka hai vaha gauNarUpase pratiSedhakA bhI pratipAdaka hai aura jo mukhyarUpase pratiSadhakA pratipAdaka hai vaha gauNarUpase vidhikA bhI pratipAdaka hai, aisA pratipAdana karanA caahiye| (he vIra jina !) Apake yahaoN-Apake syAdvAda-zAsanameM-(jisa prakAra) abhedabuddhise (dravyatvAdi vyaktikI) aviziSTatA (samAnatA) hotI hai ( usI prakAra) vyAvRtti ( bheda ) buddhise viziSTatAkI prApti hotI hai| sarvAntavattadguNa-mukhya-kalpa mantizUnyaM ca mitho'napecam / sarvA''padAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // 61 // . (he vIra bhagavan / ) ApakA tIrtha-prakcanarUpa zAsana, arthAt paramAgamavAkya, jisake dvArA sasAra-mahAsamudrako tirA jAtA hai-sarvAntavAna hai-sAmAnya-vizeSa, dravya-paryAya, vidhi-niSaka, eka-aneka, Adi azeSa dhamoMko liye hue hai aura gauNa tathA mukhyakI kalpanAko sAthameM liye hue hai-eka dharma mukhya hai to dUsarA dharma gauNa hai, isIse Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA062 yuktayanuzAsana 53 suvyavasthita hai, usameM asagatatA athavA virodhake liye koI avakAza nahIM hai| jo zAsana-vAkya dharmoMme pArasparika apekSAkA pratipAdana nahIM karatA-unheM sarvathA nirapekSa batalAtA hai-vaha sarvadharmoMse zUnya haiusameM kisI bhI dharmakA astitva nahIM bana sakatA aura na usake dvArA padArthavyavasthA hI ThIka baiTha sakatI hai| ata ApakA hI yaha zAsanatIrtha sarva-du khoMkA anta karanevAlA hai, yahI niranta hai-kisI bhI mithyAdarzanake dvArA khaDanIya nahI hai aura yahI saba prANiyoMke abhyudayakA kAraNa tathA AtmAke pUrNa abhyudaya (vikAsa) kA sAdhaka aisA sarvodaya-tIrtha hai| bhAvArtha-ApakA zAsana anekAntake prabhAvase sakala durnayo (parasparanirapekSa nayo) athavA mithyAdarzanoMkA anta (nirasana) karanevAlA hai aura ye durnaya athavA sarvathA ekAntavAdarUpa mithyAdarzana hI sasArameM aneka zArIrika tathA mAnasika duHkharUpa ApadAoke kAraNa hote haiM, isaliye ina durnayarUpa mithyAdazanokA anta karanevAlA hAnese aApakA zAsana samasta ApadAokA anta karanevAlA hai, arthAt jo loga Apake zAsanatIrthakA Azraya lete haiM-use pUrNatayA apanAte haiM unake mithyAdarzanAdi dUra hokara samasta duHkha miTa jAte haiM / aura ve apanA pUrNa abhyudaya-utkarSa eba vikAsa-siddha karanemeM samartha ho jAte haiM / kAmaM dviSannapyupapatticakSuH samIkSyatAM te samadRSTiriSTam / tvayi dhruvaM khaNDita-mAna-zRGgo bhavatyabhadro'pi samantabhadraH // 62 / / (he vIra jina 1) Apake iSTa-zAsanase yatheSTa athavA bharapeTa dveSa rakhanevAlA manuSya bhI, yadi samadRSTi (madhyasthavRtti) huA, upapatti-cakSuse-mAtsaryake tyAgapUrvaka yuktisaGgata samAdhAnakI dRSTise-- Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 samantabhadra - bhAratI kA0 63 Apake iSTakA - zAsanakA - abalokana aura parIkSaNa karatA hai to avazya ho usakA mAnazRGga khaDita hojAtA hai-- sarvathA ekAntarUpa mithyAmatakA zrAgraha chUTa jAtA hai aura vaha abhadra athavA mithyAdRSTi hotA huA bhI saba ora se bhadrarUpa evaM samyagdRSTi bana jAtA hai / athavA yo kahiye ki Apake zAsanatIrthakA upAsaka aura anuyAyI ho jAtA hai / / ' (zikhariNI vRtta ' ) na rAgAnnaH stotraM bhavati bhava- pAza - cchidi sunau na cA'nyeSu dveSAdapaguNa-kathA'bhyAsa-khalatA / kimu nyAyAsnyAya prakRta-guNadoSajJa - manasAM hitA'nveSopAyastava guNa - kathA - saGga-gaditaH ||63 // ' (he vIra bhagavan 1 ) hamArA yaha stotra Apa jaise bhava-pAza-chedaka munike prati rAgabhAvase nahIM hai, na ho sakatA hai- kyoMki idhara to hama parIkSA - pradhAnI haiM aura udhara zrApane bhava pAzako chedakara saMsAra se apanA sambandha hI alaga kara liyA hai; aisI hAlata meM zrApake vyaktitvake prati hamArA rAga-bhAva isa stotrakI utpattikA koI kAraNa nahIM ho sakatA / dUsaroM ke prati dveSabhAva se bhI isa stotrakA koI sambandha nahIM haikyoMki ekAntavAdiyo ke sAtha arthAt unake vyaktitva ke prati hamArA koI dva eSa nahI hai - hama to dugukhoMkI kathAke abhyAsako khalatA samate haiM aura usa prakArakA abhyAsa na honese vaha 'khalatA' hamame nahI hai, aura isaliye dUsaroMke prati dveSabhAva bhI isa stotrakI utpattikA kAraNa nahIM ho sakatA / taba phira isakA hetu athavA uddeza ? uddeza yahI hai ki jo loga nyAya-anyAyako pahacAnanA cAhate haiM aura prakRta 1. isase pUrvakA samagra grantha upajAti aura upajAti jinase milakara banatA hai una indravajrA tathA upendravajrA vRttoM (chandoM) meM haiM / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA0 64 yuktayanuzAsana 65 padArtha ke guNa-doSoMko jAnanekI jinakI icchA hai unake liye yaha stotra 'hitAnveSaNa ke upAyasvarUpa' ApakI guNakathA ke sAtha kahA gayA hai / isake sivAya, jisa bhavanyAzako Apane cheda diyA hai use chedanA apane aura dUsaro sasArabandhanoko toDanA - hame bhI iSTa hai aura isa liye yaha prayojana bhI isa stotrakI utpattikA eka hetu hai / isa taraha yaha stAtra zraddhA aura guNajJatA kI abhivyakti ke sAtha loka-hitakI dRSTiko liye hue hai / ' iti stutyaH stutyaistridaza - muni-mukhyaiH praNihitaiH stutaH zaktyA zreyaH padamadhigastvaM jina ! mayA / 'mahAvIro vIro durita - para-senA'bhivijaye vidheyA me bhaktiM pathi bhavata evA'pratinidhau // 64 // 1 'he vIra jinendra | Apa cU~ ki duritaparakI - mohAdirUpa karmazatru zrokI - senAko pUrNarUpa se parAjita karane meM vIra haiM - vIryAtizayako prApta hai-- niHzreyasa padako dhigata (svAdhIna) karane se mahAvIra haiM aura devendroM tathA munIndroM ( gaNadhara devAdiko ) jaise svaya stutyoMke dvArA ekAgramanase stutya haiM, isIse mere - mujha parikSApradhAnIke - dvArA zaktike anurUpa stuti kiye gaye haiN| ata apane hI mArgame-apane dvArA anuSThita eva pratipAdita samyagdarzana- jJAna cAritra rUpa mokSamArgameM, jo pratinidhirahita hai ---- zranyayogavyavacchedarUpase nirNIta he arthAt dUsarA koI bhI mArga jisake joDakA athavA jisake sthAna para pratiSThita honeke yogya nahI hai -- merI bhaktiko savizeSa rUpase caritArtha karo -- zrApa ke mArgakI zrotA aura usase zrabhimata phalakI siddhiko dekhakara merA anurAga ( bhaktibhAva ) usake prati uttarottara baDhe jisase maiM bhI usI mArgakI zrArAdhanA - sAdhanA karatA huA karmazatru zroMkI senAko jItane meM samartha hoU aura niHzreyasa (mokSa) padako prApta karake saphala manoratha ho sakU~ / kyo ka Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 samantabhadra-bhAratI kA0 64 saccI saviveka bhakti hI mArgakA anusaraNa karaneme parama sahAyaka hotI hai aura jisakI stuti kI jAtI hai usake mArgakA anusaraNa karanA athavA usake anukUla calanA hI stutiko sArthaka karatA hai, isIse stotra ke anta meM aisI phalaprAptikI prArthanA athavA bhAvanA kI gaI hai / ' iti zrIniravadyasyAdvAdavidyAdhipati - sakalatArkikacakracUDAmaNizraddhAguNajJatA disAtizayaguNagaNavibhUSita-siddhasArasvata svAmisamantabhadrAcAryavarya-praNIta hitAnveSaNopAyabhUta yuktyanuzAsana stotra samAptam / isa stotra kI zrIvidyAnandAcArya viracita saskRtaTIkAke anta meM stutyAsbhinandana aura grantha- prazassyAdike rUpameM jo do mahatva ke padma pAye jAte haiM ve isa prakAra haiM : stheyAjjAtajayadhvajA'pratinidhi: probhUta-bhUriprabhuH pradhvastAskhila duneya dviSabhiH sannati-sAmadhyataH / sanmArgastrividhaH kumArga-mathano'rhanvIranAtha. zriye zazvatsa stuti - gocaro'naghadhiyAM zrIsatyavAkyAdhipaH // 1 // zrImadvIra - jinezvarA'mala guNa stotra parIkSekSaNaiH sAkSAtsvAmisamantabhadragurubhistattva samIcyA'khilam / proktaM yuktayanuzAsanaM vijayibhiH syAdvAdamArgA'nugaividyAnanda-budhairalaMkRta mida zrIsatyavAkyAdhipai ||2|||| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktyanuzAsanakI kArikAoMkA akArAdi-krama 54 / tathApi kArikA pRSTha / kArikA atasvabhAve'pyanayorupAyA- 32 kRtapraNAzAprakRtakama bhogau 17 anArthakAsAdhanasAdhyadhIzced 20 tattva vizuddha sakalairvikalpai- 24 anAtmanA'nAtmagatarayukti- 78 tathA na tatkAraNakAryabhAvo 14 anukkatulya yadanevakAra | tathApi vai yAtyamupetya bhaktyA 3 abhAvamAtra paramArthavRtteH 26 tathA pratijJAzayato'prayoga. 58 abhedabhedAtmakamarthatattva 5 va zuddhizaktyorudayasya kASThA 3 ameyamazliSTamameyameva 72 dayAdamatyAgasamAdhiniSTha 4 avAcyamityatra ca vAcyabhAvA 34 | dRSTAgamAbhyAmaviruddhamartha- 63 azAsadaJjAsivacAsi zAstA 25 | dRSTo'viziSTa jananAdihetau 45. ahetukatvaprathitaH svabhAvaH 6 na dravyaparyAyapRthavyavasthA 62 aAtmAntarA'bhAvasamAnatA na 71 na bandhamokSau kSaNikaikasasthau 18 iti stutya. stutyaiH tridaza- na rAgAna, stotra bhavati bhava- 84 upeyatatvAnabhilAdhyatAvad 33 na zAstRziSyAdividhivyavasthA 20 ekAntadharmA'bhinivezamUlA 68 na saccanA'sacca na dRSTameka- 36 kAma dviSannapyupapatticakSuH 83 nAnAtmatAmaprajahattadeka- 65 kAlaH kalirvA kaluSAzayo vA 4 nAnAsadekAtmasamAzraya ced 74 kAlAntarasthe kSaNika dhruve vA 36 / nizAyitastai. parazu. paranaH 76 kIrtyA mahatyA bhuvi varddhamAnaM 1 naivAsti hetu kSaNikAtmavAde 16 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 samantabhadra-bhAratI kArikA pRSTha / kArikA pratikSaNa bhagiSu tatpRthaktvA- 16 vidyAprasUtyai dila zIlyamAnA 28 pratyakSanirdezavadapyasiddha vidhiniSedho'nabhilApyatA ca 56 pratyakSabuddhiH kramate na yatra 26 virodhi cA'meghavizeSamAvAt 55 pramucyate ca pratipakSadUSI 70 vizeSasAmAnyaviSakta meda- 81 pravRttiraktaH samantuSTi-rikta 46 vyatItasAmAnyavizeSabhAvAd 30 bhavatyabhAvA'pi ca vastudharmoM vyAvRtti hInAnvayato na siddha yed 76 bhAveSu nityeSu vikArahAne 76 zIrSopahArAdibhirAmadu.khai. 46 madyAgavadbhUtasamAgame jJaH satyAnRta vApyantAmRta vA 35 mitho'napekSa. puruSArthahetu sarvAntavattadguNamukhyakalpa 82 mUkAtmasaMvedyavadAtmavedya sahakramAdvA viSayAlpabhUri- 35 yadevakAropahita pada tad | sAmAnyaniSThAvividhA vizeSAH 51 yAthAtmyamullaNya guNodayAkhyA 2 syAdityapi syAdguNamukhya kalpa-60 beSAmavaktavyamihAtmatattvaM | svacchandavRttejegataH svabhAvA- 47 rAgAdyavidyAnaladIpanaJca 27 / heturnadRSTo'tra nacA'dhyadRSTo 40 25