Book Title: Kya yah Satya hai
Author(s): Hajarimal Bhoormal Jain
Publisher: Shuddh Sanatan Jain Dharm Sabarmati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001506/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA yaha satya hai ? (jaina darzana se saMbandhita vicAraNIya viSaya) parasparopabahI jIvAnAma hajArImala S tation International Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA yaha satya hai ?) kyA yaha Adya preraka : sva. muni zrI haMsavijayajI mahArAja lekhaka evaM saMgrAhaka: bhaNDArI hajArImala bhUramala jaina karanula - 518001 (A. pra.) protsAhaka: zuddha sanAtana jaina saMgha sAbaramatI, ahamadAbAda (gujarAta) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA yaha satya hai ? prathAmavRti: 1000 prati (san 1994) mUlya : eka rUpayA mAtra prApti sthAna : pArasa udyoga F-117, RIICO, New Industrial Area CHITTORGARH - 312001 (Raj.) chaganalAla bI. rAThaur3a mahAvIra kapar3A mArkeTa, relavepurA ahamadAbAda (gujarAta) zA. ratanacanda abbAjI klotha marcenTa, jaina Tempala sTrITa cauka bAjAra, karanula - 51800 (A. pra.) rUpama sTUDiyo kIMga skrala, mATuMgA, bambaI-400019 phona : 4376088 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 1. paMcarameSTisUtra 2. arahaMta zabda kA pramANa 3. namotthuNa 4. logasma sUtra 5. jayavIrAya 6. tIna thuI cAra thuI 7. maMtra jyotiSa 8. siddha cakra 9. nava smaraNa 10. deva dravya 11. aMjana zalAkA 12. jina maMdira nirmANa meM jaina siddhAMta 13. samyaktva 14. puNya pApa kI caturbhagI 15. kevalI AhAra 16. strI mokSa 17. AtmA kA anAdipana 18. AtmA kA vikAsa 19. puNya se mokSa 20.35 21. namo loe savva sAhuNaM 22. darzanAcAra 5 7 8 13 16 19 23 25 28 33 35 38 44 45 47 51 53 58 62 65 67 70 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "prastAvanA carama tIrthapati bhagavAna mahAvIra svAmI ke nirvANa bAda evam vizeSakara AcArya zrI devaddhi gaNI dvArA Agama sUtra lipIbaddha kiye jAne ke bAda kaI parivartana anAvazyaka ho gaye hai jisameM kaI jaina darzana ke maulika siddhAMta se viparIta bhI hai evam tadanusAra navIna sUtroM kI racanA mUlasUtroM meM parivartana prakSiptikaraNa Adi hai| ina parivartita sUtroM, gAthAoM ko jaina siddhAMta kA AdhAra mAnanA mukhya ho gayA hai aura maulika AdhAra gauNa ho gayA hai| jaise :- udAharaNArtha - mUla Agama sUtroM meM maMtra kA spaSTa niSedha hone para bhI Aja maMtra ArAdhanA Ama bAta ho gaI hai yahAM taka ki pavitra adhyAtmika paMca parameSTi sUtra ko bhI maMtra ke vizeSaNa se saMbodhita kiyA jAtA hai| laghu zAMti, bRhada zAMti Adi aisI hI racanAeM hai| Aja isa laghu pustikA meM parivartita sUtroM ke bhUloM kA anAvazyaka viparita gAthAoM kA kriyA sUtroM kA evam mAnyatA bheda kA jo Aja taka hamAre dhyAna meM AyA hai saMcaya kiyA gayA hai| pAThakagaNa se nivedana hai ki binA kisI pUrvAgraha ke zAMta citta se ise adyopayaMta par3he isameM diye gaye pramANoM, udAharaNoM ko dhyAna se dekhe, par3he, ciMtana kare pramANoM kA parikSaNa kareM aura vAstavikatA samajhane kA prayAsa kareM yahI eka hArdika icchaa| hamArA lakSya uddezya eka mAtra yahI hai ki jaina darzana kI vAstavikatA asaliyatA ko samajhe aura ArAdhanA ke bahAne jo virAdhanA hotI hai usase bacane kA prayAsa kareM, karAveM / yathA zakya jaina darzana ke mUla bhUta siddhAMta ko ujAgara karane kA hI prayAsa kiyA gayA hai tathApi ajJAnatAvaza koI viparitatA A gaI ho to evam kisI ko avinaya jaisA lage to micchA mi dukkaDaM " - hajArImala jaina Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 paMca parameSTi sUtra ( navakAra) jaina darzana ke sabhI samudAyoM kA paMca parameSTi sUtra ( navakAra) para aTala zraddhA hai, bhakti hai jisakA honA bhI jarurI hai / isake prathama pada kA uccAraNa sarvatra vyApaka rUpa se " namo arihaMtANaM" isa taraha se kiyA jAtA hai / isake prathama pada kA lagabhaga navIna chapI huI sabhI pustakoM meM yahAM taka ki Agama sUtroM kI navIna chapAI meM bhI isa taraha kA ullekha hai arthAt "namo arihaMtANaM" hai jisakA artha hotA hai- ari= nAma duzmana, zatru / haMtANaM = kA artha hai mAranA (nAza karanA) isa taraha se zutra ko mArane vAle ko namaskAra ho, aisA samajha kara namaskAra kiyA jAtA hai / yahAM vivecana meM zatru arthAt rAga-dveSa kaSAya- aisA spaSTIkaraNa karake samajhAyA jAtA hai lekina isake gaharAI meM jAne se yaha vAkya jaina darzana ke maulika siddhAMta se viparita mAlUma hotA hai evaM Agama sUtroM se bhI viparita hai jisakA spaSTIkaraNa nimna prakAra se hai '-- - zatru arthAt duzmana zabda dveSa kA dyotaka hai aura mAranA nAza karanA hiMsA janya hai / rAga hI dveSa kA kAraNa hai aura dveSa hI mArane kA preraka hai aise rAga dveSa dyotaka zabda "zatrU' va mAranA, nAza karanA Adi hiMsA janya kaSAya svarUpa zabdoM ke vizeSaNoM se vItarAga zAsana ke mahAna vibhUtioM ko saMbodhita karanA, vizeSaNa lagAnA kaise ucita ho sakatA hai / vAstava meM AtmA kA koI zatru nhiiN| rAga dveSa AtmA dvArA svayaM ke upArjita doSa hai durguNa hai / ataH inako chor3anA bhI apane svayaM kA kAma hai yadi inako chor3ate jAye aura navIna upArjita nahIM kare to eka dina aisA A sakatA hai ki inase chuTakArA mila jAye / jJAnI kisI ko mArate nahIM, nAza karate nahIM, jaise kaMcana kAmini rAga dveSa ke kAraNa hai to use chor3a dete hai / mArate nahIM nAza karate nahIM / zabdArtha bhI upayogI honA cAhiye / mUlabhUta Agama sUtroM meM yaha vAkya hI alaga taraha se hai vaha hai " namo arahaMtANaM" jisakA artha :- arahaM yogyatA prApta pUjanIya Adi tANaM = arthAt zaraNa bhUta Azraya dAtA aise yogyatA prApta pUjanIya mahAna vibhutiyoM ko namaskAra ! kyA yaha satya hai ? (5 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahAM na zatru kA ullekha hai na mArane kI yA nAza karane kI bAta hai kadAcita yaha prazna ho ki kina Agama sUtroM meM isakA kisa taraha se ullekha hai :uttara = bhagavatI sUtra ke maMgalAcaraNa meM kalpasUtra ke zakra staMva meM evam jJAtA dharma kathAMga sUtra, AcArAMga sUtra, ThANAMga sUtra Adi kaI sUtroM meM kaI jagaha para "arahaMtANaM" hI hai evam Agama sUtroM ke lipIbaddha hone ke pahale yAne karIbana do hajAra varSa pahale ke rAjA khAkhela ke zilAlekha meM mathurA ke kaMkAlI TIle se nikale zilAlekha meM bhI "arahaMtANaM" hai / prAcIna granthoM meM prAyaH arahaMtANaM zabda kA hI ullekha hai| kisI prabhAvaka viziSTa padavIdhArI vyakti dvArA anajAne meM galatI ho gaI hai ataH isI se unhIM kA anukaraNa vyApaka ho gayA hai aura rUDha bana gayA hai jo jaina ke maulika siddhAMta se Agama sUtroM se sarvathA viparita hai| jJAnAcAra ke aMtargata vaMjana attha tadubhaye kA ullaMghana bhI hai| Aja se lagabhaga cAlIsa varSa pUrva AcArya zrI labdhi sUrIsvarajI dvArA racita stavana "kattala karmo nI" karI karI ne kA virodha huA thA kyoMki yaha zabda sAdhAraNa bhASA kA thA / lekina AcArya zrI dvArA "namo arihaMtANaM" kA udAharaNa dene se virodha karane vAloM ko zAMta honA par3A thaa| gaharAI meM jAne kA prayatna nahIM kiyA gayA / ataH "arahaMtANaM" zabda kA upayoga hI Agamika hai vAstavika hai| 6) kyA yaha satya hai ? Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arahaMta zabda ke pramANa 1) bhagavatI sUtra ke maMgalAcaraNa meM hI "namo arahaMtANaM" hai| 2) AcArAMga sUtra ke prathama skaMdha cauthA adhyAya meM arahaMtA bhagavaMto te savve evaM mAikkhaMti 3) samavAyAMga sUtra ke samavAya cautIsa (34) jalya jattha viyaNaM "arahaMtA" bhagavaMto ciTTha tivA nisayaMtivA 4) ThANAMga sUtra caturtha uddezaka cauhiM ThANehiM jIvA deva kibbi siyatANaM pagareti taM jahA :"arahaMtANaM" avvaNa vadamANe "arahaMta" paNattassa avvaNaM vadamANe 5) jJAtA dharma kathAMga sUtra prathama adhyayana "arahaMta" mAyarovA cakka vaTTI mAyarovA "arahaMta" sivA cakkavaTI vA 6) nirayAvalIkA varga pAMca adhyayana prathama taeNaM "arahA" ariTTha nemi "arahA" ariTTha nemiM viharai . 7) uttarAdhyayana sUtra adhyAya cha: gAthA aThAraha * "arahA" NAtha putte bhagavaM vesAlie 8) sUtra kRtAMga sUtra dvitIya sUtra skaMdha dvitIya adhyayana jeya atItA jeya padupannA jeya AgamissA "arahaMtA" bhagavaMtA savve te 9) mahAnizitha sUtra ke upadhAna vidhi meM (adhyAya pAMca) namo "arahaMtANaM" ti paDhama jjhayaNaM ahijjeya vaM taddiheya Aya bilaNaM ___10) uDIsA ke hAthI guphA ke zilAlekha meM jo 2000 varSa pahale kA hai mahA meghavAna rAjA khAkhela kA usameM isa prakAra hai :namo "arahaMtANaM" namo savvasidhAnaM verena mahArAjena "arahaMtA" pasAdAnaM 11) mathurA ke kaMkAlI TIle se nikale zilAlekhoM meM se eka zilAlekha jo ki isavI san pacAsa pUrva kA kahA jAtA hai| namo "arahaMto" vadhamAnasa "arahata" pUjAye ___12) haidarAbAda ke prasiddha salArajaMga myujiyama meM dharmazAstroM kA saMgraha kyA yaha satya hai ? (7 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " hai usameM jaina dharma saMbaMdhita kucha hastalikhita pratiyAM (panne) bhI hai kalpa sUtra ke pannoM meM namotthuNaM "arahaMtANaM" hai / NOTE : uparokta pramANa jo Agama sUtroM ke diye gaye hai unameM se kaI sUtroM meM eka se jyAdA pAMca, dasa, paccIsa bAra bhI "arahaMtANaM" zabda kA upayoga huA hai yahAM sirpha eka eka hI bAra bataura namUne ke batAyA hai yaha bAta avazya hai ki 'arihaMta' zabda vyApaka evaM ruDha ho gayA hai ho jAne se kahIM kahIM Agama sUtroM kI navIna chapAI evaM prakIrNa Adi vibhinna sUtroM meM arihaMta zabda hI jyAdA milegA / "namotthuNaM" namutthuNaM sUtra yaha sUtra Agama sUtroM meM "namo jiNaNaM jia bhayANaM" yahAM taka hI hai "je aiyA siddhA je abhavi saMtiNa gaye kAle" Adi bAda meM prakSipta hai / isake liye vartamAna AcArya Adi vidvAna jo isa prakSipta gAthA ko sahI mAnate hai / dravya nikSepA kA AdhAra lekara samAdhAna karate hai ataH dravya nikSepA kA sahI vivaraNa nimna prakAra se diyA gayA hai jisase vAstavikatA samajha meM A jAya / -- 8 ) kyA yaha satya hai ? Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "nikSepA" nikSepA saMbaMdhI Aja hamArI mAnyatA isa prakAra hai : caityavaMdana bhASya kI gAthA 51 nAma jiNA jiNa nAmA, ThavaNa jiNA jiNaMdapaDimAo, davva jiNA jiNa jIvA bhAva jiNa samavasaraNanthA nAma nikSepA :- jinezvara bhagavAna ke nAma ko nikSepA kahA gayA hai| sthApanA nikSepA :- jinezvara bhagavAna kI pratimA citra Adi / dravya nikSepA :- jinezvara bhagavaMta ke jIva ko athavA AtmA ko dravya nikSepA bhAva nikSepA :- samavasaraNa meM virAjamAna jinezvara bhagavaMta ko bhAva nikSepA kahA gayA hai| uparokta gAthA meM sirpha jinezvara bhagavaMta ke hI nikSepa karake batAye gaye hai aura sAtha meM eka aisI mAnyatA bhI rUDha kara dI gaI hai ki jisakA bhAva nikSepA vaMdanIya hai usake cAroM nipekSA vaMdanIya hai ataH isI mAnyatAnusAra Avazyaka sUtroM meM aisI gAthAyeM jor3a dI hai aura prakaraNa Adi sUtroM meM aisI hI racanAyeM kara dI gaI hai jisI kA namUnA uparokta gAthA hai lekina Agama sUtroM se va tAttvika dRSTi se sarvathA viparita hai : ___ Agama sUtroM ke anuyoga dvAra sUtra meM nikSepA saMbaMdhI jo vyAkhyA kI gaI hai usakA uddezya usakI vyAkhyA hI alaga hai anuyoga dvAra sUtra meM nikSepAoM kA jo varNana hai vaha Avazyaka kriyA sUtra Adi se saMbaMdhita hai vahAM kahIM bhI isa taraha se jinezvara bhagavaMta kI aisI koI vyAkhyA nahIM hai| __ vahAM nAma va sthApanA kI vyAkhyA uparokta gAthA ke anusAra Avazyaka kriyA sUtra se kI hai aura Avazyaka kriyA karate samaya mana sthira na ho upayoga rahita ho usa kriyA ko "dravya kriyA" arthAt dravya nikSepA kahA gayA hai evaM upayoga sahita kI kriyA ko bhAva kriyA arthAt "bhAva nikSepA" kahA gayA hai| ukta Agama sUtra meM hI kriyA sUtra ke nikSepAoM kI jo vyAkhyA kI kyA yaha satya hai ? (9 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaI hai usameM dravya nikSepA kI Avazyaka kriyA jaisI vyAkhyA karate hue aura eka udAharaNa diyA gayA hai ki : ghI kA ghar3A yA madhu kA ghar3A arthAt jisa ghar3e meM ghI yA madhu bharA jAne vAlA hai yA bharA gayA thA ( kintu aba khAlI hai) isa taraha ke ghaDe jo ki vartamAna meM khAlI hai use ghI kA ghar3A jo kahate hai vaha dravya nikSepA se ghI kA ghar3A hai aisA kahA jAtA hai| uparokta donoM udAharaNoM meM se prathama udAharaNa kA uddezya Avazyaka kriyA ko upayoga sahita aura upayoga rahita karane ke bheda ko samajhane kA hai / -: dUsarA udAharaNa ghI kA ghar3A jo kahA jAtA hai jise dravya nikSepA kahA gayA hai vaha vyavahArikatA ko samajhane ke liye hai isa vyavahArikatA ko hI agara hama yaha samajha le jaisA ki hamane cAroM nikSepAoM kA vaMdanIya yA niMdanIya samajha rakhA hai| to anucita hotA hai jaise ki :ghI se bhare hue ghar3e kA mUlya ru. 500/- AtA hai to ghI kA ghar3A bharA hone para hI pAMca sau rupaye kA mUlya AyagA yadi vaha ghaDA khAlI hai aura ghI se bharA jAne vAlA hai yA bharA huA thaa| isase ghI ke ghaDe kA mUlya pAMca sau rupayA nahIM AyagA apitu khAlI ghar3e kA mUlya jo bhI pAMca yA dasa rupaye hogA vahIM AyegA ghI kA ghar3A kahane mAtra se mUlya nahIM AtA / yaha eka vyavahArika sAdhAraNa samajha kI bAta hai phira bhI ina udAharaNoM ke rahasya ko nahIM samajhane ke kAraNa dravya nikSepA ko jinezvara bhagavAna ke sAtha lagAkara aura jisakA bhAvanikSepA vaMdanIya hai usake cAroM nikSepA vaMdanIya hai aisA mAnakara bhaviSya meM hone vAle jinezvara vaMdanIya samajhakara aisI gAthAye Avazyaka sUtroM meM yAne namotthuNaM Adi meM jor3a dI hai| vaM caityavaMdana bhASya Adi prakaraNa sUtroM meM aisI racanA kara dI hai jo mUlabhUta Agama sUtroM ke saMbaMdha se rahita to hai hI vyavahArikatA se bhI viparita hai jisake aura bhI pramANa udAharaNa nimna darzAye gaye hai / 1) kalpa sUtra meM zakrastava arthAt namutthuNaM jo hai usameM "je aiyA siddhA" jea bhavisaMtiNagaye kAle" yaha vAkya ye zabda hI nahIM hai AcArya devarddhi gaNI dvArA Agama sUtra lipibaddha hone taka yaha vyAkhyA aisI racanA kRti nahIM thI isakA yaha Thosa pramANa hai / bAda meM kisI AcArya dvArA aisI racanAkara namutthuNaM jaise sUtroM meM jor3a dI hai| 10) kyA yaha satya hai ? Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2) samavAyAMga sUtra ke zurUAta meM hI namutthuNaM jaisA stavana sUtra hai usameM bhI "je aiyA siddhA" je a bhavi saMtiNa gaye kAle" ye vAkya nahIM hai| ___3) sUtrakRtAMga sUtra ke aMdara eka prasaMga kA ullekha hai jisameM Arya udayaka bhagavAna mahAvIra ke ziSya gautama svAmI se kahate hai ki tumhAre dharmAcArya jo pratyAkhyAna karAte hai vaha duSa pratyAkhyAna hai jisakA kAraNa batAte hai ki jaise kisI grahastha ko trasa jIva kI hiMsA nahIM karane kA pratyAkhyAna karAte hai taba vahIM jIva jaba sthAvarakAya meM jAtA hai taba sthAvara kI hiMsA meM trasa kA jo jIva utpanna huA hai usakI hiMsA ho jAtI hai ataH yaha pratyAkhyAna barAbara nahIM, duSa pratyAkhyAna hai| uttara meM gautama svAmI batAte hai ki :- Arya udayaka- trasa kA jIva marakara sthAvara meM jaba utpanna hotA hai taba trasa hiMsA ke pratyAkhyAnI ke hAtha se usa sthAvara kI hiMsA hone para pratyAkhyAna kA bhaMga hotA hai yaha kathana ThIka nahIM kyoMki "trasa nAma karma" ke udaya se hI jIva trasa kahalAte hai| paraMtu jaba unakA trasa gati kA AyuSya kSINa ho jAtA hai trasa kAya kI sthiti chor3akara jaba sthAvara meM utpanna hotA hai taba sthAvara nAma karma kA udaya hone se sthAvara kahA jAtA hai ataH yaha duSaHpratyAkhyAna nahIM hai| (skaMdha do adhyAya sAta) ___isa udAharaNa se bhI yahIM niSkarSa nikalatA hai ki tIrthaMkara nAma karma ke udaya se hI tIrthaMkara kahe jA sakate hai pahale nahIM / yadi hama tIrthaMkara ke jIva ko dravya tIrthaMkara mAnakara aura jinakA bhAva nikSepA vaMdanIya hai unake pahale ke tInoM nikSepA vaMdanIya hai aisA mAna le to bhaviSya meM hone vAle kaI tIrthaMkara ke jIva sthAvara meM bhI ho sakate hai jinakI virAdhanA, hiMsA honA svAbhAvika hai| evama hamAre dainika vyavahAra meM kaI jIva tiryaMca manuSya bhI hai unakI tADanA pratADanA Adi virAdhanA jo hotI hai unakI virAdhanA kA pratiphala (yadi tIrthaMkara kA jIva hone se) dravya tIrthaMkara kahA jAya to tIrthaMkara kI virAdhanA kA phala hotA hai to usase bacanA saMbhava hI nahIM hai| uparokta gautama svAmI ke udAharaNa se spaSTa ho jAtA hai ki jaise trasa nAma karma ke udaya se trasa kahe jAte hai ThIka isI taraha "tIrthaMkara nAmakarma" ke udaya se hI tIrthaMkara kahe jAte hai aura tIrthaMkara kyA yaha satya hai ? (11 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma karma ke udayAvasthA meM unakI jo bhI virAdhanA hogI vaha tIrthaMkara kI virAdhanA hogI aura usakA pratiphala bhI tIrthaMkara kI virAdhanA kA milegaa| isake pahale vaha jIva jisa yonI meM sthAvara meM hogA, to sthAvara kI hiMsA kA phala milegA agara trasa kAya meM tiryaMca yA manuSya jo bhI paryAya hogA vahIM nAma karma kA udaya hogA, usI kI virAdhanA kA phala milegaa| ThIka isI taraha bhaviSya meM hone vAle tIrthaMkara ko dravya tIrthaMkara mAnakara Aja vaMdana karane se usakA phala bhI usI avasthA kA arthAt jisa nAma karma kA udaya hogA usI kA phala mila sakegA / na ki tIrthaMkara avasthA kA jaise ki gautama svAmI kA Arya udayaka ko samAdhAna hai| 4) Aja hamAre dainika jIvana meM bhI jaba koI vyakti dikSA lene kA nirNaya kara letA hai dIkSA kI taiyArI bhI zurU ho jAtI hai dIkSA kA dina bhI A jAtA hai phira bhI use koI vaMdana nahIM karatA rAste meM milane para bhI dIkSArthI ko koI "matthaeNa vaMdAmi nahI kahatA (mumukSu hai, dIkSArthI hai itanA hI kahate hai kahA jAtA hai aura kucha samaya bAda jaba vaha hAtha meM rajoharaNa lekara "karemi bhaMte" kA paccakkhANa le letA hai taba vaha sAdhu kahA jAtA hai aura hara kisI ke muMha se yAne jaina darzana ke zraddhAlu ke muMha se "matthaeNa vaMdAmi" zabda nikala par3ate hai yaha pratyakSa pramANa hai ki vahIM jIva kucha samaya pUrva grahastha hone ke nAte usase grahastha kA vyavahAra kiyA jAtA thA / nikSepA kI dRSTi se vahIM jIva dravya sAdhu kahA jAyagA paraMtu usake sAtha sAdhu jaisA vyavahAra nahIM hotA, nahIM ho sakatA / aura agara vahIM sAdhu vahIM jIva kucha samaya bAda dIkSA chor3a de taba vaha phira grahastha kahalAyegA aura usakA vyavahAra bhI grahastha jaisA hI hogA / usa vyakti ko jAnate hue bhI use koI "matthaeNa vaMdAmi" nahIM kahatA, nahIM khegaa| dIkSA chor3ane ke bAda va dIkSA lene ke pahale vahIM jIva dravya nikSepA se sAdhu kahA jAya phira bhI vaMdanIya nahIM hotA / ataH isa taraha hama jisakA bhAva nikSepA vaMdanIya hai usake cAroM nikSepA vaMdanIya hai aisA siddhAMta mAna le aura usakA jIva dravya nikSepA mAna le to avyavahArika ho jAyagA / akaraNIya ho jAyagA jo sarvathA anucita hai| 12) kyA yaha satya hai? Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ logassa sUtra Aja hamArI dhArmika kriyA sUtroM meM logassa sUtra kA bhI eka khAsa mahatva hai| vartamAna kAlIna jisa logassa sUtra kA hama upayoga karate hai usakI racanA kI mAnyatA ko hama loga bhagavAna RSabhadeva ke samaya taka le jAte hai isakA kAraNa mAtra hamArI ruDha paraMparA hI hai rUDha paraMparA ke kAraNa hamArA isa tarapha lakSya hI nahIM jAtA, ki isameM siddhAMta se kitanI viparitatA hai viruddhatA hai| sarvaprathama hameM yaha socanA hogA ki arahaMta prabhU (tIrthaMkara) zalAkA puruSa hai zalAkA puruSa kabhI eka hI samaya meM eka hI jagaha milate nahIM / saMyukta baiThane kA prasaMga kabhI AtA hI nahIM / to eka sAtha vaMdana kA prasaMga bhI kabhI nahIM AtA nahIM A sakatA / jaba itanA nirNaya ho jAtA hai to phira kyA kAraNa hai ki isa logassa meM hama eka sAtha vaMdana karate hai ? jaise :- usama majiaMca vaMde, saMbhava mabhiNaM daNaMca, sumaiMca, paumappa haM supAsaM jiNaMca caMda pahaM vaMde / kyA yahAM para arahaMta prabhU kA zalAkA paNa miTa jAtA hai yA calA jAtA hai ? nahIM aisA kabhI hotA nahIM, to hama aisA karane se zAlAkApana kI garimA, ko miTAne ke aparAdhI banate hai AzAdhanA, virAdhanA ke kAraNa banate hai| isake liye anuyoga dvAra sUtra jo ki eka Agama sUtra hai jisameM gAthA saM. 203 meM spaSTa ullekha hai ki kIrtana kaise kareM ? yathA pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI, anAnupUrvI Adi / yahAM para eka tIrthaMkara ke bAda dUsare tIrthaMkara kA kIrtana karane kA ullekha hai kintu eka sAtha do yA do se adhika kI kIrtana karane kA ullekha nahIM hai| zAyada kisI bhI Agama sUtra meM eka sAtha vaMdana, kIrtana kA ullekha nahIM hai / jabaki vartamAnakAlIna logassa meM eka sAtha vaMdana kIrtana kiyA jAtA hai / to kyA hama Agama sUtroM ke upekSA, viruddha AcaraNa karane se doSa ke bhAgIdAra nahIM baneMge ? acchA yA burA karaNI kA phala to milegA hI / yaha saba kyoM? ___aura Age jAkara hama tIrthaMkara prabhu se prasanna hone kI kAmanA karate hai| kyA yaha satya hai ? (13 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (cauvIsaMpi jiNavarA titthayarA meM pasiyaMtU) kyA tIrthaMkara prabhU vItarAga nahIM hai? kyA ve kabhI aprasanna yA prasanna hote hai ? agara aisA hotA hai tIrthaMkara prabhu jo vItarAga hai aura sAmAnya devatA jo rAgI hai unameM kyA pharka ? yaha kitanI ghora AzAdhanA kA kAraNa hai| aura isake Age to spaSTa mAMga (mAMgaNI, Demand) karate hai ki hameM siddhi pada de do (siddhA siddhI mama disaMtu) kyA siddhi pada yuMhI muphta meM hI mila sakatA hai? yA mAMgane se tIrthaMkara prabhU de dete hai ? darzanAcAra ke aMtargata dUsarA AcAra "nikkaMkhia" kA hai isameM ATha AcAra hai aura jaina darzana se hI saMbaMdhita hai anya se nhiiN| yaha dUsarA AcAra sUcita karatA hai ki AkAMkSA rahita AcaraNa yAne pratiphala kI icchA rahita kA AcAra hai / AcAra nahIM pAlane se aticAra lagatA hai| dUsare Avazyaka kA mukhya sUtra "namotthuNaM" jise zakra stava bhI kahate hai, jisakA kalpasUtra Adi Agama sUtroM meM varNana hai usameM kahIM bhI prasanna hone, aprasanna hone evam kahIM bhI koI mAMgane kA ullekha nahIM hai na kahIM saMyukta nAma hai na saMyukta vaMdana hai| ina sabhI pramANa evaM ullekhoM ko bhUlAkara upekSA kara hama jo kriyA karate hai to hame zAstrAjJA ullaMghana kA doSa lagegA / vAstava meM dekhA jAya to logassa kA upayoga kAussaga karane ke pazcAt hI vizeSa rUpa se kiyA jAtA hai| kAussagga ke niyama "jAva arahaMtANaM bhagavaMtANaM namukkAremi na pAremi" ke anusAra "namo arahaMtANaM" kahakara hI pUrA karate hai / ata: yaha niyama pUrA ho jAtA hai / isake Age logassa sUtra kI jarurata rahatI hI nahIM, phira bhI hameM bolanA hI hai to bAdhA rahita kI racanA kara bolanA cAhiye / jaise :- namo usama jiNa caMda namo ajia jiNa-caMda- namo saMbhava jiNa caMda....... jahAM taka merA vizvAsa hai ki aisI racanAyeM caityavAsiyoM ke yuga meM huI hogii| 14) kyA yaha satya hai ? Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya pratiphala kI icchA kA bolabAlA thA jahAM para pratiphala kI icchA kA dhyeya ho jAtA hai, sUtra, siddhAMta bhUlA diye jAte hai aura vizeSakara zIghrAtizIghra pratiphala lene kI "AkAMkSA' mAtra hI raha jAnA svAbhAvika hai| / kyA yaha satya hai ? (15 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayavIrAya AcArya zrI rAmacandra sUrIzvarajI evaM AcArya zrI bhUvana bhAnU sUrIzvarajI ke bIca rAmacandra jayavIrAya se saMbaMdhita jo matabheda utpanna hue the aura kucha samaya bAda donoM ne eka mata se samAdhAna kara samAcAra patroM meM prakAzita karAyA thA, usI ke saMdarbha meM donoM AcAryoM ko saMyukta patra likhA gayA jisakI nakala hI yahAM prakAzita kI jAtI hai|) mArgaziSa zukla 3/2514 1) AcArya zrIrAcandra sUrIzvarajI, muMbaI 2) AcArya zrI bhuvana bhAnU sUrIzvarajI, kolhApura __vaMdanA ke sAtha mAlUma ho ki jaina patra D. 13-11-87 ke mukha pRSTha meM par3hane se mAlUma huA ki Apa donoM ke bIca meM jayavIrAya se saMbaMdhita "iSTa phala siddhi" ke artha para matabheda huA thA, vaha sukhada samAdhAna ho gayA, jisake liye khuzI kI bAta hai| / Apa donoM vartamAnakAlIna vRddha vidvAna AcArya hai ataH Apako isakI gaharAI meM jAnA cAhiye thA / Apa likhate hai ki rAjamArga to saMsAra nA baMdhana thI chuTI mokSa pAmavA mATe che, chatAMpaNa bAla jIvoM ne mATe zAstrakAroM iha laukika Azaya vAlu dharma upAdeya gaNe che / isa para Apa vicAra kare ki bAla jIva kise kahA jAya ? kyA Apa jaise bhI bAla jIvoM kI koTI meM AyaMge ? yadi jayavIrAya sUtra kI saMpUrNa artha kI gaharAI meM jAya to, jaina darzana ke rahasya jAnane vAle aura usa para aTUTa zraddhA rakhane vAle ke liye jayavIrAya sUtra kahane kI jarurata hI nahIM rahatI aura isameM Ane vAle iSTa phala siddhi kA vivAda hI nahIM utthtaa| jayavIrAya sUtra ko prANidhAna sUtra kahA jAtA hai| prANidhAna kA artha saMskRta zabdakoza meM bhAvapUrvaka ciMtana, manana, ekAgratA kahA gayA hai jabaki hamAre paMcAzaka sUtra meM prakaraNa cAra gAthA 29 meM isI artha ke alAvA eka aura artha kiyA gayA hai vaha hai, "mAMgaNI, prArthanA, vinayapUrvaka 16) kyA yaha satya hai ? Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAMgaNI" jayavIrAya sUtra meM mAMgaNI kI hI bahulatA hai ataH hameM yaha vicAra karanA hai ki vItarAga deva ke pAsa hamAre jarurIyAta kI mAMgaNI kI jAya ? kyA mAMgaNI karanA ucita hai ? aura kyA mAMgane se de dete hai? yA mAMge binA dete nahIM ? isake liye grahastha jIvana kA eka udAharaNa peza karatA eka seTha hai aura eka sevaka hai seTha ke pAsa sevaka kAma karatA hai| sevaka ko yaha mAlUma ho jAya ki seTha ImAnadAra hai yogya hai, udAra hai, kaMjusa nahIM hai, beimAna nahIM hai, ayogya nahIM hai, itanI bAta jAnane ke bAda agara sevaka samajhadAra hai mehanatakaza hai, ImAnadAra hai, vaphAdAra hai to seTha se mAMgegA kyA ? vaha yaha kahegA kyA ? ki mujhe itanA do, yaha do, vaha do, maiMne yaha kiyA hai vaha kiyA hai yaha pratyakSa pramANa hai ki aisI sthiti meM koI nahIM mAMgatA, mAMganA vahIM hotA hai jise yA to sevaka ko seTha kI imAnadArI para zaMkA ho yA kama kAma karake jyAdA dAma lenA ho / isa anubhava ke udAharaNa se kyA preraNA le sakate hai ? jaina darzana kA aTala siddhAMta hai ki jitanA kareMge utanA mile binA rahegA nahIM, mokSa bhI mAMgane se mila sakatA nahIM jabaki mokSa ke. prarUpaka arahaMta prabhu kI AjJAnusAra kArya karane se hI mila sakatA hai| isase spaSTa hai ki arahaMta bhagavaMta hamAre svAmI hai aura hama unake sacce sevaka hai ataH hame niSkAma bhakti karanA hamArA parama kartavya hai| bAla jIva ajJAnatAvaza koI bhI laukika mAMgaNI kareM yA isa uddezya se kriyA kare to yaha apavAda hai use samajhane kA prayatna kiyA jAya usake badale meM svayaM bhI vahI kriyA kareM taba bAla jIvana kahA~ taka ? ajJAnatA kahAM taka ? isa apavAda ko hI mukhya mAna liyA jAya aura aise hI sUtroM kA nitya pATha kiyA jAya taba apavAda kahAM rahA ? isake liye hameM hamArI ajJAnatA ko dekhanA hogA / jaina darzana ke tIrtha tIrthapati tIrthaMkara prabhU mahAna hai sarvajJa hai aise arahaMta prabhU kI mahAnatA yogyatA, sarvoparitA ko samajhanA hogA aura yaha samajha meM A jAya to mAMgane kI jarurata hI nahIM rahegI mAtra AjJAnurupa kArya karane kA hI lakSya rahegA / kyA yaha satya hai ? (17 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH anurodha hai ki arahaMta prabhu kI mahAnatA ko samajhe aura unake lokottara siddhAMta ko TikAye rakhe yahIM eka hArdika icchA / isa lekha se Apako avinaya jaisA lagegA ataH kSamA kareM / 18 ) kyA yaha satya hai ? Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna thuI- cAra thuI Aja jaina samAja meM do bheda aise bhI hai jo lagabhaga sabhI kriyA vizeSoM meM samAna hote hue bhI mAtra stuti kA hI matabheda hai jo ki tIna thuI cAra thuI ke nAma se prasiddha hai| yaha matabheda bhI kabhI kabhI tanAva paidA kara detA hai yadi isako. gaharAI se dekhA jAya to vAstavikatA kucha aura hI hai yahAM para yaha spaSTa kara denA ucita hogA ki tIna thuI cAra thuI se jo saMbaMdha hai vaha kAussaga ke sAtha se saMbaMdha hai va devI devatAoM kI thuI (stuti) se saMbaMdha hai| caitya vaMdana yA deva vaMdana karane kI vidhi me arahaMta ceiyANaM karemi kAussagaM kaha kara kAussaga kiyA jAtA hai aura kAussaga pUrA hone para stuti yAne thuI bolI jAtI hai| arahaMta ceiyANaM karemi kAussaMga :- vaMdaNa vattiAo puaNa vattiAo, sakkAra vattiAo, sammANa vattiAo, Adi ke liye kAussaga karatA hUM yAne kAyA ko vosirAtA huuN| yahAM para yaha socanA hai ki kyA hama kAyA ko vosirAkara vaMdana, pUjA satkAra sammAna Adi kara sakate hai ? ina kAryoM ke liye to kAyA ko sakriya banAnA hI par3atA hai| vaMdana ke liye pAMcoM aMgoM ko sakriya banAne se hI bhUmi sparza hokara yA caraNa sparza hokara pUrNa vaMdana yA paMcAga namaskAra ho sakatA hai muMha se bolanA bhI par3atA hai pUjA meM bhI sArA zarIra sakriya kiye binA pUjA nahIM ho sakatI / __ jabaki hamAre yahAM para ulTI gaMgA jaisA varNana hai / agara hameM arahaMta prabhU kI pUjA, bhakti, vaMdana Adi karanA hai to kAussaga se ye kArya hote nahIM, ataH kAussaga kI jarurata hI nahIM kyoMki kAyA kI pravRti se hI ye ho sakate hai| niSkriya banakara unake sAmane rahanA unakA satkAra, sammAna nahIM, apamAna hai upekSA hai ata: tat saMbaMdhI kAussaga hI nahIM to tat saMbaMdhI stuti kA prazna hI nahIM uThatA to tIna cAra kA prazna hI kyA ? kyA yaha satya hai ? (19 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bhI vicitra bAta to yaha hai ki kAussaga va isakI thuI bhagavAna ke sAmane ye sabhI kArya (pUjA, vaMdana Adi) karane ke bAda kiyA jAtA hai| kyA hamane pUjA Adi galata kArya kiye hai jisake prAyazcita rUpa meM yaha kAussaga kI kriyA kI jAtI hai ? nahIM kyoMki anya kAussaga karate vakta tassa uttarI bolakara yAne isake pahale prAyazcita rUpa iriyAvahIyaM jo kiyA hai usakI vizeSa zuddhi ke liye yAne pApa kArya ko sarvathA nirghAta karane ke liye kAussaga kiyA jAtA hai ataH bhagavAna ke pUjA vaMdana nimita kAussaga karanA pUjA vaMdana ko pApa kArya samajhanA hotA hai jo sarvathA anucita hai kadAcita yaha prazna ho ki bhagavAna ke sAmane kAussaga nahIM kara pratikramaNa meM to kara sakate hai :- uttara nahIM kyoMki nimita hetu vahIM hai ataH yaha bhI ucita nahIM / cauthI thuI jo ki avirati devi devatAoM se saMbaMdhita hai jisakI anivAryatA ke liye kaI kRtrima sUtroM ke atirikta eka Agama sUtra kA pramANa bhI peza kiyA jAtA hai vaha hai "ThANAMga" sUtra ata: pahale isI para vicAra kareM / ThANAMga sUtra paMcama ThANA dvitIya uddezA (gAthA 134) paMcama ThANohiM jIvA sulabha bodhiyattANa kammaM pakareti, taM jahAH arahaMtANaM vaNNaM vadamANe arahaMta paNattassa, dhammassa vaNNaM badamANe, Ayariya uvajjhAyANaM vaNNaM vadamANe cauvaNNassa saMghasya vaNNaM vadamANe- vivakka taba baMbha cerANaM devANaM vaNNa vadamANe :- artha pAMca kAraNoM se jIva sulabha bodhi karma upArjana karatA hai (1) arahaMtoM kA varNavAda (2) arahaMta prajJapta dharma kA varNavAda (3) AcArya upAdhyAya kA varNavAda (4) caturvidha saMgha kA varNavAda (5) vivakka tapababhacera devoM kA varNavAda / isa gAthA meM pAMca sthAnoM ke guNagAna kI bAta hai saMkhyA pAMca batAI gaI hai jisameM se cAra taka to kisI ko koI Apatti nahIM pAMcaveM meM vivakka tava baMbha cerANa devANaM isa se saMbaMdhita hai yahI ulajhana hai aura isI kA bhI eka khAsa AdhAra mAnakara devatAoM ko sthAna cauthI thuI meM diyA gayA hai |jabaki tava baMbha cerANaM zabda ko gauNa kara diyA hai usa para lakSya hI nahIM diyA jAtA hai ata: vAstavikatA yaha hai ki :- uparokta cAroM pada yA padAdhikAriyoM ke atirikta jo AtmAye paripUrNatA se prakarSatA se tapa karate hai brahmacarya pAlate hai ve deva ke sahaza hai| jaise brahma devatA, dharma devatA 20) kyA yaha satya hai ? Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Adi / unake guNagAna kI bAta hai na ki una devatAoM kI jo na tapa kara sakate hai na brahmacarya pAla sakate hai agara ina devatAoM se saMbaMdha hotA to isa pada ke pIche tapa brahmacarya zabda lagAne kA prayojana hI nahIM rhtaa| Aja bhI viziSTa tapasyA karane vAloM kA brahmacarya pAlane vAloM kA / bahumAna kiyA jAtA hai vijaya seTha-vijayA seThANI ko Aja bhI yAda kiyA jAtA hai| chaH Avazyaka meM (1) sAmAyika (2) cauvIsa stavana (3) vaMdana (guru) (4) pratikramaNa (5) kAussaga (6) paccakkhANa / ina cha: AvazyakoM meM dUsarA Avazyaka stavana arthAt kIrtana guNagAna jo hai vaha tIrthaMkaroM se saMbaMdhita hai anya se nahIM to devatAoM kA guNagAna nitya Avazyaka kriyAoM meM kisa Avazyaka ke antargata AyegA ? isa samasyA para vicAra karanA hogaa| kabhI kisI vyakti dvArA viziSTa dhArmika kArya, tapa, brahmacarya Adi kiye jAte hai to unakI prazaMsA bhI prasaMgopAta hI kI jAtI hai / dainika kArya nahIM / vidhi mArga nhiiN| Aja bhI pratikamaNa meM cha: Avazyaka kI kriyA pUrI hone para sa'jhAyake rUpa meM inheM yAda kiyA jAtA hai inake tapa tyAga ko yAda kara vairAgya bhAvanA utpanna ho yahIM eka hetU hotA hai| zrUta kA zrUta devatA artha bhI jina vANI se hI saMbaMdhita hai yadi isakA artha yaha kareM ki zruta kA adhiSThAtA koI devI-devatA hotA hai to yaha asaMbhava hai jinavANI ke adhikArI AcArya upAdhyAya hote hai na ki asaMyamI devI devatA / inako yAne AcArya upAdhyAya ko zruta kA adhiSThAtA kahA jAya to anucita nahIM ho sakatA / ina donoM padAdhikAriyoM kA kartavya bhI hai paMca parameSTi meM sthAna bhI hai inakI dinacaryA kA vizeSa bhAga bhI yahI hai ki sAdhU sAdhvIoM ko va zrAvaka zrAvikAoM ko adhyApana karAnA evaM saMzayoM kA samAdhAna karanA hai| koI bhI devI devatA adhyApana karAne Ate nahIM / kabhI koI jaTila prazna upasthita ho aura nikaTa meM samAdhAna kartA na ho to dUra jAkara kyA yaha satya hai ? (21 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnI bhagavaMta se pUchakara uttara lAne meM sahAya kara sakate hai kintu ve khuda prAyaH nahIM karate / sarasvatI, lakSmI ye to sirpha jJAna va Rddhi ke kAlpanika nAma hai, koI vyakti vizeSa nhiiN| Aja hamArI zithilatA itanI bar3ha gaI hai evaM manobala itanA kamajora ho gayA hai ki prati kSaNa hama sahAyatAkI AvazyakatA samajhate hai hamameM na sahana karane kI zakti hai na karma para vizvAsa hai / isI kAraNa se devI devatAoM kI sahAyatA ko Avazyaka kriyAoM meM jor3a kara unakI zaraNa meM jAne lagate hai| jaina darzana lokottara hai Atmika hai karma pradhAna bhI hai aisA samajha meM A jAya to kaI samasyAoM kA samAdhAna ho jAyagA paraMtu hamArI ruDhI paraMparA ke kAraNa jIta vyavahAra kA bahAnA Agama sUtroM ke lipibaddha hone ke bAda ke AcAryoM kI racanAoM va kriyAoM para eka pakSIya zraddhA ye sabhI samajhane meM kAphI paryApta samaya va zakti lagA sakate hai| 22 ) kyA yaha satya hai ? Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra jyotiSa Aja jaina darzana ke prAyaH sabhI samudAya va sabhI varga maMtra evaM jyotiSa kA nimitta AdhAra Azraya lete hai kyA jaina darzana ke zuddha ArAdhaka ko yaha ucita hai ? kRpayA nimna paMktiyoM para dhyAna deM : 1) uttarAdhyayana sUtra :- bhASAMtara kartA panyAsajI zrI bhadrakaMra vijayajI adhyAya 8 gAthA 13 je lakkhaNaMca suviNaMca aMgavijjaMca jepaujaMti nahu te samaNa vuccaMti evaM Ayariya akkhAyaM / / (sAmudrika svapna zAstra aMga sphuraNa rUpa athavA OM hrIM vigere aMga vidyA game te aMka ke samasta no prayoga kare te sAdhuoM kahavAya nahIM ema AcAryoM ai kahela che / ) 2) uttarAdhyayana sUtra : a 15 gAthA 8 :- maMtra mUlaM vivihaM vijjacitaM vireaNa dhUmanita siNANaM / Aure saraNaM tigiccha taMca pariNaNayaM, parivaosa bhikkhu / / (OMkAra thI mAMDIne svAhA paryaMta maMtra, sahadevI, mulikA vigere sarvajJa parijJA thI jANI ane pratyAkhyAva parijJA thI choDI saMyama mArga mAM vicare teja sAdhu che) 3) navI muMDI aNa samaNo, na OM kAreNa baMbhaNo, na muNI vaNa vAseNaM kusa cireNa na tavaso / 25 gAthA 30 4) maMtA jogaM kAuM bhuikammaM ca je paujaMti / sAyara khaiDhi he uM abhioga bhAvaNa kuNai / / 36-262 5) aNu buddha rosa pasaro tahaya nimittami hoi paDisevi / eehiMkAraNAohiM AsuriaM bhAvaNaM kuNaI (maMtro, yogo bhUti karma vigere amiogI bhAvanAoM che, nimitta Adi Asuri bhAvAoM che AthI anaMta saMsAra sAgara mAM bhamavAnu cha / ) ___6) dazavaikAlika sUtra : adhyAya 8 gAthA 51 : NakkhataM, sumiSaM, jogaM, maMtaM nimittaM, bhasejaM gihiNe taMNa Aikkhe bhuyAhi garaNaM payaM || nakSatra, svapna, yoga, maMtra, nimitta, bheSajya grahasthoM ko na btaaye| 7) samavAyAMga sUtra : 29 : eguNatIsai vihaM pAvasuya pasaMgeNaM paNNati taM jahA : kyA yaha satya hai ? (23 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pApa upArjana karane vAle uttIsa prakAra kahe gaye hai, jisameM sattAvIsamA maMtrAnuyoga hai) 8) ThANAMga sUtra:- ThANA navama gAthA satAvIsa / navavidhe pAva suya pasaMge paNNate taM jahAM :- uppati, nimittaM, maMte Aikkhie tigicchAe (pApa sUtra nau prakAra kA kahA gayA hai jisameM nimitta, maMtra bhI AyA hai) 9) titthogAlI painnayaM gAthA = 800 maMtehiyaM, cuNehiyaM, vucchiya vijjAhiM taha nimitteNaM kAuNa avagdhAyaM bhamihaMti anaMta saMsAre / maMtroM, cUrNo kutsita vidyAoM nimittoM dvArA upaghAta kara anaMta saMsAra sAgara taka bhaTakate raheMge (zodhaka, anuvAda : panyAsajI zrI kalyANa vijayajI evam ThA. gajasiMha rAThaur3a) nyAya vyAkaraNa tIrtha ___10) yoga zAstra : AThamo prakAza gAthA 71 (racayitA : kAlikAla sarvajJa- (bhASAMtarakartA : AcArya zrI hemasAgara sUrIzvarajI) zrI hemacandracAryajI) maMtra praNava pUveDiyaM phala maihika micchAmiH dhyeyaH praNava hinastu nirvANa pada kAMkSibhI: namo arahaMtANaM: Aloka saMbaMdhI phalanI icchA vAlAeM UMkAra sahita dhyAna karavu paraMtu mokSanI icchA vAlAai to praNava rahita pada nu dhyAna karavu U praNava vAloM maMtra cha / 11) bauddha bhikSuoM meM vikrama kI pAMcavIM chaThI zatI meM taMtravAda kA pracAra ho gayA thA para jaina zramaNa isase bace hue the, bauddhoM ke uttara bhArata se cale jAne ke bAda jaina zramaNoM meM bhI kahIM kahIM maMtrataMtra kA pracalana huA, upasarga hara stavAdi strotoM kI utpati isI samaya meM huI thI yaha samaya thA vikramI navI dazavI zatI / (prabaMdha pArijAta :- peja 118-119 : lekhaka- panyAsajI zrI kalyANa vijayajIgaNI, jAlaura) 24) kyA yaha satya hai ? Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "siddha cakra" Ajakala siddha cakra kI ArAdhanA tat saMbaMdhI olI tapa zAzvata hai aisI mAnyatA pracalita hai jisakA mUla AdhAra "zrIpAla caritra" hai isa caritra ke AdhAra va upadeza se siddha cakra kI ArAdhanA kA vizeSa mahatva diyA jAtA hai lekina sAhitya kriyA va itihAsa kI gaharAI meM jAne se kaI bAta siddhAMta se viruddha jAtI hai ve nimna hai| 1) agara olI tapa evaM siddhacakra zAzvata hotA to zrIpAla caritra meM AcArya zrI municandra sUrIzvarajI kA mayaNa suMdarI ko yaha kahanA ki maiM tumheM eka nirdoSa yaMtra udRta karake batAtA hUM jisakI ArAdhanA karane se ihaloka paraloka saMbaMdhI icchAyeM pUrI hotI hai yaha kahane kI AvazyakatA hI nahIM par3atI, sAmAnyatA yahIM kahA jA sakatA thA, ki Ane vAle caitra yA Azoja mAha jo bhI pahale AtA ho usameM olI tapa kara denA va siddhacakra kI ArAdhanA kara denA cAhiye / 2) rAjA saMprati dvArA lAkhoM pratimAyeM bharAne kA udAharaNa milatA hai kintu siddhacakra yaMtra bharAne kA ullekha kahIM bhI nahIM AtA / ___3) zrIpAla kathA meM tapa dvArA pauddhagalika upalabdhiyoM kA hI vizeSa varNana hai Atmika upalabdhiyoM kA kucha bhI nahIM jaise pauSadha, paDimAvahana, anazana, avadhijJAna Adi / 4) upAsaka dazAMga sUtra meM bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM utkRSTa zrAvakoM kA varNana hai jisameM pauSadha vrata, paDimAvahana, anazana Adi kA hI varNana hai vahAM kahIM bhI kisI zrAvaka dvArA olI tapa yA siddhacakra kI ArAdhanA saMbaMdhI koI ullekha nahIM hai| 5) arahaMta bhagavaMta samavasaraNa meM siMhAsana para birAjate hai taba unakI parSadA meM AcArya, upAdhyAya, sAdhu, bhagavaMta unake AsAna se nIce zrotAgaNa kI mudrA meM hI baiThate hai, upadezaka ke rUpa meM nahIM / samazreNI Asana para bhI nahIM / jabaki siddhacakra meM samazreNI Asana para dikhAyA jAtA hai| 6) Aja bhI arahaMta bhagavaMta kI pratimA ke sAmane guru vaMdana nahIM kiyA jAtA vaise to maMdira meM guru vaMdana karane kA prasaMga nahIM AtA parantu lAsAgarapari Anana kyA yaha satya hai ? (25 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAnAdi kriyA karAte vakta tIna gar3ha banAkara, caumukhI pratimAyeM sthApita karAte hai taba vahAM para amuka kriyA karate karate guru vaMdana kI kriyA bhI AtI hai taba guru mahArAja (kriyA karAne vAle) anya vyakti dvArA pratimAoM ke Age kapar3e kA pardA karAte hai aura bAda meM guru vaMdana kI kriyA karAte hai tAki guru vaMdana karate vakta arahaMta prabhU kI pratimAjI dikhAI na deM / jabaki olI tapa ke ArAdhanA kI kriyA karate vakta siddhacakra yaMtra ke sammukha yaha niyama nahIM rakhA jAtA / 7) Agama sUtroM meM olI tapa yA siddhacakra kA varNana nahIM hai| 8) siddha bhagavaMta arupI hai varNa, gaMdha Adi se rahita hai jabaki isa yaMtra meM siddha bhagavaMta kA lAla varNa batAyA jAtA hai jisakA koI AdhAra nahIM / 9) jJAna, darzana, cAritra aura tapa ye cAroM AtmA ke guNa hai ye cAroM guNa kisI na kisI AtmA ke aMdara hI rahate hai AtmA se pRthaka nahIM raha sakate / guNa guNI ke aMtargata hI rahatA hai jaise zakkara ke aMdara miThAsa hai parantu zakkara aura miThAsa alaga alaga nahIM ho sakate, vaise hI guNa guNI se pRthaka nahIM ho sakate / (navakAra) paMca parameSTi sUtra meM paMca parameSTioM ko hI namaskAra kA varNana hai jJAna darzana, cAritra, tapa kA alaga se varNana nahIM vaMdana nahIM ye cAroM hI guNa paMca parameSTioM meM nihita hai, phira bhI siddhacakra yaMtra meM alaga alaga batAnA vibhinna kriyA karane kA koI aucitya nahIM rhtaa| 10) panyAsa zrI kalyANa vijayajI (jAlaura) apanI pustaka nibaMdha nicaya meM nimna prakAra se siddhacakra ke bAre meM ullekha karate hai| A. zrIpAla kathA vikramI panarahavI zatI kI eka prAkRta kathA hai| B. jainoM meM Aja se 1500 varSa pahale maMtra, taMtra kI carcA taka nahIM thii| C. prastuta siddhacakra yaMtrodvAra pUjana vidhi jaina siddhAMta se mela nahIM khAne vAlI eka agItArtha praNIta anuSThAna paddhati hai| 11) evaM zrI siddhacakra syArAdhako vidhi sAdhaka : siddhAkhyo'sau mahAmaMtra yaMtraH prApnoti vAMchitama ||1|| 26) kyA yaha satya hai ? Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanArthI dhana mApnoti, padArthI labhate padam bhAryArthI labhate bhAryA, putrArthI labhate sutAn ||2|| saubhAgyArthI ca saubhAgyaM, gauravArthI ca gauravaM rAjyArthI ca mahArAjyaM labhate' syaiva tuSTitaH // 3 // ena tapo vidhAyityo, yoSi'pi vizeSataH vanadhyA nindyAni doSANaM payacchanti jalAMjalima ||4|| artha :isa prakAra zrI siddhacakra kA ArAdhaka vidhipUrvaka sAdhanA karatA huA mahAmaMtra yaMtra maya banakara manovAMchita phala ko prApta karatA hai ||1|| dhana kA icchuka dhana ko strI kA abhilASI strI ko, padAdhikAra kA icchuka padAdhikAra ko, putrArthI putra ko prApta karatA hai | ||2| saubhAgyArthI saubhAgya ko, gaurava kA arthI gaurava ko, rAjya kA arthI mahArAjya ko prApta karatA hai ||3|| yaha sAMsArika sukhoM kI abhilAbhA hai isa (siddhacakra) tapa kI ArAdhanA karane vAlI striyoM bhI khAsakara vandhyAtva, mRta vatsAtva Adi doSoM ko jalAMjali detI hai / uparokta zlokoM meM varNita jina Adi padoM ke ArAdhaka puruSa va striyoM ko paudralika phaloM kA pralobhana diyA gayA hai jo ki parameSTi padoM kI va tapa Adi kA upahAsa mAtra hai| ataH upayukta kathana zAstra viruddha hI nahIM samyaktva ko bAdhaka bhI hai / jinendra deva se niSkAma bhakti karanA hI Agama pramANa hai / kyA yaha satya hai ? (27 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nava smaraNa vibhinna dhArmika kriyAoM meM evaM anya bhautika zAMti hetu nava smaraNa kA pATha kiyA jAtA hai vizeSakara pratiSThA vidhi Adi meM to anivArya rUpa se ubhaya kAla kiyA jAtA hai / Aja eka mAnyatA yaha bhI hai ki pratiSThA vidhi Adi meM devI devatA upadrava na kare ataH isake rakSaNa kA bhI eka kAraNa mAnA jAtA hai / nava smaraNa meM Ane vAle sUtroM meM bhautika sukha kA varNana karane vAle kucha udAharaNa yahAM prastuta hai / (1) namaskAra sUtra : navakAra jo ki saMpUrNa AdhyAtmika hai vItarAgatA se prerita hai namaskAra karane kA sUcita karatA hai / (2) uvassaggaharaM stotra : yaha tIrthakara bhagavaMta pArzvanAtha se saMbaMdhita hai jisameM visahara phuliMga mataM kaMThe dhArei jo sayAmaNuoM tassa gaha roga mAri duTTha jarA jaMti uvasAmaM // artha :viSadhara phuliMga maMtra ko jo manuSya dhAraNa karatA hai usake graha, roga, marakI, duSTa, tAva, bhaya Adi zAMta ho jAte hai / (3) "saMtikaraM " : OM sanamo vippo sahi pattANaM saMti sAmi pAyANaM jhauM svAhA maMteNa savvA siva duriha haraNANaM OM saMti tamukkAro khelo sahi mAi laddhi pattANaM soM hIM namo savvo sahi patANaM ca dei siri OMkAra sahita namaskAra, viproSadhi nAmaka labdhi ko prApta zAMtinAtha ke caraNa jhoM svAhAmaMtra bIja se sarva upadrava harane vAle OMkAra sahita zAMtinAtha kA namaskAra lakSmI ko prApta karatA hai / Age rakhaMtu mama rohiNI yAne rohiNI Adi solaha deviyoM se bhI rakSA kA Avedana kiyA gayA hai / 28 ) kyA yaha satya hai ? - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) nijaya pahuta :satarI paNatIsA viya, saTTI paMceva jiNa gaNo aiso / vAhi jala jalaNa hari kari, corAri mahAbhaya haraM / / / sitera, peMtIsa pesaTha kula eka sau sittara (170) jinezvaroM se vyAdhi, jala, agni, siMha, hAthI cora Adi mahAbhayoM ke harane ko kahA gayA hai| (5) namiuNa stotra saDiya kara caraNa naha muha, nibuddha nAsA vivanna lAyannA; kuTu mahA rogA jala, phuliMga nidRr3ha savvaMgA / / te tuha calaNA rAhaNa, salilaMjali seya buDhiyacchAyA; vaNadava daDDhA giripAyana patA puNolacchiM / / artha :- jisake hAtha, paira, nakha, muMha Adi sar3a gaye hai, nAka baiTha gayA hai rupa naSTa ho gayA ho aise mahAroga kuSTa se sarvAMga dagdha jaisA ho gayA ho aisA he bhagavAna (pArzvanAtha) tumhAre caraNa kamala kI sevA se niroga hokara kAMtivAna ho jAte hai| 14gAthA naM. 4, 5 meM jala bhaya, 6, 7 meM agni bhaya, 8, 9 meM viSa bhaya, 10, 11 meM azvI bhaya, 12, 13 meM siMha bhaya, 14, 15 meM gaja bhaya, 16, 7 meM raNa bhaya Adi bhayoM ke nivAraNa ke mahAtmaya batAye gaye hai| (6) ajita zAMti stavana : isameM UMkAra Adi maMtra kA uccAra to nahIM hai kintu kucha gAthAye Apattijanaka hai / udAharaNa :- gAthA naM. 26, 27 : aMba raMtara viAraNi ahiM lalia haMsavahu gAmiNi AhiM pINa soNithaNa sAliNi Ahi sakala kamala dala loaNi aahiN|| pINa niraMtara thaNa bhara viNaM mia gAyala AhiM maNi kaMcana pasi dila mehala sohi a soNi taDAhiM vara khikhiNi neura satilaya valaya vibhUsaNi AhiM raikara caura maNohara suMdara daMsANi AhiM / / AkAza meM vicarane vAlI haMsa kI taraha gativAlI, jisake nitamba va kyA yaha satya hai? (29 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stana puSTa hai se zobhita kamala patroM ke samAna AMkha vAlI evam donoM stanoM ke bIca aMtara nahIM hai aise puSTa stanoM se jisakA zarIra jhukA huA hai ratna aura suvarNa ke AbhUSaNoM se zobhita kaTi taTa vAlI uttama kaMkaNa cUMTaru Adi aneka prakAra se manuSyoM ke mana ko harane vAlI rUpavAna devI yaha stavana to tIrthaMkaroM ke guNagAna kA hai kintu yaha saba gauNa kara uparokta gAthA meM devI ke aMga rUpa Adi ke guNoM ko hI gAyA gayA hai kyA cAritravAna ke liye aise guNagAna karanA ucita hai jo ki kAmottejaka ho sakate hai| "bhaktAmara" isa sUtra meM vizeSataH prathama tIrthaMkara bhagavaMta ke guNagAna kA varNana hai phira bhI gAthA naM.34 meM gaja bhaya, 35 meM siMha bhaya, 36 meM agni bhaya, 37 meM sarpa bhaya, 38 meM saMgrAma bhaya, 40 meM jala bhaya, 41 roga bhaya, 42 meM baMdhana bhaya Adi bhayoM ke nivAraNa meM tIrthakara bhagavaMta kA prabhAva batAyA gayA hai jo ki bhautikI hai| "kalyANa maMdira" isameM bhagavAna ke guNoM kA vibhinna prakAra se varNana hai evaM inake prabhAva se karma kSaya kA kAraNa batAyA gayA hai kahIM bhI maMtra kA uccAra nahIM hai evaM aSTa mahA prAtihArya kA viziSTa prakAra se varNana jo tIrthaMkara prabhU ko kevala jJAna hone se utpanna atizayoM kosUcita karatA hai / ataH anukaraNIya evaM anumodanIya hai| "vRhada zAMti" isameM to prAyaH saMpUrNatayA bhautika du:khoM ke nivAraNa evaM sukhoM ke prApta hone kI kAmanA kA varNana hai| tIrthaMkara bhagavaMta mAno ruTha gaye ho udghoSa pUrvaka prasanna hone ko evaM zAMti karane ko kahA gayA hai| - caMdra, sUrya, maMgala, budha, bRhaspati, zukra, zani, rAhu, ketU Adi devatAoM ko prasanna hone ke sAtha sAtha rAjya ke khajAne ko bharane ko Avedana kiyA gayA hai| kyA yaha satya hai ? Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM putra, mitra, bhAI, strI, svajana Adi baMdhuoM ke liye samasta prakAra se Amoda pramoda hone kI kAmanA kI gaI hai| sAmAyika dhAriyoM ke liye vizeSakara una muni mahArAjoM ke liye jisane saMsAra chor3akara paMca mahAvrata dhAraNa kara liye hai unake liye aisA karanA kyA ucita ho sakatA hai ? kyA navakoTI paccakkhANa kA bhaMga nahIM hotA ? yaha cAritrAcAra kA kitanA makhaula hai / upekSA hai / itane para bhI tRptI nahIM hone se kaI taraha ke (bhautika sukha prApta hetu ) pUjA anuSThAnoM kA nirmANa kiyA gayA hai kiyA jA rahA hai / padmAvatI pUjana, RSimaMDala Adi isI kI dena hai / ina anAgamika, bhautika anuSThAnoM ko dekhakara vartamAna sadI ke prasiddha vidvAnoM meM se prasiddha itihAsa vettA pranyAsajI zrI kalyANa vijaya jI apanI pustaka "nibaMdha nicaya" meM likhate hai ki aise nissAra anuSThAnoM ko hamArA jaina dharma jo ki lokottara hai laukika hotA jA rahA hai / eka baMgAlI ajaina vidvAna lekhaka jisane aMgrejI meM jainoM kA itihAsa likhA hai jinakA nAma "asIma kumAra rAya" hai likhate hai ki jainoM meM na to koI maMtra hai na purohita yAne maMtra vidhi vidhAna karAne vAle paMDita | dekhiye. : hindI anuvAda peja naM. 4 va 95 ) I Age yaha bhI likhate hai ki devatAoM kI eka zreNI jo kAphI lokapriya huI vaha thI "vidyA devI" sarvaprathama kevala eka hI vidyA devI thI bAda meM naI naI deviyAM jur3a gaI aura aba solaha vidyA deviyAM hai / dazavaikAlika sUtra kI usa gAthA ko hRdayagaMma kara le to na kisI maMtra kI AvazyakatA hai na devI devatAoM ke anurodha kii| na inakI sAdhanA kI / dhammo maMgala mukkidvaM, ahiMsA saMjamo tavo / devA vi taM namasaMti, jassa dhammo sayAmaNo // kyA yaha satya hai ? (31 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amara kumAra va subhadrA zrAvikA ne na to koI maMtra ArAdhanA kI thI na kisI devI devatA kI sAdhanA kI thI kevala unake tyAga aura zraddhA bhakti se prabhAvita hokara devatA svayaM Aye the / arthAta tapasviyoM ke caraNoM meM devI devatA vandana karane svayaM Ate hai / 32 ) kyA yaha satya hai ? Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -: deva dravya : pU. AcArya zrI rAmacandra sUrIzvarajI ko likhe gaye mUlapatra kI pratilipI yahAM prakAzita kI jA rahI hai / vaMdanA ke sAtha mAlUma ho ki ahamadAbAda meM abhI abhI zramaNa sammelana meM jo-jo nirNaya liye hai usake bAre meM Apake dvArA yA Apake anuyAyIyoM dvArA dainika samAcAra patroM meM kAphI virodha ho rahA hai jisameM vizeSa kara deva dravya saMbaMdhI aisA kucha samAcAra patroM se mAlUma hotA hai / merA Apase anurodha hai ki Apa ko isa viSaya kI gaharAI meM jAnA cAhiye aura isakA virodha karanA hai to mAtra jaina samAcAra patroM meM, tAki ajainoM meM phUTa kA pradarzana na ho / 1) jahAM taka merA anubhava hai deva dravya saMbaMdhI jo vartamAna kAlIna mAnyatA hai vaha saba caityavAsiyoM dvArA apanAI gaI pravRti hai jaina darzana ke maulika siddhAMta se sarvathA viparita hai / 2) deva dravya :- jainiyoM ke mAnya paMca parameSTi meM sarvottama prathama parameSTi "arahaMta" prabhU lokottara deva hai aisA prathama mAnanA hogA aura aisA mAnane se inakA jo bhI dravya hogA vaha bhI lokottara hogA itanI bAta anubhava meM A jAya to vartamAna kAlIna mAnyatA, matabheda apane Apa samApta ho jAyagA / 3) jina mahAna vibhUtiyoM ne (arahaMta prabhU) jisa dravya ko heya mAnakara chor3a diyA usI dravya ko yAne Arthika dhana rUpI dravya ko unhIM ke nAma se karanA aura usake upayoga ke bAre meM kleza kA vAtAvaraNa karanA kyA ucita hai ? 4) jaina darzana ke prarUpaka arahaMta deva kA dravya jJAna, darzana, cAritra hai jo akSaya akhaMDa, avyAbAda hai aura isI kAraNa se unake anuyAyI sAdhu varga kA bhI paMca parameSTi meM sthAna hone se unakA dravya bhI vahI ho sakatA hai bhale hI vaha AMzika ho yahIM guru dravya kahalAne yogya hai / kyA yaha satya hai ? (33 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5) sammelana meM diye gaye pramANoM se bhI vartamAna kAlIna deva dravya kI prathama vyAkhyA "saMbodha prakaraNa" meM upalabdha hotI hai jo vikrama kI AThavIM zatAbdi kA grantha hai usake pahale ke kisI graMtha meM yA kisI Agama sUtra meM isakA koI ullekha nahIM hai ataH isakA yahIM niSkarSa nikalatA hai ki AcArya zrI devadhi gaNI dvArA Agama sUtroM ke lipIbaddha hone taka isakI aisI vyAkhyA mAnyatA nahIM thii| 6) Arthika dhanarUpI dravya ko lokottara deva ke nAma se karanA, karAnA aura jinakA paMca parameSTi meM sthAna hai unako isa viSaya meM par3anA anucita lagatA hai yaha viSaya grahasthoM kA ho sakatA hai na deva kA, na guru kA, sAdhu varga ke liye apane saMyama nirvAhArtha rajoharaNa Adi upakaraNoM ko guru dravya kahAM jAya to zAyada anucita nahIM hogA / sAdhu varga kI jarurIyAta, upakaraNa, vihAra, vaiyAvacca Adi kI pUrti karanA, karAnA jahAM jaisI jarurata ho tana,mana, dhana se karanA grahastha kA apanA kartavya hai, aura munirAja dvArA diyA gayA 'dharma lAbha' grahastha ke liye tabhI sArthaka hai jabaki vaha yathA zakya kartavya kA pAlana kreN| hajArImala, 38/9, mInazana bAjAra, karanUla - 518001 34) kyA yaha satya hai ? Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMjana zalAkA zrI jaina zvetAmbara mUrti pUjaka samAja meM eka yaha prathA hai anivArya vidhI vaha hai "aMjana zalAkA" binA aMjana zalAkA ke pratimA pUjanIya nahIM hotI pUjI nahIM jA sakatI yaha dRr3ha mAnyatA hai aura yathAvata cAlU hai / isake bAre meM socA bhI nahIM jAtA ki yaha mAnyatA vidhi jaina siddhAMta se sahamata hai yA viparita / 1) bhagavAna mahAvIra svAmI ke nirvANa bAda lagabhaga eka hajAra varSa bAda Agama sUtra likhe gaye hai usa samaya taka yaha prathA "aMjana zalAkA" vidhi nahIM thI yadi yaha prathA hotI to AgAma sUtroM meM vidhi kA vidhAna Adeza yA niSedha kisI bhI taraha kA koI na koI ullekha hotA, ataH yaha nizcita ho jAtA hai ki yaha prathA (vidhi) bAda meM cAlU huI hai / 2) aMjana zalAkA prANa pratiSThA kA ullekha nirvANa kalikA, AcAra dinakara Adi graMthoM meM AtA hai yaha samaya caityavAsiyoM ke sAmrAjya kA thaa| caityavAsiyoM ne kaI navIna kriyA anuSThAna prarupita kiye, tadnusAra graMtha bhI likhe gaye unhIM ke anusAra ye kriyAye aMjana zalAkA evaM prANa pratiSThA Adi Aja bhI cAlU hai jo ki jaina AcAroM se viruddha hai / 3) "aMjana zalAkA" aMjana yAne AMkhoM meM DAlane kA dravya jaise mahilAye apane zrRMgAra ke rUpa meM kAjala kA upayoga karatI hai, zalAkA yAne jisake dvArA aMjana kiyA jAtA hai / yaha kriyA arthAta pratimA kI aMjana zalAkA jaina AcAryoM evaM munirAjoM dvArA kI jAtI hai / 4) aMjana zalAkA karane kA muharata cAhe kisI bhI dina, tithi, vAra kA ho samaya (TAima) to madhyarAtri yAne rAta ke bAraha baje hI hotA hai rAta hone se lAiTa, rozanI karanA bhI jarurI ho jAtA hai / 5) aMjana zalAkA karane vAle AcArya yA munirAja ko yaha kriyA karate vakta sone ke AbhUSaNa bhI pahananA hotA hai to hameM yahAM yaha socanA hai ki kaMcana kAminI ke tyAgI ko kaMcana kAminI ke tyAgIoM dvArA, rAta ke aMdhere meM, rozanI ke sahAre se aisI kriyA karanA kyA ucita ho sakatA hai kyA jaina sAdhU kA AcAra ho sakatA hai ? Jain, Education International kyA yaha satya hai ? ( 35 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6) yaha sarvavidita hai ki rAta ko AMkhoM meM aMjana karanA zrRMgAra karanA, AbhUSaNa pahananA Adi kriyAyeM nava pariNita kAminiye hI prAyaH karatI hai| tIrthaMkara bhagavAna vItarAga hai kaMcana kAminI ke tyAgI hai unakA anuyAyI sAdhu varga bhI kaMcana kAminI ke tyAgI hai yaha sAmAnya samajhane kI bAta hai ki jaina darzana ke AcAroM se kitanA viparita hai| sAdhuoM ke liye dravya pUjA kA vidhAna hI nahIM aura koI sAdhu dravya pUjA karatA hI nahIM phira bhI yahAM saba bhUlA diyA jAtA hai| digambara paramparA meM isa prakAra kI kriyAeM karane ke liye vidvAna paMDita hote hai| sAdhuoM dvArA aMjana zalAkA karane kA niSedha hai| .. 7) tat saMbaMdhI vibhinna samaya samaya para prazna upasthita bhI hue hai kintu ruDhI paraMparA ke kAraNa kisI ne chor3ane kA prayAsa hI nahIM kiyA / sena praznAvalI :(a) sAdhunAma bhAva pUjA kayitA'sti pratiSThAyAM aMjana zalAkA kAraNe tu dravya pUjA jAyate tatkatha miti ? (ba) pratiSThAyAM pratimAyA netronamIla ke aMjane madhu kSipya se navA iti ? (sa) pratiSThA adhikAre sAdhUnAma vAsakSepA kSarANi kvasaMti? yadi ca saMti tadA pratiSThAvata pratidinaM te vAsakSepa pUjAM kathaM na kurvantitI (da) labdhi prazna ke peja naM. 193 bhI aisA hI ullekha hai| 8) pratiSThA vidhi kA eka graMtha AcAra dinakara bhI hai jisake anusAra amuka kriyA karane bAda eka aisI kriyA kI jAtI hai ki pratiSThAcArya munirAja krUradRSTi se bhagavAna kI pratimA ko aMgulI dikhAye aura raudra dRSTi se pratimA para pAnI chAMTe / kyA yaha Agama viruddha bAta nahIM hai ? jisa pratimA ko bhagavAna mAnate hai pUjanIya mAnate hai unako aMgulI dikhAnA, pAnI chAMTanA kitanA avivekapUrNa hai, avinayata hai, hAsyApUrNa hai| aura tIrthaMkara bhagavAna vItarAga hai sarvopari hai zAMta hai, prazAMta hai, unake sAmane krura dRSTi karanA, rodra bhAva karanA, vaha kaisI kriyA hai jinako pUjya buddhi se, zAMta citta se, vinamratA se, vaMdana, kIrtana karanA cAhiye jisake 36) kyA yaha satya hai ? Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badale aise kriyAye karanA, makhaula hai yaha to eka aisI kriyA hai jisakA anukaraNa hai ki kisI puruSa yA strI ko, bhUta, bhUtani (DAkiNa) laga jAne para tAMtrika loga raudra dRSTi kara pAnI chAMTakara bhagAne kI kriyA karate hai jo sAkSAt mithyAttva kI kriyA hai / nirvANa kalikA ke anusAra maMdira meM hone vAlI vidhiyoM ke antargata prasAda puruSa kI bhI eka vidhi hai / yaha prAyaH saba maMdiroM meM hotI hai maMdira meM mUlanAyaka pratimA ke ThIka Upara zikhara ke AkhirI bhAga meM puruSa kI AkRti ko yAne prasAda puruSa ko gADa diyA jAtA hai| jaina zAstroM meM eka kathA AtI hai ki miTTI pAnI se pADAoM kI AkRti banAkara mArA thA jisako hatyA kA pApa lagA thA to hameM puruSa hatyA kA pApa nahIM lagegA kyA ? ye saba vidhiye ajainoM ke yahAM se apanAI gaI hai / udAharaNArtha :jodhapura ke mahArAja ne kilA banAte samaya rAjIyA nAma kA AdamI jIvita hI gAr3a diyA gayA thaa| jaina kathAnuyoga meM amara kumAra kI kathA bhI isI ke anurUpa hai / aura Aja bhI kaI eka prasaMgoM meM aisI vidhI ke anurUpa jAnavaroM kI bali dene kI prathA hai / yaha sarva vidita hai ki jaina dhArmika kriyAyoM meM aisI koI bhI kriyA karanA jaina dharma ke viruddha hai / ataH ina sabhI tathyoM para gaharAI se soce, vicAreM aura ArAdhanA ke vahAM virAdhanA se bace yahIM eka hArdika icchA / ahiMsA maya jaina dharma ke siddhAMto para vicAra kareM / - hajArImala kyA yaha satya hai ? ( 37 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina maMdira nirmANa meM jaina siddhAMta vizAlalocanadalaM, prodyadantAzu kesaraM / prAtarvIra jinendrasya, mukha padya pUnAtu naH / / sva. pUjya munirAja zrI haMsa vijayajI kI preraNA se vibhinna maMdiroM meM pratimA saMbaMdhI va pUjAvidhI saMbaMdhI, mUlabhUta siddhAMta ko dhyAna meM rakhate hue kaI sudhAra kiye gaye haiN| jaise arahaMta bhagavaMta arthAt tIrthaMkara deva aThAraha doSa rahita evaM bAraha guNa sahita hote haiM ataH isakA pUrA dhyAna rakhA gayA haiN| aThAraha doSa nimna prakAra se haiM / (1) dAnAMtarAya (2) lAbhAMtarAya (3) gotAMtarAya (4) upabhogAMtarAya (5) vIryAtarAya (6) hAsya (7) rati (8) arita (9) bhaya (10) zoka (11) dugaMchA (12) sakAma (13) mithyAtva (14) ajJAna (15) nidrA (16) avirati (17) rAga (18) dveSa / a 1. dAnAMtarAya : arahaMta bhAgavaMta niraMjana hai kucha de sakate nahIM isake liye maMdira meM yakSa-yakSiNI kI pratimAyeM sthApita kara pUjA karanA bahumAna karanA yaha arahaMta bhagavaMta ke dAnAMtarAya ko sucita karatA hai ataH isa maMdira meM yakSa-yakSiNI kI pUjA nahIM kI jAtI arahaMta bhagavaMta kI hI pUjA kI jAtI hai| 2. lAbhAMtarAya : maMdira ke nirmANa ke liye va nibhAva ke kharce ke liye TIpakaranA yAne kisI ke pAsa mAMganA yA pUjAbhakti kI nIlAmI karanA yAne caDhAve bolanA isa taraha se rupaye jamA karanA lAbhAMtara kA sUcaka hai kyoMki jarUrata par3ane para usI ko nahIM milatA jisako lAbhAMtarAya kA udaya hai / jaba ki arahaMta bhagavaMta ke lAbhAMtarAya kA kSaya ho cukA hai ataH isameM caDhAvA bolane kI yA TIpamAMDane kI paddhati nahIM rakhI gaI hai| 3. bhogAMtarAya : maMdira meM arahaMta bhagavaMta kI pratImA ko nityasnAna yAne prakSAlana karanA anivArya hai, bhakta kI icchA, saMjoga, anukulatA nahIM hone para bhI majadUra yAne naukara dvArA bhI karavAnA hI par3e yaha bhagavAna ke bhoga kI sUcakatA hai jabaki arahaMta bhagavaMta ke bhogAMtarAya kA kSaya ho cukA hai ataH isa maMdira meM nitya snAna karAne kI anivAryatA nahIM rakhI gaI hai| bhakta kI icchA hone para bhakta hI kara sakatA hai| 38 ) kyA yaha satya hai ? Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. upabhogAMtarAya : isa maMdira meM arahaMta bhagavaMta kI pratimAoM ke mukaTa Adi dAgInA caDhAne kA bhI niSedha hai kyoMki arahaMta bhagavaMta ke upabhogAMtarAya kA kSaya ho cukA hai| 5. vIryAtarAya : zAsana rakSaka hetU maMdira meM anya devI-devatA kI martIye sthApita karanA bhagavAna ke vIryAMta rAya kA sUcaka hai ataH isa maMdira meM aisI koI bhI kisI bhI devI-devatA kI mUrtI sthApita nahIM kI jAtI jo ki vAhana ke upara savAra ho yA hAtha meM hathiyAra ho evam kisI bhI devI devatA ko zAsana rakSaka nahIM kahA jAtA koI bhI devI devatA sevaka rUpa meM vinaya mudrA meM hI raha sakatA hai| 6. hAsya : arahaMta bhagavaMta zAlAkA puruSa hai ataH isa maMdira meM aisI koI vyavasthA nahIM yA draSya nahIM kI, koI eka arahaMta bhagavaMta ko mUlanAyaka banA diyA jAya jisako uce AsAna para biThAyA jAya va usake pAsa hI dUsare arahaMta bhagavaMta ko kucha nice Asana para biThAyA jAya, laghutA jaisA drazya dikhAyA jAya aisA hAsya isa meM nahIM kiyA gayA / jisa meM eka ke sanmAna meM 23 kA apamAna hai| .. 7-8. rati-arati : arahaMta bhagavaMta akele baiThe-baiThe kaMTAlI jAya, becena ho jAya aura usa kaMTAle ke duHkha se arati utpanna na ho isake liye do cAra anya arahaMta bhagavaMta kI pratimAyeM sAtha meM bIThA dI jAya tAki arati na hokara rati yAne khuzI utpanna ho jAya / arahaMta bhagavaMta ke mohanIya karma kA sarvathA kSaya ho jAne se rati-arati utpanna hone kA prazna hI nahIM ata: isa maMdira meM aisA koI drazya nahIM rakhA gayA ki eka arahaMta bhagavaMta kI pratimA ke pAsa dUsare arahaMta bhagavaMta kI pratimA sAtha meM ho, samuha rUpa meM ho| 9. bhaya : arahaMta bhagavaMta ke mohanIya karma kSaya ho jAne se bhaya bhI khatma ho cukA, ataH isa maMdira meM koI bhI kArya pUjA pratiSThA Adi yA maMdira nirmANa Adi meM kisI bhI taraha muharata dekhakara kAma nahIM kiyA gayA, nahIM kiyA jAtA kAraNa bhaya ho to muharata dekhanA par3e bhaya he nahIM to muharata kI bhI jarUrata nahIM ataH isa meM muharata dekhane kA vidhAna hI nahIM rakhA gyaa| kyA yaha satya hai ? (39 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. zoka : grahastha ke ghara meM yA anya ke ghara meM mRtyu ho jAne se zoka ke kAraNa amUka dina taka pUjA nahIM karanA aisA niyama hI nahIM rakhA gayA ki mRtyukriyA meM jAne vAle ko amUkara dina pUjA nahIM karanA / 11. dugaMchA : grahastha ke ghara strI kI prasuti ho jAne se ghara meM anya vyaktiyoM ko dugaMchA yAne azuddhi ke kAraNa pUjA darzana ke liye amUka dina taka nahIM karanA aisA bhI koI niyama nahIM rakhA gayA hai| 12. sakAma : arahaMta bhagavaMta niSkAmI haiM ataH ina kI koI bhI pUjAvidhI meM aisA niyama nahIM rakhA gayA haiM ki saubhAgyavatI strI hI ho yA kumArikA hI ho yahAM sadhavA yA vidhavA kA pUjA bhakti meM koI pakSapAta nahIM rakhA jAtA hai| 13. mithyAtva : pratiSThA prasaMga para yA vizeSa pUjA vidhI meM navagraha dasa digpAla Adi kIsI anya devI devatA kI pUjA karane kI koI kriyA karanA niSedha rakhA gayA hai| 14-15. ajJAna-nidrA : arahaMta bhagavaMta ke darzanAvaraNIya kA kSaya ho jAne se nidrA A sakatI nahIM aura kevalajJAna ho jAne ke kAraNa bhUla jAne kA kAraNa nahIM ataH yahAM para kisane pratimA bharAI kisane maMdira banAyA aisA kisI taraha kA lekha na pratimA para lagAyA jAtA hai na maMdira meM kahIM pr| 16. avirati : arahaMta bhagavaMta virativaMta hai isaliye inakI pratimA meM bhI avirati jaisA drazya jaise ki vividha prakAra kI aMga racanA (AMgI) AbhUSaNa Adi kA dikhAvA nahIM kiyA jAtA, mAtra devaduSya vastra hI dikhAyA jA sakatA haiM rAjya avasthA kA nahIM / ___17-18. rAga-dveSa : arahaMta bhagavaMta vItarAga hai rAgadveSa rahita hai ataH isa maMdira meM pratimAjI bharAte vakta yA virAjamAna karate vakta yaha nahIM dekhA jAtA ki amUka bhagavAna se hamArA leNIyA haiM anya se leNIyA nahIM aisA kabhI socA nahIM jAtA, kiyA nahIM jAtA, kyoMki kisI bhI tIrthaMkara ko na kisI se rAga hai na dveSa hai, to yaha dekhane kI jarUrata hI kyoM ? vizeSakara carama tIrthapati zrI mahAvIra svAmI kI pratimA hI virAjamAna 40) kyA yaha satya hai ? Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane kA jarUrI samajhate hai kyoMki vartamAna meM zAsanAdhipati bhagavAna zrI mahAvIra svAmI hai ina aThAraha doSo se bacane ke bAda bhI anya koI bhI doSa na A jAya isakA pUrA dhyAna rakhA jAtA hai| ba 1. jaise arahaMta bhagavaMta kaMcana aura kAminI ke tyAgI hai ataH inakI pratImA virAjamAna karate vakta inakI baiThaka ke nIce koI sonA cAMdI ke sikke nahIM rakhe jAte / aura inakI baiThaka ke nIce pavAsana devI yA kisI bhI devI (strIvarga) kA citra yA pratimA nahIM rakhI jAtI / 2. karmazilA yA prAsAda puruSa jaisI koI bhI hanana jaisI kriyA nahIM kI jaatii| 3. yajJa jaise havana kriyA evam maMtrayaMtra kA koI bhI AdhAra nahIM liyA jaataa| 4. arahaMta bhagavaMta kA zarIra samacatura saMsthAna se sAtha UMcAI meM 120 (ekaso bIsa) AtmAMgula pramANa hotA hai jisa se zirobhAga vizeSa UMcAI / vAlA hone se pratimA bharAne meM isakA pUrA dhyAna rakhA gayA hai| 5. arahaMta bhagavaMta kI pratimAyeM vizeSakara kevala jJAna avasthA kI bharAne kA hone se kevalI avasthA meM yA anya kisI prasaMgameM arahaMta bhagavaMta ke laMgoTa pahanane kA prasaMga nahIM AtA ataH laMgoTa kA dikhAvA nahIM rakhA gayA, bAyeM kaMdhe para devaduSya vastra rakhane kA vidhAna jarUra haiN| __6. kevalI avasthA meM arahaMta bhagavaMta ke sira para keza nahIM hone se keza ke AkAra jaisI gAMTha nahIM banAI gaI hai ___7. arahaMta bhagavaMta ke zarIra kA jaisA varNa hotA hai unakI pratimA meM bhI vahI varNa rakhA gayA hai| ___8. aMjana vidhi Adi aisI koI bhI kriyA vidhi nahIM rakhI gaI jise rAtri ko hI karanA pdd'e| 9. aisA koI bhI sUtra yA stavana nahIM bolA jAtA jisa meM pauddhagalika sukha kI icchA pradarzita ho| ___ 10. pUjA pratiSThA Adi koI bhI kriyA vidhi meM praNava, bIja, akSaroM kA kyA yaha satya hai ? (41 ....Eor Private &Personal use Only . ... Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upayoga nahIM kiyA jAtA / 11. arahaMta prabhU ne AMtarika evam bAharI zatruo para vijaya prApta karalI hai ataH vijayatA kA sUcaka dhvaja piche nahIM rakhate hue Age hI rakhA gayA hai / uparokta viSayoM kA dhyAna rakhate hue aura kevala jJAna hone ke bAda arahaMta bhagavaMta ke bAraha guNoM ke aMtargata hone vAle ATha pratihArya hote hai unako anivArya yathA sthAna rakhA gayA hai tAki arahaMta bhagavaMta kI mahAnatA, advitiyatA, mahAna puNya vibhuti kI ThakurAI sarvoparitA Adi vizeSatAoM kA digadarzana ho sake / 42 ) kyA yaha satya hai ? Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "pratihAryoM kA varNana" 1. arahaMta prabhU kI baiThaka ke Upara chaTAdAra "azoka vRkSa" zobhAyamAna 2. bhagavaMta ke donoM aura "puSpa vRSTi" karatI hI do deva pratimAyeM sthApita hai 3. bhagavaMta ke donoM aura "divya dhvani" se suzobhita do deva pratimAyeM sthApita hai| 4. bhagavaMta kI pITha tejomaya "bhAmaMDala" kI kAMtI se prakAzamAna hai 5. bhagavaMta ke donoM aura 'devaduMdubhI' se do deva pratimAyeM susajjita haiM 6. bhagavaMta ke Asana ke nIce tejasvI suMdara do siMha "siMhAsana" kI pUrtI karate khar3e hai 7. bhagavaMtake donoM tarapha baiThane kI avasthA se dugunI kAMyavAle "cAmaradhArI" do deva pratimAyeM suvyavasthita hai / 8. bhagavAna ke mastaka ke Upara nIla maNI yukta "tIna chatra" suzobhita evama dharmacakra va dharmadhvaja arahaMta bhagavaMta kI puNya vibhUti meM abhivRddhi karate dikhAI de rahe hai| isa taraha aSTa mahAprAtyAhArya se suzobhitajinabhUvana meM devAdhideva arahaMta bhagavaMta kI pratikRti yAne pratimAjI virAjamAna hai| uparokta vivecana, zAMti se par3he devAdhIdeva kI bhakti ke bahone ajJAnatA vaza ho rahI AzAtanA se bace yahIM zubhecchA saha / kyA yaha satya hai ? (43 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "samyaktva" samyaktva : dehAtIta mahApuruSa arthAta jo AtmAye deha rahita hokara mokSa meM calI gaI hai athavA jisane dehAtIta hone kI pUrNa taiyArI karalI hai evaM dehAtita hone kI jo tana tor3a mehanata kara rahe hai jaise : (arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sarva sAdhu) inako pUjya mAnanA inake prarUpita siddhAMta ko sahI mAnanA AtmasAta karanA "samyaktva" hai| ___ samyaktva mohanIya : arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sarva sAdhu ina paMca parameSTioM ke prabhAva se paudgalika sukha kI prApti mAnanA evaM paudgalika sukha kI icchA se pUjya mAnanA isI hetu dhArmika kriyA karanA samakita mohanIya hai| (ataH tyAjya hai) mithyAtva :- dehAsakta AtmAoM ko arthAta jinakA lakSya paudgalika sukha kI prApti karanA hotA hai unako dhArmika buddhi se pUjya mAnanA, devarUpa se yA gurU rUpa se "mithyAtva hai AtmA kI durgaNA hai (ataH guNasthAna meM mAnanA ucita nahIM lagatA / ) mithyAtva mohanIya :- uparokta dehAsakta AtmAoM ko paudgalika sukha meM sukhakI pUrtI meM inakA prabhAva mAnanA isa hetu inake mAnya dhArmika anuSThAna kriyA karanA "mithyAtva mohanIya hai| mizra :- dehAtIta, evaM dehAsakta donoM ko pUjya mAnanA / samAna mAnanA Adi mizra mohanIya :- paudgalika sukha kI prApti meM donoM kA prabhAva mAnanA isa hetU donoM prakAra kI kriyAyeM karanA jaise : aSThamI, pakkakhI kA . ekAsaNA upavAsa karanA evaM saMtoSI mAtA kA bhI vrata karanA / arthAta thor3A samyaktva thor3A mithyAcva isako mizra guNasthAna bhI kahate hai| arahaMto mahadevo jAva jIvaM susAhuNo gurUNo jiNApannataM dhamma iha sammataM mahe gahiyaM 44) kyA yaha satya hai ? * Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUNya - pApa kI caturbhaMgI 1. 'punyAnubaMdhI puNya' baMdha : tIrthaMkara prabhU kI AjJA saMpanna evaM hetU saMpanna dhArmika anuSThAna kriyA karanA, aura aisA karate hue jina AtmAoM ne pUrNatA prApta karalI hai apratipAti guNa ko dhAraNa kara liyA hai arthAta mokSa ko prApta kara liyA hai athavA isake liye tanator3a mehanata kara rahe hai unakI prazaMsA karanA anumodana puNyAnubaMdhI puNya kre baMdha kA kAraNa hai / udaya :- vividha paudgalika sukha sAmagrI prApta hone para bhI vairAgya ko dhAraNa kara saMjama jIvana jIne kI icchA karanA vaha punyAnubaMdhI puNya kA udaya hai udIraNA :- pAMca samiti, traNa gupti, vAna sayaMmI AtmA doSa rahita bhikSA kI jo pravRtti karate hai puNyAnubaMdhI puNya kI "udIraNA" hai sattA :- puNyAnubaMdhI puNya kI baMdha hone para bhI jaba taka udaya meM nahIM AtA taba taka sattA meM rahatA hai (2) "pApA nu baMdhI puNya" baMdha :- bhautika arthAta paudgalika sukhoM kI icchAoM se dhArmika anuSThAna, ArAdhanA kriyA karanA 'pApAnubaMdhI puNya" kI baMdha honA hai / udaya :- udayAvasthA meM vividha praudgalika sukha sAmagrI prApta hone para AtmabhAna bhUlA kara praudgalika sukha meM masta rahanA 'udaya' hai -- udIraNA : Atmika sukha ko sarvathA bhUlAkara mAtra praudgalika sukha sAmagrI prApta karane kA hI tanator3a udyama karanA / sattA :- jaba taka udaya meM nahIM AtA sattA meM rahatA hai / (3) "puNyAnubaMdhI pApa" baMdha :- jo koI AtmA paudgalika sukha kI prApti kA puruSArtha karatA hai vaisA karate hue jo bhI SaTakAya jIvoM kI virAdhanA hotI hai usakA mana meM kyA yaha satya hai ? ( 45 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkha anubhava karate hue chor3ane kA icchA karatA hai evaM jisane SaTakAya jIvoM kI virAdhanA chor3a dI hai una kA guNa gAna, anumodana karatA hai "puNyAnubaMdhI pApa' kA baMdha hotA hai| udaya :- pApa karma ke kAraNa udayAvasthA meM Ane vAle duHkha meM hAya tobA nahIM karate hue dharma ArAdhanA karanA puNyAnubaMdhI pApa kA udaya hai udIraNA :- prApta hue paudgalika sukha sAmagrI kA tyAga kara saMyama jIvana jInA puNyAnubaMdhI pApa kI udIraNA hai| sattA :- jaba taka udaya meM na Ave taba taka sattA meM rahatA hai| (4) "pApAnabaMdhI pApa" baMdha :- jJAnI ane tAraka bhagavaMta kI AjJA virUddha pravRtti karanA anumodana karanA 'pApAnu baMdhI pApa' kA baMdha hotA hai udaya :- pApa karma ke kAraNa kisI bhI prakAra ke duHkha Ane para hAya tobA karanA AkraMda karanA, pApanubaMdhI pApa kA udaya hai udIraNA :- Aye hue duHkha kI pratikAra karane, miTAne ke liye aura pApa pravRtti karanA pApAnubaMdhI pApa kI udIraNA hai| sattA :- jaba taka udaya meM nahIM Ave sattA meM rahatA hai| 46) kyA yaha satya hai ? Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "kevalI AhAra " jaina samAja ke zvetAMbara, digambara mAnyatAoM meM eka mAnyatA bheda yaha bhI hai ki kevalI bhagavaMta bhI AhAra karate hai karanA par3atA hai yaha mAnyatA zvetAMbara hai (digambara mAnyatA AhAra nahIM karane kI hai) evaM tIrthaMkara bhagavaMta ko bhI kevalI paryAya meM AhAra karanA par3atA hai ataH karate hai / 1. zvetAMbara mAnyatA yaha hai ki kevalIyoM ko AhAra karanA hI par3atA hai anyathA hajAroM varSa taka audArika zarIra kaise raha sakatA hai ? aura kevalI bhagavaMta (tIrthaMkara bhI) nirvANa ke samaya chaTTa-aTham Adi tapasyA karate hai| to hameM yaha socanA hai ki kevala jJAna hone ke bAda zarIra ke TikAne kI AvazyakatA kevalIyoM ko hotI hai kyA ? tapasyA karane kI bhI jarUrata hotI hai kyA ? zarIra ke TikAne aura tapasyA karane kI jarUrata usI ko hotI hai jise abhI apanI apUrNatA hai zarIra dvArA kucha prApta karanA hai kamI ko pUrNa karanA hai jabaki kevalI bhagavaMta ko aba koI AvazyakatA nahIM apUrNatA nahIM zarIra rahe to bhI ThIka hai upadeza dvArA dUsaroM kA uddhAra hai zarIra nahIM rahe to bhI mokSa meM jAnA nizcita hai ataH mokSa meM hI jAte hai ataH koI kAraNa nahIM ki ve zarIra ke liye AhAra kare yA zarIra saMbaMdhI koI prayAsa kareM aura nirvANa ke samaya tapasyA kreN| inheM na to zarIra para mUrchA hai na zarIra dvArA koI prApta karanA hai ataH na AhAra kI AvazyakatA hai na tapasyA karane kI AvazyakatA / 2. cAra ghAtI karma jisake kSaya hone para hI kevala jJAna hotA hai yaha mAnyatA sabakI eka hI hai zvetAMbara mAnyatA bhI yahI hai / aura sahI hai / cAra ghAtI karmoM meM eka ghAtI karma aMtarAya karma hai jisake pAMca bhedoM meM eka bheda "dAnAMtarAya" hai jisakA bhI kSaya ho jAtA hai tIrthaMkara bhagavaMta evaM sAmAnya kevalI bhagavaMta dikSA lene ke bAda kevala jJAna hone ke pahale AhAra kA dAna lete hai aura upadeza arthAta jJAna dAna dete hai yaha eka apavAda jarUra hai ki tIrthaMkara bhagavaMta chadmastha avasthA meM upadeza prAyaH nahIM dete sAmAnya kevalIyoM ke liye yaha niyama nahIM / gautama svAmI ne chadmastha avasthA meM dharmo padeza diyA hai aura unake upadeza dvArA kaI AtmAoM ne apanA kalyANa kiyA hai yaha sarva vidita hai ataH sAdhU kyA yaha satya hai ? (47 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAja udAharaNArtha gautama svAmI dIkSA paryAya meM chadmastha avasthA meM "dAnAMtarAya" kA udaya hai kyoMki dAnotarAya kA kSaya hone se hI kevala jJAna hotA hai| yahAM dAna ko do pahaluoM se socanA hai dAna denA aura dAna lenaa| dAna kabhI eka hAtha se hotA nahIM arthAt dAna eka vyakti eka tarapha se hotA nahIM, ho sakatA nahIM, dAna lene vAlA bhI cAhiye ataH dAna tabhI ho sakatA hai anyathA nahIM / hAM tyAga ho sakatA hai| dAna nahIM / jaba taka dAna lene vAlA na ho hama lAkha prayatna kareM dAna de nahIM sakate / to jo munirAja chadmastha avasthA meM, dAnAMtarAya ke udaya avasthA meM AhAra kA dAna lete hai aura jJAna dAna dete hai ve hI munirAja kevala jJAna hone para bhI "AhAra dAna" lete rahe to chadmastha avasthA yAne dAnAMtarAya ke udaya avasthA meM aura kevala jJAna hone se "dAnAMtarAya" ke kraya hone para bhI AhAra dAna lete rahe lenA par3e to dAnAMtarAya kI udaya avasthA meM aura dAnAMtarAya ke kSaya hone kI avasthA meM snAtasaya ke kSaya hone kI avasthA meM dAnAMtarAya saMbaMdhI kyA antara par3A ? "dAnAMtarAya" kSaya hone se kyA prApti haI ? yaha eka gaharAi se socane kA viSaya hai| dAnAMtarAya kA kSaya honA hI dAna lene kI AvazyakatA nahIM rahatI yahI dAnAMtarAya ke kSaya kI vizeSatA hai| vizeSatA ho sakatI hai| 3. AhAra nahIM lene se zarIra meM kamajorI A jAya yaha bhI eka prazna hai| to chadmastha avasthA meM jahAM vIryAtarAya kA udaya hai AhAra nahIM lene se zarIra meM kamajorI A sakatI hai kintu jabaki vIryAtarAya ke kSaya se hI kevala jJAna hotA hai to vIryAtarAya ke kSaya se bhI kamajorI A jAya zarIra nahIM rahe to vIryAtarAya ke kSaya se kyA antara par3A ? kyA vizeSa prApti huI ? vIryAtarAya ke kSaya hone para bhI kamajorI A jAya yA zarIra Tike nahIM to vIryAtarAya saMbaMdhI na to koI antara par3A na koI prApti huI / ataH yahI kAraNa hai vIrya arthAta jo eka zakti hai usameM Ane vAlI bAdhAyeM arthAta aMtarAya kA kSaya ho jAne se koI bAdhA aMtarAya A na sakatI yahI vIryAtarAya ke kSaya kI vizeSatA hai mahAnatA hai / kevalIyoM kI AyuSya nizcita hai usameM eka samaya kA bhI antara par3atA nahIM cAheM AhAra kareM yA na kreN| udAhaNArtha : 48 ) kyA yaha satya hai ? Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. bhagavatI sUtra ke zataka 20 uddezya 10 meM AyuSya ke sopAkramI va nirUpAkramI ke do bheda batAye ho jisameM nirapAkramI zarIra kisa-kisa kA hotA hai / kyA vizeSatA hai? nirapakramI zarIra vAle kA kisI taraha kI upakrama arthAta ghAta lagatA nahIM arthAta ghAta se Ayu kSaya hotA nahIM / kevala jJAniyoM kA zarIra bhI nirUpAkramI hI hotA hai| 5. tatvArtha satra a. gAthA. aupapAtika caramadehA uttama puruSa asaMkhyAta varSAyuSaH anapavartAyuSaH / uparokta gAthA meM bhI carama dehI kA AyuSya apavartanIya kahA gayA hai| ataH ye spaSTa pramANa hai ina mahAna vyaktiyoM ke AyuSya meM koI antara par3atA nahIM cAhe jitane ghAta lage, kaSTa par3e AyuSya ghaTe nahIM / 6. agara kevalIyoM ko bhUkha ho to AhAra karane ke bAda 4-6 ghaMTe bAda jaise hara kisI vyakti ko bhUkha laga jAtI hai yAne hamane zAma ko bhojana kiyA hai| to rAta ko athavA prAtaH bhUkha laga jAtI hai bhUkha lagate hI khAnA mila jAya aisA hotA nahIM ghaMTA do ghaMTe athavA kucha samaya bhUkha kI pUrtI karane meM lagatA hI hai to jo kevalI bhagavaMta AhAra kareM to unako bhUkha laganI hI cAhiye aura bhUkha lagane para gaucarI lAkara AhAra kareM isa meM kucha samaya to lagatA hI hai isa samaya ke aMtarAla meM bhUkha sahana karanI hI par3atI hai to isa samaya ke aMtara taka "bhogotarAya" sahana karanA par3atA hai jabaki "aMtarAya karma" ke aMtargata bhogAMtarAya hone se bhogAMtarAya kA bhI kSaya ho cukA | bhogAMtarAya kA kSaya hone para bhI "bhogAMtarAya" sahana karanA par3e yaha kaisI vicitratA hai| socane kI viSaya hai| 7. kevala jJAnIyoM ko bhUkha lagane para gaucarI jAnA par3e AhAra lAnA par3e karanA par3e to agara yaha kArya na kare to kyA arati hotI hai aura karane para rati / yadi arati na ho to jAne kI AvazyakatA nahIM agara jarUrata hai to pUrtI hone para rati bhI ho sakatI hai jo sarvathA anucita hai| 8. kevala jJAna hone ke bAda vedanIya karma bAkI hai kiMtu sAtAvedanIya asAtA nahIM / yadi asAtA vedanIya bAkI rahatA ho to bhagavAna mahAvIra svAmI ko kevalI avasthA meM tejolezyA kI jo azAtA huI usako kyA yaha satya hai ? (49 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azcarya kArI ghaTanAyAne accherA kahane kI AvazyakatA hI kyA ? sAmAnya bAta haikintu aisI nahIM hone vAlI ghaTanA jaba banatI hai taba Azcarya kArI kahI jAtI hai| 9. yaha bhI kahA jAtA hai ki kevalI bhagavaMta binA icchA ke AhAra karate hai to prazna yaha hotA hai ki kevalI bhagavaMta akele bhI hote hai samudAya meM bhI hote akele hone para bhUkha lagane para gaucarI jAve, AhAra lAve, AhAra apane hAtha se kareM yaha sabhI binA icchA ke saMbhava hai kyA ? aura AhAra kareM to laghu zaMkA Adi nihAra bhI karanA par3e aura nihAra kare to saphAI kI bhI AvazyakatA par3a sakatI hai yaha sabhI jhaMjhaTa kevala jJAnIyoM ke liye saMbhava ho sakatI hai kyA ? - chadmastha avasthA meM bhUkha lagatI hai taba bhUkha pUrI karane kI icchA hotI hai usa icchA ko rokane ke liye jo prayatna karanA par3atA hai vahI tapa hai icchA ko rokanA arthAta tapa karanA yahI icchA kA kSaya karanA hai jahAM icchA hai vahI tapa bhI hai tapa kI AvazyakatA bhI hai| kevala jJAna hone ke bAda icchA nahIM to icchA kA rodhana bhI nahIM arthAta tapa bhI nahIM / 10. jahAM taka merA adhyayana hai kevalajJAna hone ke bAda asAtA vedanIya karma bAkI nahIM rahatA mAtra sAtAvedanIya hI bAkI rahatA hai| udAhaNArtha : kathAnuyoga meM jahAM bhI kevalIyoM kA kevalajJAna hone kA varNana hai vahAM para asAtA avasthA meM kevalajJAna hone para aMtarmuharta ke aMdara yA to kevalI nirvANa prApta karate hai anyathA devatA Akara asAtA kA nivAraNa kara dete hai aMtarmuharta se adhika samaya taka asAtA rahI ho aisA prasaMga zAyada milanA kaThina hai| ata: vidvAna varga se nivedana hai ki sabhI tathyoM para gaharAI se soce vicAra kareM aura jo bhI ucita anucita lage patra dvArA mAlUma kareM yahI eka hArdika vinaMti hai| - hajArImala jaina - - 50) kyA yaha satya hai ? .. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "strI mokSa" jaina zvetAMbara mAnyatAnusAra strI liMga se bhI mukti ho sakatI hai jabaki digambara mAnyatAnusAra strI liMga se mukti nahIM ho sakatI, isakA khAsa kAraNa batAte hai ki strI sAtavI naraka meM nahIM jA sakatI aura isakA kAraNa strI kI itanI kamajorI hai isI kamajorI arthAta zakti kI kamI ke kAraNa strI mokSa meM nahIM jA sakatI zvetAMbara va digambara donoM kI mAnyatA strI sAtavI narka meM nahIM jAne kI hI hai| paraMtu mokSa meM jAne kI liye (strI- veda bAdhaka ho sakatA hai strI liMga nahIM, kAraNa yaha hai ki :puruSa ho yA strI mohanIya karma kA sarvathA kSaya karane para hI kevala jJAna ho sakatA hai aura kevala jJAna hone ke bAda hI mokSa mila sakatA hai| tattvArthasUtra navama adhyAya meM :- ekAdaza jine / / bAdara saMparAya sarve bAdara guNasthAna yAne navama guNAsthAna taka sabhI parisaha hai yAni veda parisaha bhI hai vaha kramazaH bAda meM kama hote zAMta ho jAte hai aura naSTa ho jAte hai| dasama guNasthAna pAra kara agIyAra meM guNasthAna meM AtmA jaba A jAtI hai taba gyAravA guNasthAna upazAMta moha kA hai vahAM para sabhI upazama ho jAte hai yAne zAMta ho jAte hai aisA hone se koI bhI parisaha satA nahIM sakatA, bAdhA kAraka nahIM ho sakatA / evaM navamaguNasthAna taka Ane vAlI AtmA kA lakSya eka mAtra mokSa kA hI hotA hai| praudralika sukha kA lakSya leza mAtra nahIM rhtaa| ataH yahAM para koI bhI veda bAdhA kAraka nahIM hotaa| jabaki ThIka isake viparita naraka meM jAne ke liye jo puruSArtha parizrama cAhiye vahI sabhI kaSAya janya hone se va paudralika icchA pUrtI ke liye hone se veda kA udaya hone ke kAraNa usakI pUrtI ke liye jo parizrama karanA hotA hai, strI ke liye puruSa se laghutA prastuta karane para hI pUrtI ho sakatI hai| isI laghutA ke kAraNa mAna kaSAya kI kamI raha jAtI hai ataH kaSAya kI kamI ke kAraNa AkharI naraka sthAna jo ki sAtavI naraka hai nahIM jA sakatI / yaha haka Thosa tArkika dRSTAMta hai isameM na to zvatAMbara zAstra ke pramANa kI jarUrata hai na digaMbara zAstra pramANa kI / vizeSa kevalI gamaya / kyA yaha satya hai ? (51 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa :- digambara paramparA ke AdhAra para abhyaMtara evaM bahiraMga ke sampUrNa parigRha kA tyAga karane para hI zuddhopayoga hotA hai arthAta digaMbara mAnyatAeM se to nagnatA se hI mokSa saMbhava hai / zvetAmbara AmnAyu ke anusAra mohanIya karma ko nAza karane vAlA jIva mokSa kA adhikArI hai cAhe vaha strI ho yA puruSa / tatvArtha sUtra meM to moha ke kSaya se hI kevala jJAna kevala darzana kI prApti mAnI hai| Dome 52) kyA yaha satya hai ? Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "AtmA kA anAdipana" Aja jaina siddhAMta ko mAnane vAle mukhya tIna saMpradAya hai zvetAMbara, digambara, sthAnakavAsI ina tInoM kI eka hI mAnyatA hai ki karma jIva ke sAtha anAdi kAla se lage hue hai| ataH isa viSaya para kisI kA lakSya hI nahIM jAnA svabhAvika hai| lekina tAtvika evaM saiddhAMtika dRSTi kI gaharAI meM jAne se tathya kucha aura hI nikalatA hai| jIva ke sAtha karma anAdi hai isake liye sone kI khAna kA udAharaNa diyA jAtA hai yaha udAharaNa kahAM taka tarka kI kasauTI para TikatA hai pahale isI ko soceM / jaina darzana kI saiddhAMtika mAnyatA hai ki do yA do se adhika paramANu milane para skaMdha banatA hai agara tIna paramANuoM ke skaMdha ke do Tukar3e kiye jAya to eka bhAga meM eka paramANu AyagA aura dUsare bhAga meM do paramANu AyeMge, magara kisI bhI bhAga meM Der3ha paramANu nahIM AyagA nahIM A sakatA isa avibhAjya bhAga ko hI aNu yA paramANu kahate hai aura ina paramANuoM ke milane se jo skaMdha banatA hai vaha asthira hai arthAta skaMdha TuTate rahatA hai aura jur3ate rahatA hai, skaMdha ke TuTane para usameM se TuTe par3e hue paramANu kisI bhI anya skaMdha meM mila sakate hai mila bhI jAte hai / aba prazna yahIM hotA hai ki jaba eka paramANu kA dUsare paramANu ke sAtha milakara rahanA asthira hai to sone kA paramANu va miTTI kA paramANu bhI jisakA apanA apanA astitva alaga alaga hai Aja jo eka sone kA paramANu eka miTTI ke paramANu ke sAtha hai vahIM sone kA paramANu kala kisI dUsarI miTTI ke paramANu ke sAtha rahegA kyoMki paramANu sone kA ho yA miTTI kA milate rahate hai aura TuTate rahate hai phira bhI apanA- apanA astitva alaga-alaga kAyama rahatA hai kyoMki dravya kI apekSA se paramANu zAzvata hai aura paryAya kI apekSA se jo ki skaMdha hai a-zAzvata hai / a-anAdi hai| sone kA paramANu miTTI ke paramANuoM ke sAtha milakara jaba skaMdha banatA hai taba hameM isa miTTI meM sone kA aMza dikhAI detA hai hama apanI jarUrata anusAra use agni Adi prayoga dvArA usa sone ke paramANuoM ko miTTI ke paramANuoM se alaga karate hai taba sone ke paramANuoM se jo skaMdha banatA hai taba hameM vaha kevala sonA hI dikhAI detA hai| sukSma buddhi se sone kA paramANu sadA alaga hI thA aura kyA yaha satya hai ? (53 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba jisa miTTI ke paramANuoM se sone ke pasmAmuoM se sone ke paramANuoM ko alaga kiyA hai yaha unakA sAthIpanA bhI anAdi kAla se na hI thA, kyoMki paramANuoM kA milanA yAne skaMdha asthira hai a-anAdi hai hamAre isa agni prayoga ke pahale bhI sone kA paramANu alaga bhI thA phira milA agara Aja use alaga nahIM bhI karate to vaha kabhI na kabhI bhUkaMpa Adi se alaga ho sakatA thA kaI bAra alaga huA bhI hai vamilAbhI hai apanI zakti dvArA alaga kiyA paramANu phira kisI bhI aNu ke sAtha mila sakatA hai cAhe vaha miTTI kA ho yA anya dhAtU kaa| ataH sonA miTTI ke sAtha anAdi kAla se hai yaha mAnyatA paramANu siddhAMta para TikatI nahIM aura paramANuoM ke binA koI skaMdha banatA nahIM cAhe miTTI kA ho yA sone kA 1. bhagavatI sUtra ke zataka 14 uddezaka 4 meM paramANu saMbaMdhI varNana hai| 2. zramaNa bhagavAna mahAvIra nAmaka pustaka ke pRSTa naMbara 192 meM pranyAsajI zrI kalyANa vijayajI likhate hai ki do, tIna, cAra aura adhika paramANu . mila kara jo skaMdha banatA hai vaha skaMdha asthira hai isameM hAni vRddhi hotI rahatI hai ThIka isI taraha AtmA bhI apanA astitva anAdi kAla se TikAe hue hai aura jaba vaha koI bhI kriyA karane yogya hotA hai taba hI vaha kriyA kara sakatA hai aura jaba kriyA zurU hotI hai taba karma AnA aura milanA zurU hotaa| 3. dUsarA udAharaNa diyA jAtA hai ki mithyAtva avirati pramAda kaSAya yoga Adi ke kAraNoM se AtmA nitya karma bAMdhatA hai lekina ye saba kAraNa baMdha ke hai| Azrava ke nahIM pahale karmoM kA Azrava hotA hai aura bAda meM baMdha / baMdha meM ye jarUra sahAbhUta hai dekhiye : tatvArthasUtra kI gAthA : adhyAya cha: kAya vAGa manaH karma yoga: sa AzravaH karmoM ke Azrava ke liye mana, vacana aura kAyA kI prathama AvazyakatA hai / anAdi kAla se AtmA jo ki avyavahAra rAzI meM hai, mana, vacana se rahita hai aura kAya bhI nahIM hai yA nahIM vata hai| jaba mana nahIM, vacana, nahIM, aura kAyA bhI nahIM to karmoM kA AnA yAne Azrava ho bhI nahIM sakatA jaisA ki Upara tatvArtha sUtra meM darzAyA gayA hai| ataH anAdi kAla se AtmA ko karma lage hue hai yaha kaise 54) kyA yaha satya hai ? Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnA jAya / avyavahAra rAzI meM AtmA ke mana, vacana, kAya nahIM jisake pramANa nimna prakAra hai| 4. paMcama aMga bhagavatI sUtra nA gyAravA zataka nA dazamA uddezA meM nigoda no vicAra che teja kahe che puSpa 4 zrI prakaraNa puSpa mAlA, jemAM paramANu khaMDa chattIsI, pudagala chattIsI, ane nigoda chattIsI ainnaNo prakaraNoM Avela che bhASAMtara karttA : munirAja zrI deva vijayajIgaNI vIra saMvaMta 2443 prasiddha kartAH AtmAnaMda jaina sabhA, bhAvanagara peja naM. 77 bAdara nigodA hi nirAdhAra na saMbhavati tataH pRthvIyAdiSvena / svAsthAne su svarUpo bhavanti na sUkSma nigoda vatsarvatra / / ityatoyatra krvAcate bAdara nigodAdayo bhavanti tadutkRSTa padaM tAtvika miti bhAvaH bhASAMtara :- bAdara nigodo nirAdhAra rahe nahIM pRthvI Adi ne viSeja rahe ch| sUkSma nigoda nI mAphaka sarvatranathI mATe jyAM te bAdara nigodAdi hoya tyAMja tAtvika utkRSTa pada jANavu / / niSkarSa :- uparokta pramANoM se yaha mAlUma hotA hai ki bAdara nigoda nirAdhAra nahIM sarvatra bhI nahIM / pRthvI kAya Adi se AdhArita hai / ataH sUkSma nigoda sarvatra hai nirAdhAra hai pRthvI kAya Adi se AdhArita nhiiN| ataH yaha spaSTa ho jAtA hai ki sUkSma nigoda hI avyavahAra rAzI hai anya nahIM / yahAM para avyavahAra rAzI kI alaga vyAkhyA hI nahIM hai| "sUkSma nigoda" sarvatra hone se sarva vyApaka hone ke kAraNa pRthvI Adi meM hai na ki pRthvI Adi kA AdhAra lekara yAne kisI bhI zarIra ke sAtha nahIM 5. prasiddha itihAsa vettA paM. zrI kalyANa vijayajI dvArA likhita "zramaNa bhagavAna mahAvIra" kI pustaka meM likhate hai ki bhagavAna mahAvIra ko gaNaghara gautama svAmI pUchate hai ki sUkSma se kyA tAtparya hai uttara meM bhagavAna pharamAte hai ki sUkSma arthAta kisI bhI indriya dvArA na jAnA jA sake vaha sUkSma / peja naMbara 44. 6. muni zrI hemacanda vijayajI dvArA likhIta pustaka praznAvalI ke peja naM. agIyAra prazna naMbara do meM sUkSma nigoda va avyavahAra rAzI ko eka hI kahA hai| kyA yaha satya hai ? (55 , ... Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. AcArya zrI ravIcandra sUrIjI dvArA kalyANa mAsika ke aMka saMvata 1981 meM samAdhAna haiki avyavahAra rAzI ke jIvoM kI vyavahAra rAzI ke jIvoM dvArA hiMsA yA koI bhI virAdhanA nahIM hotI nahIM ho sktii| uparokta pramANoM se niSkarSa nikalatA hai ki sUkSma nigoda vAle arthAta avyavahAra rAzI ke jIvoM ke koI bhI zarIra nahIM hai bhagavatI sUtra ke AdhAra se to zarIra hai hI nahIM / kadAcita sUkSma zabda se kucha aMza mAnA jAya to vaha itanA sUkSma hai ki usake dvArA kisI kI bhI virAdhanA ho sakatI nahIM aura usakI bhI anya dvArA virAdhanA hotI nahIM aura aisA saMbhava bhI nhiiN| __ koI bhI jIva avyavahAra rAzI se nikalakara vyavahAra rAzI meM AtA hai arthAta anAdi kAla se AtmA avyavahAra rAzI meM thA, jise sUkSma nigoda bhI kahA jAtA hai jisake mana nahIM hone se saMkalpa, vikalpa, soca vicAra nahIM kara sakatA / vacana nahIM hone se bola nahIM sakatA, kAyA nahIM hone se kisI kA kucha kara nahIM sakatA jaisA ki Upara tatvArtha sUtra meM darzAyA gayA hai| 8. karma graMtha prathama gAthA naMbara 54, 57, 61 meM cAra ghAtI karma ke baMdha ke jo kAraNa batAye hai vaha avyavahAra rAzI yAne sUkSma nigoda ke jIvoM ke pAsa ye kAraNa karane ke sAdhana hI nahIM hai / 9. "kriyA o karma" pariName baMdha yaha vAkya jaga jAhira hai isase bhI yahI phalita hotA hai ki koI bhI kriyA kareM tabhI karmoM kA AnA aura baMdhanA zurU hotA hai| kriyA karane ke liye mana, vacana aura kAya kI AvazyakatA hai kama se kama kAya to aisI cAhiye ki vaha kucha kara sake jaba ki sUkSma nigoda ke jIvoM ke pAsa vaha bhI nahIM hai| 10. vaMditA sUtra kI gAthA : evaM aTThaviMha kammaM, rAga dosa samajjiaM / AloaMto aniMdaMto, khippaM haNai su sAvao / arthaH isa taraha rAga dveSa dvArA upArjita karma AloyaNA va niMdA dvArA su zrAvaka khatma kara detA hai| isa se yaha dhvanita hotA hai ki karma rAga dveSa dvArA hI upArjita hotA hai aura rAga hone kA kAraNa kisI vastu kA pAsa meM honA vastu AtmA ke pAsa ho yA use dikhAI de, va vastu se upalabdha sukha kA jJAna ho to hI usa para rAga utpanna hotA hai aura rAga hone para hI usa vastu ke kisI 56) kyA yaha satya hai ? For Private & Personal Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArA chinane para yA hAni pahuMcAne para yA prApta nahIM hone para dveSa utpanna hotA hai tabhI karmoM kA AnA prAraMbha hotA hai / sUkSma nigoda arthAta avyavahAra rAzI ke jIvoM ke pAsa koI bhI vastu hI nahIM hai koI bhI vastu ko dekhane yA jAnane kI sAdhanA zakti bhI nahIM hai tAki rAga utpanna ho yA usako hAni pahuMcAne vAle para dveSa utpanna ho ata rAga dveSa nahIM hone kAraNa se karmoM kA AnA bhI nahIM ho sakatA / ataH uparokta pramANa se yaha pramANita hotA hai ki sUkSma nigoda arthAta avyavahAra rAzI meM jahAM jIva anAdi kAla se par3A huA thA vahAM karma rahita thA / vahIM AtmA jaba vyavahAra rAzI meM AtA hai taba usake pAsa zarIra ho jAtA hai aura zarIra dvArA vaha kucha kara sakatA hai aura anicchA se bhI apanA zarIra anya prANiyoM dvArA upayoga meM lAyA jAtA hai aura yahIM se vyavahAra cAlU hotA hai ataH vyavahAra rAzI kahalAtA hai yahIM se karmoM kA AnA prAraMbha ho sakatA hai kyoMki karma karane ke lie ye aba usake pAsa hai kucha hai | ataH anAdi kAla se AtmA karma rahita thA aura jaba vyavahAra rAzI meM AyA taba karmo kA AnA zurU huA / ataH karma Adi hai anAdi nhiiN| kyA yaha satya hai ? (57 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "AtmA kA vikAsa" AtmA anAdikAla se karma rahita thI, jahAMki vaha avyavahAra rAzI meM thI / karma rahita hone para bhI duHkhamaya thA / AtmA kI yaha avasthA avikasita dazA hai / Atma dravya eka aisA dravya hai jo ki pariNAmI svabhAva kA hai use anya dravya meM pariNIta hone kI AvazyakatA hai| dekhiye nava tatva kI gAthA : "pariNAma jIva muttaM yAne jIva aura pudagala pariNAmI dravya hai aura isake lie sabase pahale pudagalAsti pariNAma kAya hai kI AvazyakatA hai pudagala kI sahAyatA ke binA AtmA kucha bhI karane meM asamartha hai| caramazarIrI AtmA ke lie bhI utkRSTa pudgala bRja RSabha nArAca saMghayaNa kI AvazyakatA hai dekhiye tattvArtha sUtra kI gAthA naMbara 27 adhyAya navama uttama saMhanana syekAgra cintA "nirodho dhyAnam" kisI bhI zahara meM do vyakti prathama jAte hai to pahale Thaharane ke lie jagaha kI AvazyakatA hotI hai aba jisa vyakti ke pAsa paise hai vaha vyakti to kisI bhI jagaha hoTala Adi meM Thaharakara sukha suvidhA prApta kara sakatA hai jabaki anya vyakti jisake pAsa paise nahIM hai bhaTakanA par3atA hai use koI Thaharane nahIM detA / jaba vahI vyakti apane zarIra dvArA dUsaroM ko usa zahara meM rahe hue vyaktiyoM ko sevA arpita karatA hai taba kucha prApta karatA avyavahAra rAzI ke jIvoM ke pAsa kucha bhI nahIM hone se arthAt zarIra nahIM hone se sarvathA khAlI hai ata: use bhaTakate rahanA par3atA hai| eka kSaNa bhI use Thaharane ke lie koI sthAna nahIM hai yAne zarIra nahIM hai| isa taraha bhaTakate rahane kA duHkha itanA hai ki saMsAra ke anya duHkha isa duHkha ke Age nagaNya hai| isa bhaTakate rahane ke duHkha ko siddhAMta meM "zvAso zvAsa" meM sADhe satraha haiM bhava karane jaise duHkha kA varNana hai ataH avyavahAra rAzI ke jIvoM ko bhaTakate rahane kA mahAna duHkha hai vaha bhI anAdi kAla se / avyavahAra rAzI ke jIvoM kI saMkhyA itanI adhika hai ki jitane pudgala paramANu hai ve saba bhare par3e hai aisI jagaha yAne pudgala nahIM hai ki eka bhI jIva isameM Akara raha sake isalie jaba ina pudgalAstikAya meM se eka jIva mokSa meM jAtA hai taba avyavahAra rAzI ke eka jIva ko 58) kyA yaha satya hai ? Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra rAzI meM Ane kA saubhAgya prApta hotA hai ataH usa avyavahAra rAzI ke jIva ke lie siddha ho gaye hue usa jIva kA mahAna upakAra hai jisane eka jIva ko rahane kA sthAna diyA aura jaba taka vaha jIva bhI siddha meM nahIM jAtA taba taka siddha bhagavaMta kA sadA RNI hai| isa lokAkAza meM sUkSma nigoda avyavahAra rAzI ke jIva bhaTakate rahate hai| ina bhaTakate hue jIvoM meM se jaba eka jIva jisa jagaha se mokSa meM jAtA hai usa jagaha ke pAsa meM rahe hue eka jIva kA naMbara vyavahAra rAzI meM Ane kA laga jAtA hai| vyavahAraM rAzI meM Ane vAle jIva kA usakA apanA isameM koI purUSArtha nahIM hotA yaha eka bhavitavyatA hI hai| jisa vakta eka jIva mokSa meM jAtA hai usa vakta usa jagaha meM bhaTakate hue avyavahAra rAzI ke jisa eka jIva kA AnA hotA hai vaha lATarI jaisA hai jise nadIghola pASANa kI upamA dI jAtI hai| jaise koI patthara nadI ke pAnI ke bahAva se TakarAte-TakarAte gola ho / jAtA hai usameM usa patthara kA apanA koI purUSArtha nahIM hotA ThIka usI / taraha avyavahAra rAzI ke jIva ko vyavahAra rAzI meM Ane ke lie apanA khuda kA vyavahAra rAzI meM AtA hai taba vaha sarvaprathama pRthvIkAya meM utpanna hotA hai"sarvaprathama pRthvIkAya meM utpanna honA aura usakA jisa ritI se Age bar3hanA hotA hai usameM bhI kAraNa Avazyaka hai ki "jananI janma : bhUmIzca" isa saMsAra meM se mokSa meM jAne ke lie manuSya bhava kI prathama jarUrata hai aura manuSya bhava ke zarIra ke lie prathama pRthvI cAhie / ataH avyavahAra rAzI kA jIva sarva prathama pRthvIkAya meM utpanna hotA hai aura lokakAza meM rahe hue pRthvI kAya ke sabhI pudgaloM meM apanA jIva parivartana karate rahatA hai| ___ apanA pRthvIkAya kA zarIra vyavahAra rAzI ke anya jIvoM dvArA upayoga meM lene se yaha AtmA pRthvIkAya ke pudgala paramANuoM kA leMNadAra bana jAtA hai| yaha kAla avadhi itanI laMbI hotI hai ki jise zAstrIya bhASA meM pudgala parAvartana kAla kahate hai| pRthvIkAya ke sabhI pudgaloM dvArA sevA arpita kiye jAne se aba vaha pRthvI para Thaharane kA hakadAra bana jAtA hai yaha krama pUrA hone ke bAda jIva kyA yaha satya hai? (59 ____ Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apakAya meM AtA hai jisa taraha pRthvIkAya meM sabhI paramANuoM se apanI sevA arpita kI hai isI taraha apakAya ke paramANuoM ko bhI apanI AtmA dvArA pariNita kara sevA arpita karanI par3atI hai yahAM para bhI pudgala parAvartanakAla jitanA samaya laga jAtA hai| isake bAda teukAya meM AnA par3atA hai aura usake bAda vAukAya meM AnA par3atA hai aura usake bAda vanaspati kAya meM AnA par3atA hai hara eka meM pudgala parAvartana kAla samaya laga jAtA hai vanaspati kAya bAda manuSyabhava prApta hotA hai| manuSyabhava ke audArika zarIra ke lie ina pAMcoM kI hI AvazyakatA ve indriya teindriya caurindriya kI AvazyakatA hI / isake lie jaina zAstra me mArUdevI mAtA kA ullekha Thosa pramANa hai| mArUdevI mAtA kA jIva vanaspati kAya se sIdhA manuSyabhava meM AtA hai| manuSyabhava ke odArika zarIra ke lie ina pAMcoM kI hI AvazyakatA ve indriya te= indriya caurindriya Adi ke jIvoM ke zarIra kI sahAyatA kI AvazyakatA nahIM hotI / ataH ina pAMcoMkAya ke dvArA sevA arpita kiye jAne ke kAraNa aba yaha pAMcoM sugamatA se upalabdha ho jAte hai ina pAMcoMkAya meM jIva bhaTakate hue bhI kahIM para bhI rAga dveSa kA nimitta nahIM milA / ataH aba taka yaha jIva rAga dveSa rahita thA / sirpha isane apane zarIra dvArA dUsaroM ko sevA arpita kI hai vaha bhI akAma vRti se| itanA kaSTa itanI laMbI avadhi taka sahana karane se manuSya bhava milatA hai isalie manuSya bhava mahAdurlabha kahA jAtA hai yahAM para manuSya bhava prApta hone ke bAda isa manuSya bhava kI yaha vizeSatA hai ki yahAM mana hai, vacana hai, kAya hai ataH soca sakatA hai, bola sakatA hai va icchAnusAra karane kI koziza kara sakatA hai yahAM para socane kI zakti hone se apane yogya apane pAsa vastu hone se yA dasUre ke pAsa dikhAI dene se usa vastu para rAga utpanna hotA hai aura usa vastu kA kisI anya dvArA chinane para yA prApta karane meM bAdhA DAlane para dveSa utpanna hotA hai| isase karmoM kA Azrava zurU hotA hai aura phira baMdha aura yahIM se caurAsI lAkha yonI kI bhava bhramaNa cAlU ho jAtA hai| mArU devI mAtA kI AtmA jaise kisI ko zurU meM hI tIrthaMkara bhagavaMta kA saMparka ho jAya aura unase gAr3ha anubaMdha ho jAya to caurAsI lAkha 60) kyA yaha satya hai ? Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yonI meM bhaTakane kI jarUrata nahIM par3atI aura mokSa mila jAtA hai aisA kvacita hI hotA hai| sAmAnyatA manuSya ke bhava se karmoM kA upArjana karate hue bhaTakanA par3atA hai aura jaba tIrthaMkara bhagavaMta kA zAsana mila jAya, una para zraddhA ho jAya to bhava bhramaNa kI eka sImA ho jAtI hai| ina caurAsI lAkha jIva yonI meM bhaTakate hue jIvoM meM se kaIoM ko kabhI-kabhI pRthvIkAya Adi meM jAnA bhI par3atA hai to isa pRthvIkAya Adi meM vaha jyAdA se jyAdA sittara kor3A-kor3I sAgaropama taka hI rahanA par3atA hai kyoMki AThoM karmoM meM mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sittara kor3A-kor3I sAgaropama hI hai aura isa akendriya pane meM anya karma karane kI sajA bhugatanA hai arthAta mohanIya karma dvArA adhikAMza puNya samApta kara dene se jAnA par3atA hai ata: yahAM jIva ko pudagala parAvartana kAla jitanI avadhi kI AvazyakatA nahIM rhtii| prazna : jo jIva vyavahAra rAzI meM se pRthvIkAya Adi meM gayA hai vaha naye karma bAMdhatA nahIM aura purAne naSTa karatA hai to mokSa meM kyoM nahIM jAtA? uttara :- karma yA kriyA karanA isake do pahalU hai dekhiye tatvArtha sUtra adhyAya cha: gAthA 2-3-4 saH AzravaH zubhaH puNyastha, azubha: pAsyaH mohanIya karma dvArA puNya khatma kara dene ke kAraNa AtmA ko pRthvIkAya Adi meM yAne ekendriya meM jAnA par3atA hai yahAM para phira apane dvArA sevA arpita hone se leNadAra banatA hai yAne kucha puNya prApta karatA hai| jaba taka AtmA zubhakarma karake puNya prApta nahIM karatA taba taka mokSa meM nahIM jA sakatA mokSa meM jAne ke lie ekAMta puNya kI jarUrata hai agara usameM aMza mAtra bhI pApa raha jAne para mokSa meM jAne ko bAdhA rUpa hotA hai| puNya bhI pUrA cAhie agara puNya kI mAtrA bhI thor3I kama ho to aTaka jAnA par3atA hai aura adhUre puNya ko pUrA karane para hI mokSa kI prApti ho sakatI hai| kyA yaha satya hai ? (61 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya se mokSa ? pracalita jaina mAnyatAnusAra pApa aura puNya donoM ke kSaya se hI mokSa milatA hai pApa kA kSaya to samajha meM A sakatA hai kintu mokSa ke lie puNya kA bhI kSaya karanA par3e yaha asaMbhava mAlUma hotA hai / 1. bhagavatI sUtra zataka 14 uddezya 7 meM varNana hai ki AtmA upazama zreNI taka jAkara vahAM para Ayu kSaya ho jAya to sarvArtha siddha vimAna meM utpanna honA par3atA hai agara una mahAna AtmA ke isase pahale jo kucha kiyA hai usase adhika chaTTha tapa aura ho jAtA, athavA yahAM sAta lava (pAMca miniTa lagabhaga) AyuSya aura jyAdA hotA to mokSa meM cale jAte, kintu donoM ko kamI ke kAraNa yaha nahIM ho sakA / yahAM hameM yahI socanA hai ki jaba AtmA jisa saMyama va tapa ke bala se upazama zreNI taka pahuMcI hai aura vahAM saMyama va tapa kI kucha kamI ke kAraNa mokSa meM nahIM jA sakI aura sarvArtha siddha vimAna ke devaloka meM jAnA par3A yaha eka sarvotkRSTa devaloka kA devavimAna hai jo siddhazilA se kucha nIce hai aura tirchA loka se bahuta Upara hai jAne ke lie puNya kI AvazyakatA hai binA puNya ke devaloka jA nahIM sakate to sarvArtha siddha vimAna se bhI Upara jAne ke lie aura adhika puNya kA Avazyaka honA svAbhAvika hai yahAM puNyakSaya kA prazna hI nahIM hotA ullekha bhI nahIM / 2. dazavaikAlika sUtra adhyAya navam uddezya cAra gAthA sAta jAi maraNAo muccai itthaM thaMca coi savvaso siddhevA havai sAsaNa devevA appara se mahidvao / anvayArtha :- uparokta guNoM ko isa gAthA ke pahale ke gAthAoM meM guNoM kA varNana hai dhAraNa karane vAlA muni narakAdiparyAoM ko sarvathAkSaya kara detA hai arthAta narakAdi gati meM jA nahIM sakatA kintu janma maraNa ke cakkara se chuTa jAtA hai tathA zAzvata siddha ho jAtA hai "vA appara a" yadi kucha kamI raha jAtI hai to vaha AtmA mahA RddhizAlI aisA anuttara vimAna vAsI deva hotA hai ataH isakA bhI tAtparya yahI nikalatA hai ki jisa dravya kI sahAyatA se AtmA zAzvata siddha gati prApta karatA hai vahI 62 ) kyA yaha satya hai ? Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya kucha kama hai to vimAna vAsI deva hotA hai| ataH vahI dravya hai jo ki puNya hai| koI bhI AtmA naraka meM svayaM nahIM jAtI jAnA nahIM cAhatI paraMtu usakA pApa hI use le jAtA hai ThIka isI taraha deva loka meM yA mokSa meM bhI jAne kI icchA hone para nahIM jA sakate jaba taka deva loka ke lie yogya va mokSa yogya yathA yogya puNya prApta nahIM kreN| eka vizuddha sAmAyika kA phala 12,59,25,235 palyopama devaloka kA AMkA gayA hai to yaha bhI puNya hI hai aura binA sAmAyika (caritra) ke mokSa nhiiN| bhagavatI sUtra zataka 23.5 meM saMvara nirjarA kA jo ullekha hai vaha pApa se saMbaMdhita hai puNya se nahIM jaise ki isa praznottaroM ke Age devaloka meM utpanna hone saMbaMdhI praznottara hai jisameM ye hI kAraNa batAye gaye hai| yahAM yaha prazna ho sakatA hai ki sarAga saMyama se devaloka aura vItarAga saMyama se mokSa milatA hai to prazna yaha hotA hai ki jaba AtmA gyAraveM guNasthAna (upazma) me AtI hai taba sarAga saMyama hI hai to sAta lava AyuSya adhika hone se mokSa meM kaise jA sakatI hai ? aura mokSa meM calI jAtI to agIyAra meM se pahale jise saMyama hI kahA jAtA hai to ? usakA pratiphala bhoganA bAkI raha gayA jisakI pUrtI kahAM hogI ? prajJApanA sUtra gAthA naMbara 124 meM to upazAMta kaSAya ko vItarAga saMyama hI kahA gayA hai phira bhI deva loka meM jAnA par3atA hai agIyara meM guNa sthAna ke Age bArahaveM va terahavAM guNa sthAna AtA hai jahAM kevala jJAna ho jAtA hai to kyA aba taka kiyA huA puNya kahAM khatama kiyA jAtA hai kyA bArahaveM guNasthAna meM puNya khatama karane kI koI kriyA kI jAtI hai yA kevala jJAna hone ke bAda aisI koI kriyA kI jAtI hai jisase puNya khatama ho jAya ? yaha bhI nirvivAda hai ki agIyAra bArahaveM va terahaveM guNa = 5 sthAna meM bhI cAritra hai hI aura cAritra puNya kA kAraNa hai binA cAritra ke mokSa meM jA nahIM sakate, jAya to Tika nahIM skte| __ sUkSma nagoda ke jIva bhI mokSa ke sthAna meM jAte hai kintu kSaNa bhara bhI Tika nahIM sakate / trasa nAr3I ke aMdara jIva jaba vigraha gati karate hai to ve kyA yaha satya hai ? (63 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI mokSa ke sthAna jAte avazya hai kintu Tika nahIM sakate, ina sabakA kAraNa puNya kA abhAva, kamI / hama jisa puNya ke kSaya se mokSa kI bAta karate hai vaha yaha hai ki : paudagalika sukha kI icchA se kI gaI dhArmika kriyA aura isa dvArA utpanna puNya jise bhoganA par3atA hai aura isI kAraNa se tIrthaMkara jaisI mahAna AtmAoM ko tIrthaMkara ke bhava meM jAnate hue bhI saMsArika sukha kA upabhoga karanA par3atA hai jise pracalita bhASA meM bhogAvalI karma kahate hai| _puNya sone kI ber3I hai yaha bAta bhI vahIM lAgU hotI hai ki jo AtmA Atmika lakSa hote hue kriyA karate karate jaba Ayu kSaya ho jAtI hai aura mokSa meM jAne jitanA puNya nahIM hone se devaloka meM jAnA par3atA hai use vahAM devaloka meM duHkha mahasUsa hotA hai ki agara maiM kucha aura Adhika purUSArtha karatA to mokSa meM cale jAtA aba phira samaya lagegA manuSya bhava meM jAnA par3egA use devaloka kA sukha bhI duHkha rUpa meM lagatA hai jise sone kI ber3I kahA jAtA hai / dasa baje gAr3I se jAne vAlA vyakti sTezana para pAMca minaTa vilamba se Ave aura gAr3I nikala jAya taba dUsarI gAr3I meM jAne ke lie 4-6 ghaMTe sTazana para baiThanA kaSTakAraka hotA hai ThIka isI taraha mokSArthI AtmA ko devaloka meM duHkha rUpa hotA hai ? eka vyakti apane ghara se calakara upAzraya meM gurU mahArAja ke pAsa jAtA hai upAzraya meM jAkara gurU mahArAja ke pAsa baiTha jAtA hai taba usake paira jisase vaha calakara AyA hai apane sAtha hI hai upAzraya ke bAhara nahIM hai upAzraya meM baiTha jAne ke bAda paira niSkriya ho jAte hai kyoMki vahAM upayoga kI jarUrata nahIM hai ThIka isI taraha AtmA puNya ke sAtha hI mokSa meM jAtI hai vahAM jarUrata nahIM hone se upayoga nahIM hotA ataH akSaya rahatA hai| ataH ina sabhI tathyoM para vicAra kareM yahI eka hArdika abhilASA / - hajArImala 64) kyA yaha satya hai ? Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra sUtra athavA navakAra jaba hama bolate hai to kabhI-kabhI Adhunika prathAnusAra OM namo arahaMyANaM OM namo siddhANaM ........ isa taraha OM ko sAtha meM jor3akara bolate hai to prazna yaha hotA hai ki jaise : 1. OM namo arahaMtANaM va OM namo siddhAMNaM kA jaba hama uccAraNa karate hai to una vAkyoM kA artha kyA hogA ? yAne OM ko sAtha jor3ane para kyA artha hogA? kyA yaha bhASA kI dRSTi se sahI hai ? 2. jahAM taka Agama sUtroM meM isakA ullekha hai vaha namo arahatANaM namo siddhANaM...... isa taraha se hai to kyA hama Agama sUtroM kI upekSA se AzAtanA ke bhAgIdAra nahIM baneMge ? 3. OM ko navakAra ke sAtha jor3ane se kyA vRddhi hotI hai athavA nahIM jor3ane se kyA kamI raha jAtI hai ? '4. OM yaha saMskRta bhASA kA zabda hai usakA vaidika sAhitya meM vizeSa upayoga huA hai jabaki navakAra prAkRta bhASA kI racanA hai aura prAkRta bhASA meM OM kA ullekha "oma' isa taraha se hogA jisakA artha nissAra hotA hai to kyA yaha visaMgati nahIM hogI? 5. OM kA artha hama AdhunikatA meM paMca parameSTi nAma se karate hai arthAta paMca parameSTi kA yaha saMkSipta saMyukta zabda hai aisA kahA jAtA hai| ( arahaMta, azarIri, AcArya, upAdhyAya muni) isa taraha kA samAdhAna kiyA jAtA hai to kyA yaha ucita ho sakatA hai ? udAharaNArtha :- "prasiddha AcArya zrI siddhasena divAkara" ne navakAra kA saMkSipta karaNa kiyA thA : ki namo ahaMta siddhA - cAryopAdhyAya sarvasAdhubhyaH isake lie unake gurU ne anucita ThaharAkara ati kaThina "pArAMcita" prAyAzcita diyA thA jise "siddhasenajI" ne svIkAra kiyA thA / to kyA hama isase bhI adhika saMkSipta karane se saMkSipta uccAraNa karane se adhika prAyazcita ke bhAgIdAra nahIM baneMge? kyA yaha satya hai ? (65 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. kalikAla sarvajJa prasiddha AcArya zrI hemacandrAcArya = ' jI ne apane yoga zAstra meM OM kA upayoga AtmArthI ke lie niSedha kiyA hai to kyA hamArI yaha dhArmika kriyA AtmArthI nahIM hai ? ataH ina tathyoM para gaharAI se soce samajhe aura cintana kareM / 66 ) kyA yaha satya hai ? Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo loe savva sAhuNaM (spaSTI karaNa) paMca parameSTi sUtra arthAta navakAra ke pAMca pada hai jisameM prathama pada namo arahaMtANaM, dvitIya - namo siddhANaM, tRtiya, namo AyariyAMNa, caturtha - namo uvajjhAyAMNa evaM paMcama pada meM - namo loe savvasAhuNaM isa taraha se hai| uparokta cAra padoM meM loe savva ye zabda nahIM hai jabaki paMcama pada meM ye do zabda adhika hai jisakA spaSTIkaraNa vibhinna prakAra se kiyA jAtA hai| cAroM padoM meM bhI ye zabda jor3a denA cAhie to koI kahatA hai ki sAdhuoM meM gaccha Adi bheda hai isalie savva zabda hai loe zabda kA to koI spaSTIkaraNa karatA hI nahIM ataH kahIM kahIM loe zabda ko nikAla bhI diyA gayA hai| isakA vAstavika spaSTIkaraNa yaha hotA hai ki jo ki nimna hai : 1. prathama pada "arahaMta bhagavaMta se hai 'arahaMta' koI bhI ho vibhinna kSetroM meM bhI ho phira bhI sabhI ke guNa dravya evaM bhAva se samAna hote hai koI aMtara nahIM hotA / dravya se aSTa mahA pratihArya aura bhAva kevala jJAna kevala darzana Adi / ye sabhI ke hote hI hai aura samAna hI hote hai koI bheda nahIM hotA ataH savva zabda kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| 2. dvitIya pada 'siddha' bhagavaMta se hai inake bhAva guNa hI hai aura sabhI ke hai aura samAna hai koI bheda nahIM ataH yahAM bhI sarva zabda kI AvazyakatA nahIM rhtii| 3. tratiya pada "AcArya" bhagavaMta se hai yaha pada eka adhikArI kI taraha * hai jinakA kartavya sabhI ko samAna hotA hai nibhAnA par3atA hai| apane khuda kA saMyamI jIvana jIte hue, anya saMyamI AtmAoM kA jo jinakI nizrA meM hai, unake saMyama nirvAha meM Ane vAle aticAroM kA utpanna samasyAoM Adi kA nirAkaraNa karanA hotA hai| ye sabhI kArya chadmastha avasthA meM hone ke kAraNa evaM samAna adhikAra hone ke kAraNa yahAM bhI sarva zabda kI AvazyakatA nahIM rahatI (kevalI bhagavaMta kisI ko upAlaMbha dete nahIM) kyA yaha satya hai ? (67 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. caturtha pada 'upAdhyAya' bhagavaMta se hai inakA kartavya sUtroM ko vizeSakara sAdhuoM ko par3hAnA hotA hai yaha adhikAra sabhI upAdhyAyoM ko samAna hone se bhinnatA nahIM rahatI ataH yahAM para bhI sarvazabda kI jarUrata nahIM rhtii| 5. aba yahAM paMcama pada isameM 'loe-savva" ye do zabda adhika hai jinakA honA jarUrI hai kAraNa sAdhUpada meM kaI bheda hai jisameM mukhya bheda tIna hai ve ye hai : A. tIrthaMkara bhagavaMta dIkSA lene ke bAda aura kevala jJAna hone ke pahale 'nigraMtha' kahe jAte hai vaise sAdhU bhI nigraMtha kahe jAte hai paraMtu chadmastha avasthA meM saMpUrNatayA niraticAra kA saMyamI jIvana (kaThina parisaha utpanna hone para bhI) tIrthaMkara bhagavaMta kA hI hotA hai| B. ve sAdhU sAdhvI jinheM kevala jJAna ho cukA hai jinheM snAtaka bhI kahA jAtA hai| C. ve sAdhU sAdhvI jo abhI chadmastha avasthA meM hai aura vibhinna guNa sthAnoM meM bhI hai| dekhiye :- tattvArtha sUtra kI gAthA pulAka bakuza, kuzIla nirgrathA snAtakA nirgaMthA : ataH ina sabhI bheda pramedoM ke kAraNa paMcama pada meM sarva zabda kA upayoga huA hai| aba yahAM loe' zabda kA prazna jisakA samAdhAna yaha hai ki :A. "manuSya loka" jahAM manuSyoM kA janma maraNa hotA hai| B. 'mAnuSottara loka" jahAM manuSyoM kA janma maraNa hotA nahIM, ho sakatA nahIM 1. tIrthaMkara prabhU apane kSetra se hI bAhara jAte nahIM jAne kA kAraNa bhI nahIM ataH mAnuSottara loka meM jAte nahIM manuSya loka meM hI rahate haiN| 2. siddha bhagavaMta kA sthAna bhI manuSya loka kI samazreNI meM arthAta manuSya loka ke vistAra jitane sthAna meM lokAgra meM sthAI rUpa se hI rahate hai jAne Ane kA prazna hI nahIM / 3-4. AcArya aura upAdhyAya ina donoM padoM ke adhikAriyoM kI apanI 68) kyA yaha satya hai? Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI javAbadArI hone se anyatra jA nahIM sakate kAraNa vaza jAnA par3e to uttarAdhikArI ko niyukta karake hI jAnA par3atA hai tAki apanI anupasthitI meM kAryabhAra saMbhAla sakeM / usa samayAvadhi taka ye sAdhU pada meM A jAte hai ataH AcArya upAdhyAya kI pada sthiti meM mAnuSottara loka meM jAnA nahIM ho sktaa| 5. sAdhU pada meM jo chadmapastha sAdhU hai unameM se kaI sAdhU labdhi dhAraka bhI hote hai 'vidyA cAraNa' jaMghA cAraNa Adi ye sAdhU kabhI-kabhI apanI labdhi ke prayoga se 'naMdIzvara' Adi dvIpoM meM joki manuSya loka ke bAhara mAnuSottara loka meM hai vahAM bhI jAte hai kucha samaya rahakara vApisa apane sthAna para A jAte hai yAne sAdhU pada ke isa bheda meM sAdhuoM kA vahAM rahanA bhI saMbhava hai ataH ina kAraNoM se loe zabda kA upayoga sAdhU pada meM huA hai jo hetu pUrvaka kahA jA sakatA hai| kyA yaha satya hai ? (69 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "darzanAcAra" nisaMkia : nikaMkhia, nivitigacchA amUDha diTThIa, uvavuha, thirikaraNe, vacchala pabhAvaNe aTTha isa taraha se darzanAcAra ke ATha AcAra hai jisako nahIM pAlane se aticAra lagatA hai| 1) nisaMkia :- arthAta zaMkA rahita rahanA / prazna :- zaMkA kisakI ? uttara :- jaina darzana ke prarUpaka tIrthaMkara prabhU arthAta paMca parameSTi meM prathama parameSTi 'arahaMta prabhU ke prarUpati, tatva, siddhAMta meM unake vacanoM meM zaMkA nahIM rakhanA 2) nikhia :- AkAMkSA rahita arthAta icchA nahIM karanA isakA artha vartamAnakAlIna vidvAna yaha karate hai ki anya darzana kI icchA nahIM krnaa| (yaha artha ThIka nahIM lagatA ) 3) nivitigicchA :- dugaMchA rahita (dugaMchA nahIM karanA) arthAta jaina darzana ke sAdhU sAdhvIoM kA AcAra snAna Adi zArIrika zobhA nahIM karanA / ina kAraNoM se ye sAdhU sAdhvI zarIra se maile bhI ho sakate hai inake kapar3e bhI maile kucale ho sakate hai Aja bhI kaI eka sAdhU kapar3e dhote hI nahIM athavA sAbuna se nahIM dhote / ataH maile hone se aisI paristhitiyoM meM inake bAhya zarIra va kapar3e dekhakara dugaMchA nahIM karanA / mAtra Atmika guNoM kI tarapha lakSya dekara prazaMsA, anumodana hI karanA caahiye| koI-koI vidvAna isakA eka artha aura karate hai ki dharma ke phala meM zaMkA nahIM karanA, kintu yaha artha aprAsaMgika hai| ahetu pUrvaka hai, yaha artha prathama AcAra 'nisUMkia' ke aMtargata A sakatA hai kyoMki isameM zaMkA rahita hone kA AcAra hai| 4) amUr3ha diTThIa :- mUrkhatA rahita dRSTI arthAta tattvoM ko samajhane ke lie 70) kyA yaha satya hai ? Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhi kA upayoga karanA kyoMki jaina darzana ke kaI viSaya siddhAMta ati gahana hote hai| 5) uvavuha :- upekSo rahita honA arthAta upekSA nahIM karanA prazna :- kisakI upekSA nahIM karanA ? uttara :- jaina darzana ke anuyAyI vizeSakara sAdhU sAdhvI jo kaI eka cAritrAcAra to acchI taraha se pAlate ho kintu jJAnopArjana meM kamajora ho athavA AcArya Adi padavI se rahita ho to bhI unakI upekSA nahIM karanA anadekhA nahIM karanA sArAMza :- darzana ke anuyAyIoM meM yadi mUlaguNa meM kSati na ho to anya guNa kama jyAdA hone para bhI guNIjanoM kI yathAzakya yathA yogya satkAra sanmAna sevA suzruSA Adi krnaa| 6) thirI karaNe :- jaina darzana kA koI bhI anuyAyI kisI kAraNavaza darzana se arthAta zraddhA se gira rahA ho to usako yathA zakya yathA saMbhava sthira krnaa| 7) vacchAla :- vAtsalyatA rkhnaa| samAna darzana ke anuyAyIoM ko bAtsalya bhAva se dekhanA udAharaNArtha :- eka pitA ke do putra Apasa meM eka dUsare ke prati vAtsalya bhAva se sneha rakhate hai isa taraha se sneha bhAva rkhnaa| 8) prabhAvanA :- jaina darzana kI prabhAvanA ho aisA kArya karanA / jaise :- tapa tyAga, dAna evaM acchA AcaraNa arthAta nyAya nitI Adi meM aDiga rhnaa| isa taraha se ATha AcAroM kA varNana hai jisameM hama dekha sakate hai ki AcAra naM. 1-3-4-5-6-7-8 ye sabhI sAtoM AcAra jaina darzana se saMbaMdhita hai jabaki AcAra naM. 2 nikarivaa kA artha saMbaMdha anya darzana se kiyA jAtA hai agara isakA artha saMbaMdha anya darzana se hotA to koI viziSTa vizeSaNa zabda kA ullekha jarUra hotA vaha nahIM hai ita: isakA artha bhI jaina darzana se hI honA cAhie kyA yaha satya hai ? (71 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahI bhrama hai jisakA vAstavika artha yaha honA cAhiye ki jaina darzana kI koI bhI kriyA cAhe vaha sAmayika ho tIrthaMkara prabhU kA kIrtana ho bhakti ho, gurUvaMdana ho, tapa, tyAga koI bhI ho usake pratiphala kI icchA nahIM karanI cAhie vizeSakara pauvAlika sukha kI icchA ( AkAMkSA) bilkula nahIM karanI cAhiye / jaina darzana meM viSakriyA garalakriyA kA varNana AtA hai viSakriyA :- arthAta koI bhI dhArmika kriyA anuSThAna isabhavana ke paugalika sukha kI icchA se karanA viSakriyA kahI jAtI hai viSa mArane kA kAma karatA hai ataH niSedha hai / garalakriyA :- bhavAMtara meM devaloka Adi ke sukha kI icchA se dhArmika kriyA karanA garalakriyA kahI jAtI hai yaha bhI tyAjya hai / ataH nikaMkhia yAne aisI AkAMkSA ( icchAoM) se rahita hokara jaina darzana kI dhArmika kriyA karane kA hai| anya darzana se koI saMbaMdha nahIM / kintu viSama kAla kI viDaMbanAoM se Aja kaI kriyA anuSThAna inhIM uddezyoM se kiye jAte hai| ataH vAstavika artha gauNa ho gayA hai aura eka kAlpanika artha karake itizrI kI jAtI hai jo atyaMta vicAraNIya hai| vaidika darzana ke dhArmika graMtha gItA meM zrIkRSNa arjuna se kahate hai ki kArya karate rahanA dharma hai kintu phala kI icchA nahIM karanA cAhie / to jaina darzana to lokottara darzana hai isameM pratiphala kI icchA karanA sarvathA anucita hai| jaba pratiphala kI icchA (AkAMkSA) hI nahIM karanA hai to pratiphala kI zaMkA kA prazna hI nahIM rahatA / ataH viti gacchA kA dUsarA artha (dharma ke pratiphala meM zaMkA nahIM karanA) aprAsaMgika ho jAtA hai / 72) kyA yaha satya hai ? Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azoka vRkSa sura puSpa vRSTiH divya dhvani bhAmaMDalaM duMdumizca: sihAsanam cAmarAtra patram sata prAtihAryANi jinezvarANAma darzanaM deva devasyaH darzanaM samyaktava prAptanam darzanaM cAritra sopAnama, darzanaM mokSa sAdhanama satya paMthe cAlavA jijJAsA Agama marma nI bharapUra karavA bhAgya ne cAhanA jina caraNa nI www.jainelibrary.