Book Title: Jiravala Parshwanath Tirth Ka Itihas
Author(s): Bhushan Shah
Publisher: Mission Jainatva Jagaran
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006176/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAlaya SYA jagajayavaMta zrI jIrAvalA pArzvanAtha tIrtha kA itihAsa bhUSaNa zAha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1000 000 000 000 1000 000 000 00 YOOO OOO 1000%A OD zrI jIrAvalA pArzvanAtha bhagavAna zrI jIrAvalA pArzvanAtha dAdA kI stuti je jIrNa karatA azubha bhAvo kSaNamahI sahu bhavya nAM sahu surivaro jasa dhyAna thI icchita kAryo sAdhatA ne pratiSThAdika kArya jenA nAma maMtra thI siddhatA jIrAvalA prabhu pArzva ke bhAve karuM huM vaMDhalA.... Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA // OM hrIM zrIM zrI jIrAvalA pArzvanAtha rakSAM kuru kuru svAhA // // jaina zAsana jayakArA // 11 jagajayavaMta jIrAvalA 11 (zrI jIrAvalA pArzvanAtha tIrtha kA itihAsa) devaloka se divya sAnidhya - pa.pU. gurudeva zrI jambUvijayajI mahArAja mArgadarzana DaoN. prItama siMghavI - saMpAdaka - bhUSaNa zAha prakAzaka / prApti sthAna mizana jainatva jAgaraNa 'jaMbUvRkSa' sI / 504, zrI hari arjuna sosAyaTI, cANakyapurI ovara brija ke nIce, prabhAta cauMka ke pAsa, ghATaloDIyA ahamadAbAda - 380061 .09601529519, 9429810625 E-mail - shahbhushan99@gmail.com mUlya - 50/- rupaye Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "graMtha samarpaNam" ApazrI ke paramasAnnidhya ne mujhe jIrAvalA dAdA se jur3ane kA avasara diyA.... ApazrI ke paramasAnnidhya ne mujhe naI rAha dikhAI.... ApazrI ke paramasAnnidhya meM mujhe cauthe Are kA ehasAsa huA... aise mere paramopakArI pa.pU. dIkSA dAnezvarI A. bha. guNaratnasUrijI mahArAjA pa.pU. apramattayogI A. bha. puNyaratnasUrijI mahArAjA pa. pU. pravacana prabhAvaka A. bha. yazoratnasUrijI mahArAjA pa.pU. yuvAhRdaya samrATa A. bha. razmiratnasUrijI mahArAjA ApazrI ke karakamaloM meM prastuta graMtha (( sAdara smrpitm|| bhUSaNa zAha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA prastAvanA paramAtmA mahAvIra kA pavitra zAsana 21000 sAla taka bhavya prANiyoM ko kalyANakara banA rahegA, isa kalyANakara zAsana kI nIMva meM jaina Agama aura jinabiMba kA mukhya yogadAna hai| zramaNa bhagavaMtoM ke samAgama evaM Agama ke upadezAdi pAkara bhavya jIvoM ko apane aMdhakAramaya bhavayAtrA meM samyaktvarUpI pavitra dIpa kI prApti huI aura hotI rahegI, usI taraha jaba zramaNa bhagavaMtoM kA yoga nahIM ho, usa kAla meM bhI apane samyaktva ko nirmala rakhane meM aura zrAvakoM ko zAsana kI chatrachAyA meM Tike rakhane meM svataMtra rUpa se jina caitya, jinabiMboM kA avismaraNIya acintya upakAra banA rahatA hai| kisI bhI darzana/dharma kI yathArthatA kA nirNaya karane hetu usake zAstra kA aitihAsika avalokana jarurI hai evaM jinAlaya aura jinacaitya ke mahAtmya kI pahacAna hetu unake itihAsa kA jJAna Avazyaka hai| prAcIna tIrthoM kI aitihAsikatA kA jJAna unakI yathArtha mahimA jAnane hetu atyAvazyaka hai| sthApatya saMpatti ke mUlya ke mukAlabe, tIrtha kA itihAsa adhika mUlyavAna hai| ataH itihAsa kA rakSaNa atyAvazyaka kartavya hai| __ prastuta graMtha meM saMpAdaka suzrAvaka zrI bhUSaNa zAha ne zAstra dRSTi se tIrtha samakSa ko umadA rIti se pradarzita kiyA hai| saMpAdaka ne ati utsAha evaM bhaktibhAva se jinazAsana meM viziSTa sthAna ko prApta 'jagajayavaMta jIrAvalA tIrtha' ke punaH pratiSThA ke zubhAvasara para zrI jIrAvalA pArzvanAtha prabhu evaM isa tIrtha ke prAcInatama itihAsa kA saMkalana kara graMthArur3ha kiyA, yaha zAsana sevA AdaraNIya evaM avalaMbanIya hai| tIrtha kI aitihAsika garimA ko gAne vAle kaI prasaMga evaM zAstrIya ullekhoM ko ikaTThAkara unheM kramAnusAra karake itihAsa kI surakSA kA atyaMta sarAhanIya kArya sampanna kiyA hai| isa graMtha ke avalokana se bhaktajanoM tathA buddhipradhAna itihAsa premioM ke hRdaya meM bhI zraddhA ke bIja aMkurita hoMge, jinheM ve prabhubhakti rUpI jala se siMcate hue aMta meM mokSarUpI phala ko prApta kareMge, yahI AzA rakhate hue... -sUri guNaratnAntevAsI - puNyaratnasUri, zrI varakANA pArzvanAtha jaina tIrtha, jilA-pAlI, rAjasthAna - yazoratnasUri caitra suda 12, vi. saM. 2072, di. 18-04-2016 - 3 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA INDEX kra. 1. hRdaya kI bAta.... 2. jaina dharma meM tIrthoM kA mahatva evaM sthAna 3. jIrAvalA tIrtha ke prAcIna maMdira kA vivaraNa 4. itihAsa ke jharokhe meM zrI jIrAvalA pArzvanAtha tIrtha 5. jIrAvalA tIrtha kI mahimA gAte kucha vRttAMta (chari pAlaka yAtrA saMgha ullekha va prAcIna prabaMdha) 6. prAcIna sAhitya meM jIrAvalA tIrtha ke Alekha... 7. jIrAvalAjI tIrtha se jIrApallI gaccha kA saphara... 8. jIrAvalAjI tIrtha se jur3I kucha aitihAsika ghaTanAe~ 9. jIrApallI pArzvanAtha tIrtha kA prabandha... 40 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA zrI jIrAvalA pArzvanAtha dAdA kI stuti je jIrNa karatA azubha bhAvo kSaNamahIM saha bhavya nAM sahu surivaro jasa dhyAna thI icchita kAryo sAdhatA ne pratiSThAdika kArya jenA nAma maMtra thI siddhatA jIrAvalA prabhu pArzva ne bhAve karuM huM vaMdanA.... jApa maMtra..... 1. OM hrI~ zrI~ zrI jIrAvalA pArzvanAtha rakSAM kuru-kuru svaahaa| 2. OM hrIM zrIM aha~ zrI jIrAvalA pArzvanAthAya hrIM zrIM nmH| 3. OM hrIM zrIM jIrAvalA pArzvanAthAya aTTe maTTe duSTa vighaTTe namaH svaahaa| 5 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA hRdaya kI bAta.... jagajayavaMta zrI jIrAvalA pArzvanAtha svAmI kA mAhAtmya likhane kA zubha avasara hameM prApta huA, usakA hameM AnaMda hai| hamAre 'jaina itihAsa' ke viSaya meM cala rahe aitihAsika kArya ke bIca meM zrI jIrAvalA pArzvanAtha ke saMdarbha meM jo-jo bAteM jAnane ko milI... vaha hamane yahA~ pragaTa kI haiM.... prastuta graMtha meM ina sabhI bAtoM kA ullekha milegA... abhI hameM isa tIrtha kA kucha apragaTa itihAsa prApta huA hai jo nimna hai.... * eka mAnyatA ke anusAra jIrAvalA pArzvanAtha dAdA kI mUla pratimAjI jagannAthapurI (oDIzA) meM pUrva meM virAjamAna thii| jaba ajainoM dvArA hamale hae taba jaina zrAvakoM ne jAna kI bAjI lagAkara pratimAjI ko bacA liyaa| usa samaya meM jIrAvalA dAdA kA prAcIna tIrtha eka anyadharmI maMdira meM parivartita ho gyaa| AkramaNa ke kAraNavaza 15vIM se 17 vIM zatAbdI taka jIrAvalA tIrtha meM mUlanAyaka ke rUpa meM zrI mahAvIrasvAmI rahe aura usake bAda zrI nemanAtha prabhujI rahe... saM. 2020 meM pa. pU. mu. tilokavijayajI ma. dvArA mAlavA se lAI huI abhinava jIrAvalA pArzvanAtha kI pratimAjI sthApita kI gii| jo vartamAna meM 2 pratimAjI haiM vo pUrva meM bhoyare meM sthApita thiiN| * phira punaH pratiSThA karanI thI... lekina yogya muhUrta na hone se pIche eka koThar3I meM paroNAgata virAjamAna kara dI gii| * jIrAvalA dAdA pArzvanAtha prabhu ke samaya meM hI nirmita hue the, vaha paramAtmA kI mUrti bAlU reta kI hai aura vilepana kiyA huA hai| * paramAtmA ke adhiSThAyaka va nIce virAjamAna padmAvatI devI kI pratimAjI saM. 2020 meM virAjamAna kI hogI, lekha nahIM hai.... lekina zailI nayI hI hai| * jIrAvalA tIrtha meM 52 devarIoM meM, aMtima jIrNoddhAra ke pUrva bhagavAna nahIM 1. - Jain Shrines in India - jaina dharma kA itihAsa-kailAzacaMdajI jaina 2. zrI jIrAvalA tIrtha drshn| 6 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA = hoMge, pUrva meM jo hoMge vaha khaMDita hoNge| kyoMki jyAdAtara bhagavAna nae haiM,jo pU. himAcalasUrijI dvArA pratiSThita haiM... pa. pU. tilokavijayajI ma. ne 7-7 bAra cAturmAsa karake jIrAvalA tIrtha kA jIrNoddhAra karavAyA thaa| usakI pratiSThA saM. 2020 meM pa. pU. A. himAcala sU. ma. ke hAthoM huii| * jIrAvalA tIrtha ke prAcIna maMdira meM 8 vI. zatAbdI se lekara 15vIM zatAbdI taka ke mahattvapUrNa lekha the| * jIrAvalA tIrtha paramAtmA mahAvIra kA vicaraNa kSetra bhI rahA hai... * prAcIna maMtra kalpoM meM jIrAvalA pArzvanAtha ke kaI maMtra-stotra Adi milate haiM, usameM khAsa to pratiSThA ke samaya abhimaMtrita aSTagaMdha va sarvauSadhi cUrNa se jIrAvalA pArzvanAtha dAdA ke mUlamaMtra likhane kI vidhi milatI hai| jo paraMparA se likhI jAtI hai| * jIrAvalAjI tIrtha meM virAjamAna pArzvanAtha prabhujI kI mUla pratimAjI pUrva meM dAdA ke nAma se prasiddha thii| jIrAvalAjI tIrtha kA aisA hI kucha pragaTa-apragaTa itihAsa Apako prastuta graMtha meM milegA.... AzA hai ki isa itihAsa kI pustikA ke dvArA Apa saba pratiSThA ke avasara para...jIrAvalA jI tIrtha ke mAhAtmya se pUrNa paricita ho jAeMge aura pratiSThA ke amUlya avasara ke sAkSI baneMge... isI zubhakAmanA ke sAtha.... - bhUSaNa zAha 1. zrI jIrAvalA tIrtha drshn| 2. zrI jIrAvalA tIrtha kA itihaas| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA jaina dharma meM tIrthoM kA mahatva evaM sthAna vizva meM jaina dharma apane tIrthoM ke kAraNa eka vizeSa mahattva rakhatA hai.... yaha mahattva kyA hai ? Apako prastuta saMzodhana se patA clegaa| jainadharma meM tIrtha kA mahattva: samagra bhAratIya paramparAoM meM 'tIrtha' kI avadhAraNA ko mahattvapUrNa sthAna prApta hai phira bhI jaina paramparA meM tIrtha ko jo mahattva diyA gayA hai vaha viziSTa hai, kyoMki usameM dharma ko hI tIrtha kahA gayA hai aura dharma pravartaka tathA upAsanA evaM sAdhanA ke Adarza ko tIrthaMkara kahA gayA hai| anya dharma paramparAoM meM jo sthAna Izvara kA hai, vahI jaina paraMparA meM tIrthaMkaroM kA hai jo dharmarUpI tIrtha ke saMsthApaka mAne jAte haiN| dUsare zabdoM meM jo tIrtha arthAt dharma mArga kI sthApanA karatA hai, vahI tIrthaMkara hai| isa prakAra jaina dharma meM tIrtha evaM tIrthaMkara kI avadhAraNAe~ paraspara jur3I huI hai aura ve jaina dharma kI prANa hai| jainadharma meM tIrtha kA sAmAnya artha : jainAcAryoM ne tIrtha kI avadhAraNA para vistAra se prakAza DAlA hai| tIrtha zabda kI vyutpattiparaka vyAkhyA karate hue kahA gayA hai- 'tIryate aneneti tIrthaH" arthAt jisake dvArA pAra huA jAtA hai vaha tIrtha kahalAtA hai| isa prakAra sAmAnya artha meM nadI, samudra Adi ke ve taTa jinase usa pAra jAne kI yAtrA prAraMbha kI jAtI thI, tIrtha kahalAte the; isa artha meM jainAgama jambUdvIpaprajJapti meM mAgadha tIrtha, varadAma tIrtha aura prabhAsa tIrtha kA ullekha milatA hai|' tIrtha kA lAkSaNika artha : lAkSaNika dRSTi se jainAcAryoM ne tIrtha zabda kA artha liyA jo saMsAra samudra se pAra karatA hai, vaha tIrtha hai aura aise tIrtha kI sthApanA karane vAle tIrthaMkara haiN| saMkSepa meM mokSa mArga ko hI tIrtha kahA gayA hai| Avazyakaniyukti meM zrutadharma, sAdhanA mArga, prAvacana, pravacana aura tIrtha- ina pA~coM ko paryAyavAcI batAyA gayA hai| isase yaha 1. (a) abhidhAna rAjendra koSa, caturtha bhAga, pR. 2242 (ba) sthAnAMga ttiikaa| 2. jambUdvIpaprajJapti, 3/57,59, 62 (sampA. madhukara muni) 3. suyadhammatitthamaggo pAvayaNaM pavayaNaM ca egtttthaa| suttaM taMtaM gaMto pADho satthaM pavayaNaM ca egttttaa|| vizeSAvazyakabhASya - 1378 = 8 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA spaSTa hotA hai ki jaina paramparA meM tIrtha zabda kevala taTa athavA pavitra yA pUjya sthala ke artha meM prayukta na hokara eka vyApaka artha meM prayukta huA hai| tIrtha se jainoM kA tAtparya mAtra kisI pavitra sthala taka hI sImita nahIM hai| ve to samagra dharmamArga aura dharma sAdhakoM ke samUha ko hI tIrtha-rUpa meM vyAkhyAyita karate haiN| tIrtha kA AdhyAtmika artha : jaina dharma ne tIrtha ke laukika aura vyutpattiparaka artha se Upara uThakara use AdhyAtmika artha pradAna kiyA hai| vizeSAvazyakabhASya meM kahA gayA hai ki saritA Adi dravya tIrtha to mAtra bAhyamala arthAt zarIra kI zuddhi karate haiM, athavA ve kevala nadI, samudra Adi ke pAra pahu~cAte haiM, ataH ve vAstavika tIrtha nahIM hai| vAstavika tIrtha to vaha hai jo jIva ko saMsAra-samudra se usa pAra mokSarUpI taTa para pahu~cAtA hai|' vizeSAvazyaka - bhASya meM na kevala laukika tIrthasthaloM (dravyatIrtha) kI apekSA AdhyAtmika tIrtha (bhAvatIrtha) kA mahattva batAyA gayA hai, apitu nadiyoM ke jala meM snAna aura usakA pAna athavA unameM avagAhana mAtra se saMsAra se mukti mAna lene kI dhAraNA kA khaNDana bhI kiyA gayA hai| bhASyakAra kahate hai ki 'dAha kI zAnti, tRSA kA nAza ityAdi kAraNoM se gaMgA Adi ke jala ko zarIra ke lie upakArI hone se tIrtha mAnate ho to anya khAdya, peya evaM zarIra zuddhi karane vAle dravya ityAdi bhI zarIra ke upakArI hone ke kAraNa tIrtha mAne jAyeMge kintu inheM koI bhI tIrtharUpa meM svIkAra nahIM karatA hai / " vAstava meM to tIrtha vaha hai jo hamAre AtmA ke krodha rUpI dAha, lobha rUpI tRSA aura karma rUpI mala ko nizcaya se kAyama ke lie dUra karake hameM saMsAra sAgara se pAra karAtA hai| jaina paramparA kI tIrtha 1. dehAitArayaM jaM bajjhamalAvaNayaNAimettaM c| gaMtANacvaMtiyaphalaM ca to davvatitthaM taM / / iha tAraNAiphalayaMti NhANa-pANA - 'vagAhaNaIhiM / bhavatArayaMti keI taM no jIvovaghAyAo / / 2. dehovagAri vA deNa titthamiha dAhanAsaNAIhiM / mahu - majja - maMsa - vessAdao vi to tittamAvannaM / / jaM nANa- daMsaNa-caritabhAvao tavvivakkhabhAvAo / bhava bhAvao ya tArei teNaM taM bhAvao titthaM / / taha koha-loha-kammamayadAha-taNhA-malAvaNayaNA / ega NacvaMtaM ca kuNai ya suddhiM bhavoghAo / / 9 vizeSAvazyaka bhASya - 1028-1029 vizeSAvazyakabhASya - 1031 vizeSAvazyakabhASya - 1033-1036 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA = kI yaha adhyAtmaparaka vyAkhyA hameM vaidika paramparA meM bhI upalabdha hotI hai| usameM kahA gayA hai - 'satya tIrtha hai, kSamA aura indriya-nigraha bhI tIrtha hai| samasta prANiyoM ke prati dayAbhAva, citta kI saralatA, dAna, santoSa, brahmacarya kA pAlana, priyavacana, jJAna, dhairya aura puNya karma ye sabhI tIrtha haiN|' dravya tIrtha aura bhAvatIrtha : jainoM ne tIrtha ke jaMgamatIrtha aura sthAvaratIrtha aise do vibhAga bhI kiye haiM, bhAvatIrtha aura dravyatIrtha bhI kaha sakate haiN| vastutaH nadI, sarovara Adi to jar3a yA laukika dravya tIrtha haiM, jabaki samyaga darzana kI zuddhi Adi meM nimitta bhUta kalyANaka bhUmiyA~, sAdhanA bhUmiyA~ tathA viziSTAjina pratimAe~ vAle jinamaMdira vagairaha lokottara dravya tIrtha hai| zrutavihita mArga para calane vAlA saMgha bhAvatIrtha hai aura vahI jaMgama tIrtha hai| usameM sAdhujana pAra karAne vAle haiM, jJAnAdi ratnatraya naukA-rUpa tairane ke sAdhana haiM aura saMsAra samudra hI pAra karane kI vastu hai| jo jJAnadarzana-cAritra Adi ke dvArA ajJAnAdi sAMsArika bhAvoM se pAra pahucAtA hai, vo hI bhAvatIrtha haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina paraMparA meM Atmazuddhi kI sAdhanA aura jisa saMgha meM sthita hokara yaha sAdhanA kI jA sakatI hai, vaha saMgha hI vAstavika tIrtha mAnA gayA hai| evaM usameM sahAyaka sthala hI sthAvara tIrtha mAne gaye haiN| ___ bhagavatI sUtra meM tIrtha kI vyAkhyA karate hue spaSTa rUpa se sAdhakoM ke varga ko bhI tIrtha kahA gayA hai ki caturvidha zramaNasaMgha hI tIrtha hai|' zramaNa, zramaNI, zrAvaka aura zrAvikAyeM isa caturvidha zramaNasaMgha ke cAra aMga haiN| isa prakAra yaha sunizcita hai ki prAcIna jaina graMthoM meM tIrtha zabda ko saMsAra samudra se pAra karAne vAle sAdhaka ke 1. satyaM tIrtha kSamA tIrtha tiirthmindriynigrhH| sarvabhUtadayAtIrtha sarvatrArjavameva c|| dAnaM tIrtha dmstiirthsNtossstiirthmcyte| brahmacaryaM paraM tIrthaM tIrthaM ca priyvaaditaa|| tIrthAnAmapi tattIrtha vizuddhimanasaH praa| zabdakalpadruma - 'tIrtha', pR626 2. bhAve titthaM saMgho suyavihiyaM tArao tahiM saahuu| nANAitiyaM taraNaM tariyavvaM bhavasamuddo yN|| vizeSAvazyakabhASya-1031 1. titthaM bhaMte titthaM titthagare titthaM ? goyamA ! arahA tAva NiyamA titthagare, titthaM puNa cAuvvaNAINe smnnsNghe| taM jahA-samaNA, samaNIo, sAvayA sAviyAo y| bhagavatIsUtra, zataka 20, udde. 8 - 10 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA rUpa meM grahIta karake trividha sAdhanA mArga aura usakA anupAlana karane vAle caturvidha zramaNasaMgha ko hI vAstavika bhAva tIrtha mAnA gayA hai| isa prakAra zrIsaMgha rUpI 'jaMgama' yA 'bhAvatIrtha' para vicAraNA karane ke bAda hama lokottara dravya yA sthAvara tIrtha ke viSaya meM vicAraNA kreNge| kyoMki sthAvara tIrtha svarUpa jIrAvalA tIrtha ke itihAsa ko ujAgara karanA hI isa graMtha kA mukhya uddezya hai| hindU aura jainatIrtha kI avadhAraNAoM meM maulika antara hindU paramparA nadI, sarovara Adi ko svataH pavitra mAnatI hai, jaise- gaMgA / yaha nadI kisI RSi-muni Adi ke jIvana kI kisI ghaTanA se sambandhita hone ke kAraNa nahIM, apitu svataH hI pavitra hai / aise pavitra sthala para snAna, pUjA arcanA, dAna puNya evaM yAtrA Adi karane ko eka dhArmika kRtya mAnA jAtA hai| isake viparIta jaina paramparA meM tIrtha sthala ko apane Apa meM pavitra nahIM mAnA gayA, apitu yaha mAnA gayA ki tIrthaMkara athavA anya tyAgI - tapasvI mahApuruSoM ke jIvana se sambandhita hone ke kAraNa ve sthala pavitra bane haiN| jainoM ke anusAra koI bhI sthala apane Apa meM pavitra yA apavitra nahIM hotA, apitu yaha kisI mahApuruSa se sambaddha hokara yA unakA sAnnidhya pAkara pavitra mAnA jAne lagatA hai, yathA-kalyANaka bhUmiyA~; jo tIrthaMkara ke janma, dIkSA, kaivalya yA nirvANasthala hone se pavitra mAnI jAtI hai| bauddha paramparA meM bhI buddha ke jIvana se sambandhita sthaloM ko pavitra mAnA gayA hai| hindU aura jaina paramparA meM dUsarA mahatvapUrNa antara yaha hai ki jahA~ hindU paramparA meM pramukhatayA nadI - sarovara Adi ko tIrtha rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai vahIM jaina paramparA meM sAmAnyatayA kisI nagara athavA parvata ko hI tIrthasthala ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA / yaha antara bhI mUlataH to kisI sthala ko svataH pavitra mAnanA yA kisI prasiddha mahApuruSa ke kAraNa pavitra mAnanA - - isI tathya para AdhArita hai| punaH isa antara kA eka prasiddha kAraNa yaha bhI hai - jahA~ hindU paramparA meM bAhya zauca (snAnAdi zArIrika zuddhi) kI pradhAnatA thI, vahIM jaina paramparA meM tapa aura tyAga dvArA Atmazuddhi kI pradhAnatA thI, kevala deha kI vibhUSA ke liye kiye jAne vAle snAnAdi to varjya hI mAne gaye the| ataH yaha svAbhAvika thA ki jahA~ hindU paramparA meM nadI-sarovara tIrtha rUpa meM vikasita hue, vahA~ jaina paramparA meM sAdhanA 11 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA sthala ke rUpa meM vana-parvata Adi tIrthoM ke rUpa meM vikasita hue| yadyapi apavAdika rUpa meM hindU paramparA meM bhI kailAza Adi parvatoM ko tIrtha mAnA gayA, vahIM jaina paramparA meM zatrujaya nadI Adi ko pavitra yA tIrtha ke rUpa meM mAnA gayA hai, kintu yaha ina paramparAoM ke pArasparika prabhAva kA pariNAma thaa| punaH hindU paramparA meM jina parvatIya sthaloM jaise kailAza Adi ko tIrtha rUpa meM mAnA gayA usake pIche bhI kisI deva kA nivAsa sthAna yA usakI sAdhanAsthalI honA hI ekamAtra kAraNa thA, kintu yaha nivRttimArgI paramparA kA hI prabhAva thaa| mUla Agama, vyAkhyA sAhitya aura aitihAsika saMsodhanoM ke Aloka meM (tIrtha aura tIrtha yAtrA) __ jaina paramparA meM bhI tIrthaMkaroM kI kalyANaka bhUmiyoM ko pavitra sthAnoM ke rUpa meM mAnya karake tIrtha kI avadhAraNA kA vikAsa huaa| AgamoM meM tIrthaMkaroM kI citA kI bhasma evaM asthiyoM ko kSIrasamudrAdi meM pravAhita karane tathA devaloka meM unake rakhe jAne ke ullekha milate haiN| unameM asthiyoM evaM citA bhasma para caitya aura stUpa ke nirmANa ke ullekha bhI milate haiN| jaMbUdvIpaprajJapti meM RSabhadeva bhagavAna ke nirvANasthala para stUpa banAne kA ullekha hai|' usI taraha cauda pUrvIoM dvArA racita jIvAjIvAbhigama Agama meM hameM devaloka evaM nandIzvara dvIpa meM zAzvata caitya Adi ke ullekhoM ke sAtha-sAtha yaha bhI varNana milatA hai ki parva tithiyoM meM devatA naMdIzvaradvIpa jAkara mahotsava Adi manAte haiN| lohAnIpura aura mathurA meM upalabdha jina-mUrtiyoM, ayAgapaToM, stUpAMkanoM tathA pUjA ke nimitta kamala lekara prasthAna Adi ke aMkanoM se yaha to nizcita ho jAtA hai ki jaina paraMparA meM caityoM ke nirmANa aura jina pratimA~ ke pUjana kI paraMparA I. pU. kI tIsarI zatAbdI meM bhI pracalita thii| tIrtha aura tIrthayAtrA sambandhI ullekha niyukti, bhASya aura cUrNI sAhitya meM bhI upalabdha hote haiN| AcArAMga niyukti meM aSTApada, urjayanta, gajAgrapada, dharmacakra aura ahicchAtrA ko vaMdana kiyA gayA hai| isase spaSTa hotA hai ki niyukti kAla meM 1. (a) jambUdvIpaprajJapti 2/111 (lADanUM), (ba) Avazyaka niyukti 45, (sa) samavAyAMga 3513 1. jIvAjIvAbhigama taccA cuubviha paDivattI sU. 183 2. aTThAvaya ujite gayaggapae dhammacakke y| pAsarahAvatanagaM camaruppAyaM ca vNdaamii| AcArAMganiyukti - patra 18 - 12 == Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = jagajayavaMta jIvAvalA bhI tIrtha sthaloM ke darzana, vaMdana evaM yAtrA kI avadhAraNA spaSTa rUpa se thI aura ise puNya kArya mAnA jAtA thaa| nizIthacUrNI meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki tIrthaMkaroM kI kalyANaka bhUmiyoM kI yAtrA karane se darzana kI vizuddhi hotI hai, arthAt vyakti kI zraddhA puSTa hotI hai|' isa prakAra jainoM meM tIrthaMkaroM kI kalyANaka-bhamiyoM ko tIrtha rUpa meM svIkAra kara unakI yAtrA ke spaSTa ullekha Agamika sAhitya meM bhI milatA hai| kalyANaka bhUmiyoM ke atirikta ve sthala, jo maMdira aura mUrtikalA ke kAraNa prasiddha ho gaye the, unheM bhI tIrtha ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai aura unakI yAtrA evaM vandana ko bhI bodhilAbha aura nirjarA kA kAraNa mAnA gayA hai| nizIthacI meM tIrthaMkaroM kI janma kalyANaka Adi bhUmiyoM ke atirikta uttarApatha meM dharmacakra, mathurA meM devanirmita stUpa aura kozala kI jIvitasvAmI kI pratimA ko pUjya batAyA gayA isa prakAra ve sthala, jahA~ kalAtmaka evaM bhavya maMdiroM kA nirmANa huA athavA jahA~ jina-pratimA camatkArI ho athavA parama prazamarasa se bhaktajanoM ko sAkSAt tIrthaMkara kI pratIti karAtI ho, aise prAcIna athavA ekAnta sthAna sthita maMdira bhI tIrtha rUpa meM mAne jAte haiN| sacce bhAva se kI gaI tIrtha yAtrA mUlataH puNya va nirjarA kA kAraNa banatI hai.... ataH AIye isa tIrthayAtrA ke dvArA hama bhI puNya va nirjarA ko prApta kreN| 3. nizItha cUrNI , bhAga 3, pR. 24 4. uttarAvahe dhammacakkaM, mahura e devaNimmiya thUbho kosalAe va jiyaMtapaDimA, titthakarANa vA jmbhuumiio| nizIthacUrNI, bhAga-3, pR-79 -13 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA jIrAvalA tIrtha ke prAcIna maMdira kA vivaraNa jIrAvalA tIrtha meM devAdhiSThIta ati prAcIna jaina maMdira thA... yaha maMdira pArzvanAtha bhagavAna kI zakti pITha jaisA yaMtrAkAramaya thA... isa maMdira ko kahIM se AkAza mArga se lAyA gayA ho aisI kiMvadantI hai.... maMdira ke saM. 2001 ke bAda jaba AmUlacUla jIrNoddhAra hetu utArA gayA taba maMdira kI nIMva nahIM nikalI yaha isa bAta ko pUrNa rUpa se puSTa karatA hai| prAcIna maMdira kA vRttAMta - san 2001 se pUrva 54 deharI se yukta eka ati prAcIna maMdira yahA~ zobhAyamAna thaa| isa maMdira kI nimnalikhita vizeSatAe~ thii| Aie prAcIna maMdira kI bhAvayAtrA kareM.... ___maMdira ke bAe~ hAtha kI tarapha se cabUtare ke pAsa saM. 1851 kA zilAlekha hai isameM AcArya raMgavimalasUri kA nAma hai evaM eka bar3e jIrNoddhAra kA ullekha hai| unhoMne usa samaya yAtrArtha Ae saMgha ko upadeza dekara rU. 30211/- kA kharca karavAkara zikhara kA jIrNoddhAra karavAyA thaa| aba caliye andr| praveza karate hI daravAje ke andara lohe kI jAlI ke pAsa tIna zilAlekhoM ke aMza haiN| eka meM to kevala eka paMkti hai, usake nIce saM. 1511 kA ullekha par3hane meM AtA hai| tIsarA jAlI ke pAsa do bhAgoM meM vibhakta hai usakA saM. par3hane meM nahIM AtA / sAmane hai khelA maMDapa isake gumbaja meM sunaharI citrakArI hai| yahIM para pUjA Adi ke samaya bhakta maNDalI apanI saMgIta laharI se sabakA mana moha lete haiN| zRGgAra caukI, isake thamboM para bhI sunaharI kAma hai| yahIM para sAmane bAe~ hAtha tarapha zatrujaya mahAtIrtha kA evaM dAe~ hAtha kI tarapha tIrthAdhirAja sammetazikhara ke paTa utkIrNa haiN| gaDha maMDapa meM bAIM tarapha ye pArzvayakSa haiM evaM dAIM tarapha padmAvatI devI haiN| inakI manohara mUrtiyA~ manavAMchita phala pradAna karane vAlI haiN| mukhya gambhAre ke praveza dvAra ke pAsa dAe~ bAe~ donoM tarapha zyAmavarNa kI bhagavAna pArzvanAtha kI bhavya pratimAe~ haiN| sAmane hI prabhAsana para mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAtha ke donoM ora pArzvanAtha bhagavAna kI hI mUrtiyA~ haiN| mUlanAyakajI kI pratiSThA saM. 2020 vaizAkha sudi 6 somavAra ko nAkor3A tIrthoddhAraka zrI himAcalasUrIzvarajI evaM tilokavijayajI mahArAja sAhaba dvArA huI thii| usake pUrva yahA~ neminAtha bhagavAna kI mUrti pratiSThita thii| ye neminAtha bhagavAna aba mukhya maMdira se lagI do dehariyoM meM se eka meM pratiSThita haiN| maMdira se ( 14 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA lagI isa pahalI devakulikA meM isa tIrtha ke adhipati bhagavAna jIrAvalA pArzvanAtha kI prAcIna do mUrtiyA~ haiN| eka to bahuta prAcIna hai evaM dUsarI usakI anukRti bAda kI banAI huI hai| inake nIce padmAvatI devI kI khar3I pratimA hai| loga yahIM para apanI manautiyA~ pUrI karate haiN| pAsa kI dUsarI deharI meM bhagavAna neminAtha kI mUrti pratiSThita hai jo lagabhaga 200 varSa taka isa tIrtha ke mUlanAyaka rhe| yaha kahA jAtA hai ki yaha mUrti jIrAvalA evaM varamANa ke bIca UMDAvAlA ke pAsa ke nAMdalA nAma ke bar3e patthara ke pAsa vAle kheta se prakaTa huI thii| bhamatI kI devakulikAoM kI eka vizeSatA yaha hai ki ina dehariyoM meM bhArata bhara ke prasiddha pArzvanAtha bimboM kI sthApanA hai| isa prathama deharI meM jIrAvalA pArzvanAtha va munisuvrata svAmI pratiSThita haiN| munisuvrata svAmI kI mUrti kAle patthara kI hai evaM bar3I sundara hai| isa dUsarI devakulikA meM dAdA pArzvanAtha paMcAsarA pArzvanAtha tathA kalyANa pArzvanAtha pratiSThita haiM, isa deharI para saM. 1481 kA eka lekha hai jisameM AcArya ratnasiMhasUri kA ullekha hai, 1481 ke lekha bahuta sI dehariyoM para haiM unameM alagaalaga AcAryoM ke nAma Ae haiN| zAyada taba bhI jIrAvalA kI mAnyatA bahuta rahI hogI ataH dUra-dUra ke AcArya isake jIrNoddhAra ke lie dhana bhijavAte the| isa deharI ke jIrNoddhAra meM bIsa nagara ke prAgvATa khetasI ne rupaye lagAye the| tIsarI deharI para bhI 1481 kA lekha hai| isameM ajAharA pArzvanAtha va zAntinAtha bhagavAna pratiSThita haiN| isa cauthI deharI meM mANikya pArzvanAtha navakhaNDA pArzvanAtha va sUrajamaMDana pArzvanAtha pratiSThita haiN| isa para bhI saM. 1421 kA hI lekha hai| isa pAMcavI deharI meM cintAmaNI pArzvanAtha, varakANA pArzvanAtha va lodravA pArzvanAtha pratiSThita haiN| chaThI deharI meM jagavallabha pArzvanAtha ,bhAbhA pArzvanAtha evaM moraiyA (moriyA) pArzvanAtha pratiSThita haiN| isa deharI para saM. 1487 poSa sudI 2 ravivAra kA lekha hai| AcArya merUtuGgasUri ke paTTadhara gacchanAyaka zrI jayakIrtisUri ke upadeza se isa devakulikA kA nirmANa yA jIrNoddhAra huA thaa| ina merUtuGgasUri ne prabandhacintAmaNI nAma ke graMtha kI racanA kI thI evaM inhoMne zrI jIrApalli pArzvanAtha stotra kI racanA kI thI 15 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA iti zrIjIrikApallI svAmI pArzvajinaH stutH| zrI merUtuGgasUreH stAt srvsiddhiprdaaykH|| isa sAtavIM devakulikA meM phalodI pArzvanAtha va zAntinAtha bhagavAna pratiSThita haiN| isake 1481 ke lekha somacandrasUri, muni sundarasUri, jayacandrasUri, bhuvanasundarasUri ke nAma hai| AcArya somasundarasUri kA samaya 1456 se 1500 vi. kA hai inhoMne tAraMgA va rANakapura ke mandiroM kI pratiSThA kI thii| inake nAma se jaina sAhitya meM eka yuga mAnA jAtA hai, inake ziSya munisundarasUri, jayacandrasUri evaM bhuvanasundarasUri bahuta vidvAna lekhaka va upadezaka the| 'munisundarasUrijI ne delavAr3A meM mahAmArI kI zAnti hetu saMtikaraM stavana kI racanA kI thI evaM rohir3A grAma meM TiDDI ke utpAta kA zamana kiyA thaa| inhoMne 108 hAtha lambA vijJapti patra apane dAdA gurudeva somasundarasUri kI sevA meM bhejA thaa| jinake tIsare stotra kA gurvAvalI nAma kA eka vibhAga abhI prApya hai jisameM bhagavAna mahAvIra se lekara somasundarasUri yuga taka ke tapAgaccha AcAryoM kA prAmANika itihAsa hai| dUsare AcArya jayacaMdrasUri evaM tIsare bhuvanasundarasUri bahata bar3e vidvAna the evaM inhoMne bhI kaI saMskRta prAkRta graMthoM kI racanA kI hai| __ AThavIM deharI : isameM karaheDA pArzvanAtha nAkor3A (navakoTi) pArzvanAtha evaM kAparar3A pArzvanAtha pratiSThita haiN| isa para bhI saMvat 1481 kA hI lekha hai| navI devakulikA meM manamohana pArzvanAtha, goDI pArzvanAtha evaM posInA pArzvanAtha kI pratimAe~ virAjita haiM, lekha vahI saMvat 1481 kA hai| dasavIM deharI para lekha saMvat 1483 bhAdrapada kRSNA 7 guruvAra kA hai isameM neminAthajI, pArzvanAthajI evaM mallinAthajI kI do pratimAe~ pratiSThita haiN| gyArahavIM se 19 vIM devakulikAoM para bhI isI saMvat ke lekha haiM, isameM kalikuNDa pArzvanAtha evaM kalyANa pArzvanAtha kI pratimAe~ haiN| bArahavIM deharI meM zItalanAtha, pArzvanAtha, munisuvrata svAmI va zAntinAtha bhagavAna kI pratimAeM haiN| terahavIM deharI meM padmaprabha, bhIr3abhaMjana pArzvanAtha va neminAtha bhagavAna kI pratimAe~ haiN| caudahavIM deharI ke bIca ke gokhale meM munisuvratasvAmI kI pratimA vi. saM. 1486 se pratiSThita hai| caudahavIM deharI meM AdIzvara pArzvanAtha (zyAmavarNa) evaM nAga rahita pArzvanAtha kI pratimAe~ pratiSThita haiN| pandrahavIM deharI meM avantipArzvanAtha, ____ 1. soma saumAnya sarga 10 zloka 67-71 - 16 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA aMtarikSa pArzvanAtha evaM posInA pArzvanAtha kI sundara mUrtiyA~ virAjamAna haiN| solahavIM deharI kA lekha saMvat ghisa gayA hai para yaha jJAta hotA hai ki yaha deharI AdinAtha bhagavAna kI thI evaM isakI pratiSThA meM AcArya hIrasUrijI kA nAma AyA hai para vartamAna meM isameM zyAmavarNa pArzvanAtha, zvetavarNa pArzvanAtha evaM zyAmavarNa pArzvanAtha bhagavAna kI pratimAe~ pratiSThita haiN| satrahavIM deharI meM navalakhA pArzvanAtha, makSI pArzvanAtha evaM navapallavIyA pArzvanAtha kI pratimAeM haiN| ___ aTThArahavIM devakulikA ke lekha para AcArya jayasiMhasUri kA nAma AyA hai, jayasiMhasUrijI apane samaya ke mahAna AcArya hue haiN| isa deharI meM isa samaya zAntinAthajI, pArzvanAthajI evaM caMdraprabhujI kI sundara mUrtiyA~ haiN| jayasiMhasUrijI ne bharUca ke prasiddha 'zakunikA vihAra nAmaka munisuvratasvAmI ke maMdira ke lie tejapAla se pracura dhana prApta kiyA thaa| unakI likhI huI milI yaha devakulikA terahavIM sadI ke anta kI honI caahie| yA ho sakatA hai unakI ziSya paramparA ne isa devakulikA ke lie dhana pradAna karane ke lie upadeza diyA ho| ina jayasiMhasUrijI ne 'kumArapAla caritra' kI racanA kI thI evaM ye kRSNarSigaccha ke the| __19vIM deharI ke lekha para AcArya bhuvanasundarasUrijI kA nAma AyA hai ye AcArya somasundarasUrijI ke tIsare ziSya the jo bar3e vidvAn the, isa deharI meM isa samaya yavalezvara pArzvanAtha, zrI vareja pArzvanAtha tathA gAMgANI pArzvanAtha kI pratimAe~ pratiSThita haiN| bIsavIM kulikA para vi. saM. 1412 kA lekha hai para pAsa ke khambhe para 1483 kA lekha hai| ye lekha jIrNoddhAra ke haiN| ikkIsavIM kulikA ke khambhoM para 1483 vi. kA hI lekha hai| isameM candraprabhu, pArzvanAtha evaM sambhavanAtha bhagavAna kI pratimAe~ haiN| bAisavIM kulikA meM pArzvanAtha, sammetazikhara pArzvanAtha evaM pArzvanAtha bhagavAna kI pratimAe~ haiN| teisavIM kulikA para bhI 1483 kA lekha hai, evaM isameM nagInA pArzvanAtha, pArzvanAtha tathA zAcA pArzvanAtha virAjamAna haiN| caubIsavIM kulikA meM do pArzvanAtha prabhu kI mUrtiyA~ haiM evaM eka dharmanAtha bhagavAna kI mUrti hai| paccIsavIM kulikA meM bhaTevA pArzvanAtha, sAMvalA pArzvanAtha evaM manavAJchitapUraNa pArzvanAtha pratiSThita haiN| chabbIsavIM deharI meM mahAvIrasvAmI, pArzvanAtha evaM zAntinAtha bhagavAna virAjamAna 1. bAda meM ise masjida banA diyA gyaa| = 17 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA haiN| isa kulikA ke pAsa paToM kI kulikA hai, isameM sAmane tIrthAdhirAja aSTApadajI kA paTa hai| dAhine hAtha kI tarapha tIrtharAja giranAra va bAIM tarapha AbUrAja ke paTa haiN| isake bAda sattAisavIM deharI meM AdIzvara bhagavAna, pArzvanAtha bhagavAna evaM dharmanAtha bhagavAna virAjita haiM, isake sAmane barANDe ke khambhoM para do lekha haiN| eka para (saM. 1487 ke) AcArya dharmazekharasUrijI ke ziSya devacaMdrajI ke nitya praNAma kA ullekha hai evaM dUsare khambhe para sahalasundarajI ke nitya vaMdana kA lekha hai| ye devacaMdrasUri kAsadraha gaccha ke jJAta hote haiN| ___ aTThAisavI devakulikA para cAra lekha haiM Upara ke lekha meM A. jinadattasUrijI kA nAma AyA hai| saMvat par3hane meM nahIM AtA hai| isake nIce ke dUsare lekha ko bhI par3hA nahIM jA sakatA hai evaM kulikA ke donoM tarapha ke khambhoM para saMvat 1487 vi. ke lekha haiM jo jIrNoddhAra ke haiN| isa kulikA meM jerIMga pArzvanAtha evaM dhIMgaDamallA pArzvanAtha virAje hue haiN| __untIsavIM devakulikA para saM. 1483 kI vaizAkha sudi 13 kA lekha hai isameM acalagaccha ke mahAn AcArya merUtuGgasUrijI kA nAma AyA hai, jo kisI saMgha ko lekara yahA~ padhAre the| ye merUtuGgasUrijI AcArya mahendraprabhasUrijI ke ziSya the evaM bar3e samartha AcArya the| isa devakulikA meM supArzvanAtha, pArzvanAtha evaM munisuvratasvAmI kI pratimAeM haiN| __tIsavIM devakulikA meM mahAvIrasvAmI, dUdhiyA pArzvanAtha evaM kakaDezvara pArzvanAtha pratiSThita haiN| ikatIsavIM deharI meM vAsupUjya svAmI, pArzvanAtha evaM zAntinAtha bhagavAna kI pratimAe~ haiM, isa deharI kA jIrNoddhAra mIThaDiyA gautra ke osavAla saMgrAmajI ke putra salakhA ke putra tejA evaM unakI patnI tejaladevI ke putroM ne karavAyA thaa| upadeza dene vAle AcArya the merUtuGgasUrijI ke ziSya jykiirtisuurijii| battIsavIM deharI meM vartamAna meM rAyaNyA pArzvanAtha, duHkhabhaMjana pArzvanAtha evaM nAkalA pArzvanAtha pratiSThita haiN| isa deharI kA jIrNoddhAra bhI 1483 meM huA thaa| tetIsavIM kulikA meM pArzvanAtha, gADariyA pArzvanAtha evaM AdIzvara bhagavAna kI mUrtiyA~ haiN| cautIsavIM deharI meM DokariyA pArzvanAtha, gADariyA pArzvanAtha evaM Adizvara bhagavAna pratiSThita haiN| peMtIsavIM kulikA meM bhagavAna sumatinAtha, nAkor3A pArzvanAtha evaM pArzvanAtha bhagavAna virAjate haiN| paiMtIsavIM kulikA para to 1483 vi. 1. vartamAna meM kaasindraa| 18 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA kA hI lekha hai para paiMtIsavIM va chattIsavIM deharI ke bIca ke khambhoM para saMvat 1233 vi. 1133 vi. 1333 vi. ke avAcya lekha haiN| chattIsavIM deharI meM zAntinAtha evaM mahAvIra svAmI kI do pratimAe~ pratiSThita haiN| aDatIsavIM para bhI vahI 1483 kA lekha hai / para isameM pArzvanAtha bhagavAna ke donoM ora zAntinAtha bhagavAna kI pratimAe~ virAjamAna haiN| uMcAlIsavIM kulikA meM bIca meM sambhavanAtha bhagavAna ke donoM ora pArzvanAtha bhagavAna kI mUrtiyA~ haiM / isa deharI ke bAhara gokhale meM zreyAMsanAtha bhagavAna kI mUrti hai / sAmane barAmade ke khambhe para saM. 1534 kA lekha hai, jisameM mAlagA~va nivAsI seTha kA nAma hai / 1 aba vaha kamarA A gayA, jisameM praveza karate hI pA~ca pratimAe~ bAe~ hAtha kI tarapha virAjamAna haiN| yahIM dIvAra meM mahAn camatkArika svastika yaMtra utkIrNa hai|' maMdira meM samaya samaya para sudhAra hotA rahA hai para mandira kI prAcInatA ke darzana yahIM hote haiN| yahIM para ye sAmane saM. 1685 vi. ke do kAusaggie dikhAI dete haiM, ina dA~ - bA~e kI Amane-sAmane kI dehariyoM meM mahAvIrasvAmI kI pratimAe~ pratiSThita haiN| isa kakSa meM dAhinI tarapha svastika yaMtra ke sAmane 24 jinamAtAoM kA paTa hai| isI kakSa meM saMvat 1525 vi. kI dhAtupratimA hai jisa para A. jinasundarasUrijI ke ziSya jinaharSasUrijI kA nAma hai| cAlIsavIM deharI para 1483 vi. stambha lekha ke atirikta 1421 vi. kA lekha hai jisameM AcArya kakkasUrijI ke ziSya kA nAma AyA hai| isa deharI meM kaliyuga pArzvanAtha, zrIzaMkhalapura pArzvanAtha evaM nIlakaMTha pArzvanAtha virAjita haiN| ikatAlIsavIM deharI para do lekha haiM eka saM. 1421 kA va dUsarA 1483 kA isakA jIrNoddhAra bhuvanasundarajI ke upadeza se huA thaa| isameM isa samaya gelA pArzvanAtha, sahastraphaNA pArzvanAtha tathA daulatIyA pArzvanAtha virAjamAna haiN| bIyAlIsavIM deharI meM AdIzvara bhagavAna, surasarA pArzvanAtha evaM zItalanAtha bhagavAna haiN| deharI para saMvat 1421 kA lekha hai jo par3hane meM nahIM aataa| triyAlIsavIM deharI para bhI yahI lekha hai evaM bAjU ke khambhe para 1483 kA lekha hai isameM vartamAna meM zreyAMsanAtha, pArzvanAtha evaM mahAvIrasvAmI bhagavAna virAjamAna haiN| paiMtAlIsavIM deharI para zAyada saM. 1413 kA lekha hai evaM bAjU ke khambhe para 1483 vikramI kA hI lekha hai| isameM gor3I pArzvanAtha, zAntinAtha evaM mujjaparA pArzvanAtha bhagavAna kI mUrtiyA~ haiM / chiyAlIsavIM kulikA para koI lekha nahIM hai| 1. aba yaha yaMtra kahA~ hai? yaha prazna hai..... 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA isameM zvetavarNa nAga rahita jIrAvalA pArzvanAtha ke donoM ora bhagavAna pArzvanAtha kI choTI mUrtiyA~ pratiSThita haiN| seMtAlisavIM kulikA ke lekha para AcArya jinacaMdrasUrijI kA nAma hai evaM isameM joravAr3I pArzvanAtha, kamboI pArzvanAtha evaM cintAmaNi pArzvanAtha pratiSThita haiN| aDatAlIsavIM kulikA para saba dehariyoM ke lekhoM se bhinna saM. 1484 vi. kA lekha hai evaM AcArya zrI haiM udayacaMdrasUri / isameM zrI maNDerA pArzvanAtha, zrI ajitanAtha evaM padmaprabha kI mUrtiyA~ pratiSThita haiN| uMcAsavIM deharI para 1412 vi. kA lekha hai evaM isake AcArya haiM vijayazekhara sUrijI ke ziSya ratnAkarasUrijI / isa deharI meM vartamAna meM zrI nemanAtha bhagavAna va zrIghRtakallola pArzvanAtha kI pratimAe~ haiM, pacAsavIM deharI meM kApalI pArzvanAtha, pArzvanAtha va IzvarA pArzvanAtha kI mUrtiyA~ pratiSThita haiN| ikyAvanavIM deharI meM amIjharA pArzvanAtha, pArzvanAtha va pozInA pArzvanAtha bhagavAna haiN| isa aMtima deharI para do lekha haiM Upara 1483 vi. kA evaM khambhe para 1481 kA, ye lekha jIrNoddhAra ke hI haiN| isameM mahAvIrasvAmI evaM zerIzA pArzvanAtha bhagavAna kI mUrtiyA~ pratiSThita haiN| isa prAcIna maMdira meM kaI mahatva ke zilA lekha va pratimAe~ birAjamAna haiN| Aja ye saba lekha kahA~ haiM, yaza zodha kA viSaya hai| aba nUtana mandira meM yaha saba lekha punaH pratiSThita kie jAe~ yaha bhAvanA hai| 20 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA itihAsa ke jharokhe meM zrI jIrAvalA pArzvanAtha tIrtha . jaina zAstroM meM jIrAvalA pArzvanAtha prabhu kA jagaha-jagaha mahatva batalAyA gayA hai| itihAsa jAnane se hameM patA lagegA kI jIrAvalA pArzvanAtha dAdA vajIrAvalAjI tIrtha jaina dharma kA prANa rahA hai| AIe... najara karate haiM... tIrtha ke itihAsa para...karate haiM bhAvayAtrA... maMdira arAvalI parvatamAlA kI jIrApallI nAma kI pahAr3I kI goda meM basA huA hai| yaha bahuta hI prAcIna maMdira hai| hare-bhare jaMgaloM se ghirA huA yaha maMdira apanI bhavyatA ke liye prasiddha hai| sadiyoM se yaha AcAryoM aura dharmaniSTha vyaktiyoM kA zaraNa sthala rahA hai| yaha jaina dharma kA sAMskRtika aura dhArmika kendra rahA hai| isake pASANoM para aMkita lekha isakI prAcInatA aura gaurava kI gAthA gA rahe haiN| hara varSa hajAroM kI saMkhyA meM zraddhAlu bhaktajana isa maMdira ke darzana karake preraNA aura zakti kA arjana karate haiN| __Aja bhI pratiSThA, zAntisnAtra Adi zubha kriyAoM ke prAraMbha meM 'OM hrIM zrIM zrI jIrAvalA pArzvanAthAya rakSAM kuru kuru svaahaa|' pavitra mantrAkSara rUpa isa tIrthAdhipati kA smaraNa kiyA jAtA hai| isa tIrtha kI mahimA itanI prasiddha hai ki mAravAr3a meM ghANerAva, nADalAI, kaccha, nADola, sirohI evaM muMbaI ke ghATakopara Adi sthAnoM meM jIrAvalA pArzvanAtha bhagavAna kI sthApanA huI hai| __ jaina zAstroM meM isa tIrtha ke kaI nAma haiM, jaise - jIrAvallI, jIrApallI, jIrikApallI evaM jayarAjapallI para isakA nAma karaNa hamArI mAnyatAnusAra isake parvata jayarAja para hI huA hai| jayarAja kI upatyakA meM basI nagarI jyraajpllii| zrI jinabhadrasUrijI ke ziSya siddhAntarUcijI ne zrI jayarAjapurIza zrI pArzvanAtha stavana kI racanA kI hai| isI jayarAjapallI kA apabhraMza rUpa Aja jIrAvalA nAma meM dRSTigocara ho rahA hai| sirohI zahara meM 35 mIla pazcima kI dizA meM aura bhInamAla se 30 mIla dakSiNa pUrva dizA meM jIrAvalA grAma meM yaha maMdira sthita hai| yaha maru pradeza kA aMga rahA hai| prAcInakAla meM jIrAvalA eka bahuta bar3A aura samRddhazAlI nagara thaa| sAMskRtika dRSTi se bhI yaha nagara bahuta samRddha thaa| yaha deza-paradeza ke vyApAriyoM ke AkarSaNa kA kendra rahA hai aura zUravIroM kI janma aura karma bhUmi rahA hai| jIrAvalA 21 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA kA eka apanA viziSTa itihAsa hai jisakI jhalaka tIrthamAlAoM evaM prAcIna stotroM ke mAdhyama se milatI hai| ___ janazruti hai ki isa bhUmi para mahAvIrasvAmI ne vicaraNa kiyA hai| bhInamAla meM vi. saM. 1333 ke mile lekha se isakI puSTi hotI hai| candragapta maurya ke bhAratIya rAjanIti ke raMgamaMca para praveza karane para yaha maurya sAmrAjya ke adhIna thaa| azoka ke nAti samprati ke zAsanArUDha hone para yaha pradeza usake rAjya ke adhIna thaa| usake samaya meM jaina dharma kI bahuta unnati huii| tathA kaI jaina maMdiroM ke nirmANa kA ullekha milatA hai| itihAsakAra ojhAjI ne vikrama saMvata kI dUsarI zatAbdI ke mile zilAlekhoM ke AdhAra para kahA hai ki yahA~ para rAjA saMprati ke pahale bhI jaina dharma kA pracAra thaa| mauyoM ke pazcAt kSatrapoM kA isa pradeza para adhikAra thaa| mahAkSatrapa rUdradAmA ke jUnAgar3ha vAle zilAlekha se yaha jJAta hotA hai ki yaha maru rAjya san 553 I. meM usake rAjya ke antargata thaa| jIrAvalA pArzvanAtha maMdira vi. saM. 326 meM koDInagara ke seTha ne banAyA thaa| yaha koDInagara zAyada Aja ke bhInamAla ke pAsa sthita koDInagara hI hai, jo kAla ke thaper3oM se apane vaibhava ko kho cukA hai| koDInagara taTa para sindhu ghATI kI sabhyatA ke avazeSa prApta ho sakate haiN| __ aisI janazruti hai ki isa maMdira kI pArzvanAtha bhagavAna kI pratimA jamIna meM se nikalI hai| isakA vRttAnta isa prakAra milatA hai- 'eka bAra koDI grAma seTha amarAsA ko svapna aayaa| svapna meM unheM bhagavAna pArzvanAtha ke adhiSThAyaka deva dikhe| unhoMne seTha ko jIrApallI zahara ke bAhara dharatI ke garbha meM chipI huI pratimA ko sthApita karane ke liye khaa| yaha pratimA gA~va ke bAhara kI eka guphA meM jamIna ke nIce thii| adhiSThAyaka deva ne seTha amarAsA ko isa bhUmi sthita pratimA ko usI pahAr3I kI talahaTI meM sthApita karane ko khaa| subaha uThane para seTha ne svapna kI bAta jainAcArya devasUrIzvarajI, jo ki usa samaya vahA~ para padhAre hue the, ko btaayii| AcArya devasUrijI ko bhI isI taraha kA svapna AyA thaa| aba yaha bAta sAre nagara meM phaila gaI aura nagaravAsI isa mUrti ko nikAlane ke lie utAvale ho gye| AcArya devasUri aura seTha amarAsA nirdiSTa sthAna para gaye aura bar3I sAvadhAnI se usa mUrti ko nikaalaa| pratimA ke nikalane kI khabara sunakara AsapAsa ke kSetroM ke loga bhagavAna ke darzana ke liye umar3a pdd'e| koDInagara aura jIrApallI ke zrAvakoM meM usa pratimA ko apane-apane nagara meM le jAne ke liye hor3a laga gii| parantu AcArya 22 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ jagajayavaMta jIvAvalA devasUrijI ne adhiSThAyakadeva kI AjJA kA pAlana karate hue pratimA ko jIrApallI meM hI sthApita karane kA nizcaya kiyaa| vikrama saM. 331 meM AcArya devasUri ne isa pratimA kI pratiSThA kii| vikrama saM. 663 meM prathama bAra isa maMdira kA jIrNoddhAra huaa| jIrNoddhAra karAne vAle the seTha jetAsA khemaasaa| ve 10 hajAra vyaktiyoM kA saMgha lekara zrI jIrAvalA pArzvanAtha bhagavAna ke darzana ke liye Aye the| maMdira kI burI hAlata ko dekha kara unhoMne jaina AcArya zrI merUsUrIzvarajI mahArAja, jo unhIM ke sAtha Aye the, ko isa maMdira kA jIrNoddhAra karane kI icchA prakaTa kI, AcArya zrI ne isa punIta kArya ke liye unheM apanI AjJA pradAna kara dii| cauthI zatAbdI meM yaha pradeza gupta sAmrAjya ke antargata thaa| guptoM ke patana ke pazcAta yahA~ para hUNoM kA adhikAra rhaa| hUNoM ke samrATa toramANa ne gupta sAmrAjya ko naSTa kara apanA prabhAva yahA~ para sthApita kiyaa| hUNa rAjA mihira kula aura toramANa ke sAmantoM dvArA banAye hue kaI sUrya maMdira jIrAvalA ke AsapAsa ke ilAkoM meM Aye huye haiN| jinameM varamANa, karoDIdhvaja (anAdarA), hAthala ke sUrya maMdira prasiddha haiN| hAthala kA sUrya maMdira to TUTa cukA hai, para karoDIdhvaja aura varamANa ke sUrya maMdiroM kI pratiSThA Aja bhI akSuNa hai| varamANa kA sUrya maMdira to bhAratavarSa ke cAra prasiddha sUrya maMdiroM meM se eka hai| ___ guptakAla ke jainAcArya harigupta toramANa ke guru the| inake ziSya devaguptasUri ke ziSya zivacaMdragaNi mahattara ne isa maMdira kI yAtrA kii| udyotanasUri kRta "kuvalayamAlA prazasti' ke anusAra, zivacaMdragaNi ke ziSya yakSadattagaNi ne apane prabhAva se yahA~ para kaI jaina maMdiroM kA nirmANa krvaayaa| vallabhIpura ke rAjA zIlAditya ko jaina dharma meM dIkSita karane vAle AcArya dhanezvarasUri ne isa maMdira kI yAtrA kii| yakSadatta gaNi ke eka ziSya vaTezvarasUri ne AkAzavapra ke nagara meM eka ramya jaina maMdira kA nirmANa karavAyA, jinake darzana mAtra se logoM kA krodha zAnta ho jAtA thaa| AkAzavagra kA artha hotA hai AkAza ko chUne vAle pahAr3a kA utaar| jIrAvalA kA yaha maMdira bhI AkAza ko chUne vAle parvata ke utara para sthita hai aura eka aisI kiMvadantI hai ki jIrAvalA kA yaha maMdira AkAza mArga se yahA~ lAyA gayA hai| ho sakatA hai AkAza mArga se lAyA huA yaha maMdira AkAzavapra nAmaka sthAna kI sArthakatA siddha karatA ho| vaTezvarajI ke ziSya tatvAcArya the| tatvAcArya vIrabhadrasUri ne bhI yahA~ kI yAtrA kI , unhoMne jAlaura aura bhInamAla ke kaI maMdiroM 1. isakI racanA jAlora meM huii| 23 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA kA nirmANa kraayaa| udyotanasUrijI ke vidyAguru AcArya haribhadrasUri the| jo citrakUTa (vartamAna cittaur3a) nivAsI the| unheM jIrAvalA ke maMdira kI punaH pratiSThA se sambandhita batAyA jAtA hai| apane jaina sAhitya ke saMkSipta itihAsa ke pRSTha 133 para mohanalAla dalIcaMda desAI ne AkAzavapra nagara ko anantapura nagara se jor3A hai| muni kalyANavijayajI ne isa nagara ko amarakoTa se jor3A hai| para vaTezvarasUrijI kA AkAzavapra siMdha kA amarakoTa nahIM ho sktaa| vaha to bhInamAla ke AsapAsa ke pradezoM meM hI honA cAhiye thA, aura vaha maMdira bhI prasiddha honA caahiye| yaha donoM hI zarteM jIrAvalA ke sAtha jur3I huI haiN| kyoMki jaina tIrtha prazasti meM jIrAvalA ko viziSTa sthAna prApta hai| vikrama saMvat kI sAtavIM zatAbdI ke anta meM yahA~ para cAvar3A vaMza kA rAjya rhaa| vasantagar3ha ke vi. saM. 682 ke zilAlekha se isa bAta kI puSTi hotI hai| isa lekha ke anusAra saMvat 682 meM vartalAta nAma ke rAjA kA vahA~ para zAsana thA aura usakI rAjadhAnI bhInamAla thI / vartalAta ke pazcAt usake uttarAdhikArI vyAghramukha kA yahA~ para zAsana thaa| valabhIpura ke patana ke pazcAt vahA~ para eka bhayaMkara durbhikSa pdd'aa| ataH vahA~ ke bahuta se loga yahA~ Akara basa gye| poravAla jAti ko saMgaThita karane vAle jainAcArya sUripuraMdara haribhadrasUrijI ne (vi. saM. 757 se 827) yahA~ kI yAtrA kI aura isa maMdira kI punaH pratiSThA karavAyI / siddha sArasvata stotra ke racayitA bappabhaTTasUri bhInamAla, rAmasIna, jIrAvalA evaM muNDasthala Adi tIrthoM kI yAtrA kara cuke the| AThavIM sadI ke prAraMbha meM yaha pradeza yazovarmana ke rAjya kA aMga thA / itihAsa prasiddha pratihAra rAjA vatsarAja ke samaya meM yaha pradeza usake adhIna thaa| usakI rAjadhAnI jAbAlipura (jAlaura) thii| usakI mRtyu ke pazcAt usake putra nAgabhaTTa ne vi. saM. 872 meM isa pradeza para rAjya kiyA / nAgabhaTTa ne jIrAvalA ke pAsa nAgANI nAmaka sthAna para nAgajI kA maMdira banavAyA jo Aja bhI TekarI para sthita hai| vaha apanI rAjadhAnI jAlora se kannauja le gyaa| mahAna jainAcArya siddharSi aura unake guru durgasvAmI ne vi. saMvat kI dasavIM sadI meM yahA~ kI yAtrA kii| durgasvAmI kA svargavAsa bhinnamAla (bhInamAla ) nagara meM huA thA / nAgabhaTTa kI mRtyu ke pazcAt usake uttarAdhikAriyoM meM rAmacandra, bhojarAja aura mahendrapAla pramukha haiN| unhoMne isa pradeza para zAsana kiyaa| pratihAroM ke patana ke pazcAt yaha pradeza paramAroM ke adhIna rhaa| paramAra rAjA siyaka (harSadeva) kA yahA~ zAsana honA siddha huA hai| gyArahavIM 24 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA sadI ke prAraMbha meM yaha kSetra rAjA dhuMdhuka ke adhIna rahA / cAlukya rAjA bhImadeva ne jaba dhuMdhuka ko apadastha kiyA to yaha pradeza usake adhIna rahA / bhImadeva ke siMhasenApati vimalazAha kA yahA~ para zAsana karane kI bAta siddha huI hai| maMtrIzvara vimalazAha ne vimalavasahi ke bhavya maMdira kA nirmANa AbU parvata para krvaayaa| unhoMne kaI jaina maMdiroM kA jIrNoddhAra karAyA aura unheM saMrakSaNa pradAna kiyaa| bahuta samaya taka yaha pradeza gujarAta ke caulukyoM ke adhIna rhaa| jIrAvalA ke isa tIsarI bAra jIrNoddhAra vi. saM. 1033 meM huA / tetalI nagara ke seTha haradAsa ne jainAcArya sahajAnandajI ke upadeza se isa punIta kArya ko karavAyA / tetalI nagara nivAsI seTha haradAsa kA vaMza apanI dAna-priyatA ke liye prasiddha thaa| usI vaMza paramparA kA itihAsa isa prakAra milatA hai| zreSThIvarya jAMjaNa dharmapatnI syoNI zreSThIvarya bAghA dharmasI-mannasI-ghIrAsA - ghIrAsA kI dharmapatnI ajAde se haradAsa utpanna huA / saM. 1150 se jIrAvalA kA kSetra siddharAja ke rAjya kA aMga thA / vi. saM. 1183 ke bhInamAla abhilekha meM caulukya siddharAja ke zAsana kA ullekha milatA hai| vi. saM. 1161 ke lagabhaga jainAcArya samudraghoSasUri aura jinavallabhasUri ne yahA~ kI yAtrA kii| lagabhaga isI kAla meM jaina dharma ke mahAna AcArya hemacaMdrAcArya ne yahA~ kI yAtrA kii| ve kavi zrIpAla, jayamaMgala, vAgabhaTTa, vardhamAna aura sAgaracandra ke samakAlIna the / harSapurIgaccha ke jayasiMhasUri ke ziSya abhayadevasUri ne yahA~ kI yAtrA kii| abhayadevasUri ne raNathambhora ke jaina maMdira para sone ke kumbha (kalaza) ko sthApita kiyA thaa| kharataragaccha ke mahAn jainAcArya dAdA jinadattasUri ne bhI yahA~ kI yAtrA kI / unakI pATa paramparA meM hue jinacaMdrasUrijI kA nAma maMdira kI eka deharI ke lekha meM milatA hai| saMvat 1175 ke pazcAt yahA~ para bhayaMkara durbhikSa par3A / ataH yaha nagarI ujar3a gaI aura bahuta se loga gujarAta meM jAkara basa gye| 25 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA siddharAja ke pazcAt yaha pradeza kumArapAla ke zAsana kA aMga thaa| usane jaina dharma aMgIkAra kiyA aura jainAcAryoM aura guruoM ko saMrakSaNa pradAna kiyaa| usake dvArA kaI jaina maMdiroM ke nirmANa kA ullekha milatA hai / kirADU ke vi. saM. 1205 aura 1208 ke kumArapAla ke abhilekha se usake rAjya kA vistAra yahA~ taka honA siddha hotA hai| jAlora se prApta vi. saM. 1221 ke kumArapAla ke zilAlekha se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai / kumArapAla ke pazcAt ajayapAla ke rAjya kA yaha aMga thaa| gujarAta ke zAsaka ajayapAla aura mRlarAja ke samaya meM yahA~ para paramAra vaMzIya rAjA dhArAvarSa kA zAsana thaa| muhammadagorI kI senA ke viruddha hue yuddha meM usane bhAga liyA thaa| vi. saM. kI terahavIM zatAbdI taka yahA~ para paramAroM kA zAsana rahA / vi. saM. 1300 ke lagabhaga udayasiMha cauhAna kA yahA~ zAsana rahA / bhinnamAla meM vi. saM. 1305 aura 1306 ke zilAlekha prApta hue haiM jo usake zAsana ke hone ke pramANa haiN| usa samaya usakI rAjadhAnI jAlora thI / udayasiMha ke pazcAt usake putra cAcigadeva kA yahA~ rAjya rhaa| vi.saM. 1313 kA cAcigadeva kA eka zilAlekha sundhA parvata para prApta huA hai| cAcigadeva ke pazcAt dazaratha devar3A kA yahA~ zAsana rahA / vi. saM. 1337 ke delavAr3A ke abhilekha meM use marumaNDala kA adhIzvara batAyA gayA hai / vi. saM. 1340 ke lagabhaga yaha pradeza bIjar3a ke adhIna rahA / bIjar3a ke bAda lAvaNyakarNa ( lUNakarNa) lumbhA ke adhIna yaha pradeza thA / lumbhA bahuta hI dharma sahiSNu thaa| paramAroM ke zAsanakAla meM AbU ke jaina maMdiroM kI yAtrA karane vAle yAtriyoM ko kara denA par3atA thaa| lumbhA ne use mApha kara diyaa| usane AsapAsa ke ilAkoM meM bahuta jaina maMdira banAne meM dhana vyaya kiyaa| ho sakatA hai jIrAvalA ko bhI unakA sahayoga milA ho| alAuddIna kI senAoM ne jaba jAlora Adi sthAnoM para hamalA kiyA to isa maMdira para bhI AkramaNa kiyA gyaa| isa maMdira ke pAsa meM hI ambAdevI kA eka vaiSNava maMdira thA / atyAcAriyoM ne pahale usa maMdira kI dhana sampatti ko lUTA aura sArA maMdira naSTa bhraSTa kara diyaa| usa maMdira meM bahuta sI gAyoM kA pAlana poSaNa hotA thaa| hinduoM kI dhArmika bhAvanAoM ko Thesa pahu~cAne ke liye una atyAcAriyoM ne una gAyoM ko bhI mAra diyaa| vahA~ se ve jIrAvalA pArzvanAtha ke maMdira kI ora bddh'e| maMdira meM jAkara unhoMne go-mAMsa aura khUna chAMTakara maMdira ko apavitra karane kI koziza kii| aisA kahate haiM ki maMdira meM rudhira chAMTane vAlA vyakti bAhara Ate hI 26 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA mRtyu ko prApta ho gyaa| bAhara hI bahuta bar3e sarpa ne use DaMka mArA aura vaha vahIM para dharAzAhI ho gyaa| alAuddIna khilajI ke AkramaNa ke ghAvoM ko bharane meM lumbhA ne bahata sahAyatA kI aura jaina dharma ke gaurava ko bddh'aayaa| lumbhAjI kA uttarAdhikArI tejasiMha thaa| usane apane pitA kI nIti kA pAlana kiyA aura jaina dharma ko saMrakSaNa pradAna kiyaa| tejasiMha ke pazcAt kAnhar3adeva aura sAmaMtasiMha ke adhIna yaha pradeza rhaa| paMDita zrI somadharagaNi viracita upadeza saptati ke jIrApallI sandarbha meM jIrAvalA tIrtha sambandhI kathA isa prakAra dI gaI hai - ___ saM. 1190 meM brAhmaNa (Adhunika varamANa) sthAna meM dhAMdhala nAma kA eka seTha rahatA thaa| usI gA~va meM eka vRddha strI kI gAya sadaiva sehilI nadI ke pAsa devItrI' guphA meM dUdha pravAhita kara AtI thii| zAma ko ghara Akara yaha gAya dUdha nahIM detI thii| patA lagAne para usa vRddhA ko sthAna kA patA lgaa| yaha socakara ki yaha sthAna bahuta camatkAra vAlA hai, dhAMdhala ko btaayaa| dhAMdhalajI ne mana meM socA ki rAta ko pavitra hokara usa sthAna para jaayeNge| ve vahA~ jAkara ke parameSThi bhagavAna kA smaraNa kara eka pavitra sthAna para soye| usa rAta meM unhoMne svapna meM eka sundara puruSa ko yaha kahate hue sunA ki jahA~ gAya dUdha kA kSaraNa karatI hai vahA~ pArzvanAtha bhagavAna kI mUrti hai| vaha vyakti unakA adhiSThAyaka deva thaa| prAtaHkAla dhAMdhalajI sabhI logoM ke sAtha usa sthAna para gye| usI samaya jIrApallI nagara ke loga bhI vahA~ Aye aura kahane lage ki aho ! tumhArA isa sthAna para Agamana kaisA ? hamArI sImA kI mUrti tuma kaise le jA sakate ho ? isa taraha ke vivAda meM vahA~ khar3e vRddha puruSoM ne kahA ki bhAI gAr3I meM eka ApakA va eka hamArA baila joto jahA~ gAr3I jAegI vahA~ mUrti sthApita hogii| isa taraha karate yaha biMba jIrApallI nagara meM aayaa| sabhI mahAjanoM ne yahA~ pravezotsava kiyaa| pahale caitya meM sthApita vIra biMba ko haTAkara zrI saMgha kI anumati-pUrvaka biMba ko isI caitya meM sthApita kiyaa| bAda meM vahA~ para aneka saMgha Ane lage tathA unakA manoratha unakA adhiSThAyaka deva pUrNa karane lgaa| isa taraha yaha tIrtha prasiddha huaa| aisI mAnyatA hai ki yavana senA ke dvArA mUrti khaNDita hone para yahA~ para adhiSThAyaka deva kI AjJA se dasarI mUrti kI sthApanA haI, pahalI mUrti navIna mUrti ke dakSiNa bhAga meM sthApita kI gaI thii| isa mUrti ko sarva prathama pUjA jAtA hai evaM 1. varamANa va jIrAvalA ke bIca bUr3ezvara mahAdeva ke maMdira ke pAsa yaha guphA hai| = 27 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA isa mUrti ko Aja dAdA pArzvanAtha kI mUrti ke nAma se jAnA jAtA hai| dhAMdhalajI dvArA nirmita isa navIna pArzvanAtha maMdira kI pratiSThA vi. saM. 1191 meM AcArya zrI ajitadevasUri ne kii| vIra vaMzAvalI meM isakA ullekha isa prakAra diyA gayA hai - 'tivAraiM dhAdhalaI prAsAda nipajAvI mahotsava vi. saM. 1191 varSe zrI pArzvanAtha prAsAde sthApyA zrI ajita-devasUri pratiSThayA' isa prakAra yaha tIsarI bAra kI pratiSThA thii| pahalI (vi. saM. 331) amarAsA ke samaya meM AcArya devasUrijI ne krvaaii|' dUsarI bAra maMdira kA nirmANa yakSadatta gaNI ke ziSya vaTezvarasUrijI ne AkAsavapra nagara ke nAma se maMdira kI sthApanA kii| kucha itihAsakAra vaTezvarasUrijI dvArA pratiSThita AkAzavapra nagara ke maMdira kI bAta vivAdAspada hone ke kAraNa svIkAra nahIM karate haiN| unake anusAra maMdira kI pratiSThA tIsarI bAra huI na ki maMdira kA nirmaann| pahalI pratiSThA AcArya devasarijI ne, dasarI pratiSThA AcArya haribhadrasUrijI ne aura tIsarI bAra yaha pratiSThA AcArya ajitadevasUrijI ne kii| ___ dhAMdhalajI dvArA nirmita maMdira va mUrti ko nukasAna alAuddIna khilajI ke dvArA pahu~cAne kI bAta kI puSTi jIrApallI maNDana pArzvanAtha vinatI nAma ke eka prAcIna strota se isa prAkara se hotI hai - ___ "terasaI aDasaTTA (1368) varisiMhiM, asuraha dalu jItau jiNi harisiMhi bhasamagraha vikraale|" (kaDI 9) 'kAnhaDadeva prabaMdha' ke anusAra evaM anya aitihAsika tathyoM ke AdhAra para yaha jJAta hotA hai ki saMvat 1367 meM alAuddIna khilajI ne sAMcora ke mahAvIra maMdira ko naSTa kiyA aura usI samaya usane jIrAvalA ke maMdira ko bhI nukasAna phuNcaayaa| upadeza taraMgiNI ke pRSTha 18 ke anusAra siMghavI pethaDasA ne saMvat 1321 meM eka maMdira banavAne kI bAta likhI hai paraMtu zAyada yaha maMdira AkramaNakAriyoM dvArA naSTa kara diyA gayA hogaa| mahezvara kavi likhita kAvya manohara nAmaka graMtha ke sAtaveM sarga ke 32veM zloka meM likhA huA hai ki mAMDavagar3ha ke bAdazAha AlamasAha ne darabArI zrImAna vaMzIya 1. jIrNoddhAra saMbaMdhI tIna matAMtara pAye jAte haiM - 1. dhAMdhala, 2. amaTasA, 3. pU. vaTezvarasUrijI dvArA AkAzamArga se maMdira laanaa| - 28 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvarAvalA sonagarA jAMjaNajI seTha ke chaH putroM ke sAtha siMghavI AlharAja ne isa tIrtha meM UMce toraNoM sahita eka sundara maMDapa bnvaayaa| jIrApallI mahAtIrthe, maNDapaMtu cakAra sH| uttoraNaM mahAstabhaM, vitAnAMzuka bhuussnnm|| vartamAna maMdira ke pIche kI TekarI para eka prAcIna kile ke avazeSa dikhAI dete haiM jo zAyada kAnhaDadeva cauhAna ke sAmaMtoM kA rahA hogaa| san 1314 meM kAnhaDadeva cauhAna mAre gaye, unake bAda maNDAra se lekara jAlora taka kA ilAkA alAuddIna khilajI ke vazavartI rhaa| na mAlUma kitane atyAcAra isa maMdira para aura jIrApallI nagara para hue hoMge usake sAkSI to yaha jayarAja parvata aura bhagavAna pArzvanAtha haiN| san 1320 ke bAda sirohI ke mahArAva lumbhA kA isa ilAke para adhikAra ho gayA paraMtu ajamera se ahamadAbAda jAne kA yaha rAstA hone ke kAraNa samaya samaya para maMdira va nagarI para vipattiyA~ AtI rhii| yahA~ se seTha loga nagarI ko chor3a cale gaye evaM cauhAnoM ne bhI isa sthAna ko asurakSita samajha kara chor3a diyaa| ___ vi. saM. 1851 ke zilAlekha ke anusAra isa maMdira meM mUlanAyaka rUpa meM pArzvanAtha virAjamAna the| para isake bAda kisI kAraNavaza bhagavAna neminAtha ko mUlanAyaka ke rUpa meM pratiSThita kara diyA gayA thaa| isa ghaTanA kA ullekha kisI bhI zilAlekha se jJAta nahIM hotaa| maMdira ke bAMI ora kI eka koThar3I meM aba bhI pArzvanAtha kI do mUrtiyA~ virAjamAna haiM evaM dUsarI koThar3I meM bhagavAna neminaath| aisI mAnyatA hai ki mahAna camatkArI bhagavAna pArzvanAtha kI amUlya pratimA kahIM AkramaNakAriyoM ke dvArA khaMDita kara dI jAya isa bhaya se pArzvanAthajI kI mUrti ko gapta bhaNDAra meM virAjamAna kara diyA gayA ho aura taba taka kI antarima vyavasthA ke lie jyotiSa ke phalAdeza ke anusAra neminAtha bhagavAna kI mUrti ko pratiSThita kara diyA gayA ho| - samaya samaya para jIrNoddhAra hone ke kAraNa evaM aitihAsika zodha khoja kI dRSTi na hone ke kAraNa maMdira kI marammata karane vAle kArIgaroM kI chainI aura hathor3e se maMdira ke pAToM aura dIvAroM para ke zilAlekha bahuratnA vasundharA ke gahana garta meM samA gaye haiN| zAyada ve kisI samaya kI pratIkSA meM hoMge jaba kisI mahAna AcArya ke AzIrvAda se prakaTa hoMge, taba isa maMdira kI akatha kahAnI prakaTa hogii| (29) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA prAcIna ullekhoM ke AdhAra para patA lagatA hai ki isa maMdira kI dIvAroM para durlabha bhitti citra the| kintu samaya samaya para naye raMga rogana ke kAma ke kAraNa, kahIM saMgamaramara car3hAne ke kAraNa, kahIM ghisAI ke kAraNa aura kahIM saphedI ke kAraNa hamArI yaha aitihAsika dharohara kAla kavalita ho gayI hai| aise hI jIrNoddhAra ke samaya zilAlekha ityAdi cIjoM para dhyAna na dene ke kAraNa kaI prAcIna dharohareM nAza ho gaI haiN| itihAsa se hameM patA lagatA hai ki hamane kyA pAyA aura kyA khoyA... hama to kahate haiM kI itihAsa ke nAza ke dvArA hamane tIrtha kI prAcInatA ko khoyA hai| hamArA karttavya banatA hai ki jIrNoddhAra ke samaya dhyAna rakhA jAya ki tIrtha kI prAcInatA naSTa na ho jaay| usake aitihAsika avazeSoM ko surakSita rakhA jaaye| 30 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA jIrAvalA tIrtha kI mahimA gAte kucha vRttAMta (cha' ri pAlIta yAtrA saMgha ullekha va prAcIna prabaMdha) jaina zAstroM meM tIrtha yAtrA kI kAphI mahimA batAI hai| cha 'ri pAlaka yAtrA saMgha jaina dharma kA gaurava bar3hAne vAle va zAsana prabhAvanA karane vAle sAbita hue haiN| isI yAtrA saMgha kI zreNI meM jIrAvalA tIrtha ke saMghoM ke kucha varNana prApta ho rahe haiM. sAmUhika tIrtha yAtrA kA Ayojana karane vAle bhAvika ko hama saMghapati kahate haiN| ina saMghoM ke sAtha bar3e-bar3e AcArya ziSya samudAya ke sAtha vihAra karate the / jaina sAdhu to cAturmAsa chor3akara zeSa ATha mAsa vihAra karate hI rahate haiN| ina vihAroM meM ve mArga meM Ane vAle tIrthoM ke darzana karate hI haiN| isa tIrtha para Ae bahuta thor3e saMghoM evaM AcAryoM kA patA hameM laga sakA hai| vi. saM. 331 ke AsapAsa jainAcArya devasUrijI mahArAja apane sau ziSyoM sahita yahA~ vihAra karate hue Aye the evaM inhIM ne amarAsA dvArA nirmita isa maMdira kI vi. saM. 331 vaizAkha sudI 10 ko zubha muhurta meM pratiSThA krvaaii| vi. kI cauthI sadI meM (lagabhaga 395vi. saM.) jainAcArya zrI merUsUrizvarajI mahArAja eka vizAla saMgha ko lekara isa tIrtha meM padhAre the| saMvat 834 ke AsapAsa jainAcArya zrI udyotanasUrijI ne 17 hajAra AdamiyoM ke saMgha ke sAtha isa tIrtha kI yAtrA kI thii| isa saMgha ke saMghapati vaDalI nagara nivAsI lakhamaNa sA hue| ye udyotanasUri tattvArcA ke ziSya the| inhoMne vi. saM. 835 meM jAlora meM kuvalayamAlA nAma kI eka prAkRta kathA kI racanA kI thI / vi. saM. 1033 meM tetalI nagara nivAsI seTha haradAsajI ne eka bar3A saMgha nikAlA thaa| isa saMgha ke sAtha jainAcArya zrI sahajAnandasUrIzvarajI mahArAja the| vi. saM. 1180 meM jainAcArya zrImAnadevasUrijI kI adhyakSatA meM jAlhA zreSThI ne eka bahuta bar3e saMgha ke sAtha isa tIrtha kI yAtrA kii| vi. saM. 1393 meM prAgvATa vaMzIya mIlA zreSThI ne rAheDa nagara se eka bar3A saMgha nikAlA jisameM jainAcArya zrI kakkasUrijI sammilita hue| ina kakkasUrijI ne vi. saM. 1378 meM AbU ke vimalavasahI maMdira meM AdinAtha ke bimba kI pratiSThA kI thii| inhoMne bAlotarA, khambhAta, pethApura, pATaNa evaM pAlanapura ke jaina maMdiroM kI pratiSThA karavAI thii| 31 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA vi. saM. 1303 meM citravAlagacchIya jainAcArya zrI AmadevasUrijI seTha AmrapAla siMghavI ke saMgha ke sAtha jIrAvalA tIrtha pdhaare| _ vi. saM. 1318 meM khImAsA saMcetI ne jainAcArya zrI vijayaharSasUrijI kI nizrA meM eka saMgha yAtrA kA Ayojana kiyA gyaa| _ vi. saM. 1340 meM mAlava maMtrIzvara pethar3azAha ke putra jhAMjhaNa zAha ne sudI 5 ko eka tIrtha yAtrA kA saMgha nikAlA thaa| yaha saMgha jIrAvalA AyA thaa| yahA~ siMghavI ne eka lAkha rUpaye mUlya kA motI evaM sone ke tAroM se bharA caMdaravA bAMdhA thaa| isakA varNana paMDita ratnamaMDanagaNI ne apane 'sukRtasAgara' meM kiyA hai| vi. saM. 1468 meM saMghapati tApAsA ne kharataragacchAcArya zrI jinapatisUrijI mahArAja kI nizrA meM eka tIrtha yAtrA kA Ayojana kiyaa| mAMDavagar3ha vAsI jhAMjhaNa zAha ke putra siMghavI cAr3a ne jIrAvalA evaM arbuda giri ke saMgha nikAle the| unake bhAI AlhA ne jIrAvalA meM eka mahAmaNDapa taiyAra karavAyA thA 'jIrApallI mahAtIrthe maNDapaMtu cakAra sH| uttoraNaM mA stambhaM vitAnAMzuka bhuussitm|' -kAvya manohara sarga -7 khaMbhAta nivAsI sAlhAka zrAvaka ke putra rAma aura parvata ne vi. saM. 1468 meM jIrApallI pArzvanAtha tIrtha meM yAtrA kara bahuta dhana kharca kiyA thaa| vi. saM. 1475 meM tapAgacchIya jainAcArya zrI hemantasUrijI mahArAja ke sAtha saMghapati manoratha ne eka vizAla tIrtha yAtrA kA Ayojana kiyaa| vi.saM. 1483 meM vaizAkha sudI 13 guruvAra ke dina aMcalagaccha ke AcArya merutuGgasUri ke paTTadhara jayakIrtisUri ke upadeza se pATana nivAsI osavAla jAtIya mIThaDiyA gotrIya logoM ne isa tIrtha meM pAMca dehariyoM kA nirmANa karavAyA thaa| (pUrNacandra nAhara, jaina lekha saMgraha khaMDa -1 lekha 973) vi. saM. 1483 meM hI bhAdrapada vadi 7 guruvAra ke dina tapAgacchIya AcArya bhuvanasundarasUri ke AcAryatva meM saMgha nikAlane vAle kalvaragA nagara nivAsI osavAla koThArI gRhasthoM ne isa tIrtha meM tIna dehariyoM kA nirmANa karavAyA thaa| (pUrNacandra nAhara, jaina lekha saMgraha khaMDa -1 lekha 974-976) 32 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = jagajayavaMta jIvAvalA / mevAr3a ke rANA mokala ke maMtrI rAmadeva kI bhAryA melAdevI ne caturvidha saMgha ke sAtha zatruJjaya, jIrApallI aura phalaudI tIrthoM kI yAtrA kI thii| (saMdeha dohAvalI vRtti saM. 1486) khaMbhAta ke zrImAla vaMzIya siMghavI varasiMha ke putra danarAja ne vi.saM. 1486 meM caitra vadi 10 zanivAra ke dina rAmacaMdrasUri ke sAtha saMgha sameta isa tIrtha kI yAtrA kI thii| 'rasa-vasu-pUrva mitAbde zrI jIrapallinAthamavudatIrtha tathA nmskurute|' (arbuda-prAcIna jaina lekha saMdoha le. 303) vi. saM. 1491 meM kharataragacchIya vAcaka zrI bhavyarAjagaNi ke sAtha ajavAsA seThiyA ne vizAla jana samudAya ke sAtha saMgha yAtrA kA Ayojana kiyaa| vi. kI 15vIM sadI meM siMghavI kocara ne isa tIrtha kI yAtrA kI thii| inake vaMzIyoM ke vi. saM. 1583 ke zilAlekha jaisalamera ke maMdira meM vidyamAna haiN| vi. saM. 1501 meM citravAlagacchIya jainAcArya ke sAtha prAgvATa zreSTIvarya punAsA ne 3000 AdamiyoM ke saMgha ko lekara jIrAvalA tIrtha kI yAtrA kii| kharataragaccha ke nAyaka zrI jinakuzalasUri ke praziSya kSemakIrtivAcanAcArya ne vikrama kI 14vIM zatAbdI meM jIrApallI pArzvanAtha kI upAsanA kI thii| saMvat 1525 meM ahamadAbAda ke saMghavI gadarAja DUMgara zAha evaM saMgha ne jIrApallI pArzvanAtha kI sAmUhika yAtrA kI thii| isa yAtrA meM sAta sau bailagADiyA~ thIM aura gAte bajAte AbU hokara jIrAvalA pahuMce the| unakA svAgata sirohI ke mahArAva lAkhAjI ne kiyA thaa| inameM se gar3hazAha ne 120 mana pItala kI RSabhadeva bhagavAna kI mUrti AbU ke bhIma vihAra maMdira meM pratiSThita karavAI thii| (guru guNa ratnAkara kAvya sarga-3) . vi. saM. 1536 meM tapAgacchIya lakSmIsAgarasUrijI kI nizrA meM zreSThIvarya karamAsA ne isa pavitra tIrtha kI yAtrA kI thii| ina lakSmIsAgarajI ne jIrAvalA pArzvanAtha stotra kI bhI racanA kI hai| nandurabAra nivAsI prAgvATa bhImAzAha ke putra DUMgarazAha ne zatrujaya, raivatagirI, arbudAcala aura jIrApallI kI yAtrA kI thii| mIrapura maMdira ke lekhoM ke anusAra saM. 1556 meM khaMbhAtavAsI bIsA osavAla -330 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA zivAbAI ne apane pati ke zreyArtha jIrAvalA tIrtha meM do gokhale banavAye the| yaha bAI yAtrArtha yahA~ AI thii| saM. 1556 meM hI prAgvATa siMghavI ratnapAla kI bhAryA karmAbAI ne yahA~ kI yAtrA kI thI evaM udayasAgarasUri ke upadeza se yahA~ eka deharI banavAI thii| (yatIndra vihAra digdarzana bhAga-1 pRSTha 120-123) vi. saM. 1559 meM pATana ke parvatazAha aura DUMgarazAha nAma ke bhAiyoM ne jIrAvalA arbudAcala kA saMgha nikAlA thaa| vikrama kI solahavIM sadI ke pUrvArddha meM AcArya sumatisundarasUri ke upadeza se sadgRhastha velA ne mAMDavagar3ha se eka saMgha nikAlA thaa| yaha saMgha jIrAvalA AyA thaa| (soma cAritragaNi guruguNaratnAkara kAvya) sAraMgapura ke nivAsI jayasiMha zAha, AgarA ke siMghavI ratnAzAha ne aTThAsI saMghoM ke sAtha AbU aura jIrAvalA kI yAtrA kI thii| (somacAritragaNi guruguNa ratnAkara kAvya) saM. 1746 meM zIlavijayajI kI tIrthamAlA meM osavAla sUrA va ratnA do bhAiyoM kA ullekha AtA hai| unake vaMzaja dhanajI, panajI va manajI ne tIna lAkha rupayA kharca karake eka saMgha nikAlA thaa| jo jIrAvalA AyA thaa| saM. 1750 meM saubhAgya vijaya viracita tIrthamAlA meM jIrAvalA kA ullekha hai| saM. 1755 meM jJAnavimalasUri dvArA likhita tIrthamAlA meM sUripura se zrAvaka sAmAjI dvArA nikAle gaye saMgha kA varNana hai| vi. saM. 1891 meM ASAr3ha sudI 5 ke dina jaisalamera ke jinamahendrasUri ke upadeza se seTha gumAnacaMdajI bAphanA ke pA~ca putroM ne teIsa lAkha rupaye kharca kara zrI siddhAcala kA saMgha nikAlA thaa| isa saMgha ne brAhmaNavAr3A, AbU, jIrAvalA, tAraMgA, zaMkhezvara, paMcAsara evaM giranAra kI yAtrA kI thii| isa sambandha kA vi. saM. 1896 kA lekha jaisalamera ke pAsa amara sAgara maMdira meM vidyamAna hai| ___ isake atirikta 19vIM sadI ke nirantara kitane hI saMgha nikale jinakI sUcI denA yahA~ sambhava nahIM hai| 20 vIM sadI meM to yAtAyAta kA acchA prabaMdha hone ke kAraNa prativarSa pacAsoM saMgha isa tIrtha meM Ate rahate haiN| jinakA ullekha karanA mAtra pustaka kA kalevara bar3hAnA hogaa| - 34 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA isa tIrtha para bar3e-bar3e AcArya cAturmAsa ke liye padhArate the evaM tIrtha kI prabhAvanA meM vRddhi karate the| aMcalagacchIya zrI merutuGgasUrijI mahArAja ne yahA~ apane 152 ziSyoM ke sAtha cAturmAsa kiyA thaa| AgamagacchIya zrI hemaratnasUrijI ne apane 75 ziSyoM ke sAtha isa tIrtha kI pavitra bhUmi para cAturmAsa kiyA thaa| isI gaccha ke zrI devaratnasUrijI ne apane 48 ziSyoM sahita isa tIrtha bhUmi para cAturmAsa kiyA thaa| upakezagacchIya zrI devaguptasUrijI mahArAja ne apane 113 ziSyoM sahita, kakkasUrijI ne apane 71 ziSyoM sahita evaM vAcanAcAryazrI kapUraprIyagaNi ne apane 28 ziSyoM ke sAtha alaga-alaga samaya yahA~ cAturmAsa kiyA thaa| isI prakAra kharataragaccha ke zrI jinatilakasUrijI mahArAja ne apane 52 ziSyoM ke sAtha evaM kIrtiratnasUrijI ne apane 31 ziSyoM sahita yahA~ alaga-alaga cAturmAsa kiyA thaa| tapAgacchIya zrI jayatilakasarijI mahArAja ne apane 68 ziSyoM ke sAtha yahA~ cAturmAsa kiyA thA aura muni sundarasUrijI ne bhI apane 41 ziSyoM ke sAtha yahA~ cAturmAsa kiyA thaa| inhI muni sundarasUrijI ke upadeza se sirohI ke rAva sahasamala ne zikAra karanA banda kara diyA thA evaM pUre kSetra meM amArI kA prarvatana krvaayaa| inhoMne santikaraM strota kI racanA kI thii| jIrApallI gacchIya upAdhyAya zrI somacaMdrajI gaNi ne apane 50 ziSyoM ke sAtha isa tIrtha kI bhUmi para cAturmAsa kiyA thaa| nAgendragacchIya zrI ratnaprabhasUrijI mahArAja ne apane 65 ziSyoM sahita yahA~ para cAturmAsa kiyA thaa| pIppalIgacchIya vAdI zrI devacaMdrasUrijI mahArAja ne apane 61 ziSyoM ke sAtha yahA~ cAturmAsa kiyA thA, ye prabhAvaka AcArya zAMtisUri ke ziSya the| isake atirikta bahuta se samartha jainAcAryoM ne yahA~ vihAra ke daurAna vizrAma kiyA thaa| bahuta se AcAryoM ne jIrAvalA ke jIrNoddhAra meM bahuta yogadAna dilavAyA thA, unake nAma devakulikAoM ke zilAlekhoM meM utkIrNa haiN| yAtrA evaM saMgha ke jayanAda Aja bhI jIrAvalAjI tIrtha kI gauravagAthA kA gAna kara rahe haiN| 35 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA prAcIna sAhitya meM jIrAvalA tIrtha ke Alekha... kisI bhI tIrtha kI prAcInatA jAnanI ho to sabase pahalA saMdarbha hai 'sAhitya' prAcIna sAhitya ke ullekha se hameM patA lagatA hai ki jIrAvalA tIrtha kI nauMdha prAcIna graMthoM ne lI thii| isase tIrtha kI prAcInatA va prabhAvakatA pratIta hotI hai... jIrAvalA tIrtha va pArzvanAtha prabhu ke saMdarbha meM kaI prAcIna stotra bhI milate haiM jo jIrAvalA pArzvanAtha prabhu ke atizaya kA vRttAMta dete haiM... Aie yAtrA karate haiM jIrAvalA tIrtha ke sAhitya kI.... ___ jIrAvalA tIrtha se saMbaMdhita bar3e-bar3e AcAryoM ne stotroM kI racanA kI hai| unake nAma isa prakAra haiM zrI saubhAgyamUrti jI-zrI pArzvajina stotrm| zrI lakSmIsAgarasUrijI - zrI pArzvajina stvnm| zrI udayadharmagaNi - zrI jIrApallI pArzvajina stvnm| zrI siddhAntarUci- zrI jayarAjapurIza zrI pArzvajina stavanam - zrI jayarAjapallI maNDana zrI jina stavanam zrI mahendrasUrijI - zrI jIrikApallI tIrthAlaGkAra zrI pArzvajina stavana-3 bhuvanasundarasUri rANakapura tIrtha kI pratiSThA karavAne vAle AcArya somasundara sUri ke tIsare ziSya the| ye bar3e vidvAna the evaM inhoMne kaI kAvyoM kI racanA kI thii| isI saMghADe ke zrI lakSmIsAgarasUrijI ko saM. 1508 meM sUri pada kI prApti huI thii| inhoMne IDaragar3ha para ajitanAtha bhagavAna kI mUrti kI pratiSThA kI thii| sirohI ke tatkAlIna tahArAva lAkhA ke maMtrI ujalasI evaM kAjA dvArA karavAye gaye kaI dhArmika anuSThAnoM meM ina AcArya kI upasthiti rahI hai| inhoMne AbU, acalagar3ha Adi para kaI jaina mUrtiyoM kI pratiSThA krvaaii| ina ujalasI aura kAjA ne lakSmI sUrijI ke ziSya somajayasUri ke sAtha jIrAvalA kI yAtrA kI thI evaM saptAhnikA mahotsava karavAyA thaa| 'zrI somadevaH saha sUribhiH purA yau jIrapallayA~ jinapArzvavandanam akAriSAtAmiha saptavAsarAn mahena yAvat kara mocnaadinaa|65|' (guru ratnAkara kAvya sarga-3) 36 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA saM. 1320 ke lagabhaga mAMDavagar3ha (mAlavA) ke maMtrIzvara pethaDazA ne 84 jinamaMdira karavAye the usame se eka maMdira jIrApura meM karavAyA thaa| yaha jIrApura zAyada jIrAvalA hI hogA evaM maMdira karavAne kA artha jIrNoddhAra karavAnA hogaa| unake vaMzaja jhAMjhaNazAha ne vi. saM. 1340 ke mAgha sudI 5 ke dina nAgadA ke navakhaMDA pArzvanAtha ko namana karane ke pazcAt saMgha sameta jIrAvalA kI tarapha prasthAna kiyA thA evaM vahA~ siMghavI ne karor3oM puSpoM se puSpa pUjA tathA 6 mana kapUra se dhUpa pUjA kI thii| 1 lAkha dravya kI lAgata se taiyAra motiyoM evaM sone ke bhare candove ko maMdirajI ke liye arpita kiyA thaa| ___ (paMDita ratna maMDanagaNi viracita sukRtasAgara taraMga - 3-8) vi. saM. 1380 meM 'saptatizatasthAna' ityAdi graMthoM ke racanAkAra tapAgaccha nAyaka somatilakasUri ne zatruJjaya mahAtIrtha meM vandana karate samaya jIrApallI pArzva bhavana meM 14 jinezvara devoM ko vaMdana kiyA hai| _ 'cillatalAvallI samIpe alakSa deva kulikAyAM ajitanAtha bhavane jIrApallI pArzva bhavane ca 14 jinAn vNdtesm|' ___- kathA koza (chANI jaina jJAna maMdira hastalikhita prti|ptr 171) vikrama kI 14vIM sadI ke uttarArddha meM sulatAna muhammada tulaka para prabhAva DAlane vAle jinaprabhasUri ke 'jIrikApurapatiM sadaivataM' se prArambha hone vAlA 15 padmamaya jIrApallI pArzvanAtha stavana likhA thaa| vikrama kI 15vIM sadI meM AcArya zrI jayasiMhasUri ne jIrAvalA maMDala zrI pArzvanAtha stotra meM isa tIrtha pati kI atyanta bhAvabharI stuti kI hai : praNamadamara maulisprekoTIrakoTI, prasRmara kirnnaudyonindrpaadaarvindm| vidhura vividha bAdumbhodhitIrAbhaM, jIrAvalinilayamahaM taM staumi vaamaatnuujm||1|| cakAsti kuzalAvalIlana vezya jIrAvalI, mahI valaya maNDana strijagatI viptkhNddnH| ya eSa bhuvana prabhuH sa jayasiMhasUriM stutI, 37 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA dadAtu paramaM padaMsapadi pArzvanAtho jinaH / / 2 / / - jaina stotra saMgraha, prAcya vidyAmaMdira-baDodarA) isI sadI meM kavirAja zrI jayazekharasUri ne jIrApallIya pArzvanAtha kI vinatI gujarAtI bhASA meM likhI: 'jagannAthujIrAulau hu~juhAraUM, prabhupAsupUji save kAla saaruu| ji ke devajIrAulA nAmi lAgaI, jaI bIjA taNaI te na bhaagii| save dohilyA tIha taU dUri nAsaI, vasaI saMpadapasiUMpAya paasii| dhaNau bhAujIrAuliI jaI vAnasu, jitaMthAha riU tAharau deva ! naamuu| karIe galI vegalA pApa-pAsa, isI mAharI pUri tUM aas-paas| saM 1432 meM kavirAja merunandana ne yamaka anuprAsa kI chaTA se yukta 'jIrApallI pArzvanAtha phAgu' kI racanA kI thI (dekhie pariziSTa) vi. saM. 1478 meM pRthvIcandra caritra ke racayitA mANikyasundarasUri ne nemIzvara caritra ke prAraMbha meM jIrAvalA pArzvanAtha kI stuti kI hai : 'namauniraMjana vimala sabhAvihiM bhAvihiM mahima nivAsare deva jIrApAllavalliya navadhana, vidhana haraI prabhu paasre|' vi saM. 1485 meM pIpalagaccha ke hIrAnaMdasUri ne apane vidyAvilAsa caritra - pavADe (pATana jaina bhaNDAra) ke prAraMbha meM vaMdanA kI hai : 'pahilauMpagamia-par3hamajiNesara sittuJjaya avatAra' hathiNauri zrI zAMti jiNesara ujali (jati) nemikumAra jIrAulipurI pAsa jiNesara sAcausiM vardhamAna kAsamIra purI sarasatI sAmiNi ! diu maa nitu vrdaan|' 38 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ jagajayavaMta jIvAvalA pandrahavIM sadI ke uttarArddha meM AcAryamuni sundarasUri ne 'jayazrI' zabda se aMkita jina stotra ratnakoza meM jIrAvalA pArzvanAtha kA smaraNa kiyA hai : 'jaya zriyaM sarvaripUna jigISatAM, stutA yadAkhyA'pi tanoti mntrvt| stavImitaM pArzvajinaM zivazriye, zrIjIrikApalli vtNsmissttdm||1|| lagabhaga isI samaya likhe kavi bhuvanasundarasUrijI ke jIrAvalA stotra ko avikala pariziSTa meM diyA jA cukA hai| saM. 1499 meM paM. megha ne apanI tIrthamAlA meM isa tIrtha ko isa prakAra yAda kiyA hai - ghaNI vAta aravada nI bhalI, amhi jAsiu hiva jiiraaulii| prakaTa pAsa karau ati bhalaU, sakala sAmi jIrAulau // 59 // sadA saMgha AvaI ghaNA, pratyA pUraI savihu tnnaa| bhAjaI bhIDa roga savigamaI jIrAulau pA iNi samaI // 60 // vi. saM. 1503 meM tapagacchIya paMDita somadharmagaNi ne apanI upadeza saptati meM isa tIrtha kI sthApanA evaM nagarI ke viSaya meM likhA hai - 'zrI jIrikApalli-pura-nitambinI-kaNThasthale haartulaaNddhaatiyH| praNamya taMpArzvajinaM prakAzyate tattIrthasambandhakathA yathA shrutm||' jIrikApalli purI rUpI sundarI ke kaNThastha meM hAra rUpa pArzvajina ko praNAma karake unakI tIrtha saMbaMdhI kathA ko maiM prakAzita kara rahA huuN| ___ saM 1491 meM mahArANA kumbhakaraNa ke mevAr3a ke delavAr3A maMdira ke zilAlekha meM zatrujaya va jIrAvalA tIrtha ko samAna zreNI meM rakhA gayA hai| -(vijayadharmasUri sampAdita devakula pAThaka yazovijaya graMthamAlA pRSTha-33) vi.saM. 1519 meM jinaprabhasUri ke ziSya mahopAdhyAya siddhAntarUci ne jIrAvalA pArzvanAtha stotra kI racanA kI thI evaM vara prApta kiyA thaa| yaha stotra pariziSTa meM diyA jA cukA hai| 39 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA saM 1524 meM likhita soma saubhAgya kAvya ke maMgalazloka meM jIrAvalA kA ullekha hai: zrI jArapalli nagarI gurumallipalli, prollAsanonnata dhanAdhana sannibho yH| kAle kalau pravilasatprabala pratApo, jAgarti pArzvajina rAjamaMha stuve tm|| isI sadI meM tapAgacchIya somajayasUri ke eka ziSya ne jIrAvalA pArzvanAtha kA eka chaTAvAra stavana likhA hai| jIrAuli rAuli kaya nivAsa, vAsava saMseviya parava paas| pAsappadu ! maha tuMpUri Asa, asesaNavaMsa nihaya ppyaas||1|| kharataragaccha ke zAntisamudra stotra meM jIrAvalA pArzvanAtha kA ullekha - sarIse jAlaurijIravallI krheddii| paNa saga navaphaNa maMDaNau pAsunamau svikaal|| pandrahavIM sadI meM ratnAkaragaccha ke AcArya hemacaMdrasUri ke ziSya jinatilakasUrijI ne tIrthamAlA stotra caityaparipATi gA. 22 meM likhA hai - 'jIrauli bhettupaasnaah|' vi. saM. 1517 meM bhoja prabandha ke racayitA ratnamaMdiragaNi ne upadeza taraMgiNI meM tIrthoM kA ullekha karate hue jIrApallI kA nAma liyA hai| mANDavagar3ha ke maMtrI pethar3akumAra ne pArzvanAtha vivAhalau kavitta meM bhagavAna kI prArthanA kI hai| vi. saM. 1554 meM koraMTagaccha ke kavi nannasUri ne jIrAulA gIta kI racanA kI hai| dekhiye prishisstt| pATana jaina bhaNDAra meM surakSita saM. 1556 meM racita vikramAditya paMca daMDAtapatra caritra ke prAraMbha meM stuti hai - - - ( 40 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA 'jayu pAsa jIrAulu jagamaMDaNa jaga caMda / jAsa pasAI pAmII nitanita paramAnda / / ' vi. saM. 1568 meM kavi lAvaNyasamaya ne vimala prabandha rAsa khaMDa 3 gAthA 118 meM likhA hai - 'jIraulAnau mahimA dhaNau / ' unhIM ke khImA RSi rAsa meM bhI jIravalA kI stuti kI gaI hai - jIraulau jiNa yaMtraNau gaDI maMDaNa paas| surasevaka je tasutaNA pUraI jahA mana Asa / / inhIM lAvaNyasamayajI ne 'jIrAulA pArzvanAtha stavana' jIrAulI gahu~lI Adi likhI hai| AcArya zAMtisUri carita arbudAcala caitya paripATI padya 17 ke prAraMbha meM 'jIrApallI pAsa juhArI' vandanA kI gaI hai pATaNa jaina bhaNDAra meM surakSita saMvata 1582 meM vAcaka sahajasundara dvArA likhita ratnasAra kumAra caupAI meM jIrAvalA pArzvanAtha kI stuti kI gaI hai| isI taraha sudhAbhUSaNajI ke ziSya jinasUri ne 'priyaMkara nRpa kathA' meM jIrAvalA kA smaraNa pratyeka padya ke AdyaakSara meM kiyA hai 'jIbhaI sAcuM bolije rAga rosa kari dUri / uttamasuM saMgati karo lAbhaI sukha jima bhUri / / ' saM. 1605 meM upakezagaccha ke AcArya kakkasUri ke ziSya kaviyaNa ne 'kula dhvaja rAsa' meM jIrAvalA pArzvanAtha kI vaMdanA kI hai - 'pAsa jiNesara paya namI jIrAuli avatAra, mahiyali mahimA jehanau dIsaI atihi udAra / ' kavi kuzala saMyama ne apane 'haribala rAsa' ke prAraMbha meM isa prasiddha tIrtha kA ullekha kiyA hai - 'pahilau praNamuM pAsaM jiNa jIrAulanuM rAya, mana vaMchita ApaI sadA sevaI surapati pAya / ' 41 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA tapAgaccha nAyaka, hemavimalasUri ke ziSya zrutamANikya ne apane prabhAta prabhu vandana meM jIrAvalA pArzvanAtha kA sarva prathama ullekha kiyA hai - 'jIrAulipurI pAsa namaMtA nizcaI bhaviyaNaha pUraI mananI Asa, prahi uThI prbhuprnnmiiii|' vi. saM. 638 meM racita pratiSThAkalpa ke prAraMbha meM jIrApallI bhUSaNa bhagavAna kI vandanA kI gaI hai 'zrI pArzveso vibhAzAlI lakSmIrAjya jaya, jagadgururjayatyekaH jIrApalli vibhuussnnm|' vi. saM. 1752 meM paMDita ratna kuzala viracita 'pArzvanAtha saMkhyA stavana' meM jIrAvalA kI mahimA kA varNana kiyA hai - 'zrI jIrAulI navakhaMDa pAsa vakhANII re, nAmaI lIla bilAsa, saMkaTa vikaTa upadrava savi dUriITalaI re, maMgala kamalA vaas|" isI prakAra saM. 1667 meM muni zAntikuzala viracita gor3I pArzvanAtha stavana meM jIrAvalA kA ullekha kiyA hai| ___ tapAgaccha ke kavi hemavijayagaNijI kI adhUrI 'vijaya prazasti' ke antima 5 sarga pUrNa karane vAle guNa-vijayagaNi ne isa kAvya kI dasa hajAra zloka pramANa TIkA IDaragar3ha meM zuru kI evaM saM. 1688 meM sirohI ke jIrAvalA pArzvanAtha kI mUrti ke samakSa pUrI kii| "sirohI caitya paripATI' stavana meM paM. kAMtivijayajI ne isa prakAra jIrAvalA pArzvanAtha ke mahimA maNDita svarUpa kA varNana kiyA hai - pAsa-Asa pUre bhavijanakI jIrAvalI jgmaahiN| vi. saM. 1721 meM paM. meghavijayajI apanI pArzvanAtha nAma mAlA meM jIrAvalA kA bar3e Adara pUrvaka nAma liyA hai evaM zIlavijayajI kI tIrthamAlA meM to spaSTa kahA hai ki'jIrAulI dAdo dIpato teji tribhuvana ravi jiipto|' (42) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvavilA isI prakAra paM. kalyANasAgarajI ne apanI pArzvanAtha caitya paripATI meM evaM kavi jJAnavimalajI ne apanI tIrthamAlA meM jIrAvalA pArzvanAtha kA bahuta Adara pUrvaka nAma liyA hai| ___saM. 1755 meM jJAnavimalasUri kRta tIrthamAlA meM jIrAvalA kA isa prakAra varNana hive tihAMlI saMcaryA suNi sundari AvyA mar3hAr3I majAri sAhelar3I bici brahmAANI jIrAulo suNi sundrii| vijayaprabhasUri ke samaya meM hue meghavijaya upAdhyAya viracita 'zrI pArzvanAtha nAma mAlA' (vi. saM. 1721) meM jIrAvalA pArzvanAtha kA ullekha hai| paM. kalyANasAgara viracita pArzvanAtha caitya paripATI meM jIrAvalA kA isa prakAra varNana hai -- jIrAuli jaga meM jAgato, sUratimaI ho dIpaI sukhkNd| saM. 1886 meM dIpavijayajI ne 'jIrAvalA pArzvanAtha stavana' meM isa tIrtha kI mahimA kA varNana kiAya hai - svasti zrI tribhuvana pati jayakArI re; jIrAvalI jinarAja jaga upakArI re| praNamI padakaMja tehanA jayakArI re, varaNuM te mahArAja jaga upakArI re|| ukta zAstrapAThoM se tIrtha ke mahattva va camatkAra kA ehasAsa hotA hai| 430 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA jIrAvalAjI tIrtha se jIrApallI gaccha kA saphara... eka tIrtha... jisake mahattva ke kAraNa eka gaccha kA nAma rakhA gayA hai.... gaccha ke AcAryoM kI prabhAvakatA va jaina zAsana niSThA eka zreSTha udAharaNa hai... vikrama kI 16vIM zatAbdI meM brahmarSi ne sudharmagaccha parIkSA meM caurAsI gacchoM meM jIrAvalA gaccha kA ullekha kiyA hai jIrAvalA tIrtha kI itanI mahimA hai ki isake nAma se eka gaccha prasiddhi ko prApta huaa| isa gaccha kI sthApanA kaba huI, yaha to kahA nahIM jA sakatA para 15vIM zatAbdI meM isa gaccha ke AcAryoM ke kucha ullekha prApta hote haiN| isa gaccha ke prasiddha AcArya rAmacandrasUri dvArA pratiSThita bhagavAna RSabhadeva kI pratimA udayapura ke jaina maMdira meM pratiSThita hai| ( jaina lekha saMgraha khaMDa -2, lekha 1049 - pUrNacandra nAhara ) isI gaccha ke zAlibhadrasUri dvArA pratiSThita saM. 1440 poSa sudI 11 ke dina sthApita zAMtinAtha bhagavAna kI mUrti bar3audA ke gor3I pArzvanAtha maMdira meM vidyamAna hai| ( jaina pratimA lekha saMgraha bhAga 2 lekha 214) vi. saM. 1449 ke baizAkha sudI 6 zukravAra ke dina prAgvATa cAhaDa kI patnI cApalade ke putra jesala ne zAlIbhadrasUri ke dvArA bhagavAn padmaprabha kI mUrti kI pratiSThA karavAI thii| -- ( arbuda prAcIna jaina lekha saMdoha lekha 603) vi. saM. 1668 vaizAkha vadI 3 zukravAra ke dina osavAla vaMzIya rAmAjI kI bhAryA devI ke putra mAdhava ne zreyAMsanAtha bhagavAna kI paMcatIrthI pratimA jIrApallI gaccha ke vIrabhadrasUri dvArA pratiSThita karavAI thI / yaha mUrti khaMbhAta ke navakhaNDA pArzvanAtha jinAlaya meM vidyamAna hai| (jaina pratimA lekha saMgraha bhAga - 2 lekha 874) vi. saM. 1477 meM osavAla vaMza ke pAMcA ne bhagavAna mahAvIra kI mUrti zAlibhadrasUri dvArA pratiSThita karavAI thii| yaha mUrti mAtara ke sumatinAtha bAvana jinAlaya maMdira meM vidyamAna hai| (jaina pratimA lekha saMgraha bhAga - 2 lekha 461 ) vi. saM. 1483 vaizAkha sudI 5 guruvAra ke dina sUdAjI osavAla ne apane 44 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA mAtA pitA ke kalyANa ke liye bhagavAn candraprabha kI mUrti banavA kara jIrApallIgaccha ke udayaratnasUri dvArA pratiSThita karavAI thii| yaha pratimA baDaudA ke dAdA pArzvanAtha maMdira meM virAjamAna hai| isI gaccha ke zAlibhadrasUri kI pATa paramparA meM hue udayacandrasUri dvArA pratiSThita bhagavAna pArzvanAtha kI dhAtu mUrti myUnikha (jarmanI) ke myujiyama meM vidyamAna hai| (pUrNacandra nAhara jaina lekha saMgraha khaNDa - 1 lekha 396) vi. saM. 1527 meM osavAla jAti ke kucha zrAvakoM ne lakhanaU meM zAntinAtha bimba kI pratiSThA jIrApallI gaccha ke udayacandrasUri dvArA karavAI thii| jIrApallI gaccha ke bhaTTAraka devaratnasUri ke saMtAnIya muni somakalaza dvArA likhita citrasena padmAvatI kathA (vi. saM. 1524) kI prati pATana ke jaina bhaNDAra meM surakSita hai| visaM. 1602 meM jIrApallIya gaccha meM likhita zrAddha pratikramaNa sUtra vRtti kI eka prati jainAnaMda pustakAlaya sUrata meM vidyamAna hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki jIrAvalA gaccha meM utpanna AcAryoM ne bahuta kArya kiyA hai parantu unake ullekha kAla kavalita ho gaye haiN| ___ jIrApallI hI jIrAvalA, tIrtha kA prAcIna nAma rahA hai.... pallI (choTe kasbe ke lie) jayarAja rAjA kI palli, jayarAjapallI, jIrApallI, jIrAullI, jIraulA, jIrAvalA, jIrikApallI Adi saba nAma eka nAma ke hI apabhraMza rUpa haiN| 45 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA jIrAvalAjI tIrtha se jur3I kucha etihAsika ghaTanAe~ bhagavAna pArzvanAtha to svayaM cintAmaNi haiN| unake mahAprabhAvaka svarUpa kA varNana hama kyA kara sakate haiM ? yahA~ kucha mAtra Apake samakSa prastuta kiye jAte haiN| 1. yaha ghaTanA vi. saM. 1318 kI hai| jainAcArya zrI meruprabhasUrijI mahArAja apane 20 ziSyoM sahita grAmAnugrAma vihAra karate hue zrI jIrApallI gA~va kI ora jA rahe the| ve kucha hI Age bar3he the ki rAstA bhUla gaye aura bahata samaya taka pahAr3I kI jhAr3iyoM ke AsapAsa cakkara lagAte rahe, kintu rAstA nahIM milaa| udhara dina asta hotA jA rahA thaa| isa jagaMla meM hiMsaka jAnavaroM kI bahalatA thI aura rAta kA samaya jaMgala meM vyatIta karanA khatare se khAlI nahIM thaa| isa para AcAryazrI ne abhigraha dhAraNa kiyA ki jaba taka ve isa bhayaMkara jaMgala se nikala kara zrI jIrAvalA pArzvanAthajI ke darzana na kara leMge, taba taka anna-jala grahaNa nahIM kreNge| isa abhigraha ke kucha hI samaya bAda sAmane se eka ghur3asavAra AtA dikhAI diyaa| isa bhayaMkara ghATI meM jahA~ unheM ghaMToM se koI AdamI dRSTigocara na huA thA, vahA~ ghor3e para AdamI ko Ate hue dekhakara kucha DhADhasa bNdhaa| ghuDasavAra ne AcAryazrI ko jIrAvallI gA~va taka pahu~cA diyaa| AcAryazrI ne isa ghaTanA kA varNana kiyA hai| 2. vi. saM. 1463 ke samaya kI bAta hai| osavAla jAtIya eka dudher3iya gotrIya zreSThIvarya AbhAsA ne bharuca nagara se 150 jahAja mAla ke bhare aura vahA~ se anya deza meM vyApAra ke liye ravAnA haa| jaba jahAja madhya samudra meM pahu~ca gayA to samudra meM bar3A bhArI tUphAna utthaa| sabhI jahAja DAMvADola hone lge| AbhAsA ko aise saMkaTa kAla meM zAntipUrvaka vApasa lauTane kA vicAra AyA aura usane pratijJA kI ki yadi usake jahAja sahI salAmata pahu~ca jAyeM to vahA~ para pahu~cate hI sabase pahale zrI jIrAvalA pArzvanAthajI ke darzana kruNgaa| aura usake bAda anya deza meM vyApAra ke liye ravAnA houuNgaa| isa prakAra pratijJA karake jahAjoM ko vApasa lauTane kA hukma diyaa| sabake saba jahAja bilkula surakSita vApasa paha~ca gaye aura seTha. AbhAsA ne bhI apanI pratijJAnusAra vApasa paha~ca kara sarvaprathama zrI jIrAvalA pArzvanAtha tIrtha kI yAtrA kii| 46 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA 3. ??? ???? ?? ?? kI ki yadi yaha mahAn saMkaTa Tala gayA to vaha jIvana paryaMta jIrAvalA pArzvanAtha ke nAma kI mAlA jape binA anna jala grahaNa nahIM kregaa| udhara kucha samaya pazcAt samrATa kA krodha zAnta huaa| unheM apane hakma para pazcAtApa haa| samrATa ne mAra DAlane kA hukma vApasa le liyA aura usake viruddha jo bAteM sunI thI usakI jAMca AraMbha kii| jAMca ke bAda samrATa ko mAlUma huA ki seTha ke viruddha kahI gaI bAteM nirAdhAra aura banAvaTI hai| samrATa ne meghAsA kI ImAnadArI, vaphAdArI aura saccAI para prasanna hokara eka gA~va bheMTa meM diyaa| 4. eka bAra 50 luTere ikaTThe hokara AdhI rAta ke samaya corI ke irAde se maMdira meM ghuse aura andara jAkara saba sAmAna aura nakadI sambhAla lii| hara eka ne apane liye eka-eka poTalI bAMdha kara sira para rakhI aura jisa tarapha se andara ghuse the usI ora se bAhara jAne lge| itane meM sabakI A~khoM ke Age aMdherA chA gayA aura unheM kucha bhI dikhAI na dene lagA ve jidhara jAte udhara hI unakA pattharoM se sira ttkraataa| pattharoM kI coTeM khAkara unake sabake siroM se khUna bahane lgaa| isa prakAra nikalane kA prayatna karate hue rAta gujara gii| subaha ve saba pakar3a liye gye| 5. jIrApallI stotra ke racayitA AcArya merutuGgasUri jaba vRddhAvasthA ke kAraNa kSINabala ho gaye taba unhoMne jIrAvalA kI ora jAte hue eka saMgha ke sAtha ye tIna zloka likhakara bheje - 1. jIrApallI pArzva yakSeNa sevitm| arcitaM dharaNendrena padmAvatyA prpuujitm||1|| 2. sarva mantramayaM sarvakArya siddhikaraM prm| ___dhyAyAmi hRdayAmbhoje bhUta preta prnnaashkm||2|| 3. zrI merutuGgasUrIndraH zrImatpArzva prabhoH purH| dhyAnasthitaM hRdidhyAyan sarvasiddhiM labhe dhruvm||3|| saMghapati ne jaba una tInoM zlokoM ko bhagavAna ke sAmane rakhA to adhiSThAyaka deva ne saMgha kI zAMti ke liye sAta guTikAyeM pradAna kI evaM yaha nirdeza diyA ki AvazyakatA par3ane para ina guTikAoM kA prayoga kreN| - 47 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA 6. lolapATaka (lAlAr3A) nagara meM sarpa ke upasarga hone se merutuGgasUrijI ne jIrAvalA pArzvanAtha mahAmaMtra yaMtra se garbhita stotra kI racanA kI, jisase sarpa kA viSa amRta ho gyaa| 7. saMvat 1886 meM magasara vadI 11 ke dina bar3audA meM AcArya zAntisUri ko svapna meM bhagavAna ne prakaTa hone kA khaa| zAntisUrijI ke kahane se seTha ne jamIna khodakara bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA prApta kii| isa pratimA ko sarva kalyANakAriNI hone ke kAraNa kalyANa pArzvanAtha ke nAma se bar3audA meM mAmA kI pola meM pratiSThita kiyA gayA hai| ye thor3e se mahattvapUrNa prasaMga Apake sAmane rakhe haiN| yadi AsthA rakheM to Apa bhI camatkRta ho jaayeNge| 48 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA jIrApallI pArzvanAtha tIrtha kA prabandha... (1) vi. saM. 1503 ke paM. somadarmagaNi dvArA racita upadeza saptati meM jIrApallIpArzvajina saMbaMdha meM batAyA hai ki - _ 'jIrikApallI purIrUpI suMdarI ke kaMTha-sthala meM jo hAra kI tulanA ko dhAraNa karate haiM, una pArzvajina ko praNAma karake unake tIrtha-saMbaMdha kI kathA jisa taraha sunI hai, usI taraha prakAzita karane meM AyA hai (kiyA jA rahA hai)___ pahale vi. saM. 1109 (90) varSa meM, bahuta se jaina prAsAdoM aura zaiva prAsAdoM se suzobhita suMdara brAhmaNa (barmANa, sirohI-rAjya) nAma ke mahAsthAna meM the.... dhAMdhala' nAma kA dhanADhya zreSTha zrAvaka ho gayA thaa| vahA~ garva-rahita sarala bhadrika eka vRddhA (bur3hiyA) rahatI thii| usakI eka gAya hamezA sehilI nadI ke pAsa devIzrI giri kI guphA meM dadha kI dhArA bahAtI thI. aura zAma ke samaya jaba ghara AtI taba bilkula dUdha nahIM detI thii| usa bur3hiyA ne kucha dinoM ke pazcAt paraMparA se usa sthAna ko jaanaa| usane dhAMdhala vagairaha puruSoM ke pAsa jAkara isa vRttAMta kI jAnakArI dii| una zreSThiyoM ne vicAra kiyA ki- vaha sthAna prabhAvaka honA caahiye| ve sabhI zreSThI ikaTThe hokara pavitra hokara rAtri meM paMcanamaskAra (maMtra) kA smaraNa karake pavitra sthAna meM so gaye; taba svapna meM nIla ghor3e para savAra hokara koI saMdara puruSa ne unake sAmane pavitra vacana kahA ki - 'gAya jahA~ para dUdha bahAtI hai, vahA~ 1. 'upadezasapratiriyaM rUcirA guNa-bindu-bANa-candra (1503) mite 1 varSe tena prathitA kRtArthanIyA'pi (vi) budhdhuryaiH|' 2. 'zrIjIrikApalli-purI-nitambinA-kaNThasthale hAstulAM ddhaatiyH| praNamya taM pArzvajina prakAzyate tatIrthasambandha kathA ythaashrutm|| purA nandAbhreza 1109 (1190) sakhye varSe brahmANa nAmani' / 3. jinaprabhasUri dvArA racita phalavRddhi-pArzvanAtha ke kalpa meM, phalodI meM rahane vAle zrImAlavaMza ke vikrama kI bArahavIM sadI ke cauthe caraNa meM vidyamAna dhaMdhala zrAvaka kI eka gAya isa taraha dUdha kI dhArA bahAtI, aura usa zrAvaka ko Aye hue svapna kI hakIkata batAI hai| munisuMdarasUri ne phalavRddhi pArzvanAtha stotra (jaina stotra saMgraha ya. vi. graM. bhA-2, pRSTha-84, zloka 5) meM bhI isa taraha dhAMdhala nAma kA sacana kiyA hai| 4. muni jJAnavijayajI ke 'jaina tIrthonA itihAsa' (saM. 1981 meM e. ema. eNDa kAM. pAlItANA se pra.pR. 65) meM jo batAyA hai usameM devI zrIgiri kI jagaha nadI batAI hai, javAlipura (jAlora) ko jAvAla batAyA huA hai| usa tarapha se Aye hue yavanoM ke sainya ke badale vahA~ ke zIkha batAye haiN| lApasI kI jagaha caMdana batAyA hai, paraMtu upadeza saptati meM batAye hue uparyukta prabaMdha meM se aisA Azaya nikala nahIM sktaa| vahA~ yavanoM ke guru ko zekha zabda dvArA pahacAnA gayA hai, tathA sahi meM saMskRta sAhitya meM sAkhi zabda dvArA sUcita kiyA huA mAnA jAtA hai| 49) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA pArzvanAtha kI mUrti birAjI huI hai, unakA adhiSThAyaka maiM hU~, jisa taraha unakI pUjA ho sake, vaise tuma kro|' aisA kahakara vaha deva adRzya ho gyaa| savere ve loga vahA~ gye| bhUmi ke khudavAne para prakaTa huI usa mUrti ko una logoM ne ratha meM sthApita kiyA, itane meM jIrApallIpurI ke loga vahA~ Aye, unhoMne kahA ki 'ApakA yahA~ asthAne yaha kyoM Agraha hai ? hamArI sImA (hada) meM rahe hue yaha biMba, Apa kaise le jA sakate haiN|' isa taraha vivAda hone para vRddhoM ne kahA ki - 'eka baila tumhArA aura eka baila hamArA isa mUrti vAle ratha ko jor3ane meM Aye, ye donoM jahA~ le jAe vahA~ deva apanI icchAnusAra jaaeN| karma-baMdha ke hetu vivAda kI kyA jarUrata hai ? ' yaha salAha-TharAva svIkAra karake usI taraha karane para vaha biMba jIrApallI meM AyA, taba mahAjanoM ne mahAna pravezotsava kiyA thaa| saMgha ne saba kI anumati - pUrvaka pahale vahA~ caitya meM rahe hue vIra ke biMba ko utthApita karake unako (prakaTa hue pArzvanAtha-bimba) ko hI mukhya tarIke sthApita kiyA thaa| aneka taraha ke abhigraha lekara aneka saMgha vahA~ Ate haiM, unakI abhilASAeM unake adhiSThAyaka dvArA pUrNa karane meM AtI hai| isa taraha vaha tIrtha bnaa| sarva zreSThiyoM meM dhuraMdhara dhAMdhala seTha deva - dravya kI saMbhAla, dekharekha tathA sucAru rUpa se vyavasthA karate the| eka bAra vahA~ para jAvAlipura (jAlora) tarapha se yavanoM' kA sainya AyA thA, unako deva ne ghor3e para savAra hokara bhagAyA thA / sainya meM se muni ke veSa ko dhAraNa karane vAle una yavanoM ke guru sAta zekhoM ne khUna kI botaleM bhara kara vahA~ Aye the| deva kI stuti kA bahAnA lekara ve deva - maMdira meM rahe the / unhoMne rAta ko khUna ke chIMTe DAlakara mUrti ko khaMDita kiyA thA / 'khUna ke sparza hote hI devoM kI prabhA calI jAtI hai' aisI zAstra kI vANI hai| ve pApI loga turaMta hI bhAga gye| kyoMki unakA citta svastha nahIM raha sktaa| unakA kiyA huA ayogya karma jaba savere jAnane meM AyA, taba dhAMdhala vagairaha ke hRdaya ko kAphI Thesa phuNcii| vahA~ ke rAjAoM ne bhaToM ko bhejakara una sAta duSTa zekhoM ko mAra DAlA aura senA apane nagara meM gii| upavAsa karane vAle apane adhikArI ( goSThI - dekharekha karane vAle) ko deva ne 1. 'jIrApallI maMDana - pArzvanAtha - vinati' nAma kI 11 kar3I kI eka padyakRti kI eka prAcIna prati hai, usameM vi. saM. 1368 meM yaha asura-dala ko jItA batAlAyA tathA prabhu-prabhAva se yaha upadrava Tala gyaa| aisA batAyA gayA hai| 50 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA kahA 'kheda mata kara, nirdaya para, ina 9 (nau) bhAgoM ko ikaTThA karake tUM jaldI nau sera pramANa lApazI meM DAla ; sAta dina taka donoM daravAje banda kara de|' deva ke aise vacana ko sunakara ke usa goSThika - adhikArI ne usI hisAba se saba kiyA / itane meM sAtaveM dina eka saMgha AyA, utsukatA se daravAjA kholA to usa mUrti para dRSTi par3I, isase kucha nahIM jur3e hue avayavoM vAlI mUrti ko logoM ne dekhaa| kyoMki usa mUrti ke aMga para abhI bhI nau khaMDa spaSTatA se dikhAI dete the| kA isa tarapha apane nagara meM pahu~cate hI una yavanoM (zekhoM) ke ghara jalane lage, dravya vinAza huA / ye saba deva ne kiyA ( kA kiyA huA) aisA jAnakara bhayabhIta hokara rAjA ne apane maMtrI ko vahA~ bhejA, deva ne (maMtrI) svapna meM kahA ki - 'yadi yaha rAjA yahA~ Akara ke apanA sira muNDAe, tabhI nagara kA aura rAjA kA kuzala hogA / ' usI taraha karane se tathA aneka bhoga-yoga karavAne se tathA aneka prakAra kI prabhAvanA karane se rAjA samAdhimAn tathA sukhI huaa| dUsare bhI usI taraha se apanA sira muMDAnA ityAdi karane lage, isakA kAraNa yaha hai ki loga prAyaH gatAnugatika dikhAI dete haiN| isa taraha uttarottara bar3hate hue mahattva (mAhAtmya) se suzobhita aise isa tIrtha meM deva ne eka bAra apane adhikArI manuSya ko svapna meM kahA ki- 'mere nAma se hI deva kI dUsarI mUrti kI sthApanA karo, kAraNa ki khaMDita aMga vAlI mUrti mukhya sthAna meM zobhAyamAna nahIM lgtii|' usake bAda zrI pArzvanAtha kI naI mUrti kI sthApanA kI jo Aja bhI (graMthakAra ke samaya meM - vikrama kI 16 vIM sadI ke prAraMbha meM bhI) donoM loka meM (isa loka meM aura paraloka) phala kI abhilASA vAle manuSyoM dvArA pUjI jAtI hai| prAcIna pratImA ko usake bAI (jamaNI) tarapha sthApita kI thI, jisako namaskAra, dhvaja-pUjA vagairaha pahale kiyA jAtA thA, jIrNa hone ke kAraNa 'dAdApArzvanAtha' aise nAma se kahe jAte the| inake sAmane prAyaH muNDana vagairaha kiyA jAtA hai| 'dhAMdhala ke saMtAna meM yaha sIhaDa 14 vAM goSThika huA thaa|' aisA pUrva ke sthaviroM ne kahA hai| jIrApallI kA yaha prabaMdha, jisa taraha se sunA, usI taraha se maiMne kiyA hai| hRdaya meM mAdhyasthya bhAva rakhakara bahuzruta (jJAnI) janoM usako avadhAraNa' kreN|' 1. 'jIrApallI - prabandho'yaM mayA cakre yatAzrutam / hRdi mAdhyasthyamAsthAyAvadhAryazca bahuzrutaiH / / ' - upadeza saptati (A. sabhA adhi. 2, A. 6, zve. 40 ) 51 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA (2) vikrama kI 15vIM sadI meM vidyamAna vidhipakSa ( aMcala - gaccha ) ke nAyaka merutuGgasUri dvArA racita 'OM namo devadevAya' prAraMbha vAle jIrikApalli - pArzva- stavana kI subodhikA TIkA, vAcaka puNyasAgarajI ne vi. saM. 1725 meM zrImAla nagara meM racanA' kI thii| vyAkhyAna zuru karate samaya unhoMne jIrApallI-tIrtha kI aura stavana kI utpatti ke saMbaMdha meM batAyA hai ki - 'zrIpArzva jina ke nirvANa ke bAda zubha nAma ke prathama gaNadhara vihAra karate marudeza meM arbudAcala (AbU) tIrtha ke pAsa meM, ratnapura nAmaka nagara meM padhAre the / vahA~ para mithyAdRSTi hone para bhI bhadrikA (sarala) AzayavAlA, caMdra jaise ujjavala yaza ko prApta caMdrayazA rAjA rAjya karatA thaa| usane dharma kI parIkSA ke lie aneka dharma matAvaliyoM ko pUchA thA, parantu kahIM bhI mana ko camatkArita kare aisA dharma prApta nahIM kiyaa| usI samaya gaNadhara deva kA Agamana sunakara usane socA ki - 'ye bhI mahAtmAjI kahe jAte haiM, unako bhI hameM pUchanA caahie|' aisA socakara vaha gaNadhara deva ke pAsa meM AyA, namaskAra karake baiThA / usane dharma puuchaa| bhagavaMta ne bhI jinopadiSTa dharma kA upadeza diyA usako sunakara rAjA aisA harSita huA jisa prakAra khajAne ke darzana se daridra ko atyaMta khuzI hotI hai| harSita hokara rAjA ne jaina dharma ko svIkAra kiyaa| usake bAda pArzvajina ke saMgata arthavAda ko gaNadhara deva ke mukha se sunakara ke zrI pArzvanAtha prabhu ko vaMdana nahIM kara sake isalie duHkhita (viSAda) hote rAjA ne gaNadhara ke upadeza se sAkSAt zrI pArzvanAtha jina ke vaMdana kI phala prApti ke lie zrI pArzvajina kA biMba karAyA ; saMgha ne usako pratiSThita kiyaa| usake sAmane aTTham tapa (tIna dina ke upavAsa) karake gaNadharadeva kI AjJA (AmnAya) anusAra trailokyavijaya yaMtra kA jApa karake usane sAkSAt pArzvajina ke vaMdana kA phala prApta kiyA thaa| usake bAda rAjA laMbe samaya taka dharma kI ArAdhanA karake anta samaya samAdhi - pUrvaka svarga ko prApta kiyA / usake bAda kaI kAraNoM se usa pratimA ko bhUmi meM nidhirUpa - adRzya - gupta kI thii| usake bAda kAphI samaya gujara jAne ke pazcAt vi. saM. 1109 (90) varSa meM - 1. 'tadguruNAM prasAdAcca puNyasAgara vaackaiH| pArzvanAthastavasyeyaM kRtA TIkA subodhikA / / 6 / / akSAkSyazva-kSitimita 1725 varSe mAse'tha bhAdrapadasaMjJe / zuklaSTa zrI zrImAlAbhidhe nagare / / 7 / / iti zrI jIrApalli pArzva stotrasya ttiikaa|' - vaDodarA - prAcyavidyAmaMdiranI vi. saM. 1779mA lakhAyela prati / 52 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA jIrikApalli (jIrAvalI ) gA~va meM zrImad arhacchAsana kI upAsana vAsanA se vAsita aMta: karaNavAlA, saddharma-karma ke marmajJa, ujjavala kIrtirUpI gaMgA ko prakaTa karane meM himAlaya jaise sA. dhAMdhU nAma ke suzrAvaka, rAtri meM dharaNendra ne batalAye svapna ke prabhAva se usa pratimA ko sAholI nadI meM jAnakara savere bar3e mahotsava - pUrvaka caturvidha saMgha ke sAtha meM bhagavaMta kI pratimA ko jIrApalli (jIrAvalI ) gA~va meM le gaye aura vahA~ para prAsAda kraayaa| usameM sthApita kI huI pratimA puNyapAtroM dvArA zuddha vastroM ko dhAraNa karake pUjI jAtI, taba se 'jIrApalli pArzvanAtha' aise nAma se loka meM prasiddha ho gaI thI / " vaDhiAra deza meM lolapATaka (lolAr3A) nagara meM sarpa kA upasarga hone para vidhipakSa gaccha ke adhirAja yuga-pradhAna zrImerutuGgasUri ne iSTadeva zrI jIrApalli 1. 'zrI pArzva jIrikApalli - prabhuM natvA jinezvaram / zrImat pArzvastavasyAdaM kurve vyAkhyAM ythaamti||' tatra tAvacchrI jIrikApalli tIrthasya, stavasya cotpattirlikhyate xx tataH kutazcit kAraNAt sA pratimA bhUmau nidhIkRtA tatazca kiyatikAle gate vikramarAjyAnnandAbhra candra - zazi- pramite 1109 (90) zrI jIrikApalli grAme zramaduicchAsanopasanavAsanA-vAsitAntaH saddhardhakarmamarmajJenAvadAta kIrtitripathagA vagAprakaTanAdimavaddharaNIdareNa sA dhAMdhUnAmnA suzrAvakeNa rAtrau dharaNendra-darzita-svapna prabhAvAt sAholI nadI madhye tAM pratimAM jJAtvA prAtarmahAmahaH pUrva caturvidhazrIsaGghana sArthaM zrI bhagavatpratimA zrI jIrApalligrAmaM nItA, kAritazca prAsAdastatra saMsthApya pUjitA puSyapAtraiH zuddhagAH / tatazca jIrApalli pArzvanAtha' iti loka prsiddhirjaataa|' 1. - 'atha ca yugapradhAna zrI vidhipakSagacchAdhirAja zrI merutuGgasUribhiH zrI vaDhiAradeza lolapATaka nagare sarvopasarge jAte iSTadevasya zrI jIrApallipArzvanAthasya bhagavatastrailokyavijaya nAmamahAmantra yantragarbha stotraM kRtaM tatprabhAvAd viSamamRtaM jAtam / iti zrI jIrikApalliprabhormUlastotrasya pnyjikaa|' aya cetanyahAstotra karaNAnantaraM katicid dinaiH paramagurubhiH zrAman merutuGgasUribhireva kSINajaGghabalaiH zrI jIrApallipArzva prati calitasaGkhena sArdhaM kasyAcitaM suzrAvakasya, hastena bhagavat - stutimayaM samarhimaM patrikAyAM likitvA preSitaM kathitaM ca zrAddhasya yad bhagavato'gre iyamasmatpraNati-rUpA patrikA mocyeti / tato gatastatra saGghena sArdhaM zrAddho muktA ca bhavato'ye patrikA / tatazca bhagavadadhiSThAyakadevena zrIsaGgha pratyUdopazAntividhAnArthaM guTikA saptakaM dattaM kathitaM ca gurave deyaM te nApyAnIya gurave samarpitAH sapta guttikaaH| tatprabhAvAt saGgha vizeSataH Rddhi-vRddhi jAte iti tat zlotrayaM ca saprasmaraNa mahAstotre/vasauvanmahAstotrasya prAnte payete 'paliprabhuM pArzva pArzvayakSeNa sevitm| arcitaM dharaNendreNa padmAvatyA prapUjitam / / 1 / / sarvamantramayaM sarvakAryasiddhikaraM param / dhyAyAmi hRdayAmbhoje bhUta-pretapraNA shkm||2|| zrImerutuGgasUrIndraH zrImatpArzvaprabhauH puraH / dhyAnasthita hRdi dhyAyan sarvasiddhiM labhe dhruvam // 3 // ' 53 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = jagajayavaMta jIvAvalA pArzvanAtha bhagavaMta kA 'tralokya vijaya' nAma ke mahAmaMtra-yaMtra se garbhita stotra nirmita kiyA, jisake prabhAva se viSa amRta ho gyaa| isa stotra kI paMjikA-vyAkhyA ke aMta meM una vyAkhyAkAra ne batAyA hai ki - 'isa mahAstotra ke karane ke bAda thor3e samaya meM paramaguru merutuMGgasUri kSINajaMghAbalavAle hone ke kAraNa jIrApalli pArzva kI tarapha calate saMgha ke sAtha ke koI suzrAvaka ke sAtha bhagavaMta kI mahimA-stutirUpa tIna zloka patrikA meM likhakara bhejA thA aura zrAvaka ko kahA thA ki - 'bhagavAna ke sAmane hamArI praNati rUpa patrikA rakha denaa|' usake bAda saMgha ke sAtha meM zrAvaka vahA~ gayA thA aura usane bhagavAna ke Age patrikA rakha dI thii| isaliye bhagavAna ke adhiSThAyaka deva ne zrIsaMgha meM vighnoM ke upazAMta ke liye 7 guTikAe~ dI thii| aura kahA thA ki - 'ye guTikAe~ guru ko denaa|' usane bhI Akara ye guTikAe~ guru ko samarpita kara diithii| usake prabhAva se saMgha meM vizeSa prakAra se Rddhi-vRddhi huI thii| isaliye ina tIna (3) zlokoM kA bhI sAta (7) smaraNoM (aMcalagaccha meM paThana-pAThana kiye jAne vAle) meM se isa mahAstotra ke aMta meM paThana karane meM AtA hai| 54 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA (3) 'tehavaI zrImarudesI jIrAulI-tIrthanI utpatti huI, AbU nI pAsiM jIrAulIgAmaI dhosiragotri zre. zrI dhAMdhala rahai chaiM. tehanI gau sehalI-nadInaI kAMThaI voraDInI jAla mAMhI sImADe jAI che- tihAM dadha jaraIM saMdhyA-samayaraM te gau vaNika-gharai dUdha na dIiM, tivAraiM te dhAMdhala gRhasthA jANaIM je koI sImaIM dohIne dUdha lIi chai. tehanI bhrAnti teNe saMghAte putra ne mokalyo jihAM gau caraI tihAM pRthvInaI ThikAMNi dUdha charI gaI te dekhI putra ghare AvI dUdha-jharaNa vAta pitA prati kahI. tiNaIM dhAMdhalaI Azcarya jANI te dUdha-jharaNa-bhUmi kA khnnii| etalaI ghaNA kAlanI zrI pAsa-mUrti pragaTa huii| etalaI adhiSThAyakai svapna dIdho-te mujhane jIrAullI nagaraIM thApyo. tivAraIM dhAMdhalaI prAsAda nIpajAvI mahotsave vi. saM. 1191 varSi zrI pArzva ne prAsAde thaapyaa| zrIajitadevasUriIM prtisstthyaa| ghaNA dina tAIM zrI pArzvanAthanI bhakti sAcavato zre. dhAMdhala sadgati no bhajanAro huo| te zrI pArzva paramezvara je jIrApallI nagaraIM rhyaa| sakala bhakti lokanI vAMchApUraka mAriupadrava-nivAraka saprabhAva tIrtha huo, yataH 'prabale'pi kalikAle smRtamapi yannAma harati duritaani| kAmitAphatAniM kurute sa jayati jiiraauliipaarshvH|| iNipari zrI jIrAullIpArzva - utptti| punaH vi. saM. 1191 varSi dIllInagare vilhAtI paThANa AvyA, cahUANa naI kADhyA, mleccANa huA.' 1. vi. saM. 1806 varSa paryanta ke varNana vAlI suvidita tapAgaccha paTTadharanAma kI vIra-vaMzAvalI, jo jaina sAhitya saMzodhaka (khaMDa-1, aM. 3sare ke pariziSTha) meM saM. 1962 kI ha. li. nakala para se zrIyuta jinavijayajI dvArA saMpAdita huI hai| usameM vi. saM. 1191 ke sAtha meM ajitadevasUri ke samaya kI yaha ghaTanA pRSTha 31 meM batAI hai| 55 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ___ jagajayavaMta jIvAvalA mizana jainatva jAgaraNa dvArA prasArita sAhitya bhUSaNa zAha dvArA likhita/saMpAdita hindI pustaka mUlya mUlya 1. jainAgama siddha mUrtipUjA 100/- 8. akabara pratibodhaka kauna? 50/2. jainatva jAgaraNa 200/- 9. itihAsa gavAha hai| 30/3. jAge re jaina saMgha 30/- 10. tapAgaccha itihAsa 100/4. pAkistAna meM jaina maMdira 100/- 11. sAMca ko AMca nahIM 100/5. pallIvAla jaina itihAsa 100/- 12. Agama praznottarI 20/6. digaMbara saMpradAya eka adhyayana 100/- 13. jagajayavaMta jIrAvalA 100/7. zrImahAkAlikA kalpa evaM prAcina tIrtha pAvAgar3ha 100/ bhUSaNa zAha dvArA likhita/saMpAdita gujarAtI pustaka 1. maMtra saMsAra sAraM 200/- 4. ghaMTanA 2. linAlaya shuddhi:29|| 30/- 5. anupamaMDala aura hamArA saMgha 3. jaina saMgha 20/ bhUSaNa zAha dvArA saMpAdita aMgrejI pastaka 1. Lights 300/- 2. History of Jainism DaoN. prItamabena siMghavI dvArA likhika/saMpAdita mUlya mUlya 1. samatvayoga (1996) 100/- 8. hindI jaina sAhitya meM 2. anekAMtavAda (1999) _100/- kRSNa kA svarUpa (1992) 100/3. aNupehA (2001) 100/- 9. dohA pAhuDaM (1999) 50/4. ANaMdA (1999) 50/- 10. bArAkkhara kavaka (1997) 50/5. sadayavatsa kathAnakam (1999) 50/- 11. prabhuvIra kA aMtima saMdeza(2000)50/6. saMpratinRpa caritram (1999) 50/- 12. dohANupehA (saMpAdita-1998) 50/7. dAna eka amRtamayI paraMparA 13. taraMgavatI (1999) 50/(2012) 310/- 14. naMhAvarta nunaMdanavana (2009) 50/ DaoN. prItamabena siMghavI dvArA anuvAdita 1. saMvedana kI saragama (2007) 50/- 5. AtmakathAe~ (saMpAdita) (2013) 50/2. saMvedana kI suvAsa (2008)50/- 6. zAsana samrATa(jIvana paricaya) 1999 50/3. saMvedana kI jhalaka (2008)50/- 7. vidyuta sajIva yA nirjIva (1999) 50/4. saMvedana kI mastI (2007) 50/ 300/ 56 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIrAvalA mizana jainatva jAgaraNa dvArA prasArita sAhitya pa. pU. munirAja jJAnasuMdarajI ma.sA. dvArA likhIta sAhitya 1. mUrtipUjA kA prAcina itihAsa 2. zrImAn lokAzAha 3. hA~ ! mUrtipUjA zAstrokta hai 4. unmArga chor3ie... sanmArga bhajIe 5. jar3apUjA yA guNa pUjA 6. kyA dharma meM hiMsA doSAvha hai 7. punarjanma anya sAhitya navayuga nirmAtA (punaH prakAzana) 2. mUrtipUjA (gujarAtI - khubacaMdajI paMDita) 3. loMkAzAha aura sthAnakavAsI (pU. kalyANa vi. 4. hamAre gurudeva ( pU. jaMbUvijayajI ma.sA. kA jIvana) ma . ) 5. saphalatA kA rahasya - sA. naMdIyazAzrIjI ma. sA. 20/cala rahe kArya 1. 2. mUlya 100/ 100/ 30/ 20/ 20/ 50/ 50/ 57 mUlya 200/ 50/ jaina itihAsa (zrI AdinAtha paramAtmA se abhi taka) sUri maMtra kalpa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA // jaina zAsana-jainAgama jykaaraa|| saMpAdita graMthoM kI sUci : (prakAzanAdhIna) - devaloka se divya sAnidhya - pa. pU. gurudeva zrI jaMbUvijayajI mahArAja - mArgadarzana - DaoN. prItamabena siMghavI - preraNA - herata pramodabhAI maNIyAra - saMkalana - saMzodhana - saMpAdana - bhUSaNa navinacaMdra zAha (jambU zizu) - prakAzaka - mizana jainatva jAgaraNa, caMdrodaya parivAra, zrI pArzva iMTaranezanala saMpAdita graMthoM kI sUci : 1. jaina darzana kA rahasya 2. jahA~ namaskAra-vahA~ camatkAra 3. zrI sarAka jaina itihAsa 4. jaina darzana meM aSTAMga nimitta bhAga 1,4,5 (sAtha meM) 5. jaina darzana meM aSTAMga nimitta bhAga 2,3 (sAtha meM) 6. jaina stotra saMgraha 7. jaina nagarI tArAtaMbola - eka rahasya 8. Research on Jainism 9. mizana jainatva jAgaraNa aura mere vicAra 58 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagajayavaMta jIvAvalA 10. jaina graMtha- nayacakrasAra 11. prAcIna jaina pUjA vidhi- eka adhyayana 12. jainatva jAgaraNa kI zaurya kathAe~ 13. jainAgama aMza 14. jaina zAsana kA mugala kAla aura mugala pharamAna 15. jaina yoga aura dhyAna 16. jaina smArakoM ke prAcina aMza 17. yugayugamA bhagalenasana (gu042rAtI) 18. maMtra saMsAra sAraM (bhAga -2) (punaH prakAzana) 19. maMtra saMsAra sAraM (bhAga -3) (punaH prakAzana) 20. maMtraM saMsAra sAraM (bhAga -4) (punaH prakAzana) 21. maMtraM saMsAra sAraM (bhAga -5) (punaH prakAzana) 22. zrutaratnA32 (5.pU. 13vevazrIno smRti aMtha) 23. prAcina jaina smArakoM kA rahasya 24. jaina darzana - adhyayana evaM ciMtana 25. jaina maMdira zuddhikaraNa 26. sUrimaMtra kalpa saMgraha 27. jainatva jAgaraNa - 2 28. jainatva jAgaraNa - 3 29. jainAgama siddha mUrtipUjA (bhAga-2) 30. jainadevI mahAlakSmI-maMtrakalpa 31. jaina samrATa saMprati - eka adhyayana 32. jaina ArAdhanA vidhi saMgraha 33. hainadhano bhavya sUtA (bhAga-1, gu042|tii) 34. jaina dharmano bhavya sUta5 (bhAga-2, gu042) 35. hainadhano bhavya sUtA (bhAga-3, gu042|tii) 36. jainadhano bhavya bhUtANa (mA-4, zu042tI) 37. jainadhano bhavya sUta5 (bhAga-5, gu042|tii) 38. sammetazikhara mahAtmya sAra 39. jaina itihAsa (pUrva bhUmikA) (mUla itihAsa vibhinna khaMDoM meM prakAzita hogaa|) 59 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = jagajayavaMta jIvAvalA 40. "punarjanma'. 41. jaMbUkRta ensAyaklopiDiyA (pU. gurUdevazrIne samarpita zrata puSpo 42. rivara jaina saMgha (saMzodhanAtmajhamadhyayana) 43. jaina dharma mora vacce 44. caMdrodaya (pU. sA. caMdrodayAzrIjI ma.sA. nuM jIvanakavana) 45. naina zrAviI zAntanA 46. pU. bApajI mahArAja (saMghasthavIra A. bha. siddhisUrijI ma.sA.nuM caritra) 47. mArA gurUdeva (pU. jaMbUvijayajI ma.sA. nuM saMkSipta jIvana darzana) 48. jaina darzana ane mArA vicAra 49. zrI madravAhu saMhitA - (mA. madravAhu svAmI dvArA nimita jJAna prazvarajI) 50. prazasti saMgraha (pa. pU. gurUdeva jaMbUvijyajI ma.sA. dvArA lakhAyelI prazasti-prastAvanA saMgraha) 51. gurumUrti-devIdevatA mUrti aMge vicAraNA... ( 60) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahA hai guru kI mahera... vahA lIlA lahera hai... pa. pU. saMgha sthavIra A.bha. siddhisUrijI ma. sA. paTTAlaMkAra pa.pU. AgamaprajJa gurudeva jaMbUvijayajI ma.sA. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyazrI ke paramasAnnidhya ne mujhe jIrAvalA dAdA se jur3ane kA avasara diyA... ApazrI ke gharamasAnnidhya ne mujhe naI rAha dikhAI... AyazrI ke paramasAnnidhya meM mujhe cauthe Are kA ehasAsa huA... Print: Deepak Oswal, Pune Ph:24477791,98220555891