Book Title: Jain Hiteshi 1920 01 02 Ank 04 05
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/522877/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . Iringle zrIvarddhamAnAya nmH| bhAga 14 / jainhitaissii| aMka 4-5 / mAgha, phAlguna 1976 / janavarI, pharavarI 1920 / vissy-suucii| eGo pRSTha sNkhyaa| 1 vanavAsiyoM aura caityavAsiyoMke sampradAya 2 gandhahasti mahAbhASyakI khoja ... 108 3aitihAsika jaina vyaktiyA~ ....... 128 4 vicitra byAha (kavitA) 122 5 dRSpApya aura alabhya jainagrantha ... ... ... 127 6 dhanika-sambodhana (kavitA) ... ... ... 130 7 siddhasena divAkara aura svAmI samantabhadra ... 131 8 jainadharma anIzvaravAdI hai 135 9 likhitakA mudritase mIlAna ... ... ... 10 vividha prasaMga (1 prAcIna pustakoMkA mUlya, 2 Izvarake viSayameM bolazevikoMkI rAya, 3 dharmapracArake sambandharma gA~dhIjakei vicAra,4 bIsa karor3akA dAna, 5pArasI jAtikI dAnazIlatA, 6 eka aura bar3A bhArI dAna, 7 jainoMkI dAnazIlatA, 8 paravArajAtikI duravasthA, 9 mANi canda-granthamAlA, 10 seThIjIkA chuTakArA) 141 11 holIkI bacI khucI gulAla ... ... 148 12 truvalluva nAyanAra trukurala 139 150 15-3-1920 / sampAdaka, bAbU jugalakizora mukhtaar| muMbaI vaibhava presa. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) 4 samayasAra / AcArya amRtacandrakRta AtmakhyAti TIkA, tAtparyavRtti aura bhASATIkAsahita / nirNayasAgarakA chapA huA / mUlya 4 // ) 5 tIsa cauvIsIpATha / kavivara vRndAvanajI kRta / mU0 2) 6 jaina siddhAntapravezikA | svargIya paM0 gopAladAsajI kRta / mU0 17 ) mainejara, jainagrantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragA~va, bambaI / prArthanAyeM / 1 jainahitaiSI kisI svArthabuddhise prerita hokara nijI * lAbhake lie nahIM nikAlA jAtA hai| isake lie jo - samaya, zakti aura dhanakA vyaya kiyA jAtA hai vaha kevala niSpakSa aura U~ce vicAroMke pracArake lie / ataH isakI unnatimeM hamAre pratyeka pAThakako sahAyatA -denI cAhie / 2 jina mahAzayoM ko isakA koI lekha acchA * mAlUma ho unheM cAhie ki usa lekhako ve jitane mitroMko par3hakara sunA sakeM avazya sunA diyA kareM / 3 yadi koI lekha acchA na mAlUma ho athavA viruddha mAlUma ho to kevala usIke kAraNa lekhaka yA sampAdakase dveSabhAva dhAraNa na karaneke lie savinaya nivedana hai / 4 lekha bhejane ke lie sabhI sampradAyake lekhakoM ko AmaMtraNa hai / -sampAdaka / niyamAvalI | 1 jainahitaiSI kA vArSika mUlya 2) do rupayA pezagI hai / 2 grAhaka varSa AraMbhase kiye jAte haiM aura bIcameM 7 veM aMkase / Adhe varSakA mUlya 1 | ) 3 pratyeka aMkakA mUlya tIna Ane / << 4 lekha, badale ke patra, samAlocanArtha pustakeM Adi 'bAbU jugalakizorajI mukhtAra, sarasAvA ( sahAranapura ) " ke pAsa bhejanA cAhie / sirpha prabandha aura mUlya Adi sambandhI patravyavahAra isa patese kiyA jAyaH- mainejara, jainagrantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragA~va, bambaI / naye jaina grantha | 1 uttarapurANa / AcArya guNabhadrakRta mUla aura paM0 lAlArAmajIkRta bhASAnuvAdasahita / mU0 10 ) 2 pailokyasAra / mUla aura paM0 ToDaramalajIkRta bhAgAvacanikA sahita / mU0 5 ) 3 kriyAkoza | paM0 daulatarAmajIkRta chando. baddha grantha / mU0 2|| ) Avazyaka sUcanAyeM / 1 bambaI ke presoM meM kaMpojITaroMkA akAla par3a rahA hai / isa lie aba yahA~ chapAIkA koI bhI kAma samaya para nahIM ho sakatA | bar3I muzkilase yaha Dabala aMka taiyAra karAyA jA sakA hai / Age ke aMka bhI samaya para nikala sakeMge yA nahIM, isameM sandeha hai / 2 hitaiSIke sampAdaka bAbU jugalakizorajI bIcameM bahuta hI bImAra ho gaye the, isa kAraNa bhI kucha kilamba ho gayA hai / bAbU sAhabakA svAsthya aba sudhara rahA hai| bar3hI huI kamajorIke dUra hone meM abhI samaya lagegA / 3 chapAImeM adhika vilamba hote dekha isa yugma aMkameM eka phArma yA ATha peja kama chapAye jA sake haiN| Age yaha kamI pUrI kara dI jaaygii| 4 kAmakI jyAdatIke kAraNa yaha aMka bhI vI0 pI0 se nahIM bhejA jA sakA / grAhaka mahAzayoM se savi prArthanA hai ki ve ma0 A0 se do rupayA bhejakara hamAre Upara kRpA kareM, jisase hameM vI0 pI0 bhejanekI dikkatase chuTTI mile| hamArI kaThinAiyoM para grAhakoM ko dhyAna denA cAhie / 5 jina mahAzayoMke pAsa zurUse aMka bheje jA rahe haiM, unheM hama isa varSakA grAhaka samajha rahe haiM, ma0 *A* na Ane para AgekA aMka una sabake pAsa vI0 pI0 se bhejA jAyagA / aba bhI jo sajjana grAhaka na rahanA cAhate hoM ve hameM eka kArDase sUcanA de deveM, athavA mile hue pA~coM aMka vApasa kara deveM / -prakAzaka / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH / / caudahavA~ bhaag| aMka 4 jainhitaissii| mAgha 2446 janavarI 1920 / na ho pakSapAtI batAve sumArga, Dare nA kisIse kahe styvaannii| bane hai vinodI bhale AzayoMse, sabhI jainiyoMkA hitaiSI hitaiSI // vanavAsiyoM aura caityavAsiyoMke sampradAya / arthAt ... terahapantha aura bIsapantha / paNDitaibhraSTacAritrairbaTharaizca tpodhnaiH| prakRti deza aura kAlakI badalI huI paristhitizAsanaM jinacandrasya nirmalaM malinIkRtam // yoM aura AvazyakatAoMke anusAra mUla AcAra saMsArameM jitane dharma yA sampradAya haiM, unameM vicAroMmeM thor3A bahuta parivartana kara lenemeM hAni sthApita honeke samayase lekara aba taka, aneka nahIM samajhatI / basa inhIM donoM prakRtiyoMkI pantha, zAkhA, upazAkhArUpa bheda ho gaye haiM khIMca-tAna aura ragar3a-jhagar3ase eka nayA sampradAya aura naye naye hote jAte haiN| aisA eka bhI dharma yA pantha khar3A ho jAtA hai aura usake jhaNDeke " nIce dusarI prakRtike hajAroM manuSya Akara nahIM hai jisameM ekAdhika bheda yA pantha na hoN| - usakI jar3a jamA dete haiN| ye bheda yA pantha aneka kAraNoMse hote haiN| para Age calakara yaha nayA pantha bhI aviunameM sabase mukhya kAraNa deza-kAlakI paristhi bhakta nahIM rahane pAtA / sau do sau varSoM meM phira tiyA~ haiN| pratyeka dharmake upAsakoMmeM do prakArakI naI paristhitiyoM aura AvazyakatAoMke kAraNa prakRtiyA~ pAI jAtI haiM / eka prakRti to aisI usameM bhI aura eka nayA bheda janma le letA hai| hotI hai jo apane dharmake vicAroM yA AcAroMke isa taraha barAbara naye naye sampradAya aura panya viSayameM jarA bhI Tasase masa nahIM honA cAhatI- janma lete rahate haiM aura mUla dharmako aneka unhIMko jorake sAtha pakar3e rahatI hai aura dUsarI bhAgoMmeM vibhakta karanekA zreya prApta kiyA karate haiN| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - 58 isa bhedavRddhike sAtha sAtha dharmake mUla siddhA ntoMkA bhI kama kramase rUpAntara hotA rahatA hai / pahalI aura dUsarI, donoM hI prakRtike loga, ApasakI khIMca-tAna meM unako apane apane pakSa ke anusAra banAnemeM lage rahate haiM aura isa kAraNa unameM kucha na kucha vikRti Aye binA nahIM rahatI / purAnA sAhitya jIrNa zIrNa durlabha yA alabhya hotA rahatA hai, usake sthAna meM nayA sAhitya banatA rahatA hai aura nayA purAnekA anudhAvana karanevAlA hone para bhI kucha na kucha vikRta avazya hotA jAtA hai / isa taraha jaba hajAroM varSa bIta jAte haiM, taba kucha vidvAn aise bhI hote haiM, jo isa vikRta rUpako saMzodhita karanekI AvazyakatA samajhate haiM aura dharmakI mUla prakRtikA adhyayana karake tathA prAcIna granthoMko prApta karake unake sahAre dharmake usI prAcIna svarUpako phirase prakaTa karanekA prayatna karate haiM; parantu use sarvasAdhAraNa gatAnugatika nahIM mAnate aura isa kAraNa jo loga unheM mAnane lagate haiM unakA phira eka judA sampradAya bana jAtA hai / isa taraha ke prayatna bAra bAra huA karate haiM aura pratyeka bAra ve sivAya isake ki eka naye sampradAyakI nIva DAla jAveM, sabako apanA anuyAyI nahIM banA sakate / isa prakArake prayatnoMse sabase bar3A lAbha yaha hotA hai ki prAyaH pratyeka dharma ke anuyAyI apane dharma ke mUla aura prAcIna siddhAntoM se bahuta dUra nahIM bhaTakane pAte unake karIba karIba hI bane rahate haiM / phira bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki isa prakArake prayatnoMse utpanna huA koI sampradAya apane dharmake mUla svarUpako jaiseke taise rUpameM pA jAtA ho / bIcakA hajAroM varSoMkA lambA samaya, mUla dharmapravartakoM kI AjJAoM yA upadezoMkI vAstavika rUpameM aura yatheSTa saMkhyA meM aprApti, mUla upadezoMkI bhASAmeM arthabheda hone [ bhAga 14 kI saMbhAvanA, aura prayatnakartAoMkA bhrAntipramAdapUrNa jJAna Adi aneka kAraNa aise haiM jo mUlasvarUpako prApta karanemeM bar3e bhArI bAdhaka haiM / bahutase panthoM yA bhedoMkI sRSTi dharmaguruoM ke Apasake rAgadveSase aura krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kaSAyoMse bhI huA karatI hai / bahutase panthoM kA itihAsa dekhanese mAlUma hotA hai ki ve bahuta jarA jarAse matabheda ke kAraNa judA judA ho gaye haiM / yadi unake pravartaka 'samajhaute' kI ora jarA mI jhukate to judA hone kI AvazyakatA hI na par3atI / para kaSAya-kSetroMtaka ' samajhaute' kI pahu~ca nahIM / bahuta se panthoM kA janma apane samaya ke kisI prabhAvazAlI dharmake AkramaNase apane dharmako DagamagAte dekha, usameM usa dharma ke anukUla parivartana aura saMzodhana Adi karaneke kAraNa bhI huA hai / kucha loga aise bhI hote haiM jinheM apane buddhi-vaibhava se apane dharmameM aneka doSa mAlUma hote haiM aura ve use chor3akara anya dharma grahaNa karane kI apekSA usako hI saMskRta karanA acchA samajhate haiM aura isa taraha unakA vaha saMskAra kiyA huA dharma eka naye paMthameM pariNata ho jAtA hai / isa taraha aneka kAraNoMse vividha panthoM aura sampradAyoM kI utpatti huA karatI hai aura dharmokI 'bela' bar3hatI rahatI hai / bahuta se pantha kSaNajanmA bhI hote haiM / utpanna hue, kucha bar3he, aura phalane-phUlane ke pahale hI murajhAkara naSTa ho gaye / aise panthoMke nAma taka loga bhUla jAte haiN| kisI kisI prAcIna pustakake patra avazya hI unakI smRti banAye rakhate haiN| na jAne aise kitane sampradAya avataka isa pRthvIpara janma lekara nAmazeSa ho cuke haiM / saMsArameM sAmya aura maitrIbhAvake parama pracAraka jainadharma meM bhI aba taka aneka sampradAya aura panthoMkI sRSTi ho cukI hai, jinameM se bahu Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanavAsiyoM aura caityavAsiyoM ke sampradAya / aGka 4 ] toMkA astitva to aba taka banA huA hai aura bahutase kAla ke gAla meM samA cuke haiN| jainadharma aba se lagabhaga do hajAra varSa pahale digambara aura zvetAmbara ina do mukhya zAkhAoMmeM vibhakta ho cukA hai aura ye donoM hI zAkhAyeM apanI anekAneka prazAkhAoMko liye hue abhI taka apane astitvakI rakSA kara rahI haiM / - ye donoM zAkhAyeM jina aneka panthoM aura gaNa gaccha AdimeM vibhakta haiM unake ullekha kI - yahA~ AvazyakatA nahIM mAlUma hotI / hama isa lekhameM kevala aise do panthabhedoMkI carcA karanA cAhate haiM jo donoM hI zAkhAoMmeM bahuta samaya se cale A rahe aura jinakA hama maThavAsI aura vanavAsI nAmoMse ullekha kareMge / zvetAmbaroMmeM isa samaya jo ' jati ' yA 'zrI pUjya ' kahalAte haiM ve maThavAsI yA caityavAsI pantha ke haiM aura jo 'saMvegI ' yA ' muni' kahalAte haiM ve vanavAsI yA vasatikAvAsI sAdhuoMke panthake haiM / isI taraha digambaroMke 'bhaTTAraka ' maThavAsI pathake haiM aura digambara' muni' jinakA prAyaH abhAva ho cukA hai vanavAsI panthake haiM / vanavAsI panthake upAsaka apaneko 'teraha - panthI' aura bhaTTArakoMke upAsaka apanako 'bIsa panthI' kahate haiM / ye teraha - pantha aura bIsapantha nAma cAhe jisa kAraNase par3e hoM; parantu isameM sandeha nahIM ki ye purAne vanavAsI aura maThavAsI bhedoMke hI nAmAntara haiM / digambara aura zvetAmbara, donoM hI zAkhAoM"ke sAdhu apane ko ' nirgrantha ' sAdhu kahate haiM / yadyapi zvetAmbara dharma sAdhuoM ko vastra pahana nekI AjJA dI gaI hai; parantu digambaroM ke samAna unake bhI AcArazAstroMmeM kahA hai ki sAdhuoMko bastI se bAhara udyAnoM yA vasatikAoM meM rahanA cAhie, anuddiSTa bhojana karanA cAhie, 'dharmopakaraNoMko chor3akara saba prakAra ke parigrahoM se 99 dUra rahanA cAhie, aura zAntibhAvase dhyAna, adhyayana, upadeza Adi karate hue jIvana bitAnA cAhie / zurU zurU meM donoM hI zAkhAoMke sAdhuoMmeM caritrakI yaha dRDhatA pAI jAtI thI; parantu jyoM jyoM samaya bItatA gayA aura dUra dUrataka inakA pracAra hotA gayA tyoM tyoM caritra zithila hotA gayA aura donoM hI zAkhAoM meM isa prakArake zithilacaritra sAdhuoMkA prAbalya bar3hatA gayA aura isake phalasvarUpa donoM zAkhAoM meM eka eka naye panthakI jar3a jamatI gaI / zvetAmbara granthoMmeM isa zithilAcArI panthake sambandhameM aneka ullekha milate haiM jinase isakA TUTA phUTA itihAsa taiyAra kiyA jA sakatA hai| kI bhUmikAse mAlUma hotA hai ki vIranirvANa zrIjinavallabhasUri saMghapaTTaka nAmaka grantha-saMvat 850 ke lagabhaga kucha zvetAmbara sAdhu-oMne ugra vihAra chor3akara caityavAsakA yA mandiroMmeM rahanekA prAraMbha kara diyA thaa| dhIre dhIre ina logoM kI saMkhyA bar3hatI gaI aura koI 150 varSoMmeM ye loga bahuta prabala ho gaye / isI samaya inhoMne ' nigama ' nAmake kucha grantha race aura unake viSaya meM yaha prasiddha kiyA ki ye ' dRSTivAda' nAmaka bArahaveM aMgake khaNDa yA aMza haiM / ina granthoMmeM yaha pratipAdana kiyA. gayA hai ki vartamAna kAlake sAdhuoM ko caityoMmeM rahanA ucita hai aura unheM pustakAdike lie yathAyogya Avazyaka dravya bhI saMgraha karake. rakhanA caahie| isake bAda ye vasatikAvAsiyoMkI nindA karane lage aura apanI zakti bar3hAne lage / zrAvakoM meM vizeSa buddhi nahIM thI, ve isa samaya jaise bhole bhakta haiM pahale bhI vaise hI the; isa kAraNa ve ukta zithilAcAriyoMko hI apanA parama guru samajhane lge| dhIre Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jainahitaiSI [bhAga 140 dhIre 'nigrantha mArga ' viralaprAya ho gayA / atrotsatrijanakramo na ca na ca snAtraM rajanyA sadA, prAcIna granthoMpara haDatAla phera dI gaI aura sAdhUnAM mamatAzrayo na ca na ca strINAM pravezo nizi jAte ho| jAti-jJAtikadAgraho na ca na ca zrAddheSu tAmbUlami(1)-.. __ mAmalA Age baDhA / vikrama saMvata 202meM tyAjJAtrayamanizrite vidhikRte zrIvIracaityAlaye // 1 // jisa samaya cApotkaTa (cAvar3A ) vaMzI rAjA arthAt yahA~ para sUtraviruddha calanevAloMko vanarAjane 'aNahilapura-pATaNa' basAyA, usa arthAt caityavAsiyoMko AnekI manAI hai, kabhI samaya unake guru zIlaguNasUrine-jo ki caitya- rAtriko snAtra (abhiSeka ?) na kiyA vAsI the-unase yaha AjJA jArI karA dI ki isa jAyagA, sAdhu na Thahara sakeMge, rAtriko striyA~ nagarameM caityavAsI sAdhuoMko chor3akara dUsare praveza na kara sakeMgI, aura jAtipA~tike lar3AI vasativAsI sAdhuoMko AnekI manAI hai / isa jhagar3e yahA~ na hoNge| AjJAko radda karAneke lie vi0 saM0 1084 meM eka aura zlokakA abhiprAya yaha hai ki yahA~ jinezvarasUri aura buddhisAgarasUri nAmake do kisIko bhI vandanAdikA niSedha nahIM hai, zAstrAvasatikAvAsI AcAryoMne rAjA durlabhadevakI jJAko mAnanevAle isake adhikArI haiM aura isa sabhAmeM caityavAsI sAdhuoMke sAtha zAstrArtha mandirakI dekha-rekha, Amada-kharca aura rakSAkA kiyA aura usameM unheM acchI taraha parAjita prabandha tIna catura zrAvaka kreNge| kiyaa| isake bAda pATaNameM vasativAsiyoMkA ina zlokoMmeM caityavAsI sAdhuoMke dvArA AvAgamana zurU ho gyaa| mandiroM meM honevAle zithilAcAroMkI spaSTa jhalaka ___ mAravAr3ameM caityavAsiyoMkI zakti bahuta bar3ha pAI jAtI hai| gaI thii| use tor3aneke lie sabase adhika jinavallabhasUrikA yaha prayatna bahuta hI prayatna ukta jinezvarasUrike ziSya jinavallabha acchA thA; parantu phira bhI vaha caityavAsiyoMko sarine kiyaa| inhoMne saMghapaTTaka nAmakA eka asahya huA / ve pA~ca sau laDhavAjoMko sAtha choTAsA grantha-jisameM kevala 40 padya hai-banA- lekara cittauDa para car3ha Aye ! parantu tatkAlIna kara bar3A kAma kiyA / isa granthameM caityavAsi rANA sAhabane unheM isa apakRtyase roka diyaa| yoMke zithilAcArakA aura unakI sUtraviruddha / parantu isa dhamakIse aura uchalakUdase jinapravRttikA bar3A hI mArmika aura spaSTa citra khIMcA ballabhasUri Dare nahIM, unhoMne apanA pracAra kArya gayA hai| cittaur3ake zrAvakoMne Apake upadezase pratibuddha . aura bhI joroMke sAtha zurU kiyA aura usameM ra unheM bahuta kucha saphalatA bhI milii| hokara mahAvIra bhagavAnakA eka mandira banavAkara usake garbhagRhake dvArake eka staMbhapara ' saMgha jinavallabhasUrike bAda jinadattasUri aura jinapatisarine bhI isI dizAmeM apanA prayatna paTTaka ' ke 40 padya aura dUsare staMbhapara 'dharmazikSA' ke 44 padya khudavA diye, jo jArI rakkhA / jinapatisUrine 'saMghapaTTaka' para Ajataka unakI kIrtiko prakAzitakara rahe eka tIna hajAra zloka pramANa TIkAkI racanA kI Ara usakA khUba pracAra kiyaa| haiN| isa mandirake chajje para bhI kucha zloka khude hue haiM jinameMse eka yahA~para uddhRta kiyA 1 saMghapaTTaka mUla, saMskRtacchAyA aura gujarAtI jAtA hai: TIkAsahita chapa cukA hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'aGka 4] vanavAsiyoM aura caityavAsiyoMke smprdaay| jinapatisUrike nemicandra bhaMDArI nAmake unase kucha pIche, hamAre yahA~ bhI isakA praveza vidvAn gRhasthaziSyane 'SaSThizataka' nAmakA prAkRta ho gayA hogaa| grantha kI racanA kI, jisakI ki TIkA svargIya vikramakI AThavIM zatAbdike bAdake kucha paM0 bhAgacandrajI 'upadezasiddhAnta-ratnamAlA' granthoM meM isa prakArake ullekha milate haiM jinameM ke nAmase likha gaye haiN| isa granthameM bhI caitya- isa bAtakA AbhAsa milatA hai ki usa samaya vAsiyoMke AcaraNakA khaNDana kiyA gayA hai| digambara muniyoMke caritra meM zithilatA A gaI isake bAda jinapatisUrike ziSya jinadattasUrine thI, ve grAmoMmeM yA grAmoMke samIpa rahane lage the bhI eka granthakI racanA kI aura usameM caityavA- aura pUrvakAlake muniyoMke sAtha unakI samatA siyoMke mandiroMko sarvathA anAyatana siddha nahIM ho sakatI the, ve unakI chAyA mAtra samajhe kara diyaa| jAne lage the| idhara gujarAtameM bhI municandrasUri aura bhagavadguNabhadrAcArya vikrama saMvat 855 ke munisundarasUri Adi AcAryoMne caityavAsiyoMke lagabhaga apane AtmAnuzAsanameM likhate haiM:viruddha Andolana zurU karake unheM hataprabha itastatazca tryasyanto vibhAvayI yathA mRgaaH|| kara diyaa| vanAdvizantyupagrAma kalau kaSTaM tapasvinaH / / ___ isa taraha vi0 saMvat 1084 ke lagabhaga jo arthAta-jisa taraha rAtako mRgamaNa vanameM vidhibaddha Andolana zurU kiyA gayA thA vaha idhara udharase trAsa pAkara gA~vake pAsa A rahate 15 vIM zatAbdike anta meM jAkara saphala huaa| haiM usI prakAra kheda hai ki kalikAlameM tapasvI yahI zvetAmbarazAkhAke caityavAsiyoM aura muni bhI grAmoMkI sImAmeM A ghusate haiN| vanavAsiyoMkA itihAsa hai| ___eka aura zlokameM ve kahate haiM ki muniyoMmeM ___ aba hameM digambara sampradAyakI ora AnA sAdhucaritra yA sadAcArI utkRSTa maNiyoMke samAna "cAhie / yadyapi hamAre yahA~ isa viSayakA koI bahuta hI thor3e raha gaye haiM / --" tapasteSu zrImalikhita itihAsa nahIM hai; phira bhI hamArA vi nmaNaya iva jAtAH praviralAH / " zvAsa hai ki yadi hama apane upalabdha sAhi- vikrama saMvat 1016 meM yazastilaka kAvyatyakA tulanAtmaka dRSTi se adhyayana kareMge aura ke kartA paNDita somadeva kahate haiM:prAcIna tathA navIna granthoMkI bArIkIse chAnabIna kAle kalau cale citte dehe cAnnAdikITake / kareMge to hameM bhI apane munimArgakI zithila- etaccitraM yadadyApi jinarUpadharA narAH / / tAkA eka kramabaddha itihAsa taiyAra karanemeM punazcaavazya saphalatA hogii| yathA pUjyaM jinendrANAM rUpaM lepAdinirmitam / digambara zAkhAke sAdhuoMmeM ukta zithi- tathA pUrvamunicchAyA pUjyA sampratisaMyatAH / / lAcArakI pravRtti kabase huI aura vaha pravRtti arthAt-kalikAla, calacitta aura dehake eka saMghake rUpameM kisa samaya pariNata huI, isakA annakA kIr3A bana jAnepara bhI, yaha Azcarya hai nizcita uttara denA kaThina hai; paraMtu aisA jAna jo isa samaya bhI jinarUpa ( namarUpa ) dhAraNa "par3atA hai ki zvetAmbaroM meM caityavAsiyoMkA jora karanevAle muniyoMkA astitva hai / / aDha cukane para, saMbhava hai ki unhIMkI dekhAdekhI, jisa taraha tIrthakaroMkI lepAdise banAI huI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jainahitaiSI [bhAga 14 pratimAyeM pUjya hotI haiM usI taraha pUrvakAlake NabhasmodbhUlanAdirUpAm / kiM viziSTAH santaH, ahaM. muniyoMkI. chAyArUpa ye vartamAnake muni bhI yavo'haMkAriNaH / kiM kRtvA, apodya apavAdaviSayA~ pUjya haiN| kRtvA nissiddhyetyrthH| kAm, mudrAm / kiMviziSTAm , AItI jainImAcelakyAdiliGgalakSaNAm / punaH kiMviguNabhadrasvAmIse koI Der3asau varSa bAdake ye ziSTAm , trijagatAvandyAM jagatrayanamasyAm / punarapi ki vacana haiM / itane samayameM zithilatA aura bhI viziSTAm . sAMvyavahArikI samIcInapravattinivattiprayoadhika bar3ha gaI hogI aura vaha ina vacanoMmeM bhI janAm / pakSe, TaMkAdinANakAkRtiM samIcInAmapoca khUba spaSTatAse jhalakatI hai| mithyArUpAM kSudrA vyavaharantIti vyaakhyeyN| anye punardavyaparantu ina vacanoMse yaha nizcaya nahIM hotA jinaliGgadhAriNo munimAnino'vazino'jitendriyAH ki ukta zithilacaritra maniyoMkA caityavAsI santastAM tathAbhUtAmAItI mudrA bahiHzarIre na manasi zritAH zvetAmbaroMke samAna koI pRthaka dala hI bana gayA prapannA Avizanti saMkrAmati viceSTayantItyarthaH / kam, lokaM dharmakAmaM janam / kiMvat, bhUtavadhaistulyam / . thaa| bahuta sambhava hai ki usa samaya taka zakti apare punadravyajinaliGgadhAriNo maThapatayo mlecchanti hInatA, ajJAnatA aura dezakI bigar3I hui mlecchA ivAcaranti / lokazAstraviruddhamAcAra carantIparisthitiyoM ke kAraNa hI ve apane caritrameM zithila tyarthaH / kayA. tacchAyayA AhetagatapratirUpeNa / tathA ho gaye hoM, parantu usa zithilatAko acchA ca paThantina samajhate hoM--usakA pratipAdana na karate hoN| paNDitaibhraSTacAritraiTharaizca tapodhanaiH / kintu yaha avasthA bahuta samaya taka nahIM zAsanaM jinacandrasya nirmalaM malinIkRtam / / rahI hogii| aise zithilacaritroMkI saMkhyAkA bhoH samyaktvArAdhaka tyaja muJcatvam / kam , tridhA vistAra honepara sau do sau varSoM meM hI unakA dala paricayaM manasAnumodanaM vAcA kIrtanam kAyena saMsarga c| bana gayA hogA aura usake kucha pramANa hameM kaiH saha, takaiH kutsitaistaistritayaiH / kiM viziSTaiH, puMdevikramakI terahavIM zatAbdike granthoM meM milate haiN| hamahiH puruSAkAramithyAtvaiH / taduktamunase yaha nizcayaparvaka kahA jA sakatA hai ki kApathe pathi duHkhAnAM kApathasthepyasammatiH / terahavIM zatAbdike pahale gyArahavIM yA bArahavIM / asampaktiranutkIrtiramUDhAdRSTirucyate // zatAbdimeM to avazya hI hamAre yahA~ caityavAsI bAhyA apyAhuHsAdhuoMkI saMsthA sthApita ho gaI thii| pAkhaNDino vikarmasthAn vaiDAlavratikAn zaThAn / paNDitapravara AzAdharane apane anagAra hetukAn bakavRttIMzca vADyAtreNApi nArcayet // " dharmAmRtake dUsare adhyAyameM ina caityavAsI diga- . ukta avataraNameM samyaktvake ArAdhakako: vara sAdhuoMkA jikra kiyA hai| tIna prakArake mithyAtiyoM ke sAtha mana banana kAyase paricaya naH skhanekA upadeza diyA hai| yathAH -- pahale prakArake mithyAtI jainadharmase viparIta " mudrA sAMvyavahArikI trijagatIvandyAmapodyAhatI, ____mudrAke dhAraNa karanevAle tApasA Adi haiM, dUsare vAmAM kecidahaMyavo vyavaharantyanye bahistAM shritaaH| lokaM bhUtavadAvizantyavazinastacchAyayA cApare, - prakArake mithyAtI ve dravyajinaliGgadhArI haiM, mlecchantIha takaistridhA paricayaM pudevamohastyaja // 96 // jo apaneko muni kahate haiM aura bAharase TIkA / ihakSetre samprati kAle kecittApasAdayo AhatI mudrA arthAt digambara mudrAko bhI dhAraNa vyavaharanti pravRttinivRttiviSayAM kurvanti / kAM, mudrAM karate haiM; parantu antarramameM avazI haiM-indriyoMko vratacihnam / kiM viziSTAm , vAmAM viparItAM jaTAdhAra- nahIM jItate haiM, aura tIsare prakArake mithyAtI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 4] vanavAsiyoM aura caityavAsiyoMke sampradAya / 103 maThoMke svAmI dravyajinaliGgadhArI arthAt maThA- striyoMse caraNaprakSAlana karAte the, sacitra puSpa, dhIza digambara muni haiN| ____ patra, ghI, dUdha, jala, kesara Adise caraNoMkA ___ inake viSayameM granthakartA kahate haiM ki ve pUjana, snapana aura lepana karAte the, sone mlecchoMke samAna loka aura zAstrase viruddha cA~dI Adise caraNa pujavAte the, sadaiva eka AcaraNa karanevAle haiM / 'tacchAyayA Arhatagati- sthAnameM rahate the, zItakAlameM a~gIThIkA sahArA pratirUpeNa' pada dekara ve isa bAtako bhI spaSTa lete the, payAlake bichaunepara sote the aura kara dete haiM ki ve vastradhArI bhaTTAraka nahIM, kintu tailakI mAliza karAte the, taraha tarahakI oSaarhanta bhagavAnake samAna digambara mudrA dhAraNa dhiyA~ pAsa rakhate the, jyotiSa, vaidyaka, maMtravAda, karanevAle haiN| dhAtuvAda Adike prayoga karate the, pAlakiyoM ____TIkAmeM jo pahalA zloka uddhRta kiyA gayA para car3hate the, kapar3eke jUte pahanate the, pItala hai, vaha bar3e hI mahattvakA hai / usakA abhiprAya tA~bA Adi dhAtuoMke kamaNDalu rakhate the, yaha hai ki jinabhagavAnake nirmala zAsanako caTAI aura lajjA nivAraNa karaneke lie vastra bhraSTacaritra paNDitoM aura vaThara muniyoMne malIna rakhate the jo kabhI kabhI pahanA jAtA thA aura kara diyA hai| isake bhItara vaha 'Aha' chupI huI jise dhobIse dhulAte tathA ra~gAte bhI the| pustakahai jo jinadharmake sacce svarUpako samajhanevAloMke pustikA-kaparikA-sthapanikA-pustakapaTTa-yogapaTTahRdayoMmeM usakI durdazA dekhakara uThA karatI hai| AsanapaTTa-tRNapaTI Adi aura bhI aneka prakA___ anagAradharmAmRtakI TIkA vikrama saMvat rakI cIjeM rakhate the / 1300 meM likhI gaI hai aura unhoMne jo zloka isa prakArake AcaraNoMko lakSya karake hI uddhRta kiyA hai vaha unase bhI pahaleke kisI. zAyada paM0 AzAdharane unheM mlecchoMke samAna vidvAnakI racanA hai| isase yaha bAta nizcaya- AcaraNa karanevAlA likhA hai| zatapadIkI racanA pUrvaka kahI jA sakatI hai ki vikrama saMvata bhI anagAradharmAmRtase kevala 6 varSa pahale 1300 ke bahuta pahale maThapatiyoMkI saMsthA huI thii| sthApita ho cukI thI aura vaha itanI vistRta zrutasAgarasari nAmake eka bhaTTAraka vikramakI ho gaI thI, ki usake kAraNa jainadharma malina solahavIM zatAbdimeM ho gaye haiN| unhoMne SaTho gayA thaa| - pAhur3akI saMskRta TIkAmeM likhA hai ki-"kalau vikrama saMvat 1294 meM zrImahendrasUri nAmake kila mlecchAdayo nagnaM dRSTvA upadravaM yatInAM eka zvetAmbarAcAryane 'zatapadI' nAmakA eka kurvanti, tena maNDapadurge zrIvasantakIrtinA svAgrantha likhA hai, usameM 'digambara-mata-vicAra ' minA caryAdibelAyAM taTTIsAdarAdikena zarIranAmakA eka adhyAya hai / usameM digambara sampra- mAcchAdya caryAdikaM kRtvA punastanmuJcati ityudAyake tatkAlIna sAdhuoMko lakSya karake jo padezaH kRtaH saMyaminAM, ityapavAdaveSaH / " kucha likhA hai usase bhI paNDita AzAdharake arthAt " kalikAlameM mleccha ( musalamAna ) vacanoMkI puSTi hotI hai / mahendrasUrike kathanA- Adi yatiyoMko nagna dekhakara upadrava karate haiM, nusAra usa samayake digambara sAdhu maThoMmeM mandi- isa kAraNa maNDapadurga (mAMDU ) meM zrIvasantaroMmeM rahate the, AryikAyeM bhI vahA~ rahatI thIM, * dekho, jainahitaiSI bhAga7, aMka 9 meM zatapadIke ve kabhI kabhI unase bhojana bhI banavA lete the, vistata avataraNa aura unakA anuvAda / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 kIrti svAmIne aisA upadeza diyA ki saMyamI - muniyoMko caryA Adike samaya ( AhArako jAte vakta ) caTAI, TATa Adise zarIrako Dhaka lenA cAhie aura phira caTAI Adi chor3a denA cAhie / yaha apavAda veSa hai * / cittaurakI gaddI ke bhaTTArakoMkI nAmAvalI meM vasantakIrtikA nAma AtA hai / ve saMvat 1264 meM hue haiM aura saMbhavataH zrutasAgarane inhIM vasantakIrtiko apavAda veSakA pracAraka batalAyA hai / isase bhI paM0 AzAdharake isa kathana kI puSTi hotI hai ki usa samaya 13 vIM zatAbdimeM, aSTacAstri dravyajinAliGgadhArI muni the aura unhoMne jinazAsanako "malina kara DAlA thA / * dekho, jainahitaiSI bhAga 13, aMka 8, pRSTha 368 / x inhIM zrutasAgarasUrine apanI tattvArthasUtra kI TIkAmeM isa bAtako svIkAra kiyA hai ki dravyaliMgI sAdhu zItakAlameM kaMbalAdika le lete haiM aura dUsare samaya meM tyAga dete haiM: jainahitaiSI - " liGgaM dvibhedaM dravyabhAvaliMgabhedAt / tatra bhAvaliGginaH paJcaprakArA api nirgranthA bhavanti / dravya liGginaH asamarthA maharSayaH zatikAlAdau kambalAdikaM gRhItvA na prakSAlayante na sIvyanti na prayatnAdikaM kurvanti aparakAle pariharatIti bhagavatyArAdhanA proktAbhiprAyeNa kuzIlApekSayA vaktavyam / " ( " saMyama zrutapratisevanAdi ' sUtrakI TIkA / ) paramAtmaprakAzakI TIkAmeM usake TIkAkAra brahmadeva bhI zakti ke abhAva meM sAdhuko tRNamaya prAvaraNAdika arthAt ghAsakA uttarIya vastra Adiko rakhanekI, parantu usa para mamatva na rakhanekI, ijAjata dete haiM:"paramopekSA saMyamAbhAve tu vItarAgazuddhAtmAnubhUtibhAvasaMyamarakSaNArtha viziSTasaMhananAdizaktyabhAve sati yadyapi tapaHparyAyazarIrasahakAribhUtamannapAna saMyamazaucajJAnopakaraNatRNamayaprAvaraNAdikaM gRhNAti tathApi mamatvaM na karoti // kimapi ( paramAtmaprakAzaTIkA, gAthA 216, pRSTha 232 ) ye brahmadevajI bhI 16 vIM zatAbdike lagabhaga hue haiM / [ bhAga 14 yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki paM0 AzAdharane zithilAcArI muniyoMko caityavAsI yA maThavAsI na likha kara 'maThapati ' likhA hai aura unake AcaraNako ' lokazAstraviruddha batalAyA hai / isase yaha spaSTa hotA hai ki ve vanoMko chor3akara maThoM meM kevala rahate hI nahIM the kintu bhaTTArakoM ke samAna maThoMkA Adhipatya bhI kirate the / zatapadIke AkSepoMse bhI yahI dhvanita hotA hai / anagAradharmAmRtaTIkA vi0 saM0 1300 meM samApta huI hai aura zatapadI 1294 meM / zatapadI yadyapi 1294 meM banI hai; parantu vaha dharmaghoSasUrikRta prAkRta zatapadIkA saMskRta anuvAda hai jo ki saM0 1263 kI banI huI hai / arthAt 1263 se bhI pahale digambara muniyoMke AcaraNa usa tarahake ho gaye the jisa tarahake ki zatapadIke AkSepoMse mAlUma hote haiM / cittaurake bhaTTAraka vasantakIrtikA bhI yahI samaya hai / isa taraha ke zithilAcAroMkI pravRtti ekadama nahIM ho jAtI, unake pracalita hone meM aura mAnya honemeM saikar3oM varSa lagate haiM / hama yaha mAna leM ki isa pravRttike pracalita hone meM savA sau Der3a sau varSa lage hoMge to kahanA hogA ki vikramakI bArahavIM zatAbdi ke prAraMbha meM bahuta se digambara muni maThavAsI ho gaye hoMge aura isa rUpa meM unakI mAnatA bhI hone lagI hogI / ina maThapatiyoMkI avasthAke pahale digambara muni eka avasthAmeMse aura bhI gujara cuke hoMge, arthAt maThoMke svAmI banane ke pahale kevala maThoM yA mandiroMmeM rahate hoMge / usa samaya ve pUrNa nagnAvasthA meM rahate hoMge, parigraha bhI unake pAsa thor3A hogA; parantu vanoM meM unase na rahA jAtA hogA aura ugra caryAkA bhI unase pAlana na hotA hogA / isI avasthAke prAraMbhakI jhalaka hameM Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 4] vanavAsiyoM aura caityavAsiyoMke smprdaay| . AtmAnuzAsanakI saMvat 855 kI usa uktise bIsapantha nAmase ukta mArga kyoM prasiddha kiye milatI hai jisameM unhoMne muniyoMkI upamA gaye aura ina nAmoMkA mUla kyA hai / isa vinaDarapoka mRgoMse dI hai aura usake AgekI yameM jo kaI pravAda aura kiMvadantiyA prasiddha haiM, avasthAkI jhalaka saM0 1016 ke yazasti- hamArI samajhake anusAra unameM koI tathya lakakI usa uktise milatI hai jisameM unhoMne nahIM hai aura unase inakI asaliyata para kucha usa samayake muniyoMko pUrvakAlake muniyoMkI bhI prakAza nahIM par3atA hai| chAyA batalAyA hai| hamAre khayAlameM ye donoM nAma bahuta prAcIna arthAt mauTe hisAbase yaha kahA jA sakatA nahIM hai, Der3a sau do sau varSase pahaleke sAhityameM hai ki vikramakI gyArahavIM zatAbdimeM digambara inakA ullekha nahIM miltaa| bahuta saMbhava hai ki mani mandira-maThavAsI ho gaye the aura bArahavIM zvetAmbara zAkhAke 'terApanthI' (DhUMDhaka) zatAbdimeM unhoMne maThapati bananekA prAraMbha kara sampradAyake sAtha samAnatA karate hue va lAma diyA thaa| inheM 'terApanthI' kahane lage hoM jo bhaTTArakoMparantu isase dRDhatApUrvaka yaha nahIM kahA jA ko apanA guru mAnate the tathA inase dveSa rakhate sakatA ki bArahavIM yA terahavIM zatAbdike bAda the aura dhIre dhIre unakA diyA huA yaha kaccA zuddhAcArI digambara muniyoMkA abhAva hI ho 'TAiTila pakkA ho gayA ho; sAtha hI ve svayaM gayA thA, athavA sArA jaina janasamudAya zithi- inase bar3e 'bIsapanthI' kahalAne lage hoN| lAcAriyoMkA hI zAsana mAnane lagA thA / yadyapi tInasau cAraso varSake pichale bhASAke granthoM kAlake prabhAvase tathA dezakI rAjanItike aura aura bhaTTArakoMke banAye hue saMskRta graMthoMkI sAmAjika paristhitiyoMke parivartanake kAraNa jA~ca karanese teraha aura bIsapanthake itihAsakI digambara muniyoMkI viralatA bhagavadNabhadrake aneka bAtoMkA patA laga sakatA hai| samayase hI lakSita hone lagI thI aura terahavIM yaha nizcaya hai ki jisa samaya maThavAsizatAbdike lagabhaga to vaha aura bhI bar3ha gaI yoMkA mArga prAraMbha huA hogA, usI samaya unake hogI; parantu zuddha zAstrokta AcAroMke pAlane- virodhI bhI khar3e ho gaye hoMge, parantu aisA mAlUma vAle muni bhI yatra tatra avazya dikhalAI dete hotA hai ki una virodhiyoMke dalabaddha honemeM hoMge aura unake upAsakoMkI bhI kamI na aura apanA svataMtra paMtha banA lenemeM bahuta samaya rahA hogii| laga gayA hogA / Azcarya nahIM, jo isa dalake jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, ina itane zaktizAlI hone meM ki vaha zithilAcAmaThavAsI aura maThapatiyoMkA jo mArga pracalita riyoMkA nirbhaya hokara virodha kare, 200-300 huA thA, vahI Age calakara 'bIsapantha' kahalAyA varSa bhI laga gaye hoN| aura jina logoMne use nahIM mAnA, tathA jo abhI taka koI aisA pramANa nahIM milA vanavAsI sAdhuoMko hI pUjya yA guru mAnate hai. jisase eka jade dala yA panthake rUpameM isa rahe, unakA mArga 'terahapantha' ke nAmase bhaTTAraka-virodhI mArgakA astitva vikramakI prakaTa kiyA jAne lgaa| __satrahavIM zatAbdike pahale mAnA jaay| saMbhava ___ isa bAtakI khoja aura chAnabIna honekI hai ki khoja karanese isake pahale bhI isake - bahuta bar3I AvazyakatA hai ki terahapantha aura astitvakA patA cala jAya, parantu abhI taka to Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jenahitaiSI [ bhAga 14 hamArA vizvAsa hai ki isa dalake mukhya pravartaka aha tammihu kAlagae ku~arapAleNa tammayaM dhariyaM / samayasAra nATaka Adi granthoMke saprasiddha lekhaka jAu~to bahumaNNo guruvva tesiM sa savvesiM // 19 // aura kavi pa0 banArasIdAsajI the| arthAt-kAla bItane para kuMvarapAlane usa zvetAmbarAcArya mahopAdhyAya meghavijaya- matako dhAraNa kiyA aura taba vaha sabakA guruke gaNine vi0 saMvat 1700 ke lagabhaga Aga- samAna bahumAnya ho gyaa| remaM rahakara 'yuktiprabodha' nAmakA eka prAkata banArasIvilAsameM kaeNvarapAlakI vahutasI grantha svopajJa saMskRtaTIkAsahita banAyA thaa| racanAoMkA saMgraha hai / ye banArasIdAsajIke yaha grantha pa. banArasIdAsake matakA khaNDana mitroMmeMse the| meghavijayajIke kathanase mAlUma karaneke hI uddezyase banAyA gayA hai-'vocchaM hotA hai ki banArasIdAsakA uttarAdhikAritva suyaNahitatthaM bANArasiyassa mybhyN|' inhIMko prApta huA thaa| Azcarya nahIM, jo isameM jagaha jagaha isa matako 'bANArasIya' yA ka~varapAla meghavijayajIke samayameM vartamAna hoN| 'banArasIdAsakA mata kahakara ullekha kiyA paM0 banArasIdAsajIkI mRtyu saM0 1698 ke hai| isase mAlUma hotA hai meghavijayajIke samaya bAda kisI samaya huI hai| taka yaha terahapaMthake nAmase prasiddha nahIM haA thaa| paM0 bakhatarAyane apane buddhivilAsa nAmaka bANArasIyamatakA svarUpa prakaTa karate hue granthameM likhA hai ki terahapaMthakI utpatti vi0 yuktiprabodhake kartA likhate haiM: saM0 1683 meM huI / yaha aura meghavijayajIkA tammA digaMvarANaM ee bhaTTAragA vi nA pujaa| batalAyA huA samaya lagabhaga eka hI hai / atilatusamitto jesiM pariggaho Neva te guruNo // 16 // rthAt paM0 bakhatarAmajIkA batalAyA huA samaya arthAt-isa matake anusAra digambaroMke bhaTTAra bhI paM0 banArasIdAsajIko hI terahapanthakA koMko bhI nahIM pUjanA caahie| jinake tilatu pravartaka mAnaneke lie bAdhya karatA hai / ghamAtra bhI parigraha ho ve garu nahIM ho skte| ___ AgaremeM isa panthakA udaya huA thA, isI jiNapaDimANaM bhUsaNa-mallAruhaNAi aNgpriyrnnN| kAraNa AgarA aura usake samIpake jayapura vANArasio vArai digambarassAgamANAe // 17 // Adi nagaroMmeM hI isakA vizeSa pracAra huA aura prAyaH inhIM donoM nagaroMke vidvAnoMkI racanAarthAt-jina pratimAoMko bhUSaNa pahanAnA, oMse yaha pantha dezavyApI huA hai / isake mAlArya ArohaNa karanA, kesara lagAnA Adi sivAya terahapanthakA abhItaka aisA koI grantha botoMkA bANArasImatavAlAne niSedha kiyaa| nahIM milA hai jo saM0 1680 ke pahalekA sirivikkamanaranAhAgaehi solasasaehi vaasehiN| : ho| isase bhI mAlUma hotA hai ki banArasIdAsa asi uttarehiM jAyaM bANArasiassa mayameyaM // 18 // hI isake mukhya pravartaka the aura unhIMke ' bANA___ arthAta-vikrama saMvata 1680 meM yaha banA- rasIya mata' ko pIchese kisI samaya yaha teraharasIdAsakA mata utpanna huaa| - paMtha nAma prApta ho gayA hai| 15. banArasIdAsajI apane samayake bar3e bhArI paM0 banArasIdAsajIke mukhya pravartaka honepara sadhArako hArAha bhI unake pahaleke digambarI vidvAnoM meM maThavAsikiyA thA, unheM hama eka svataMtra lekhameM prakaTa kreNge|- yoMke viruddha vicAra rahe hoNge| yaha saMbhava hai ki -lekhaka / unhoMne isa dizAmeM thor3A bahuta prayatna bhI kiyA . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 4] vanavAsiyoM aura caityavAsiyoMke sampradAya / 107 ho-Azcarya nahIM jo khoja karanese banArasI- bilakula hI na rakhanA, yA morapaMkhoMke badale dAsajIke pahaleke granthoM meM ina vicAroMkA gAyake paMchake bAloMkI picchI rakhanA, khaDe honeke ullekha bhI mila jAya; parantu jAna par3atA hai ki badale baiThakara bhojana karanA, athavA sUkhe canoMunheM vizeSa saphalatA nahIM milI aura paM0 banA- ko prAsuka mAnanA, ye saba bAteM itanI saMgIna 'rasIdAsajIke eka pratibhAzAlI vidvAn honeke nahIM thIM ki inake kAraNa ye saba 'jainAbhAsa' kAraNa ve hI isa matake pravartaka honekA zreya karAra diye jAte / punnATasaMghI yA dravir3asaMghI prApta kara ske| jinasenAcAryake harivaMzapurANako hama nirantara terahapantha aura bIsapanthakI mAnatAoMmeM par3hate haiM, mAthurasaMghI amitagati AcAryake jitane bhI bheda haiM yA batalAye jAte haiM, una zrAvakAcAra, dharmaparIkSA, subhASitaratnasandoha sabakA mUla, maThavAsiyoM yA bhaTTArakoMke zithi- Adi kaI granthoMkA hamAre yahA~ khAsA pracAra lAcArake sivAya aura kucha bhI nahIM hai / yaha hai, kASThasaMghake bhI pradyumnacarita Adi kaI grantha viSaya bilakula nirvivAda hai / ataH yaha bAta hamAre yahA~ par3he jAte haiM / parantu inase yaha nahIM dRr3hatApUrvaka kahI jA sakatI hai ki purAne maTha- mAlama hotA ki inameM digambarasampra vAsiyoMke mArgakA hI nAma bIsapantha aura jainAbhAsatvakA pracAra kiyA gayA hai / taba inake unake virodhI vanavAsiyoM yA zuddhAmnAyiyoMke pravartakoMko devasenasUrine mahA pApI, mithyAtI mArgakA nAma terahapantha hai| kyoM batalAyA hai ? yadyapi abhI nizcayapUrvaka nahIM kahA hamArA anumAna hai ki inake sAthameM mUlasaMghajA sakatA parantu aisA mAlUma hotA hai ki kA vahI nAtA thA jo terahapanthakA bIsapUrvokta gyArahavIM bArahavIM zatAbdike bhI pahale panthake sAtha hai / arthAt ye saba usa samayake digambara zAkhAmeM maThavAsiyoMke DhaMgake aura zithilAcArI the aura mUlasaMgha zuddhAmnAyI bhI kaI bAra kaI pantha janma le cuke haiM, 'mUlasaMgha' kA 'mUla' zabda hamAre ukta jinake zithilAcArakA niSedha ukta zatAbdiyoMse anumAnako aura bhI adhika puSTa karatA bhI pahaleke granthoMmeM pAyA jAtA hai| hai / yaha zabda batalAtA hai ki mUlasaMdhI apaneko __ aise kaI panthoMkI utpatti AdikA vivaraNa bhagavAn mahAvIrake mUlamArgakA anusaraNa karanevi0 saM0 990 meM likhe hue 'darzanasAra ' meM vAlA samajhate the aura kASThAsaMghI Adiko milatA hai / ye pantha cAra haiM-1 yApanIya, shithilaacaarii| 2 kASThAsaMgha. 3 mAthurasaMgha, aura dravir3asaMgha / pesA jAna par3atA hai ki ina maMghoMke mAza inameMse yApanIyasaMgha to digambara aura zvetAmbara mUlasaMghakA siddhAnta-bheda to vizeSa nahIM thA, donoM zAkhAoMkA eka mizrita mArga thA; parantu jaisA ki terahapaMthiyoMkA bIsapaMthiyoMke sAtha zeSa tIna zuddha digambarI the / phira bhI ve nahIM hai, parantu ina saMghoMke sAdhuoMmeM zithilA'jainAbhAsa' batalAye gaye haiN| - cAra bar3ha gayA hogA, arthAt ye loga maThavAsI __ina tInoM saMghoMkA jo svarUpa darzanasArameM aura parigrahadhArI Adi ho gaye hoMge aura isI diyA hai usase aura inake upalabdha granthoMse to lie ye jainAbhAsa karAra diye gaye the| . yaha bAta samajhameM hI nahIM AtI hai ki ye devasenasUrine drAviDasaMghake utpAdaka vajrasaba jainAbhAsa kyoM batalAye gaye / picchI nandike viSayameM likhA hai ki Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [ bhAga 14 kacchaM khettaM vasahiM vANijja kAriUNa jiivNto| hamArA vizvAsa hai . ki khoja karanese isa haMto sIyalanIre pAvaM pauraM sa saMcedi // 27 // tarahake aura bhI aneka pramANa mila sakeMge arthAt usane kachAra, kheta, vasatikA aura jisase dravir3a saMgha Adike muniyoMkA maThavAsI vANijya Adi karake jIvananirvAha karate hue honA acchI taraha siddha ho skegaa| aura zItalajalameM snAna karate hue pracura pApakA . yadi yaha bAta pramANita kI jAsakI ki pUrvokta saMgraha kiyaa| . tInoM saMghoMke AcArya caityavAsI yA maThavAsI isase bhI yahI jhalakatA hai ki draviDasaMghI the, to phira yaha nizcaya ho jAyagA ki digambara sAdhu vasatiyoM yA maThoMmeM rahate hoMge aura una zAkhAmeM bhI zithilacArI saMghoMkA prAraMbha lagabhaga maThoMko dAnameM milI huI jamInase dhana saMgraha usI samaya yA usase kucha pIche ho gayA hogA karake maThoMkA prabandha Adi karate hoNge| jisa samaya ki zvetAmbaroMmeM caityavAsiyoMkA harivaMza-purANake kartA jinasena bhI dravir3a- maThavAsI parvokta kASThAsaMgha dravir3asaMgha mAthurasaMgha _ huA thA aura taba hameM sabase pahale maThapati yA saMghI the| unhoMne apanA yaha grantha barddhamAna- a , Adike sAdhuoMko mAnanA hogaa| purake 'nannarAja-vasati' nAmaka pArzva-jinAlayameM raha kara likhA thA / isase bhI mAlama hotA hai jina mUlasaMdhiyoMne ukta saba saMghoMko 'jainAki isa saMghake sAdha mandiroMmeM rahane lage the| bhAsa' kahakara alaga kara diyA thA, aura jo mala vAdirAjasari bhI draviDasaMghake the / unake guru niryanthAcArake pAlanameM jarA bhI truTi honA pasanda matisAgarakI AjJAnusAra jo eka dAnapatra likhA nahIM karate the, samaya badalane para unhIM malasaMghiyoMgayA thA, usase bhI mAlUma hotA hai ki isa / ke caritrakI bhI majabUta dIvAreM zithilAcArane saMghake muni bhUmi AdikA prabandha karate the| tAI tor3a DAlI aura usane unameM bhI bar3I zAnake pArzvanAthacaritameM vAdirAjasarine apane garuko sAtha praveza kiyA jisake phala hama vartamAna 'siMhapuraikamukhya' likhA hai aura nyAyavini- bhaTTArakoMke rUpameM dekha rahe haiM ! zcayAlaMkArameM svayaM apaneko bhI 'siMhapurezvara' mUlasaMghake caritrakI rakSA karanevAle terahaarthAt siMhapurakA svAmI batalAyA hai| panthameM yadi isa samaya munimArga jArI hotA, to epigrAphikA karnATikAkI dUsarI jilTa meM jo eka bAra phira bhI vaha dina AtA, jaba isa 148 vA~ zilAlekha chapA hai, usase mAlUma hAtA panthake sAdhu bhI zithilAcArake zikAra ho hai ki gaMgavaMzI satyavAk koGgaNivarmAke sama jAte aura mUla jainadharmake bhaktoMko unake viroyameM eka puruSane zrIkumArasena bhaTTArakako jine - dhameM eka naye panthako janma denA par3atA ! pravRndrabhavana ke lie eka grAma diyA hai / yaha zilA ttipUrNa saMsArakI yahI prakRti hai; nivRttimArgakelekha navIM zatAbdikA likhA huA hai / saMbhavataH pathikoMke Age pralobhanoMkA jAla bichAye binA usase nahIM rahA jaataa| ye kumArasena bhaTTAraka draviDasaMghake yA kASThAsaMghake hoNge| phAlguna vadI 10 // saM0 1976vi0 / / -nAthUrAma premii| 1 dekho, jainasiddhAntabhAskara bhAga 1 kiraNa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura smtaa| aGka 4] gandhahasti mahAbhASyakI khoj| 109 gaMdhahastimahAbhASyakI khoja patroM dvArA yaha prakaTa huA thA ki pUnA lAyabre rIkI kisI sUcI parase AsTriyA dezake eka nagarakI lAyabrerImeM ukta graMthake astitvakA patA , AptamImAMsA ( devAgama) kI calatA hai / sAtha hI, usakI kApI karaneke liye do eka vidvAnoMko vahA~ bhejane aura kharcake liye svtNtrtaa| kucha caMdA ekatra karanekA prastAva bhI upasthita kahA jAtA hai ki bhagavAna zrIsamantabhadrA- kiyA gayA thA / hama nahIM kaha sakate ki graMthake cAryane tattvArthasatra para 'gaMdhahasti mahAbhASya' astitvakA yaha samAcAra kahA~ taka satya hai nAmake eka mahAna graMthakI racanA kI thI, aura isa bAtakA yathocita nirNaya karaneke liye jisakI zlokasaMkhyAkA parimANa 84 hajAra abhI taka kyA kyA prayatna kiyA gayA hai| hai / yaha graMtha bhAratake kisI bhI prasiddha bhaMDA- paraMtu itanA jarUra kaheMge ki bahutase bhaMDAroMkI rameM nahIM pAyA jAtA / vidvAnoMkI icchA isa sUciyA~ aneka sthAnoM para bhramapUrNa pAI jAtI graMtharAjako dekhaneke liye bar3I hI prabala hai| haiM / pUnA lAyabrerIkI hI sUcI meM siddhasena divAbambaIke suprasiddha seTha zrImAn mANikacaMda karake nAmase 'vAdigajagaMdhahastina' nAmake hIrAcaMdajI je0 pI0 ne isa graMtharatnakA darzana eka mahAna graMthakA ullekha milatA hai jo yathArtha mAtra karAnevAleke vAste 500) rupayekA nakada nahIM hai / vahA~ isa nAmakA koI graMtha nahIM / bhI nikAlA thA / paraMtu kheda hai ki yaha nAma kisI dUsare hI graMthake sthAna para galakoI bhI unakI isa icchAko pUrA nahIM kara tIse darja ho gayA hai| aisI hAlatameM kevala sakA aura ve apanI isa mahatI icchAko hRdayameM sUcIke AdhAra para AsTriyA jaise sadUradezakI rakkhe hue hI isa saMsArase kUca kara gye| yAtrAke liye kucha vidvAnoMkA nikalanA aura niHsandeha jainAcAryoM meM svAmI samantabhadrakA bhArI kharca uThAnA yuktiyukta pratIta nahIM hotaa| Asana bahuta hI U~cA hai| ve eka bar3e hI apUrva behatara tarIkA, isake liye, yaha ho sakatA hai aura advitIya pratibhAzAlI AcArya ho gaye ki vahA~ke kisI prasiddha phoTogrApharake dvArA ukta haiM / unakA zAsana mahAvIra bhagavAnake zAsa- graMthake Ayatake 10-20 patroMkA phoTo pahale nake tulya samajhA jAtA hai aura unakI ma~gAyA jAya aura una parase yadi yaha nirNaya AptamImAMsAdika kRtiyoMko dekhakara bar3e bar3e ho jAya ki vAstavameM yaha graMtha vahI mahA bhASya vAdI vidvAn cakita hote haiN| aisI hAlatameM graMtha hai to phira usake zeSa patroMkA bhI phoTo AcArya mahArAjakI isa mahatI kRtike liye Adi ma~gA liyA jAya / astu; graMthake vahA~ nisakA maMgalAcaraNa hI AptamImAMsA (devA- astitva viSayameM abhI taka hmaar| koI vizvAsa gama) kahA jAtA hai, yadi vidvAna loga nahIM hai / AsTriyAke eka prasiddha nagarakI utkaMThita aura lAlAyita hoM to isameM kucha bhI, prasiddha lAyabrerImeM ukta graMtha maujUda ho aura Azcarya aura asvAbhAvikatA nahIM hai / aura yahI harmana jaikobI jaise khojI vidvAnoMko usakA kAraNa hai ki abhI taka isa graMtharatnakI khojakA patA taka na lage, yaha bAta kucha samajhameM nahIM prayatna jArI hai aura aba videzoMmeM bhI usakI AtI / hameM isa graMthake viSayameM yaha bAta bhI talAza kI jA rahI hai / hAlameM kucha samAcAra- bahuta khaTakatI hai ki 'AptamImAMsA' arthAt Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '110 janahitaiSI [bhAga 14 'devAgama' zAstrako, jo kula 114 zloka- bhASya hai, 3 usakI zlokasaMkhyA 84 hajAra parimANa hai, isakA maMgalAcaraNa batalAyA hai aura devAgama' stotra usakA Adima maMgajAtA hai / devAgama bhAratake prAyaH sabhI prasiddha lAcaraNa hai; ina saba bAtoMkI upalabdhi kahA~se bhaMDAroM meM pAyA jAtA hai| usa para aneka TIkA. hotI hai-kaunase prAcIna AcAryake kira TippaNa aura bhASya bhI upalabdha haiM / akalaMka- ina saba bAtoMkA patA calatA hai ? yaha devakI 'aSTazatI' aura vidyAnaMda svAmIkI dUsarI bAta hai ki Ajakalake acche acche 'aSTasahasrI' usIke bhASya aura mahAbhASya vidvAna-na sirpha jainavidvAn balki satIzacaMdra haiM / jisa graMthakA maMgalAcaraNa hI itane mahattvako vidyAbhUSaNa, bhAratI jaise ajaina vidvAn bhIliye hue ho vaha zeSa saMpUrNa graMtha kitanA maha- apane apane graMthoM tathA lekhoMmeM ina saba bAtoMkA tvazAlI hogA aura vidvAnoMne usakA kitanA ullekha karate hue dekhe jAte haiM / paraMtu ye adhika saMgraha kiyA hogA, isake batalAnekI jarU- saba ullekha eka dUsarekI dekhAdekhI haiM, parIkSAse rata nahIM hai / vijJa pAThaka sahajahImeM isakA anu- unakA koI sambandha nahIM aura na ve jA~ca tola mAna kara sakate haiM / paraMtu to bhI aise mahAna graMthakA kara likhe gaye haiM / isI prakArake kucha ullekha bhAratake kisI bhaMDArameM astitva na honA, usake pichale bhASApaMDitoMke bhI pAye jAte hai| ina saba zeSa aMzoMpara TIkA-TippaNakA milanA to dUra Adhunika ullekhoMse isa viSayakA koI ThIka rahA unake nAmoMkI kahIM carcAtaka na honA, nirNaya nahIM ho sktaa| aura na hama unheM aisI yaha saba kucha kama AzcaryameM DAlanevAlI bAteM hAlatameM vinA kisI hetuke pramANakoTimeM rakha nahIM haiM / aura inaparase taraha tarahake vikalpa sakate haiN| hamArI rAyameM ina saba bAtoMke nirNautpanna hote haiM / yaha khayAla paidA hotA hai yArtha--vikalpoMke samAdhAnArtha-aMtaraMga khoki kyA samantabhadrane gaMdhahastimahAbhASya' jakI bahuta bar3I jarUrata hai / hameM sabase pahalenAmakA koI grantha banAyA hI nahIM aura unakI videzoMmeM jAnese bhI pahale-apane gharake sAhiAptamImAMsA ( devAgama ) eka svataMtra graMtha hai ? tyako gaharA TaTolanA hogA; taba kahIM hama yathArtha yadi banAyA to kyA vaha pUrA na ho sakA aura nirNaya para pahu~ca skeNge| astu / AptamImAMsA taka hI banakara raha gayA ? yadi . isa viSayameM hamane Ajataka jo kucha khoja kI pUrA ho gayA thA to kyA phira bana kara samApta hai aura usake dvArA hameM jo kucha mAlUma ho hote hI kisI kAraNa vizeSase vaha naSTa ho gayA ? sakA hai use hama apane pAThakoMke vicArArtha yadi naSTa nahIM huA to kyA phira pracalita aura yathArtha nirNayakI sahAyatArtha nIce prakaTa siddhAntoMke viruddha usameM kucha aisI bAteM thI karate haiM:jinake kAraNa bAdake AcAryoM khAsakara bhaTTAra* 1-umAsvAtike tattvArthapUtrapara sarvArtha- ; koMko use lupta karanekI jarUrata par3I athavA siddhi, rAjavArtika, zlokavArtika aura zruta* bAdako usake naSTa hojAnekA koI dUsarA hI sAgarI nAmakI jo TIkAe~ upalabdha haiM unameM, kAraNa hai ? ina saba vikalpoMko chor3akara abhI jahA~ taka hamAre dekhanemeM AyA kahIM bhI 'gaMdhataka hameM yaha bhI mAlUma nahIM huA ki 1 samanta- hasti mahAbhASya' kA nAmollekha nahIM hai aura na bhadrane 'gaMdhahastimahAbhASya' nAmakA koI graMtha isI bAtakA koI ullekha pAyA jAtA hai ki * banAyA hai, 2 vaha umAsvAtike tattvArthasUtrakA samantabhadrane ukta tattvArthasUtrapara koI bhASya Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 4] gandhahAsti mahAbhASyakI khoj| 111 likhA hai| samantabhadrakA astitvakAla ina saba dUsare siddhAnta grantha ( kaSAya prAbhRta ) para TIkA TIkAoMke bananese pahale mAnA jAtA hai / yadi likhanA cAhate the paraMtu unake eka sadharmI sAdhuina TIkAoMke racayitA pUjyapAda, akalaMkadeva, ne dravyAdizuddhikara prayatnoMke abhAvase unheM vaisA vidyAnanda aura zrutasAgarake samayoMmeM samantabha- karanese roka diyA / bahuta saMbhava hai ki isake 'drakA usI sUtrapara aisA koI mahattvazAlI bhASya bAda unake dvArA koI bar3A graMtha na likhA vidyamAna hotA to ukta TIkAkAra kisI na kisI gayA ho| rUpameM isa bAtako sUcita jarUra karate, 4-zravaNabelgulake jitane zilAlekhoMmeM aisA hRdaya kahatA hai / paraMtu unake TIkAgraMthoMse samaMtabhadrakA nAma AyA hai unameMse kisI bhI aisI koI sUcanA nahIM pAI jAtI / pratyuta, AcArya mahodayake nAmake sAtha 'gaMdhahasti mahAzrutasAgara sUrine apane adhyayana-viSayaka athavA bhASya' kA ullekha nahIM hai| aura na yahI likhA TIkAke AdhAra-viSayaka jina pradhAna granthoMkA milatA hai ki unhoMne tattvArthasUtra para koI ullekha apanI TIkAkI saMdhiyoMmeM kiyA hai TIkA likhI hai / hA~, unake ziSya zivakoTi unameM sApha taurase zlokavArtika aura sarvArtha- AcAryake sambaMdhameM itanA kathana jarUra pAyA siddhikA hI nAma pAyA jAtA hai, gaMdhahasti jAtA hai ki unhoMne tattvArthasUtrako alaMkRta mahAbhASyakA nahIM / yadi aisA mahAna graMtha kiyA, arthAt usapara TIkA likhI / (dekho unheM upalabdha hotA to koI vajaha nahIM thI ki zi0 lekha naM0 105) ve usakA bhI sAthameM nAmollekha na karate / 5-brahmanemidattane ArAdhanA kathAkozameM - 2---- AptamImAMsA ( devAgama ) para, jise samantabhadrakI eka kathA dI hai paraMtu usameM unake gaMdhahastimahAbhASyakA maMgalAcaraNa kahA jAtA kisI bhI gaMdhahastimahAbhASyake nAmakI koI hai; isa samaya tIna saMskRta TIkAe~ upalabdha haiN| upalabdhi nahIM hotii| eka 'vasunandivRtti,' dUsarI, 'aSTazatI' 6-saMskRta prAkRtake aura bhI bahutase upa aura tIsarI ' aSTasahasrI' / inameMse kisI bhI labdha graMtha jo dekhanemeM Aye aura jinameM kisI TIkAmeM gaMdhahasti mahAbhASyakA koI nAma nahIM na kisI rUpase samantabhadrakA smaraNa kiyA gayA hai, aura na yahI kahIM sUcita kiyA hai ki yaha hai unameM bhI hameM spaSTarUpase kahIM gaMdhahasti mahAAptamImAMsA graMtha gaMdhahasti mahAbhASyakA maMgalA- bhASyakA nAma nahIM milA / aura dUsare aneka caraNa athavA usakA prAthamika aMza hai| kisI vidvAnoMse jo isa viSayamaM dophta kiyA gayA to dUsare graMthakA eka aMza honekI hAlatameM yahI uttara milA ki gaMdhahasti mahAbhASyakA aisI sUcanAkA kiyA jAnA bahuta kucha nAma kisI prAcIna graMthameM hamAre dekhane meM nahIM svAbhAvika thaa| AyA, athavA hameM kucha yAda nahIM hai| .3-zrIindranandi AcAryake banAye hue .7-graMthake nAmameM 'mahAbhASya' zabdase " zrutAvatAra' graMthameM bhI samantabhadra ke sAtha, jahA~ yaha sUcita hotA hai ki isa graMthase pahale bhI karmaprAbhUtapara unakI 48 hajAra zlokaparimANa tattvArthasUtrapara koI bhASya vidyamAna thA jisakI 'eka suMdara saMskRtaTIkAkA ullekha kiyA gayA apekSA ise 'mahAbhASya' saMjJA dI gaI hai| hai. vahA~, gaMdhahasti mahAbhASyakA koI nAma nahIM paraMtu digambara sAhityase isa bAtakA kahIM koI hai| balki itanA prakaTa kiyA gayA hai ki ve patA nahIM calatA ki samantabhadrase pahale bhI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tattvArthasUtra para koI bhASya vidyamAna thA / rahI zvetAmbara sAhityakI bAta, so zvetAmbara bhAI isa bAtako mAnate hI haiM ki unakA maujUdA 'tattvA zradhigama bhASya ' svayaM umAsvAtikA banAyA huA hai| paraMtu unakI isa mAnyatAko svIkAra karane ke liye abhI hama tayyAra nahIM haiN| unakA vaha graMtha abhI vivAdagrasta hai / usake viSaya meM hameM bahuta kucha kahane sunane kI jarUrata hai / isa para yadi yaha kahA jAya ki bAdako bane hue bhASyoM kI apekSA bahuta bar3A honeke kAraNa use pIchese mahAbhASya saMjJA dI gaI hai to yaha mAnanA par3egA ki usakA asalI nAma ' gaMdhahasti bhASya ' athavA ' gaMdhahasti ' aisA kucha thA / 8 - Upara jina graMthAdikoM kA ullekha kiyA gayA haiM unameM kahIM yaha bhI jikara nahIM hai ki samantabhadrane 84 hajAra zlokaparimANakA koI graMtha racA hai aura isa liye gaMdhahasti mahAbhASyakA jo parimANa 84 hajAra kahA jAtA hai. usakI isa saMkhyAkI bhI kisI prAcIna sAhitya se upalabdhi nahIM hotI / jainahitaiSI - . 9 - jaba umAsvAtike tattvArthasUtrapara 84 hajAra zlokaparimANa eka mahattvazAlI bhASya pahalese maujUda thA taba yaha bAta samajhameM nahIM AtI ki sarvArthasiddhi, rAjavArtika aura zloka - vArtika ke bananekI z2arUrata hI kyoM paidA huI / yadi yaha kahA jAya ki ye graMtha gaMdhahasti mahAbhASyakA sAra lekara saMkSeparucivAle ziSyoMke vAste banAye gaye haiM to yaha bAta bhI kucha banatI huI mAlUma nahIM hotI; kyoM ki aisI hAlata meM zrI pUjyapAda, akalaMkadeva aura vidyAnaMda svAmI apane apane graMthoM meM isa prakArakA koI ullekha jarUra karate jaisA ki Ama taura para dUsare AcAryoMne kiyA hai, jinhoMne apane graMthoM ko dUsare graMthoMke AdhArapara athavA unakA sAra lekara banAyA hai / paraMtu cU~ ki inameM aisA [ bhAga 14 koI ullekha nahIM hai, isa liye ye sarvArthasiddhi Adi graMtha gaMdhahastimahAbhASyake AdhAra para athavA usakA sAra lekara banAye gaye haiM aisA mAnaneko jI nahIM cAhatA / isake sivAya akalaMkadeva aura vidyAnaMda ke bhASya vArtika ke DhaMga se likhe gaye haiM / ve ' vArtika ' kahalAte bhI haiN| aura vArtikoM meM ukta, anukta, durukta, tInoM prakAra ke arthoMkI vicAraNA aura abhivyakti huA karatI hai, jisase unakA parimANa pahale bhASyoMse prAyaH kucha bar3ha jAtA hai / jaise ki sarvArthasiddhi se rAjavArtikakA aura rAjavArtika se zlokavArtikakA parimANa bar3hA huA hai / aisI hAlata meM yadi samantabhadrakA 84 hajAra zloka. saMkhyAvAlA bhASya pahalese maujUda thA to akalaMkadeva aura vidyAnaMdake vArtikoM kA parimANa: usase jarUra kucha bar3ha jAnA cAhiye thA / paraMtu bar3hanA dUra rahA, vaha ulaTA usase kaI guNA ghaTa rahA hai / donoM vArtikoM kI zlokasaMkhyA kA parimANa kramazaH 16 aura 20 hajArase adhika nahIM, aisI hAlata meM kamase kama akalaMkadeva aura vidyAnaMdake samaya meM gaMdhahasti mahAbhASyakA astitva svIkAra karaneke liye to aura bhI hRdaya tayyAra nahIM hotA / 10 - jisa AptamImAMsA ( devAgama stotra ) ko gaMdhahasti sahAbhASyakA maMgalAcaraNa batalAyA jAtA hai usakI antima kArikA isa prakAra hai itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAM / samyagmithyopadezArthavizeSapratipattaye // yaha kArikA jisa DhaMga aura jisa zailIse likhI gaI hai aura isameM jo kucha kathana kiyA: gayA hai usase AptamImAMsAke eka bilakula : svataMtra grantha honekI bahuta jyAdaha saMbhAvanA pAI jAtI hai| isa kArikA ko dete hue va sunandI AcArya apanI TIkAmeM ise 'zAstrArthopasaMhArakArikA' likhate haiM, sAtha hI isa kArikAkI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 4] gandhahasti mahAbhASyakI khoja / 123 TIkAke antameM graMthakartA bhI samaMtabhadrakA nAma 12-zrIzubhacaMdrAcAryaviracita pAMDavapurA'kRtakRtyaH niyUMDhatattvapratijJaH' ityAdi vize- NakA eka padya isa prakAra hai:SaNoM ke sAtha dete haiM, jisase mAlUma hotA hai ki "samantabhadro bhadrArtho bhAtu bhAratabhUSaNaH / isa kArikAke sAtha granthakI samApti ho gaI, devAgamena yenAtra vyakto devAgamaH kRtaH " // 15 // graMthake antargata kisI khAsa viSayakI nhiiN| - isa padyake dvArA graMthakartI mahAzaya, svAmI vidyAnaMdasvAmI, aSTasahasrImeM, isa kArikAke samantabhadrakA 'bhAratabhaSaNa' Adi vizeSaNoMke dvArA 'prArabdhanirvahaNa'-(prAraMbha kiye hue sAtha smaraNa karate hue, prakaTa karate haiM ki kAryakI parisamApti) Adiko sUcita karate unhoMne apane devAgama (zAstra) ke dvArAhue TIkAmeM likhate haiM ( gaMdhahastimahAbhASya athavA tattvArthasUtrakI " iti devAgamAkhye svoktaparicchede zAstre.... TIkAke dvArA nahIM) jineMdradevake Agama (jainA.. atra zAstraparisamAptau"...... gama) ko saMsArameM vyakta kara diyA hai| isase - ina zabdoMse bhI prAyaH yahI dhvanita hotA hai devAgamakI svataMtratA aura bhI spaSTa zabdoMmeM ki devAgamazAstra jo ki AptamImAMsAke zurUmeM udghoSita hotI hai aura yaha pAyA jAtA hai ki 'devAgama' zabda honese usIkA dUsarA nAma hai, saMsArameM samantabhadrakI vizeSa prasiddhakA kAraNa eka svataMtra graMtha hai aura usakI samApti isa bhI unakA 'devAgama' graMtha hI huA hai| yadi kArikAke sAtha hI ho jAtI hai| ataH vaha kisI yaha devAgama koI pRthak graMtha na hokara gaMdhahasti dUsare graMthakA Adima aMza athavA maMgalAcaraNa mahAbhASyakA hI eka aMza-usakA kevala mAlUma nahIM hotaa| maMgalAcaraNa-hotA to koI vajaha nahIM thI ki 11-akalaMkadeva apanI aSTazatIke AraM use mahAna graMthakA kahIM nAmollekha na karake bhameM likhate haiM usake kevala eka choTese aMzakA hI ullekha "yenAcAryasamantabhadrayatinA tasmai namaH saMtataM / kRtvA vitriyatestavo bhagavatA devAgamastaskRtiH // 22 // kiyA jaataa| usa saMpUrNa graMthake dvArA to aura vasunandI AcArya apanI devAgamavRttike mA bhI adhikatAke sAtha jainAgama vyakta huA hogA antameM sUcita karate haiM "zrIsamaMtabhadrAcAryasya... phira usakA nAma kyoM nahIM ? aura kyoM devAgamAkhyAyAH kRte sakSepabhUtaM vivaraNaM kRtaM...." Ama taurapara devAmama athavA AptamImAMsAkA hI karNATakadezastha humacA ji0 zimogAke nAmollekha pAyA jAtA hai ? . jarUra isameM kucha rahasya hai aura vaha kamase kama devAgamakI svataMeka zilAlekhameM nimna AzayakA ullekha* milatA hai: tratAkA samarthaka jAna par3atA hai| " akalaMkane samaMtabhadrake devAgamapara bhASya likhaa| 13-zrIvidyAnaMdasvAmIne "yuktyanuzAsana' AptamImAMsA graMthako samajhAkara batalAnevAle vidyA. graMthakI TIkA likhate hue sabase pahale usakI naMdiko nmostu|" . . utthAnikArUpase yaha vAkya diyA hai-- . ina saba avataraNoMse bhI prAyaH yahI paayaa| jAtA hai ki samantabhadrakA 'devAgama' unakI __ "zrIsamantabhadrasvAmibhirAptamImAMsAmAmanyayAgavya vacchedAt vyavasthApitena bhagavatA zrImatAhatAntyatIeka pRthak kRti athavA svataMtra graMtha hai| . thaikaraparamadevena mA~ parakSyi kiM cikIrSavo bhavanta . * dekho jainAhitaiSI bhAga 9, aMka 9, pRSTa 445 / iti te pRSThA iva prAhuH / " 3-4 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 | bhAga 14 aisI hAlata meM 'devAgama' ko bhI yuktyanuzAsana ke sadRza gaMdhahastimahAbhASyakA koI aMga na mAna kara eka svataMtra graMtha kahanA cAhiye / 14 - zrIdharma bhUSaNayativiracita 8 nyAyadIpikA' meM, sarvajJakI siddhi karate hue, AptamImAMsAkA eka padya nimna prakArase uddhRta kiyA huA milatA hai: ninISavaH smo vayamadya vIraM taduktaM svAmibhirmahAbhASyasyAdAvAptamImAMsAprastAve - sUkSmAntaritadUrArthA.... ........ | " vizIrNadoSAzaya pAzabandhaM // 1 // adyAsmin kAle parIkSAvasAnasamaye / " vidyAnaMdAcArya ke isa saMpUrNa kathana se mAlUma hotA hai ki svAmi samantabhadrane AptamImAMsA ( devAgama ) ke anantara hI ukta graMthadvArA arhantadevakI parIkSA ke bAda hI - 'yuktyanuzAsana ' graMtha kI racanA kI hai / yadi ' devAgama' ko gaMdhahastimahAbhASyakA eka aMga aura usakA Adima bhAga mAnA jAya to yuktyanuzAsanako bhI ukta mahAbhASyakA tadanantara aMga kahanA hogaa| paraMtu aisA nahIM kahA jAtA / yuktyanuzAsana samantabhadrakA, mahAvIra bhagavAnakI stutiko liye -hue hitAnveSaNakA upAya pratipAdaka eka svataMtra graMtha mAnA jAtA hai / nIceke kucha payoM aura unakI kathanazailI se bhI prAyaH aisA hI Azaya dhvanita hotA hai:-- isase mAlUma hotA hai ki svAmI samantabhadrapraNIta ' mahAbhASya ' kI AdimeM AptamImAMsA nAmakA eka prastAva hai / aura sirpha yahI eka ullekha hai jo abhI taka hameM isa viSaya meM prApta ho sakA hai aura jisase pracalita pravAdako kucha AzvAsana milatA hai / yadyapi isa ullekhameM ' gaMdhahasti mahAbhASya ' aisA spaSTa nAma nahIM hai, na isa ' mahAbhASya ' ko umAsvAtike tattvArthasUtrakA bhASya prakaTa kiyA hai, na yaha hI sUcita kiyA hai ki usakI graMthasaMkhyA 84 hajAra zloka parimANa hai, aura isaliye saMbhava hai ki yaha mahAbhASya samantabhadrakA uparyullikhita, 48 hajAra zloka saMkhyAko liye hue, 'karmaprAbhRta' siddhAntavAlA bhASya ho athavA koI / "narAgAnnaH stotraM bhavati bhavapAzacchidimunau, na cAnyeSu dveSAdapaguNakathAbhyAsakhalatA / kimunyAyAnyAyaprakRtaguNadoSajJamanasAM hitAnveSopAyastava guNakathAsaMgagaditaH " // 64 // dUsarA hI bhASya ho / aura usameM AcArya maho - yuktyanuzAsana / " zrImadvIra jinezvarAma laguNastotraM parIkSekSaNaiH sAkSAtsvAmisamaMtabhadragurubhistattvaM samIkSyAkhilaM / proktaM yuktyanuzAsanaM vijayibhiH syAdvAdamArgAnugaividyAnaMdabudhairalaMkRtamidaM zrIsatyavAkyAdhipaiH // " dayane AvazyakatAnusAra, apane AptamImAMsA graMthako bhI bataura eka prastAvake zAmila kara diyA ho, to bhI dharmabhUSaNa ke isa ullekhase prakRta gaMdhahasti mahAbhASyakA Azaya jarUra nikAlA jA sakatA hai| paraMtu jaba hama isa ullekhako Upara diye hue saMpUrNa anusaMdhAnoMkI rozanI meM par3hate haiM aura sAtha hI, isa bAtako dhyAna meM rakhate haiM ki dharmabhUSaNajI vikramakI 15 vIM zatAbdI ke vidvAna haiM, to aisA mAlUma hotA hai ki yaha ullekha usa vaktake pracalita pravAda, TI. vidyAnandasvAmI / isake bAda mUla graMthakA prathama padya uddhRta kiyA hai jo isa prakAra hai: 8 jainahitaiSI - kI mahatyA bhuvi varddhamAnaM tvAM varddhamAnaM stutigocaratvaM " 'jIvasiddhividhAyIha kRtayuktyanuzAsanaM / vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRMbhate // " harivaMze jinasenaH / 66 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 4] gandhahasti mahAbhASyakI khoj| lokokti athavA daMtakathAoMke Adhara para hI dakI dhunameM arthakA anartha bhI ho jAtA hai, kiyA gayA hai / vAstavika tathyase isakA prAyaH jisakA eka udAharaNa hama apane pAThakoM ke koI sambaMdha nhiiN| aura na yaha mAnane athavA sAmane nIce rakhate haiMkahanekA koI kAraNa hai ki dharmabhUSaNajIne ukta nyAyadIpikAmeM eka sthAnapara ye vAkya gaMdhahastimahAbhASyako svayaM dekhakara hI aisA diye haiM:ullekha kiyA hai| yadi aisA hotA to khAsa tadviparItalakSaNo hi saMzayaH / yadrAjavArtikam lekha " anekArthAnizcitA paryudAsAtmakaH saMzayaH, tadviparIrAjavArtikAdi graMthoMke sthAnoM meM athavA unake to'vagrahaH " iti / bhASyaM ca " saMzayo hiM nirNaya. virodhI natvavagrahaH" iti / sAtha jarUra pAyA jaataa| paraMtu aisA nahIM hai, paM. khUbacaMdajIne, nyAyadIpikApara likhI nyAyadIpikAmeM dUsarI jagaha bhI AptamImAMsA huI apanI bhASATIkAmeM, ina vAkyoMkA anuvAda kA hI ullekha kiyA gayA hai| vahA~ Uparake sadRza mahAbhASyAdi zabdoMkA prayoga bhI nahIM hai, dete hura, 'bhASya' zabdase 'gaMdhahastimahA bhASya' kA artha sUcita kiyA hai- arthAt, balika bahuta sIdhe sAde zabdoMmeM 'taduktamAptamI sarvasAdhAraNa para yaha prakaTa kiyA hai ki 'saMzayo hi mAMsAyAM svAmisamaMtabhadrAcAryaH ' aisA kahA nirNayavirodhI natvagrahaH' yaha vAkya gaMdhahastigayA hai| dharmabhUSaNajIke samayase abataka aisA mahAbhASyakA eka vAkya hai / TIkAke saMzodhanakoI mahAna viplava bhI upasthita nahIM huA ki kartA paM0 vaMzIdharajI zAstrIne bhI unakI jisase gaMdhahasti mahAbhASya jaise graMthakA ekadama isa bAtako pAsa kara diyA hai-arthAt, lopa honA mAna liyA jAya / aura yadi aisA pustakapara apane dvArA saMzodhana kiye jAnekI mAna bhI liyA jAya to unase pahale prAcIna muhara lagAkara isa bAtakI rajisTarI kara dI hai sAhityameM usake ullekha na honekA kAraNa kyA ki ukta vAkya gaMdhahastimahAbhASyakA hI vAkya hai, isakA saMtoSajanaka uttara kucha bhI mAlama: "lUma hai| paraMtu vAstavameM aisA nahIM hai / yaha vAkya mahIM hotA, aura isa liye hamArI rAyameM dharma rAjavArtika bhASyakA vAkya hai / rAjavArtikameM bhUSaNajIkA uparyukta ullekha pracalita pravAda para / avagrahahAvAyadhAraNA' isa satrapara jo 10 hI avalambita hai / pracalita pravAda para aksara vA~ vArtika diyA hai usIke bhASyakA yaha eka ullekha huA karate haiM aura ve bahutase graMthoMmeM pAye vAkya hai - / isa vAkyase pahale jo vAkya, jAte haiM / Ajakala bhI, jaba ki gaMdhahasti 'yadrAjavArtikaM' zabdoMke sAtha,nyAyadIpikAkI 'mahAbhASyakA kahIM patA nahIM aura yaha bhI UparakI paMktiyoMmeM uddhRta pAyA jAtA hai vaha nizcaya nahIM ki kisI samaya usakA astitva ukta sUtrakA 9 vA~ vArtika hai / dUsare zabdoMmeM bhI thA yA ki nahIM, bahutase acche acche yoM samajhanA cAhiye ki graMthakartAne pahale rAjavidvAn apane lekhoM tathA graMthoMmeM gaMdhahasti mahA- vArtika bhASyakA eka vArtika aura phira eka vArtibhASyakA ullekha paricata athavA nizcita graMthake kakA bhASyAMza uddhRta kiyA thA, jisako hamAre taura para karate haiM, use tatvArthasatrakI TIkA donoM paMDita mahAzayoMne nahIM samajhA aura = batalAte haiM aura usake zlokoMkI saMkhyAkA pari- samajhanekI koziza kii| unake sAmane mUla graMthameM mANa taka dete haiM / yaha saba pracalita pravAdakA - dekho rAjavArtika, sanAtanagraMthamAlA kalakattekA hI natIjA hai / kabhI kabhI isa pracalita pravA- upA huaa| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 14 'gaMdhahasti mahAbhASya ' aisA koI nAma nahIM thA bhaTTAkalaMkadevane, apane karNATaka zabdAnuzAsana aura yaha hama bakhUbI jAnate haiM ki unhoMne gaMdha- meM, isa cUDAmaNiTIkAko 'tattvArtha mahAzAstrakI hasti mahAbhAdhyakA kabhI darzana taka nahIM kiyA, vyAkhyA' ('tattvArthamahAzAstravyAkhyAnasya' jo usa parase jA~ca karake hI aise arthakA kiyA cuDAmaNyabhidhAnasya mahAzAstrasya...upalabhyamAjAnA kisI prakArase saMbhava samajha liyA jAtA, ntvaat|) likhA hai, jisakA Azaya yaha hotA to bhI unhoMne 'bhASya ' kA artha 'gaMdhahasti- hai ki karmaprAbhRtAdi graMtha bhI tattvArthazAstra kahamahAbhASya' karake eka vidvAnake vAkyako dUsare lAte haiM aura isaliye karmaprAbhUta para likhI huI vidvAnakA batalA diyaa| yaha pracalita pravAdakI samaMtabhadrakI ukta TIkA bhI tattvArthamahAzAstrakI dhuna nahIM to aura kyA hai ? isI taraha eka TIkA kahalAtI hogI / cU~ki umAsvAtikA dUsarI jagaha bhI ' tadbhASyaM ' padakA artha- tattvArthasUtra bhI tattvArthazAstra' athavA 'tattvArtha" aisA hI gaMdhahasti mahAbhASyameM bhI kahA hai-" mahAzAstra' kahalAtA hai, isaliye saMbhava hai ki isa nAmasAmyakI vajahase 'karmaprAbhata' ke kiyA gayA hai / isa udAharaNase pAThaka svayaM , TIkAkAra zrIsamaMtabhadrasvAmI kisI samaya samajha sakate haiM ki pracalita pravAdakI dhunameM umAsvAtike tattvArthasatrake TIkAkAra samajha kitanA arthakA anartha hA jAyA karatA hai Ara liye gaye hoM aura isI galatIke kAraNa pIchese usake dvArA uttarottara saMsArameM kitanA bhrama tathA .. aneka prakArakI kalpanAe~ utpanna ho kara unakA bhAva phaila jAnA saMbhava hai| zAstroMmeM praca- vartamAnarUpa bana gayA ho / yaha bhI saMbhava hai, lita pravAdoMse abhibhUta aise hI kucha mahAza* ki prabala aura prakhara tArkika vidvAn honeke yoMkI kapAse athavA aneka dantakathAoMke kisI kAraNa ' gaMdhahasti' yaha samaMtabhadrakA upanAma na kisI rUpameM lipibaddha ho jAneke kAraNa athavA viruda rahA ho aura usake kAraNa hI hI bahutase aitihAsika tattva Ajakala cakkarameM unakI ukta siddhAMtaTIkAkA nAma gaMdhahastimahApar3e hue haiM / aura isa liye prAyaH una sabakI bhASya prasiddha ho gayA ho athavA unake ziSya jA~ca aneka mArgoM aura aneka pahaluoMse honI zivakoTine jo tattvArthasUtrakI TIkA likhI hai cAhiye / haraeka bAtakI asaliyatako khoja- usI parase isa viSayameM unake nAmakI prasiddhi nikAlaneke liye gahare anusaMdhAnakI jarUrata hai| ho gaI ho / kucha bhI ho, yathArtha vastusthitiko khoja nikAlanekI bahuta bar3I jarUrata hai, jisake tabhI kucha yathArtha nirNaya ho sakatA hai| liye vidvAnoMko prayatna karanA cAhiye / astu / 15-Upara zrutAvatArake AdhAra para yaha gaMdhahastimahAmANya aura AptamImAMsAke samba dhameM hama apane ina anusaMdhAnoM aura vicAprakaTa kiyA gayA hai ki samaMtabhadrane 'karmaprAbhUta' roMko vidvAnoMke sAmane rakhate hue unase atyaMta siddhAnta para 48 hajAra zloka parimANa eka namratAke sAtha nivedana karate haiM ki ve ina para sandara saMskRtaTIkA likhI thI / yaha TIkA " baDI zAMtike sAtha gaharA vicAra karanekI kRpA caDAmaNi' nAmakI eka kanaDI TIkAke bAda, prAyaH use dekhakara, likhI gaI hai| cUDAmaNikI * yahA~ graMthakA parimANa 96 hajAra zloka diyA hai jisakI bAbata rAisa sAhabane, apanI 'iMskripazaMsazlokasaMkhyAkA parimANa 84 hajAra diyA hai eTa zravaNabelagola' nAmaka pustakameM, likhA hai ki. aura vaha usa karmaprAbhRta tathA sAtha hI, kaSAya- isameM 12 hajAra zloka graMthake saMkSiptasAra athavA prAbhRta nAmake donoM siddhAntoM para likhI gaI thii| sUcIke zAmila haiN| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gandhahasti mahAbhASya kI khoja / aGka 4 ] kareM aura usake bAda hameM apane vicAroMse sucita karake kRtArtha banAe~ / yadi hamArA koI anusaMdhAna athavA vicAra unheM ThIka pratIta na ho to hameM yuktipUrvaka usase sUcita kiyA jAya / sAtha hI, jina vidvAnoMko kisI prAcIna sAhityase gaMdhahastimahAbhASyake nAmAdika cAroM bAtoM meM se kisI bhI bAtakI kucha upalabdhi huI ho, ve hama para usake prakaTa karanekI udAratA dikhalAe~, jisase hama apane vicAroMmeM yathocita pheraphAra karaneke liye samartha ho sakeM, athavA usakI sahAyatA se kisI dUsare navIna anusaMdhAnako prastuta kara sakeM / AzA hai, jainahitaiSI ke vijJa pAThaka hamAre isa samucita nivedana para dhyAna denekI avazya kRpA kareMge, aura isa taraha eka aitihAsika tattvake nirNaya karanemeM sahoyo gitAkA paricaya deNge| 117 bhI anupalabdha graMthoM meM thA jisakA nAma sunakara hI unhoMne use apanI sUcI meM dAkhila kiyA thA / usake sambaMdha meM yaha kahIM prakaTa nahIM kiyA gayA ki vaha amuka lAyabrerI meM maujUda hai / paMDitajIne isa sUcI meM gaMdhahastimahAbhASyakA nAma dekha kara hI, binA kucha soce samajhe, AsTriyA dezake eka nagarakI lAyabrerImeM usake astitvakA nizcaya kara diyA aura use sarva sAdhAraNa para prakaTa kara diyA ! yaha kitanI bhUlakI bAta hai ! hameM apane paMDitajIkI isa kArravAI para bahuta kheda hotA hai jisake kAraNa samAjako vyartha hI eka prakArake cakkara meM par3ane aura caMdA ekatra karane karAne AdikA kaSTa uThAnA par3A / AzA hai paMDitajI, jinakA nAma yahA~ dene kI hama koI jarUrata nahIM samajhate, AgAmI se aisI mauTI bhUla na karanekA dhyAna rakkheMge / sarasAvA, tA0 19-1-20 antameM hama apane pAThakoM para itanA aura prakaTa kiye dete haiM ki isa lekhakA kucha bhAga likhe jAne ke bAda hameM apane mitra zrIyuta muni jinavijayajI Adi ke dvArA yaha mAluma karake bahuta aphasosa huA ki dakkana kAlija pUnA lAyabrerIkI kisI sUcIke AdhAra para eka paMDita mahAzayane, samAja ke patroMmeM, jo isa prakArakA samAcAra prakAzita karAyA thA ki, gaMdhahasti mahAbhASya AsTriyA dezake amuka nagarakI lAyabrerI meM maujUda hai aura isaliye vahA~ jAkara usakI kApI lAneke liye kucha vidvAnoMkI yojanA honI cAhiye, vaha bilakula unakA bhrama aura besamajhIkA pariNAma thaa| unheM sUcI dekhanA hI nahIM AyA / sUcImeM, jo kisI ripo ke antargata hai, AsTriyA ke vidvAna DAkTara bUlharane kucha aise prasiddha jainagraMthoMke nAma unake katIoMke nAma sahita prakaTa kiye the jo upalabdha haiM, tathA jo upalabdha nahIM haiM kintu unake nAma sune jAte haiM / samaMtabhadrakA ' gaMdhahastimahAbhASya.. kisI niyama yA siddhAnta ke taura para vidhavAvivAha koI acchI cIz2a nahIM hai / aura na yaha bAta pasaMda kiye jAne ke yogya hai ki use khvAmakhvAha uttejana diyA jAya / bana sake to khuzI se pUrNa brahmacarya kA pAlana honA cAhiye paraMtu jo loga ( strI yA puruSa ) pUrNa brahmacarya pAlana karaneke liye asamartha haiM, gupta vyabhicAra karate haiM aura isa taraha bhrUNahatyA, bAlahatyAdi aneka duSkarmoM tathA pApoMko janma dete haiM una - kI apekSA ve loga acche jarUra haiM jo ina pApoM se bacane ke liye punarvivAha karake baiTha jAte haiM aura sukhapUrvaka apanI gRhasthI calAte haiM / aise logoMkI isa pravRtti meM vyarthakI rukAvaTeM paidA karanA bhI acchA nahIM hai / --khaMDavicAra | Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [ bhAga 14 cooo-- mbarajaina granthakartA aura unake graMtha ' nAmaka sUcImeM ' zrIcaMdra'ke nAmake sAtha 1 zrAvakAcAraarthAt-- jainAcArya, dUsare jaina vidvAn, unake ratnakaraMDa ( prAkRta zloka 4400), 2 samyaktva ratnakaraMDa ( prAkRta ), 3 padmapurANakI paMjikApoSaka, pradhAna zrAvaka aura TIkA,4 zrAvakAcAra ( saptavyasananirodhAtmaka) jaina raajaadik| aura 5 paMcakalyANakapUjA, ye graMtha aura diye haiN| hama nahIM kaha sakate ki ye saba graMtha ukta 7 zrIcandra, zrInandI aura saagrsen| zrIcaMdramanike banAye hue haiM athavA kisI dUsare 'zrIcaMda' nAmake munine dhArAdhIza mahA- zrIcaMdrake / graMthoMke dekhane para isa bAtakA nizcaya rAjA bhojake samaya meM "purANasAra' nAmakA eka ho sakatA hai / jina vidvAnoMko ukta pAMcoM graMthAmase saMskRta graMtha banAyA hai, jisakI zlokasaMkhyA kisI graMthake dekhane kA avasara milA ho unheM 'digambara jainagraMthakartA aura unake graMtha' nAmaka yathArtha bAtase sacita karanA cAhiye / ukta sUcIke anusAra 2100 hai / isa graMthakI prazasti sUcI meM eka sthAnapara phuTanoTadvArA, yaha bhI aura racanA saMvat isa prakAra hai:- sUcita kiyA gayA hai ki 'eka zrIcaMdrAcArya "dhArAyAM puri bhojadevanRpate rAjye jayAtyuccakaiH vi. sa. 1241 meM hue haiN| mAlUma nahIM ve zrImatsAgarasenato yatipatejJAtvA purANaM mahat / zrIcaMdra kaunase AcAryake ziSya the aura unake muktyarthaM bhavabhItibhItajagatAM zrInandiziSyo budho isa nAma tathA samayakI upalabdhi kahA~se kurve cArupurANasAramamalaM zrIcandranAmA muniH // 1 // huI hai / AzA hai, sUcIke lekhaka mahAzaya zrIvikramAdityasaMvatsare yajJazanya ( saptatya ? ) dhikava- isakA spaSTIkaraNa karanekI kRpA karaMga ! rSasahasra purANasArAbhidhAnaH smaaptH|" isase mAlama hotA hai ki zrIcaMdramani 'zrI- sAgarasena munike viSayameM abhI taka hameM koI nandI ke ziSya the aura unhoMne mAgasena, vizeSa hAla mAlUma nahIM huA / sirpha ukta nAmake yatipatise mahApurANako par3hakara athavA . ___ sUcImeM unheM / saiddhAntika ' likhA hai aura samajhakara apanA yaha graMtha, usake saMkSeparUpameM unake banAye hue granthoMmeM 'laghu trilokasAra' likhA hai aura saMbhavataH ise dhArAnagarI meM hI banA- nAmake eka prAkRta graMthakA ullekha kiyA kara samApta kiyA hai| samAptikA saMvat jo Upara hai hai / ve kinake ziSya the, kinake guru the diyA hai vaha lekhakAzuddhike kAraNa kucha aspaSTa aura unhoMne kyA kyA kArya kiye haiM, unakA yaha mAlUma hotA hai| saMbhava hai ki yaha 'saptatyadhika- saba itihAsa abhI aMdheremeM hai, jisakI varSasahasre' aisA pATha ho jisakA artha 1070 vidvAnoMko khoja lagAnI cAhiye / zrIcaMdraka saMvat hotA hai| paraMtu isameM koI saMdeha nahIM ki guru zrInandIke viSayameM bhI abhItaka hameM yaha graMtha vikramakI 11 vIM zatAbdIkA banA kucha vizeSa hAla mAlUma nahIM ho skaa| inakA huA hai aura isa liye ukta tInoM vidvAnoMkA itihAsa bhI aMdhakArAchanna hai| hA~, vasunandI astitvasamaya bhI vikramakI 11 vIM zatAbdI 'zrAvakAcArake dekhanese itanA jarUra mAlUma hotA samajhanA caahiye| zrIcaMdrAcAryane aura kauna hai ki vasunandIkI guruparamparAmeM eka 'zrInandI' kaunase graMthoMkI racanA kI hai, isakA abhI taka nAmake AcArya bhI ho gaye haiM, jinake ziSya hameM koI ThIka nizcaya nahIM huaa| hA~, 'diga- 'nayanandI' aura praziSya nemicaMdra' the| ina PHHHHHHHHHHHLI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 4] aitihAsika jainvyktiyaaN| zrInaMdIkI prazaMsAmeM ukta zrAvakAcArameM ye vAkya inase mAlUma hotA hai ki TIkAkArakA nAma diye haiM 'zrInaMdiguru' hai| yadi isa padameM 'zrI' ko " AsI sasamayaparasamayavidU sirikuNdkuNdsNtaanne| vizeSaNa mAna liyA jAya to vaha 'naMdiguru' bhavvayaNakumayavaNasisirayaro siriNaMdiNAmeNa // aura 'guru' ko vizeSaNa mAna lenese 'zrInakittI jasseMdusumbhA sayalabhuvaNamajhe jahetthaM bhamittA, ndI' raha jAtA hai / hamArI rAyameM asila NicaM sA sajjaNANaM hiyayavayaNasoe NivAsaM karei // nAma zrInandI mAlama hotA hai aura 'guru' jo siddhataMburAsiM suNayataraNimAseja lIlAvatiNNo, ,, yaha vaMzaparaMparAkI koI upAdhi jAna par3atI vaNNeuM ko samattho sayalaguNagaNaM seviyaMto vi loe||" ___ inase mAlUma hotA hai ki ye 'zrInandI' ", hai / kucha bhI sahI, ye zraniMdiguru zrIcaMdrake guru bar3e hI vidvAn aura eka acche pratiSThita A- zrInandI athavA nayanaMdIke guru zrInandIse bhinna cArya hue haiN| inakA samaya bhI vikramakI haiM, yA unhIMmeMse koI eka haiM, ye bAteM vidvAnoMke prAyaH 11 vIM zatAbdI pAyA jAtA hai| bahuta ni prAyaH kAmAcI pAyA jAtA hai| barana nirNaya karaneke yogya haiN| AzA hai, hamAre vidvAna saMbhava hai ki ye zrInaMdI aura ukta zrIcaMdrake bhAI ina AcAryAkA vizeSa itihAsa khoja guru zrInaMdI donoM eka hI vyakti hoM / isake nikAlanekI koziza kreNge| sivAya eka -- zrInandI' prAyazcittaMsamuccayake 8 kumAranandI aura kumArasena / TIkAkAra bhI haiN| ye 'zrInaMdi guru ' bhI kahalAte jainasamAjameM 'kamAranandI' nAmake eka haiN| uparyullikhita sUcI meM inheM sirpha 'nandiguru' hI likhA hai / astu; isa viSayameM, prAya bahuta bar3e vidvAn AcArya ho gaye haiN| pramANazcitta samuccayakI TIkAke prazastisaMjJaka antima parIkSA, patraparIkSA, zlokavArtika aura vAkya isa prakAra hai ! nyAyadIpikA Adi graMthoM meM unake vAkyoMkA " yaH zrIgurUpadezena prAyazcittasya saMgrahaH / ullekha pAyA jAtA hai| unake vAkya tathA dAsena zrIgurorTabdho bhavyAzayavizuddhaye // 1 // cAbhyadhAyi kumAranandibhaTTArakaiH, ' ' taduktaM tasthaSA nUditA vRttiH zrInaMdiguruNA hi sA / kumAranandibhaTTArakaiH,' ityAdika ullekhavAviruddhaM yadabhUdatra tatkSAmyatu sarasvatI // 2 // kyoMke sAtha uddhRta pAye jAte haiM / ina ullekhapravaragurugirIndraprodgatA vRttireSA, vAkyoMmeM AcArya mahodayake nAmake sAtha sakalamalakalaMkakSAlinI sajjanAnAM / - 'bhaTTAraka' zabdakA prayoga dekhakara kisIko yaha surasaridiva zazvatsevyamAnA dvijeMdraiH na samajha lenA cAhiye ki ve Ajakalake gaddIprabhavatu jananUnA yAvadAcaMndratAram // 3 // " nazIna bhaTTArakoM jaise bhaTTAraka hoNge| aisA nahIM 1 arthAt-zrIkuMdakuMdakI AmnAyameM ' zrI. * hai / usa samaya ' bhaTTAraka' zabda prAyaH eka nandI' nAmakA AcArya svamata aura paramatakA jAna bahuta bar3e pratiSThita pUjya aura mAnanIya vidvAnevAlA tathA bhaktajanarUpI kumudavanako praphullita kara nake liye prayukta hotA thA / kumAranandIke neke liye caMdramAke samAna huA / jisakI caMdramAke nAmake sAtha yaha mahattvasacaka zabda lagA rahanesa samAna nirmala kIrti sarva jagatmeM bhale prakAra phailakara sajana puruSoMke hRdaya, vacana aura kAnoMmeM sadA nivAsa unakA eka bahuta bar3A pratiSThita vidvAn honA karatI thI aura jo uttama nayarUpI naukAmeM baiThakara pAyA jAtA hai| jise vidyAnaMdasvAmI jaise eka siddhAntasamudrako lIlAmAse pAra kara gayA thA usa udbhaTa vidvAn "bhaTTAraka' zabdake sAtha yAda zrInandIke sakalaguNagaNakA varNana karaneke liye lokameM kareM vaha kitanA prabhAvazAlI vidvAn hogA, ise kauna samartha ho sakatA hai ? pAThaka svayaM samajha sakate haiN| asta: kamAra Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 14 naMdI eka bar3e bhArI naiyyAyika vidvAna the, zravaNabelgolake 'malliSeNaprazasti' nAmaka vAdanyAyameM unakI yogyatA bahuta bar3hI car3hI thii| zilAlekhameM * pAyA jAtA hai, to bhI vidyAnaMda vidyAnaMdasvAmIne unheM 'vAdanyAyavicakSaNa' svAmIne jina kumArasenakI uktiyoMse aSTasahalikhA hai; yathAH srIkI aMgavRddhi honA likhA hai ve jahA~taka hama 'kumaarnndincaahudinyaayvickssnnaaH|" samajhate haiM, kumAranandI bhaTTArakake sivAya dUsare -lokavArtika / koI nahIM haiN| kyoMki vidyAnaMdane apane graMthoMmeM Apane 'vAdanyAya' nAmakA eka mahattvapUrNa aneka sthAnoMpara kumAranaMdi bhaTTArakakI uktiyoM ko graMtha bhI racA hai jisake kucha padyoMko hamane, spaSTa taurase uddhRta kiyA hai, pratyuta isake kumAraukta graMthakA paricaya dete hue, isI aMka. senakI uktiyoMkA isa prakArakA koI uddharaNa anyatra uddhRta kiyA hai| nahIM mAlUma, Apane aura ullekha unake graMthoM meM hamAre dekhanemeM nahIM aura kauna kaunase graMthoMkI racanA kI hai / 'diga- aayaa| yadi vidyAnaMdasvAmIkI dRSTi meM kumArambarajainagraMthakatI aura unake graMtha,' nAmakI senakA koI aisA mahattvapUrNa graMtha hotA jisakA sacI meM Apake nAmake sAtha sirpha do graMthoMkA adhikAMza bhAga aSTasahasrIkA aMga taka bananekI ullekha pAyA jAtA hai; eka 'nyAyavijaya' yogyatA rakhatA thA to koI vajaha nahIM thI ki aura dUsarA 'bhUpAlacaturviMzatikA stavana / ' , , vaha usakA ullekha apane dUsare kisI graMthameM na inameM nyAyavijaya saMbhavataH vahI 'vAdanyAya' . karate / hamAre khayAlameM aisA mAlUma hotA hai ki nAmakA graMtha mAlUma hotA hai jisakA Upara jikara kiyA gayA hai / yA to yaha usIkA nAmAntara vidyAnaMda svAmIne kumAranaMdi bhaTTArakake vAdahai aura yA sUcImeM kucha galatIke sAtha darja nyAyAdi graMthoMse bahuta kucha aMza vinA kisI huA hai aura yadi yaha bilakula eka alaga nAmAdikake uddhRta karake use aSTasahasrIkA graMtha hai to bar3I khuzIkI bAta hai, taba isakI bhI eka avibhakta aMga banAyA hai aura antameM aSTakhoja honI cAhiye / dUsarA graMtha bhUpAla kavikA sahasrIke ukta vizeSaNake dvArA use sUcita kara banAyA huA hai / vaha sUcIma kumAranandIke diyA hai / saMbhava hai ki isa vizeSaNa padama lekhasAtha bilakula bhUlase darja kiyA gayA jAna koMkI bhalase 'kumAranaMdyokti' ke sthAnameM par3atA hai / zrIvidyAnaMdasvAmIne apane ' aSTa. (kumArasenokti' likhA gayA ho athavA yaha sahasrI' graMthake antameM 'kumArasenokti- bhI ho sakatA hai ki 'kumArasena ' kumAranandi vardhamAnArthA' yaha aSTasahasrIkA eka vizeSaNa , " kA hI nAmAntara ho / yadi kumAranandikA 'vAda diyA hai, jisakA yaha artha hotA hai ki aSTa. nyAyAdi' nAmakA koI mahAna graMtha upalabdha sahasrI kumArasenakI uktiyoMse vRddhiko prApta huI hai| arthAt, aSTasahasrImeM kamArasenakI ukti ho jAya to usaparase aSTasahasrIkA mIlAna yoMkA pracuratAke sAtha saMgraha kiyA gayA hai karanepara isa viSayakA bahuta kucha nirNaya ho aura isase usake zarIrakI bahuta kucha vRddhi sakatA hai| astu / aba hameM yaha jAmanekI jarUhuI hai / yadyapi kumArasena nAmake munikA eka ullekha jinasenane harivaMzapurANameM x aura dUsarA *udetya samyagdizi dakSiNasyAM kumaarsenomunirstmaap| x akUpAraM yazo loke prabhAcandodayojvalam / tatraiva citraMjagadekabhAnostiSThatyasau tasya tathA prakAzaH / / guroH kumArasenasya vicaratyajitAtmakam // 38 // -harivaMzapurANa / -zilAlekha naM. 54 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika jainavyaktiyA~ / aGka 4 ] rata hai ki ye kumAranandI AcArya kaba hue haiM, kahA~para unakA nivAsa thA, ve kinake ziSya aura unake kauna kauna ziSya hue haiN| sAtha hI yaha bhI mAlUma karane kI jarUrata hai ki unhoMne aura kyA kyA vizeSa kArya kiye haiM / ina sava bAtoMke saMbaMdha meM abhI hama vizada rUpase kucha bhI nahIM kaha sakate / ye saba bAteM gahare aMdhakAra meM chipI huI haiM / hA~, AcArya mahodaya ke astitva samayakI bAbata itanA jarUra kaha sakate haiM ki ve vidyAnaMda svAmIse pahaleke, arthAt vikramakI prAyaH 8 vIM zatAbdI se pahale ke, vidvAn haiM / kitane pahale isakA abhItaka koI nizcaya nahIM / paMcAstikAyake TIkAkAra zrIjayasenasUrine apanI ukta TIkAke zurU meM kuMdakuMdAcAryako zrIkumAranaMdIkA ziSya prakaTa kiyA hai / yathA: " atha zrIkumAranandi siddhAntideva ziSyaiH... zrI. matkuMdakuMdAcAryadevaiH padmanandyAdyaparAbhidheyaiH...viracite paMcAstikAyaprAbhRtazAstre ...... / " isase kumAranaMdIkA samaya vikramakI prAyaH dUsarI tIsarI zatAbdI taka pahu~ca jAtA hai / paraMtu jayasenasUrike isa kathanakA samarthana dUsare kisI bhI pramANase nahIM hotA / svayaM pravacanasAra aura samayasAra nAmake prAbhRtoM kI TIkAoM meM bhI unhoMne aisA sUcita nahIM kiyA / unake bhI racayitA vahI kuMdakuMdAcArya the / phira paMcAsti - kAyakI TIkAmeM hI yaha vizeSatA kyoM ? kucha samajha nahIM AtA / zravaNabelagolake zilAlekhoMmeM bhI, jahA~ aneka sthAnoM para kuMdakuMdakA nAma AyA hai vahA~ kahIM bhI unheM kumAranaMdIkA ziSya prakaTa nahIM kiyA / balki unakA nAma Amataura para bhadrabAhu aura caMdraguptake bAda diyA hai / aura bhI kisI graMtha meM ukta prakArakA ullekha nahIM pAyA jAtA / balki bodhapAhur3ameM svayaM kundakuMdAcArya ke nimna vAkyoMse kucha aisA dhvanita 121 hotA hai ki ve bhadrabAhuke ziSya the yA unase koI nikaTa sambaMdha rakhate the: - 66 saddaviyAro huo bhAsAmuttesu jaM jiNe kahiye / so taha kahiyaM NAyaM sIseNa ya bhaddabAhussa // 61 // vArasa aMgaviyANaM caudasa putraMgaviulaviccharaNaM / suyaNANi maddavAhU gamayagurU bhayavao jayau // 62 // aisI hAlata meM jayasenasUrikA, kundakunda ke guruviSayameM, uparyukta kathana svIkAra karane ke liye hRdaya tayyAra nahIM hotA / AzA hai kumAranaMdIke itihAsaviSayameM hamAre vidvAn bhAI kucha vizeSa anusaMdhAna karane kI kRpA kareMge / ( kramazaH / ) saMsArameM prAyaH daMbha pujatA hai / daMbhI manuSyoMkI bahudhA pRcha hotI hai aura ve Ama taura para yogya vyakti samajhe jAte haiM / pratyuta isako jo loga sarala svabhAvI, niSkapaTa vyavahAra karanevAle aura satyavaktA hote haiM unapara prAyaH aneka prakArakI vipattiyA~ AyA karatI haiM aura unheM taraha tarahake kaSTa sahana karane hote haiM / aise logoM ke udAharaNa bhI pRthvI bharake prAyaH sabhI dezoMke itihAsoMmeM pAye jAte haiM / paraMtu yaha dekhakara sacce dharmAtmAoM aura satya premiyoMko apane kartavya pathase vicalita nahIM honA cAhiye / unheM isa bAta se koI prema nahIM rakhanA cAhiye ki loga hamArI pUcha kareM athavA hamArA yazogAna kareM aura na isa bAta kI koI paravAha hI karanI cAhiye ki dUsare loga hamAre viSaya meM kyA kahate haiM / unheM ApattiyoMse na Darakara aura apanI mAna bar3AIkI daladala meM na pha~sakara barAbara satya ke maidAna meM DaTe rahanA cAhiye / eka dina AyagA jaba unake satyakI parIkSA ho jAyagI aura saMsAra unheM U~ce Asanapara biThalAyagA / --khaMDavicAra / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (r)00000eeeeed0@@ 122 jainahitaiSI [bhAga 14 (r)DOGeeeeeeeeeeeeeeeeDEODODDED vicitra byAha / - [bhAga 13 aMka 12 se aage|] (le0, paM. rAmacarita upAdhyAya / ) aSTama srg| sau rupaye phira rUpacandane liye suzIlAse Ake, ___ vaha bhI lagA tayArI karane sutA-byAhakI ghara jAke / vahA~ suzIlAne bhI sutake sukhada byAhako ThAna diyA, ___ apane sambandhI svajanoMko patra bheja AhvAna kiyA // 1 // vividha bhA~tikI dekha tayArI, harisevaka kyoM cupa rahatA! kyoM na hanikAraka kAmoMko taja deneko vaha kahatA / bolA mAse byAha karo mA, merA harSasameta sahI, kintu nA~ca yA AtazavAjIkA hai kucha bhI kAma nahIM // 2 // AtazavAnI chor3a dravyameM sacamuca bhAga lagAnA hai / mAtA ! budhasamAjake Age buddhi-hIna kahalAnA hai| isI lie AtazavAjIkA lenA nahIM kabhI tama nAma, yadi rupaye hoM to phira unase karanA jagaupakAraka kAma // 3 // isI prakAra nA~cakA bhI tuma, nAma na lenA bhUla kabhI, ___ jAna bUjha kara janani ! dharma para, nahIM DAlanA dhUla kbhii| vezyAoMko dhana denese ho jAtA hai bar3A anartha, soca samajha kara karo byAhako, tuma rupaye pheMko mata vyartha // 4 // durAcAriyoMko yadi dhana de, durAcAra to bar3hatA hai, khalake sAthIke sira para bhI pApa daur3akara car3hatA hai / pApI dhana pA kyoMki aura bhI ghora pApako karatA hai, vaha jagake apavAdoMse phira manameM tanika na DaratA hai // 5 // pApIke sukha dekha dukhI jana pApa sIkhane lagate haiM, prathama panapa kara yadapi antameM, svayaM jhIkhane lagate haiM / kyoMki ekakI dekhAdekhI dUjA bhI karatA hai kAma ___ isI lie hI bure karmake sajjana kabhI na lete nAma // 6 // prAyaH vezyAyeM karatI haiM madya mAMsakA sevana bhI, aura durAcArI hote haiM prAyaH unake parijana bhI / @@@@@@@@200Cedeosec0000000 0000000000000000000000 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 4 ] vicitra vyAha / 393333 phira unako dhana de kara aghako manoM mola le lenA hai, yA hatyAbhAgI apaneko svayaM siddha kara denA hai // 7 // vezyAoMke hAvabhAvase citta vikRta ho jAtA hai, unake sammelanase narakA puNya-putra kho jAtA hai / isa kAraNa kucha kAma nahIM hai vezyAoMkA kabhI kahIM, agha-sIr3hI para car3hakara koI, chU sakatA hai svarga nahIM // 8 // zubha vivAha ke samaya suhAgina striyA~ bulAI jAtI haiM, jJAtibandhukI vidhavAyeM bhI vahA~ na Ane pAtI haiM / phira raNDAoM ko nacavAnA usI vyAha meM bhalA nahIM, jAna bUjhakara sira para lAnA kabhI cAhie valA nahIM // 9 // harisevaka ! para bAta tumhArI, ThIka nahIM hai kyoM mAnU~ ! jo hotA hai kArya sadAse usako anucita kyoM jAnU~ ? jo na sahArA gAyaka pAveM gAnazAstra to uTha jAve, nRtya gAna ho nahIM jahA~ para vaha kyoM utsava kahalAve // 10 // aisA kauna deza hai jisameM nRtyagAnakA hai na pracAra, bhAratahIne sabase pahale kiyA nRtyakA AviSkAra / kyA kAraNa bolo, hama kyoM phira nRtya gAnase ghRNA kareM ? atyuttama vidyA kI hatyA karanese kaise na DareM ? // 11 // hA~, AtazabAjI sacamuca hI bar3e anarthoMkI hai mUla, usake lie dravyako svAhA, kara denA nitAnta hai bhUla / tere byAhasamaya meM usako kabhI nahIM chuTane dU~gI, apane hAthoM apanI A~kheM, kabhI nahIM phuTane dU~gI // 12 // gAnavAdyakA aura nRtyakA rakhanA hai yadi iSTa tumheM, to kyA gAyaka nahIM mileMge saccaritra yA ziSTa tumheM / kisI bhA~ti para vezyAoMkA nAca karAnA ThIka nahIM, bure karma karake isa jagameM nAma kamAnA ThIka nahIM // 13 // bure karma jo hote hoveM unheM chor3a denA hai nIti, acche bhI yadi naye karma hoM to kyA unameM kare na prIti ? zAstra - vihita jo sAdhukarma hai use sanAtana kahate haiM, cAhe kucha ho ninyakAryase sujana dUra hI rahate haiM // 14 // yadi jananI ! tumako karanA hai samayocita sumaGgalAcAra, to guru-guNi-vijJakA karie, tana, mana, dhanase ziSTAcAra | EUR3:033000 C1 1300 123 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . ... . .. . "124 jainahitaiSI [ bhAga 14 tee9ee9e9e9e6ee99E 9999 666 jo supAtrako arpaNa hove kahalAtA hai dAna vahI, ___karatA hai jo kAma samajhakara, pAtA hai sammAna vahI // 15 // kahA suzIlAne vaisA hI hogA, kahate ho jaisA, ___ acche mantra grahaNa karanemeM, beTA ! mIna meSa kaisA ? muni-paddhatise byAha tumhArA-hogA, hogA nA~ca nahIM, cAhe stuti ho, yA nindA ho, kintu sA~cako A~ca nahIM // 16 // suna mAtAke vacana manohara harisevaka ati magna huA, usake AjJApAlanameM vaha, tana, manase saMlagna huaa| isI bIcameM rUpacanda phira. Akara bolA baDe saprema. __ kahie bAbU harisevakajI, hai to saba kucha kuzala kSema ? // 17 // . kuzala prazna ke bAda turata hI usane kahA lAjako chor3a, __daur3A maiM AtA hU~ bhaiyA, apane sabhI kAjako chodd'| saurupaye phira mujhe dIjie aba calatA hai kAma nahIM, ___dhiga jIvana hai usa mAnavakA, jisake palle dAma nahIM // 18 // turata suzIlAne lAkarake rupayoMko de diyA use / ___rAma rAma kaha kisI vyoMtase, vidA vahA~se kiyA use, phUle aMga na samAyA vaha bhI, rupayoMko pAkarake mUr3ha, usameM jJAna rahe phira kaise, jisa para huA lobha aaruuddh'|| 19 // rUpacandake haTa jAne para bhAIbanda lage Ane, prema-yuktise saba barAtako lage manohara sjvaane| bAje bajane lage modaprada sundariyoMne gAna kiyA, __ cahala pahala maca gaI dvArapara, sabane sabakA mAna kiyA // 20 // harisevakake vizada zIza para, maura bar3I chavi detA thA, __mano candramA mukuTa diye hai, sabake mana hara letA thaa| kahIM suzIlAke paga bhU para, uchala uchala kara par3ate the vandIjana maGgala-padyoMko, kahIM uccasvara par3hate the // 21 // huA zubhAcAra samApta rItise, bar3e samutsAha .sunIti prItise / samA vahA~kA sthira ho sakA nahIM, saharSa bArAta calI turanta hI / / 22 // PSCCC000022505899903233c25030000233662C3000C90 @eeee30ec3eeeee3303233eece3ee3eeeeeeeeeeeeeeeee .900008midieege Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0000000000000000000002e2ac0c2e222030332c0c00000 aGka 4] vicitra vyaah| 125 @eeeeeeeeeeeeeeeee8888888888886 navA~ sarga / rUpacanda hai magna bar3A, sutA-byAhameM lagna bdd'aa| kaba AvegI ghara bArAta, usake mu~hameM thI yaha bAta // 1 // dosau aba mila jAveMge, vyoma-kamala khila jAveMge / isI dhyAnameM vyasta rahA, nahIM pApase trasta rahA // 2 // lakSmIkI mA rotI thI, dRga-jalase tana dhotI thii| use cainakA nAma nahIM, tanika kahIM vizrAma nahIM // 3 // kanyA bikatI hai merI, kyA hai durmatine gherii| soca rahI thI par3I par3I, cintA urameM rahI bar3I // 4 // lakSmIko to jJAna na thA, kyA hotA hai dhyAna na thaa| rahatI thI sakhiyoMke saMga, gAna vAdya suna bharI umaMga // 5 // isI bIcameM phailI bAta, dekho vaha AI bArAta / hAthI ghor3e haiM jaise, kabhI na dekhe the vaise // 6 // gharavAlAMkI agavAnI, varavAlAne bhI mAnI / turata sabhI zubha samaya vicAra, rUpacandake pahu~ce dvAra // 7 // huI dvAra-pUjA sAnanda, kiye gaye saba bAje banda / janavAse baiThI bArAta, dina DUbA, ho AI rAta 8 // rUpacanda bhI gayA vahIM, harisevakase bAta khii| do so laukara turata bhagA, pUrA usakA bhAgya jagA // 9 // strIko rUpaye detA thA, mano pApa-phala letA thaa| para lolupa vaha huI nahIM, jAkara baiThI alama kahIM // 10 // maNDapameM aba vara AyA, vadhuoMne maMgala gAyA / sabameM chAyA nava utsAha, kramase hone lagA vivAha // 11 // rUpacandako vyApA pApa, car3ha baiThA tRSNAkA tApa / kaise rupaye aura mileM, sikatA-thalameM kamala khileM // 12 // zurU huI jyoM saptapadI, rUpacandase huI badI / peTa pakar3a vaha girA karAha, bharane lagA Aha para Aha // 13 // mere urameM pIr3A hai, para na kisIko vrIDA hai, kara do mujhako alaga kahIM, jI sakatA hU~ hAya nahIM // 14 // mere dukhako zIghra haro, davA-dAnakI yukti kro| samayocita hai kAma yahI, jI sakatA hU~ hAya nahIM // 15 // eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee230200 (r)(r)(r)0000000000000000000000 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D 0299060000000000260000000seccedecade0e0ec00c020 126 jainahitaiSI [bhAga 14 @eeeeeeeeeeeeeeeeeeeee009909000 merA kyA saMyoga huA, mujhe bhayaMkara roga huA / hA ! be-byAhI sutA rahI, jI sakatA hU~ hAya nahIM // 16 // vyAha-karmako uThA dharo, mere antima karma kro| kara para jamatA nahIM dahI, jI sakatA hU~ hAya nahIM // 17 // kyA sabase batalAU~gA, kaise mukha dikhalAU~gA / kyoM kaTa jAtI nahIM mahI, jI sakatA hU~ hAya nahIM // 18 // vara mana hI mana daMga huA, byAha-manoratha bhaMga huaa| rUpacandakI dekha dazA, hetu samajha, vaha khUba ha~sA // 19 // jaba kAraNakA bodha huA, sabake manameM krodha huaa| sabake Asana Dola uThe, sabhI vegase bola uThe // 20 // rUpacanda ! nakhare chor3o, nahIM dharmase mukha modd'o| uTho, sutAkA karo vivAha, nindita hai adharmakI cAha // 21 // jAti-cyuta ho jAoge, jI kara mRtaka kahAoge / kabhI pApa kyA phalA kahIM ? karma-bhoga kyA TalA kahIM ? / / 22 // pA~coM sau rupaye lAo, dharma-daNDase baca jaao| harisevakako devo phera, rUpacanda ! aba karo na dera // 23 // cAhe jAticyuta karie, cAhe mama saravasa harie / kaise rupaye, kaisA byAha, Aha Aha maratA hU~ Aha // 24 // usakI strIne rupaye saba, pheMka diye A~ganameM taba / rUpacanda lakha uTha baiThA, bahuta manI manameM aiMThA // 25 // rupayA sabakI sammatise, aura nyAyakI sammatise / , harisevakako diyA gayA, karma-dharmakA kiyA gayA // 26 // rUpacanda taba trasta huA, kucha kucha dharma-grasta huA / dhIre bolA, bolo maMtra, kanyA + nipaTe SaDyaMtra // 27 // rAma rAma kaha kAma huA, rUpacanda badanAma huaa| harisevakakA vyAha huA, sabameM zubha utsAha huA // 28 // vara jor3I kanyA varakI, sukhada rahe apane ghrkii| sabane yaha AzIsa diyA, janavAse prasthAna kiyA // 29 // miTa nahIM sakatA vidhikA likhA, para ise sunatA jana kauna hai ? / zravaNa-hIna mano jaga hogayA, thakita ho athavA vaha mauna hai // 30 // smaapt| geeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee OODOOOOO ga HODead Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 4] duSpApya aura alabhya jainagraMtha / 197 duSprApya aura alabhya jaingrNth| dekhane para bhI hameM unameM isake astitvakA patA nahIM calA / yaha graMtha dakSiNadezake kisI 11 rAddhAnta / bhaMDArameM jarUra hogA / ataH vidvAnoMko isa zrIcAmuMDarAya ( raNaraMgasiMha ), apane 'cAri- graMtharatnakI udhara zIghra khoja karanI caahiye| vasAra' nAmaka graMthake antameM, eka padya isa 12 siddhAntasAra / prakArase dete haiM:-- zrIjayazekharasUriviracita : padarzanasamuccaya' "tattvArtharAddhAntamahApurANe nAmaka eka zvetAmbara graMthake nimna vAkyoMse dhvAcArazAstraSu ca vistaroktam / mAlUma hotA hai ki 'siddhAntasAra ' nAmakA AkhyAtsamAsAdanuyogavedI bhI koI di0 jainagraMtha hai cAritrasAraM raNaraMgasiMhaH // " aura vaha bar3A hI karkaza tarkagraMtha hai| isa padyase mAlUma hAtA hai ki rAddhAnta syAdvAdavidyAvidyotAtprAyaH sAdharmikA amii| nAmakA bhI koI jainagraMtha hai jise 11 vIM paramaSTasahasrI yA nyAyakairavacaMdramAH // 28 // zatAbdIke vidvAn cAmuMDarAyane avalokana kiyA siddhAntasAra ityAdyAstakAH paramakarkazAH / thA, aura na sirpha avalokana hI kiyA thA teSAM jayazrIdAnAya pragalbhaMte pade pade // 29 // balki unhoMne cAritraviSayaka usakA kacha sAra mAlUma nahIM yaha graMtha bhI kaunase AcAryakA bhI khIMcakara apane ukta graMthameM rakkhA hai / yaha banAyA huA hai aura kaba banA hai| hA~, itanA graMtha kisa bhASAmeM racA gayA hai, isa bAtakA jarUra hai ki yaha graMtha rAjazekharasUrike astitvayadyapi Uparake padyase koI patA nahIM calatA to samayase, arthAt vi0 saMvat 1405 se pahalaikA bhI zrIvIranandIke 'AcArasAra ' graMthameM isakA banA huA hai / rAjazekharake atirikta aura 'eka padya 'uktaM ca rAddhAnte' isa vAkyake kisa kisa vidvAnane isa graMthakA ullekha kiyA hai sAtha udadhata pAyA jAtA hai, jisase graMthakA aura Ajakala kahA~ kahA~ke bhaMDAroMmeM yaha graMtha bhASAsambaMdhI viSaya bahuta kucha spaSTa ho jAtA pAyA jAtA hai, ye saba bAteM vidvAnoMke khoja hai / vaha paya isa prakAra hai: karane yogya haiN| ' siddhAntasAra ' nAmake aura svayaM hyahiMsA svayameva hiMsanaM bhI kucha graMtha jAna par3ate haiM, jinameM eka graMtha na tatparAdhInamiha dvayaM bhavet / jinacandasUrikA banAyA huA hai, jisakA maMgapramAdahIno'tra bhavatyahiMsakaH lAcaraNa isa prakAra hai:pramAdayuktastu sadaiva hiMsakaH // jIvaguNaThANa saNNA pajjati paannmggnnaannvunne| . isase mAlUma hotA hai ki graMthakI bhASA siddhAntasAramiNamo bhaNAmi siddhe NamaMsittA // 1 // skata hai. vaha eka siddhAntapratipAdaka graMtha yaha graMtha prAkRta bhASAkA hai aura isakI hai aura usakI pratipAdanazailI usake mahattva- gAthAoMkI kula saMkhyA 77 hai, aisA hameM seTha zAlI honekA pramANa de rahI hai / mAlUma nahIM, mANikacaMdajI je0pI0bambaIke ' 'prazastisaMgraha' yaha graMtha kaunase AcAryakA banAyA huA hai, nAmake rajisTarase mAlUma huA hai| Upara udkaba banA hai, kitane zlokaparimANa isakI dhRtakI huI isakI maMgalAcaraNa aura pratijJAsaMkhyA hai aura isa samaya yaha kisa jagahake viSayaka gAthAse jAna par3atA hai ki yaha narka. bhaMDArameM maujUda hai| aneka bhaMDAroMkI sUciyA~ graMtha nahIM hai aura isa lie yaha usa 'siddhAnta Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [ bhAga 14 sAra' graMthase bhinna jAna par3atA hai jisakA ullekha jAtA hai ki yaha graMtha jinacaMdrake ukta prAkRta rAjazekharasUrine apane graMthameM kiyA hai| isa graMthase bhinna hai / paraMtu sakalakIrtike 'siddhAgraMthake kartA kaunase jinacaMdrasUra haiM aura unhoMne ntasAradIpaka' aura nareMdrasenake 'siddhAntasArakaba isa graMthako banAyA hai, yaha bhI abhI taka saMgraha ' se bhI bhinna hai yA ki nahIM, aisA kucha . hamako mAlUma nahIM huA / eka jinacaMdra zrI- bhI mAlUma nahIM hotA / saMbhava hai ki yaha ina kuMdakuMdAcAryakte samakAlIna kahe jAte haiN| yadi donoM se hI koI graMtha ho aura sUcImeM bhUlase yaha unhIMkA graMtha hai to vizeSa mahattvakA aura kevala 'siddhAntasAra ' aisA nAma likhA gayA acchA prAcIna graMtha hogA aura ise zIghra ho, athavA yaha bhI saMbhava hai ki yaha vahI tarkamANikacaMda-graMthamAlA dvArA prakAzita kara denA graMtha ho jisakA rAjazekhara sUrine ullekha kiyA cAhiye / ArA siddhAntabhavanakI sUcI meM isa hai| ataH bhavanake maMtrI sAhabako isakA bhI nAmake tIna granthoMkA ullekha pAyA jAtA hai| nirNaya prakaTa karanA caahiye| hameM aphasosa hai ekako 'jineMdradevAcArya' kA banAyA huA ki siddhAntabhavanakI sUcI itanI asAvadhAnI likhA hai aura usakI zlokasaMkhyA 80 dI hai, aura lAparavAhIse tayyAra kI gaI mAlUma hotI graMthakI bhASA AdikA sAthameM koI ullekha nhiiN| hai ki usa para ekadama koI vizvAsa nahIM kiyA saMbhava hai ki yaha graMtha vahI jinacaMdrasUrikA jA sakatA aura isa liye hamako bArabAra maMtrI banAyA huA prAkRta graMtha ho jisake maMgalAcaraNa- sAhabako takalIpha denekI jarUrata par3atI hai / kA Upara ullekha kiyA gayA hai aura usake hamane hitaiSIke pahale aMkoM meM bhI unase kucha graMthakartAkA nAma sUcImeM dete hue kucha bhUla huI daryAphta kiyA thA jisake uttarakA kaSTa uThAneho / isakA nirNaya siddhAntabhavanake maMtrI sAha- kI abhI taka unhoMne koI kRpA nahIM kii| hama bako pragaTa karanA cAhiye / dUsarA graMtha bhaTTAraka AzA karate haiM ki maMtrI sAhabaM aba avazya sakalakIrtikA banAyA huA prakaTa kiyA hai| apane padake kartavya para ArUr3ha hoMge aura unakI paraMtu taba usakA nAma 'siddhAntasAra' na sUcIparase jo jo bhrama utpanna hote haiM unheM pUrNa hokara siddhAntasAradIpaka' honA caahiye| udyogake sAtha dUra karanekI ceSTA kreNge| athavA kyoMki sakalakIrtike graMthakA prAyaH yahI nAma yoM kahiye ki samAjako apanA sAhityaviSayaka hai / aise hI eka 'siddhAntasArasaMgraha' nAmakA itihAsa tayyAra karane aura jainagraMthoMkA uddhAra graMtha ' narendrasena ' AcAryakA banAyA huA hai, karaneke liye bhavanase jo kucha sahAyatA mila paraMtu hameM khAlisa 'siddhAntasAra' nAma sakatI hai usake deneke liye ve tayyAra rheNge| dekhanA hai / astu; isa nAmake tIsare graMthapara, bhavanameM, adhika nahIM to do tIna sAlake liye, ukta sUcImeM, graMthakartAkA koI nAma hI nahIM eka aise kanar3I jAnanevAle vidvAnakI mustakila diyA jisase kucha nizcaya kiyA jaataa| sirpha taurase rakhanekI jarUrata hai jo kanar3I lipi itanA sUcita kiyA hai ki graMthakI bhASA saMskRta, athavA kanar3I bhASAke graMthoMparase, unheM dekhakara patrasaMkhyA 143 aura lipi kanar3I hai / aura Avazyaka sUcanAe~ de sake aura phursatake vaktameM sAtha hI yaha pragaTa kiyA hai ki vaha kAgaja para barAbara unakA saMgraha karatA rahe / sAtha hI eka likhA huA hai / isase itanA to mAlUma ho do aise lekhakoMke bhI rakkhe jAnekI jarUrata hai. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 5] duSprApya aura alabhya jaingrNth| 129 jo kanar3I Adi lipiyoM parase devanAgarI yadi koI mahAzaya isa para pAritoSika nikAleM akSaroMmeM graMthoMkI kApiyA~ kiyA kareM aura to aura bhI acchA hai / vidyAnaMda svAmIke jinake dvArA bAharase AI huI graMthoMkI mA~gako dvArA uparyukta ullekhake honese yaha graMtha vikrabarAbara pUrA kiyA jAya / aisA karane para hI bhavana makI 9 vIM zatAbdIse pahalekA banA huA hai,isake samAjake liye kucha vizeSa upayogI ho sakegA aura kahanemeM hameM koI saMkoca nahIM hotA / paraMtu kitane kI apanI ora pahalekA banA huA hai, yaha bAta abhI vicArAAkarSita kara skegaa| anyathA, vaha bhI samA- dhAna ha / zlokavArtikase pahale bane hue kisI graMthameM yadi hamAre kisI vidvAn mahAzayako isa jake dUsare aneka aMdhakArAcchanna bhaMDa graMthakA nAmollekha dekhanemeM AyA ho to ve kRpA hogA aura unase adhika use koI mahattva nahIM diyA jAya / AzA hai, bhavanake maMtrIsAhaba kara hameM usase sUcita kara anugRhIta kreN| hamArI isa samayocita sUcanA para avazya dhyAna 14 vAdanyAya / denekI kRpA kreNge| zrIvidyAnaMdasvAmIke 'patraparIkSA ' nAmaka 13 jalpanirNaya / graMthase mAlUma hotA hai ki 'vAMdanyAya ' nAmakA bhI koI jaina graMtha hai aura vaha zrIkumAranandi zlokavArtikameM vidyAnaMda svAmIke eka , AcAryakA banAyA huA hai| patraparIkSAmeM isa ullekhase pAyA jAtA hai ki 'jalpanirNaya' . nAmakA bhI koI jainagraMtha hai, jise 'zrIdatta' . , graMthake tIna padya nimna prakArase uddhRta kiye gaye haiM:- "tathaiva hi kumAranaMdibhaTTArakai. nAmake eka mahAna vidvAnAcAryane banAyA thaa| rapi sva-vAdanyAye nigaditatvAttadAhavaha ullekha isa prakAra hai: pratipAdyAnurodhena prayogeSu punaryathA / " pUrvAcAryo'pi bhagavAnamumeva dvividhaM jalpamAvedita pratikSA procyate tajjhaistathodAharaNAdikam // 1 // vAnityAha . na caivaM sAdhanasyaikalakSaNatvaM virudhyte| dviprakAraM jagau jalpaM tattvaprAtibhagocaram / / hetulakSaNatApAyAdanyAMzasya tathoditaM // 2 // triSaSThervA dinAM jetA zrIdatto jalpanirNaye // " .. anyathAnupapatyekalakSaNaM liMgamaMgyate / yaha graMtha bilakula azrutapUrva jAna par3atA hai- prayogaparipATI tu prtipaadyaanurodhtH||"3H. kisI bhI prasiddha bhaMDArakI sUcI meM hamAre dekhane ina padyoMse pAyA jAtA hai ki 'vAdanyAya' athavA sunane meM nahIM AyA / vidyAnaMda jaise nAmakA graMtha eka bar3A hI mahattvapUrNa graMtha hai| pratibhAzAlI vidvAna isa graMthake kartAko 'pUrvA- yaha graMtha bhI navIM zatAbdIse pahalekA banAhaA cArya' aura 'bhagavAn ' zabdoMke sAtha smaraNa hai| paraMtu kitane pahalekA, yaha, abhI nizcita karate haiM aura sAtha hI unheM 63 vAdiyoMko nahIM huA aura na yahI mAluma ho sakA hai ki jItanevAlA prakaTa karate haiM, isase prakRta graMtha graMtha kisa jagahake bhaMDArameM maujUda hai| abhI kitanA prabhAvazAlI aura mahattvako liye hue taka kisI bhI bhaMDArakI sUcImeM hameM isa graMthakA hogA, isakA sahaja hI anumAna ho sakatA nAma nahIM milaa| aphasosa ! hama jainiyoM ke hai / nahIM mAlUma yaha nyAyaviSayaka graMtha kabakA pramAdase kaise kaise graMtharatna luptaprAya ho rahe haiM, banA huA hai aura isa vakta kahA~ke bhaMDArameM jinake anveSaNakA samAjakI, orase kucha bhI Asana jamAye hue hai / hamAre bhAIyoMko apane prayatna jArI nahIM hai, phira bhI hama loga, apane bhaMDAroMmeM isakI talAza karanI caahiye| apaneko jinavANI-bhakta . samajhate haiM, yaha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI [bhAga 14 dhanika-sambodhana / kitanI lajjA aura zaramakI bAta hai| hamAre bhAIyoMko aise aise graMtharatnoMkI talAza aura unake uddhArameM laga jAnA caahiye| jahA~ anya ___bhAratake dhaniko ! kisa dhunameM saikar3oM gRhakArya karate haiM vahA~ aise dharmakAryoM par3e hue ho tuma bekAra ? meM bhI kucha thor3A bahuta yoga jarUra denA cAhiye, apane hitakI khabara nahIM, ise bhI apane jIvanakA eka lakSya banAnA caahiye| .. yA nahIM samajhate jaga-vyavahAra ? AzA hai hamAre bhAI isa graMthako bhI apane ___ aMdhakAra kitanA svadezameM bhaMDAroMmeM jarUra ttttoleNge| unheM apane apane bhaMDA- ____ chAyA dekho A~kha ughAra, roMkI parizrama karake eka eka acchI vistRta sUcI bilabilATa karate haiM kitane, tayyAra kara lenI cAhiye jisase phira bAra bAra sahate nizadina kaSTa apAra ! kisI bhI graMthakA patA lagAneke liye unheM sAre (2) bhaMDAra TaTolanA na par3A kareM / jina bhAI- kitane vastrahIna phirate haiM, yoMko sUcIke liye bAkAyadA acche kSutpIDita haiM kitane hAya ! phArmoMkI jarUrata ho ve hamase ma~gA sakate dharma-karma saba beca diyA hai haiM / hamArI rAyameM isa graMtha para bhI kitanoMne hokara asahAya !! talAzake liye paritoSika niyata hone kI jo bhArata thA guru dezoMkA, jarUrata hai| mahAmAnya, satkarma-pradhAna, 15 mahAvidyoddhAra ( zrIkalpa gauravahIna huA vaha, banakara parAdhIna, sahatA apamAna / kaustubha ) / ' mahAvidyoddhAra' athavA 'zrIkalpakaustubha' kyA yaha dazA dekha bhAratakI, nAmakA yaha grantha maisUra rAjyakI oriyaMTala tumheM na AtA soca-vicAra ? lAyabrerImeM maujUda hai aura usakI hastalikhita dekhA karo isI vidha kyA tuma saMskRta graMthoMkI sUcIke dvitIyabhAga naM. . par3e par3e dukha-pArAvAra ! 729 para darja hai| isakI patrasaMkhyA 19 dI dhanika hue jisake dhanase kyA hai aura ise AndhrAkSaroM ( telagU ) meM likhA / yogya na pUcho usakI bAta ! huA prakaTa kiyA hai| paraMtu abhI taka yaha goda pale jisakI kyA usapara mAlUma nahIM huA ki yaha graMtha kaunase AcAryakA dekhoge hote utpAta !! banAyA huA hai, kaba banA hai aura isakA . (4) viSaya kyA hai / nAma parase yaha koI acchA bhAratavarSa tumhArA tuma ho aura azrutapUrva graMtha mAlUma hotA hai / AzA hai bhAratake satputra udAra, phira kyoM deza-vipatti na harate hai ki maisUrake koI vidvAna bhAI, ukta lAyaberIse ___ karate isakA ber3A pAra ? isa graMthako nikalavAkara, isake sambaMdhameM hameM pazcimake dhanikoMko dekho kucha vizeSa hAlAtase sUcita karanekI kRpA kareMge ___ karate haiM ve kyA dinarAta, aura dUsare bhAI bhI apane apane yahA~ke bhaMDAroMmeM aura karo jApAnadezake isakI khoja lgaaeNge| (kramazaH) dhanikoM para kucha dRSTi-nipAta // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 5] siddhasena divAkara aura svAmI samantabhadra / 131 zikSAkA vistAra karo yoM rahe na anapar3ha koI zeSa, saba par3ha likhakara catura baneM au' * samajheM hita-anahita savizeSa // lekara unase sabaka svadhanakA __ karo deza-unnati-hita tyAma, do protsAhana unheM jinheM hai dezonnatise kucha anuraag| zilpakalA-vijJAna sIkhane yuvakoMko bhejo paradeza, -kalA-kArakhAne khulavAkara, .. meTo saba janatAke kleza // kareM deza-utthAna sabhI mila, __phira svarAjya milanA kyA dUra ? paidA hoM 'yuga-vIra' dezameM, ___ taba kyoM rahe dazA dukha pUra ? prabala uThe unnati-taraMga taba, dekheM saba bhArata-utkarSa, dhula jAve saba doSa-kAlimA, sukhapUrvaka dina kaTeM saharSa // kAryakuzala vidvAnoMse rakha prema, samajha unakA vyavahAra, unake dvArA karo dezameM bahu upayogI kArya-prasAra / bhArata-hita saMsthAe~ kholo . grAma grAmameM kara suvicAra, karo sulabha sAdhana ve jinase unnata ho apanA vyApAra // (7) cakkarameM vilAsapriyatAke pha~sa, mata bhUlo apanA deza, pracura videzI vyavahAroMse karo na apanA deza videza, lokadikhAveke kAmoM meM hona' na do nija zakti-vinAza, nyarthavyayoMko chor3a, lago tuma bhAratakA karane suvikAza // - (8) vaira virodha, pakSapAtAdika, . IrSA, ghRNA, sakala dukhakAra raha na sakeM mAratameM aisA yatna karo tuma bana samudAra / siddhasena divAkara aura svAmI smntbhdr| [ lekhaka, zrIyuta muni jinvijyjii|] (2) : siddhasena divAkarakA eka siddhAMta jainAgamoMke rUDha-abhiprAyase bahuta hI minna hai aura vaha jaina-( zvetAmbara ) sAhityameM bahuta prasiddha aura bahu-vivecita hai / yaha siddhAMta kevalajJAna aura kevaladarzanake svarUpase sambandha rakhatA hai| isakA pUrA paricaya karAneke lie yaha sthAna upayukta nahIM hai, phira bhI hama yahA~ saMkSepase sUcanamAtra kara denA cAhate haiN| ... zvetAmbara saMpradAyameM jo siddhAnta graMtha-sUtragrantha vidyamAna haiM unameM, likhA hai ki kevalI (sarvajJa ) ko kevalajJAna aura kevaladarzana ye donoM yugapat arthAt eka sAtha nahIM hote paraMtu kramazaH-eka bAra kevalajJAna aura eka Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jainahitaiSI [bhAga 14. bAra kevaladarzana, isa prakAra bArI bArIse hote kI bRhavyAkhyA x likhanevAle divAkarajIhIhaiM / arthAt eka kSaNa ( jaina pAribhASika zabda ke nAmadhArI siddhasena gaNine bhI 'ekAdIni samaya ) meM kevalajJAna rahatA hai aura dUsare bhAjyAni yugpdeksminnaacturdaaH|1-31|' kSaNameM kevaladarzana / isI taraha pratikSaNa kramazaH sUtrakI vyAkhyAmeM, divAkarajIke vicArabheda para kevalajJAna aura kevaladarzanasvarUpa kevalIkA aneka vAgbANa calAye haiM / unake kucha upayoga parivartita huA karatA hai / siddhasena vAkya dekhiesuriko yaha vicAra sammata nahIM hai / ve isa " yadyapi kecit paNDitammanyAH sUtrANyanyathAvicArameM yuktisaMgatatA nahIM samajhate / tarka aura kAramarthamAcakSate tarkabalAnuviddhabuddhayo vAraMvAreyuktise ve isa mAnyatAko ayukta siddha karate Nopayogo nAsti, tattu na pramANayAmaH / yata haiN| unake vicArase kevalIko kevalajJAna aura AmnAye bhUyAMsi sUtrANi vAraMvAreNopayoga pratipA'kevaladarzana donoM yugapat-eka hI sAtha honA dayanti / " yuktisaMgata hai / aura vAstavameM, antameM ve phira ye jinabhadragaNi kSamAzramaNa aura siddhasenaina donoMmeM paraspara koI bheda hI nahIM mAnate- gaNi Adi divAkarajIke vicAra bhedameM kevala donoMko eka hI batalAte haiM / isa vicArakA Agama-prAmANyakI dalIlake sivA aura kucha unhoMne apane sammatiprakaraNa' meM khUba UhA- nahIM kaha ske| yuktise ve bhI divAkarajIke poha kiyA hai / siddhasenajIke isa vicAra- vicArake kAyala hote the, paraMtu antameM yahI bhedake kAraNa, usa samayake siddhAntagranthapAThI kahakara chUTa jAte the ki yukti aura tarkase aura AgamabhaktipravaNa AcAryagaNa unako cAhe jo siddha hotA ho paraMtu Agamalikhita ullekhoMke viruddha vicArako hama kabhI Adara 'tammanya / Adi kaTAkSapUrNa vizeSaNoMse nahIM de skte| 'svamanISikA siddhAntaviroalaMkRta karake, unake prati apanA sAmAnya dhinI na pramANam, ityabhyupeyate / ' 'na cAnyathA anAdara-bhAva prakaTa kiyA karate the| siddhasenake jinavacanaM karta zakyate svidssaapiiti|' bAda siddhAntagranthapAThI AcAryoM meM jinabhadragaNi mAlUma par3atA hai, isa prakArakI tarkapriyatAke kSamAzramaNa nAmake eka bahuta samartha pratibhAvAn kAraNa hI pichale jainasAhityameM divAkarajI AcArya hue haiN| inhoMne jainasUtroMke viskhalita 'tArkika' nAmase prasiddha rahe haiN| rahasyako saMkalita karaneke liye vizeSAvazyaka bahutase pAThaka yaha nahIM jAnate hoMge ki bhASya / * nAmaka mahAna granthakI racanA kI hai| zvetAmbara AcAryoMke isa viziSTa matabhedake isa bhASyameM kSamAzramaNajIne divAkarajIke, ukta bAremeM digambara AcAryoMkA kyA mata hai / unake lie hama yahA~ para yaha kaha denA cAhate vicAra-bhedakA khUba hI khaNDana kiyA hai aura divAkarajIko AgamaviruddhabhASI batalAkara unake ___x zvetAmbara saMpradAyameM tattvArthasUtra para yahI eka siddhAntako amAnya ThaharAyA hai / tattvArthasUtra prasiddha aura prauDha TIkA hai / yaha TIkA bhASyake Upara likhI gaI hai| aitihAsika dRSTise, tattvArthastra* yaha bhASya, maladhArI AcArya hemacaMdraviracita kI digambara-zvetAmbarakI anya saba TIkAoMse isa bRhavyAkhyAke sAtha kAzIkI 'yazovijaya-graMthamAlA meM TIkAkA mahattva adhika hai| Age hama isa viSayameM kucha mudrita huA hai| . vistArake sAtha likhanakI icchA rakhate haiN| -lekhaka / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 5] siddhasena divAkara aura svAmI samantabhadra / ki digambarAcAryoMko divAkarajIhIkA mata mAnya samajhakara, unakA avalokana nahIM karate-isa hai / digambara granthoMmeM sarvatra hI kevalajJAnIko liye yadi zramaNagaNa anumati deM to maiM unheM jJAna aura darzana donoM yugapat likhe hue haiN| saMskRta bhASAmeM parivartita kara denA cAhatA unameM zvetAmbara AgamoMke anusAra jugavaM do huuN|" yaha sunate hI zramaNa-saMgha ekadama cauMka Natthi uvaogA' arthAt eka sAtha do upayoga uThA aura 'micchAmi dukkaDaM' kA uccAraNa nahIM hote-yaha vicAra kahIM dekhanemeM nahIM karatA huA, inase kahane lagA ki, " mahArAja ! aataa| itanA hI nahIM, balki tattvArtharAja- isa akartavya vicArako apane hRdayameM sthAna vArtikameM bhaTTa akalaMkadavane 'kevalizrutasaGgha- dekara Apane tIrthakara, gaNadhara aura jina-pravacadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya / ' 6-13 / isa nakI mahatI 'AzAtanA' ( avajJA ) kI sUtrakI vyAkhyAmeM hai / aisA kaluSita vicAra karaneke aura zramaNa 'piNDAbhyavahArajIvinaH, kevaladazAnirharaNAH, alA saMghake sAmane aise udgAra nikAlaneke kAraNa, apAtraparigrahAH, kAlabhedavRttajJAnadarzanAH, kevalina jainazAstrAnusAra Apa 'saMghabAhya ' ke bhUrdaNDakI ityAdivacanaM kevlissvvrnnvaadH|' zikSA pAneke adhikArI hue haiN|" divAkarajI aisA likha kara kevalIko kavalAhAra mAnaneke saMghake isa kathanako sunakara cakita ho gaye; aura mere eka sarala vicArase bhI saMghako itanI samAna isa 'kramopayogavAda' ko bhI, kevalajJAnIke avarNavAda-svarUpa batalAkara darzanamoha aprIti huI, isa liye bahuta hI dukhI hue| karmake bandhakA kAraNa batalAyA hai ! akalaMka saMghase turanta unhoMne kSamA-prArthanA kI aura devake isa kathanake viruddha zvetAmbara vidAna jo kucha prAyazcitta diyA jAne yogya ho use siddhasena gaNine bhI isI sUtrakI vyAkhyAmeM- denekI vijJapti kii| kahA jAtA hai ki saMghane unheM zAstrAnusAra bAraha varSataka ' bahiSkRta ' digambaravAdvigatatrapAH, kramopayogabhAjaH, rUpameM rahanekA pArAzcita' nAmaka prAyazcitta sasabasaraNabhUmAvapkAyabhUmyArambhAnumodinaH sarvopAyanipuNA apyatiduSkaraturapacaramArgopadezinaH; ityAdya diyA, jise divAkarajIne sAdara svIkAra kara brnnodbhaasnm|' saMghAjJAkA pAlana kiyA / prAyazcittakI maryAdA ... pUrNa ho jAne para saMghane unako phira apanemeM isa prakAra likha kara kevalajJAnIko kramazaH zAmila kara liyA / isa kimbadantImeM jJAna darzana honevAle mata (vicAra ) meM yukti- , rahitatA mAnane yA pratipAdana karanevAloMke hamArI samajhameM kucha na kucha aitihAsika satya avazya hai / Upara jo hamane thor3AsA inake vicArako darzana mohakarmake bandhakA kAraNa bama basa- vicAra-svAtaMtrya aura spaSTa-bhASitvakA pari-. lAyA hai| ----- caya diyA hai, usase yaha jAnA jA sakatA hai siddhasenasUrike viSayameM eka yaha bhI kimva- ki, yadi jainAgamoMke sambandhameM inhoMne aisI dantI pracalita hai ki, inhoMne eka bAra zramaNa- koI bAta zramaNa-saMghake sAmane pradarzita kI saMghake sAmane yaha vicAra pradarzita kiyA thA ki, ho, athavA kRtirUpase upasthita kara dI ho ki " jainAgama prAkRta bhASAmeM hai, isa liye jisase purANapriya aura AgamapravaNa zramaNavidvAnoMkA unake prati vizeSa Adara nahIM vargako asaMtoSa huA ho, to, koI AzcaryakI hobA-vidagdhagaNa unheM grAmINa bhASAke grantha bAta nahIM hai / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - [ bhAga 14 tatkAlIna zramaNa saMgha meM athavA kucha kAla prauDha TIko banAkara, zAntyAcArya aura-taka pIche bhI AgamAbhyAsI saiddhAntikoM meM siddha- jinezvarasUrine nyAyAvatAra ' ke saTIka senasUrike prati anAdarabhAva alparUpameM bhale vArtika racakara, siddhasenasUrike jainatarkahI jAgRta rahA ho; paraMtu, paravAdiyoMke kiye zAstraviSayaka sUtradhAratvakA sagaurava samarthana jAnevAle pracaNDa AkramaNoMse, jainazAsanakI kiyA hai / pracaNDatArkika vAdI devasUrine unheM rakSA karaneke liye pramANa aura nayavAdake prabala apanA mArgadarzaka batalAyA haiM; aura AcArya yuktipUrNa siddhAntoM kI sthApanArUpa jisa durgama- hemacaMdrane unakI kRtiyoM ke sAmane apanI vidvadurga mUlako ve dRDha banA gaye haiM usake kAraNa nmanoraJjaka kRtiyoMko bhI ' azikSitAlApaunake anugAmI aura pazcAdvartI saba hI samartha kalA batalAyA hai / jaina vidvAnoM ne unakA bar3e gaurava ke sAtha smaraNa kiyA hai / suprasiddha tArkika AcArya mallavAdIne sammati - prakaraNa kI TIko likhakara unake prati apanI uttama bhakti prakaTa kI hai / jainadharmake ananyasAdhAraNa tattvajJa haribhadrasUrine to unheM sAkSAt aMta kevalI ' likhakara unakA anupama Adara kiyA hai / tatpazcAt mahAtmA siddharSineM nyAyAvatAra ' kI vyAkhyA~ likhakara, tarkapaJcAnana abhayadevasUrine ' sammatiprakaraNa' kI 25 hajAra zloka-parimita vistRta aura ( apUrNa / ) 8 8 134 1 yaha TIkA aba kahIM upalabdha nahIM hai / 4-5 sau varSa pahale kI banAI huI eka granthasUcikA hamAre pAsa hai usameM isa TIkAkA nAma likhA huA hai / 2 dekho, * paJcavastu ' granthakI nimna likhita gAthAyeM * bhaNNai eteNa (i) amhANa- kammavAya (yo ) no iho / ppo sahAvavAo suakevaliNA ja ( o ) bhaNiaM // AyariyasiddhaseNeNa sammaIe paiDia jaseNa / dUsamaNisA-divAgara- kappattaNao tadakkheNa // -- DekkanakAlejasaMgRhIta hastalikhita pustaka pR0 131 / 3 yaha vyAkhyA pATaNakI 'hemacaMdrAcAryajaina sabhA' kI orase chapakara prakAzita huI hai / isa vyAkhyA ke Upara rAjazekharasUrikA banAyA huA saMkSipta TippaNaka bhI hai| 8 1 isa TIkAkA thor3AsA prAraMbhika bhAga kAzIkI yazovijaya 'jainagraMthamAlAmeM prakAzita huA hai / saMpUrNa graMtha abhItaka nahIM chapA / 2-3 jinezvarasUrike vArtikakA nAma ' pramAlakSaNa : hai aura vaha kevala nyAyAvatAra sUtrake Adima lokakA vistAra svarUpa hai / isa granthake viSayameM vizeSa jAnane ke liye dekho jaina hitaiSI bhAga 13 aMka9 - 10 meM mudrita hamArA 'pramAlakSaNa ' zIrSaka lekha | yaha graMtha ahamadAbAdake seTha manasukhabhAI bhagubhAIne chapavAkara prakaTa kiyA hai| zAntyAcAryakA vArtika bhI jinezvarasUri ke vArtikakI taraha nyAyAvatArake prathama zlokahIkI vyaakhyaahai| isakA nAma ' pramANaprameyakalikA ' hai / yaha kAzI ke ' paMDita ' patrameM paM0 viThThalazAstrI dvArA saMzodhita hokara prakAzita huA hai; paraMtu bahuta hI azuddha chapA hai / 4 dekho, ' syAdvAdaratnAkara' ke prAraMbha meM nimnalikhita zloka zrI siddhasena - haribhadramukhAH prasiddhA sUrayo mayi bhavantu kRtaprasAdAH / yeSAM vimRzya satataM vividhAn nibandhAn-- zAstraM cikIrSati tanupratibho'pi mAdRk // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 5] jainadharma anIzvaravAdI hai| 135 jainadharma anIzvaravAdI hai| haiM ki jainadharma nAstika nahIM hai-vaha parama A stika hai| kucha samaya pahale to isa viSayakI saMsArameM sabase adhika saMkhyA IzvaravAdiH carcA aura bhI joroM para thii| parantu hamArI yoMkI hai| vartamAna dRSTa saMsArake lagabhaga DhAI samajhameM yadi loga 'nAstika' kahanese Izvarako araba manuSyoMmeM aise hI loga adhika haiM jo isa na mAnanevAlA hI samajhate haiM, athavA 'nAstiko sRSTikA kartA hartA vidhAtA eka adRzya zakti- vedanindakaH ' isa vAkyake anusAra vedAkA vizeSako mAnate haiM aura vahI Izvara, khudA, yA na mAnanevAle ' nAstika ' padavAcya haiM, to gADa Adi nAmoMse abhihita hotA hai| hindU, nAstika' kahanese hameM cir3hanekI AvazyakatA IrANI, yahUdI, IsAI Adi sabhI dharma Izvarake nahIM hai, varan ise usI prakAra apanA gaurava upAsaka haiM aura inhIMke anuyAyiyoMkI saMkhyA meM bar3hAnevAlA samajhanA cAhie jisa taraha hama apane sabase adhika hai| jIte-jAgate bace-khuce dharmoM meM nAma anya 'syAdvAda' Adi mukhya siddhAntoMko jaina aura bauddha ye do hI dharma aise haiM jo vAstava meM samajhate haiN| anIzvaravAdI haiM, arthAt kisI IzvaravizeSake bahutase jainadharmAnuyAyiyoMko 'nAstika' ke astitvako svIkAra nahIM karate haiN| aura isa samAna 'anIzvaravAdI' bananA bhI nApasanda haiN| bhAratavarSameM to kevala jainadharma hI anIzvaravAdakI ve isa kalA (1) ke TIkeko bhI apane mastakameM thor3I bahuta rakSA kara rahA hai| bauddhadharma yahA~ nahIM lagAye rakhanA cAhate / isa TIkeko poMcha bahuta thor3A-nAmamAtrako hai; jo kucha hai yahA~se DAlanekA-kamase kama phIkA kara DAlanekAbAhara cIna, jApAna, zyAma Adi dezami hai| prayatna hama abhI hI nahIM, bahuta samayase kara rahe jaina aura bauddha dharma isa anIzvaravAdake haiN| isa prayatnameM thor3I bahuta saphalatA bhI huI kAraNa 'nAstika' bhI kahalAte haiM / yadyapi hai| sarvasAdhAraNa loga yaha samajhane lage haiM ki bahutase vidvAnoMke matase jo loga paralokako jainI bhI Izvarako mAnate haiM aura apane mandiroMmeM nahIM mAnate haiM, yA AtmAke astitvako nahIM hamAre hI samAna usakI mUrtiyA~ bhI sthApita karamAnate haiM, ve hI 'nAstika' kahe jAne cAhie~ ke pUjate haiM, sirpha itanA antara hai ki ve apane aura isa dRSTise jainadharma isa nAstikatAse mukta Izvarako mahAvIra, pArzvanAtha, naminAtha jinadeva ho jAtA hai, parantu nAstikatAkA pracalita Adi nAmoMse pukArate haiN| parantu vAstavameM jainadharma artha IzvarakA na mAnanA hI hai / sarvasAdhAraNa anIzvaravAdI hai aura yaha usakI asthimajjAgata loga isa zabdako isI arthameM vyavahRta karate haiM, prakRti hai / vaha na chupAyese chupa sakatI hai aura isa kAraNa yaha kahanA asaMgata nahIM ki jainadharma na badalanese badalI jA sakatI hai| jaba taka anIzvaravAdI bhI hai aura nAstika bhI hai| jainadharma aura jainavijJAnakA AmUla parivartana .. parantu Ajakalake jainadharmAnuyAyI apaneko na kara diyA jAya, taba taka usameMse anIzvaravAda 'nAstika ' nahIM kahalAnA caahte| ise ve pRthak nahIM kiyA jA sktaa| eka apamAnajanaka zabda samajhate haiM aura jinhoMne saMsArake vividha dharmoMke itihAsakA isa kAraNa unake vyAkhyAnoM aura lekhoMmeM isa adhyayana kiyA hai ve jAnate haiM ki pratyeka dharma viSayakA akasara prativAda dekhA jAtA hai| ve para usake par3ausI dharmokA, pratyakSa aura apratyakSa bar3I bar3I yuktiyA~ dekara siddha kiyA karate kisI na kisI rUpameM, kucha na kucha prabhAva Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - 136 avazya par3A karatA hai aura jisa dharmake anuyAyiyoMkI saMkhyA kama ho jAtI hai athavA jisakA pracAra kama ho jAtA hai, usa para to dUsare balavAna aura dezavyApaka dharmokA prabhAva bahuta hI adhika par3atA hai / binA unake prabhAvoMse prabhAvAnvita hue vaha raha hI nahIM sakatA / jisa samaya bauddha aura jainadharmakA prabhAva dezavyApI ho rahA thA, unake ahiMsAmUlaka upadezoMke prati janasAdhAraNakA bahuta hI adhika jhukAva ho rahA thA, usa samaya hindUdharma para ina donoM hI dha'maukA bahuta bar3A prabhAva par3A thA aura usakA phala yaha huA thA ki hindUdharmameM se 'vaidika hiMsA' kI vidhiyA~ nikAla dI gaI yA parivartita kara dI gaI aura dUsarI saikar3oM bAtoM meM saMzodhana parivartana kiyA gayA / isa viSayameM kisI kisI vidvAnakI to yahA~ taka sammati hai ki vartamAna hindUdharma prAcIna hindUdharmakA mUla svarUpa nahIM kintu saMskRta ( saMskAra kiyA huA ) svarUpa hai aura usake aMga pratyaMgoMmeM bauddha-jainadharmo ke prabhAvake cihna N suspaSTarUpase dRSTigocara hote haiM / isI prakAra jaba jainadharmakA hrAsa huA, aura hindUdharmakA prabhAva phira bar3hA, taba svayaM use hindUdharma ke prabhAvase prabhAvAnvita honA par3A / 20 - 25 karor3a hinduoMke bIcameM 10-15 lAkha jainadharmAnuyAyI raheM aura una para unakA prabhAva na par3e, yaha saMbhava nahIM / jainadharmane jisa prakAra hindUdharmako kucha diyA thA, usI prakAra usase kucha liyA bhI / hindUdharmase yA brAhmaNadharmase hamane kyA kyA liyA hai, isakA vivecana kisI anya lekhameM kiyA jA sakegA; yahA~ kevala anIzvara vAdakA prasaMga hai, ataeva isake sambandha meM itanA hI kahanA paryApta hogA ki hindUdharmake prabhAvase hamane apane anIzvaravAda para aisA mulammA car3hA diyA hai, ki vaha sAdhAraNadRSTise dekhanevAloMko [ bhAga 14 IzvaravAda jaisA hI pratIta hotA hai / kevala vizeSajJa hI yaha jAna sakate haiM ki jainadharma meM vastutaH Izvarake lie koI sthAna nahIM hai / Izvara zabdake vAstavika artha haiM - aizvaryazAlI, vaibhavazAlI, zaktizAlI, svAmI, adhikArI, kartRtvavAn Adi / ihalokameM jo darjA svataMtra samrATa yA mahArAjakA hai, vahI paralokameM Izvara yA paramezvarakA hai / parantu jainadharma ihaloka yA paralokameM isa prakAra ke kisI sattAdhIzako mAnanese sarvathA iMkAra karatA hai / usakA Izvara kisI sAmrAjyakA svecchAcArI zAsaka to kyA hogA, kisI ripablika ( prajAtaMtra deza ) kA presIDe - NTa bhI nahIM hai, yahA~taka ki rUsakI soviyaTa - sarakArakA pradhAna bhI nahIM hai / vaha eka Izvarako bhI to nahIM mAnatA hai / usake yahA~ yadi Izvara vaha eka nahIM, lAkhoM karor3oM asaMkhya anantakI saMkhyA meM hai / arthAt jainamatAnusAra itane Izvara haiM ki unakI ginatI nahIM ho sakatI aura Age bhI ve barAbara isI ananta saMkhyA meM ananta kAlataka hote raheMge / kyoMki jaina siddhAnta ke anusAra pratyeka AtmA apanI apanI svataMtra sattAko lie hue mukta ho sakatA hai / Ajataka aise ananta Atmak haiM aura Age bhI hoMge / ye mukta jIva hI jainadharmake Izvara haiM / inhIM meM se kucha muktAtmAoMko - jinhoMne mukta honeke pahale saMsArako muktikA mArga batalAyA thA -- jainadharma tIrthakara mAnatA hai / jainadharmake ye muktAtmA yA Izvara saMsAra se koI sambandha nahIM rakhate / na sRSTisaMcAlana kAryameM unakA koI hAtha hai, na ve kisIkA bhalA burA kara sakate haiM, na kisI para kabhI prasanna hote haiM aura na aprasanna, na unake pAsa koI aisI sAMsArika vastu hai jisa hama aizvarya, vaibhava yA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 5] jainadharma anIzvaravAdI hai| 137 adhikArake nAmase pukAra skeN| na ve kisIkA asalI tattvoMse ve prAyaH anabhijJa rahate haiN| nyAya karate haiM, aura na kisIke aparAdhoMkI tattvoMke sabhajhane samajhAnekA bhAra bahuzruta dharmajA~ca / jainasiddhAntake anusAra sRSTi svayaM- guruoMpara hI prAyaH nyasta rahatA hai / ve svayaM to siddha hai, jIva apane apane karmoMke anusAra svayaM dharmakI UparI bAtoMko-kriyAkANDa AdihI sukhaduHkha pAte haiM, aisI dazAmeM muktAtmA- ko hI dharma samajhate aura mAnate haiM / aisI IzvaroMko ina saba jhaMjhaToMmeM par3anekI jarUrata dazAmeM yaha saMbhava nahIM ki jainadharmake sarvabhI nahIM hai| sAdhAraNa upAsaka-ve upAsaka ki jinake ___ garaja yaha ki jainadharmameM mAne hue muktAtmA- AsapAsa unase saikar3oM guNeM Izvarako mAnane oMkA usa Izvaratvase koI sambandha nahIM hai jise pUjanevAle ajaina rahate the-binA Izvarake raha ki sarvasAdhAraNa loga saMsArake kartA hartA vi- jaate| jainadharmameM cAhe Izvara ho yA na ho, para dhAtA IzvarameM kalpanA kiyA karate haiM / usa unakA kAma Izvarake binA kaise calatA ? ata IzvaratvakA to ulTA jainadharmake tarka-granthoMmeM evaM unake lie anIzvaravAdI hote hue bhI khUba joroMke sAtha khaNDana kiyA gayA hai aura jainadharmane IzvaravAdako utanA sthAna de diyA isa tarahakI prabala yuktiyoMke sAtha kiyA gayA jitanA ki mUlasiddhAntoMkI rakSA karate hue hai ki use par3hakara bar3ese bar3e IzvaravAdiyoMkI diyA jA sakatA thaa| bhI zraddhA DagamagAne lagatI hai / ukta granthoMke isameM sandeha nahIM ki jainadharmameM mUrtipUjA adhyayanase yaha bAta acchI taraha samajhameM A bahuta prAcIna samayase pracalita hai; parantu vaha jAtI hai ki jainadharma vAstavameM anIzvaravAdI isa rUpameM nahIM thI jisameM ki isa samaya dikhahI hai-vaha IzvaravAdI nahIM kahA jA sktaa| lAI detI hai / mUrtiyoMkA paMcAmRta abhiSeka, __ isa Izvarake na mAnanekA jainadharmake mUla unakA AhvAna, sthApana, sanidhIkaraNa, aSTa siddhAntoMse itanA ghaniSTa aura avicchinna dravyase pUjana, visarjana, arahaMtasiddha arahaMta sambandha hai ki yadi yaha nikAla diyA jAya, siddhakA jApa, mUrtiyoMkI pratiSThAke vidhi vidhAna, aura dUsare dharmoke samAna eka sRSTikartA Izvara Adi kriyAoM para. hindUdharmake kriyAmAna liyA jAya, to jaina-vijJAnakI sArI kANDakA aura IzvaravAdakA raMga car3hA huA hI imArata dharAzAyI ho jAya / aisI dazAmeM dikhalAI detA hai / hamAre stotroM aura stavanoM jainadharmameMse 'anIzvaravAda ! kA sarvathA alaga para to kahIM kahIM yaha raMga itanA gaharA hai kiyA jAnA to asaMbhava thA, adhikase ki ve nAmamAtrake parivartanase IzvaravAdiyoMke adhika usakA gaharA raMga kucha phIkA kiyA stotroMkI paMktimeM nirbhaya hokara rakse jA jA sakatA thA aura anya IzvaravAdiyoMke sakate haiN| pichale jaimasAhityameM to kahIM kahIM 'prabhAvane yahI kiyA / hamane apane mUla anI- bhaktigaMgA aisI tejIse bahI hai ki usake prabAzvaravAdako siddhAnta granthoM meM to surakSita hameM becAre anIzvaravAdake astitvakI kalpanA rakkhA, parantu usake bAharIrUpameM yathAsAdhya bhI nahIM hotii| eka jainakavi kahate haiM:parivartana kara ddaalaa| " svAmI jaise bane taise tAro, ___eka bAta aura hai / sarvasAdhAraNa loga gaharI merI karanI kachu na vicaaro|" saiddhAntika bAtoMko nahIM samajhate / dharmake yaha IzvarabAda nahIM to aura kyA hai ? Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jainahitaiSI [bhAga 14 paurANika lekhakoMne isa viSayakI ora aura sabase bar3I vizeSatA tathA mahattA hai / gatAnugabhI adhika dhyAna diyA hai / unhoMne apanI tikatAke prabAhameM na bahakara, yukti aura pramAkavi-sulabha kalpanAoMse jainadharmake upAsakoMke NoMse asiddha Izvarako mAnanese spaSTa iMkAra kara lie prAyaH ve sabhI mAnatAyeM sulabha kara denekA denA, koI sAdhAraNa bAta nahIM hai / hameM apane prayatna kiyA hai jo anya IzvaravAdiyoMmeM pracalita isa anIzvaravAda yA nAstikatvako chupAnekI haiM / ve kahate haiM ki bhagavAna RSabhadeva sRSTi- AvazyakatA nahIM hai / balki aba to isake kartA brahmA hai, kyoMki unhoMne cauthe kAlakI prakAzita aura pracAra karaneke lie bahuta hI AdimeM jIvanAnarvAhakI zikSA dI thI, unhoMne anukUla samaya A gayA hai| brAhmaNa, kSatriya Adi varNoko utpanna kiyA thA. ___saMsArameMse Izvarake avatAra, aMza yA unake unake mukhase caturanuyoga rUpa cAra veda utpanna / hue, ve sRSTike rakSaka the, isalie viSNu kahalAye, pratinidhisvarUpa rAjAoMkI sattA uTha rahI hai| unake svecchAcArI zAsanakA bahuta kucha anta viSNuke samAna unake bhI sahasra nAma haiM, ve kalyANake karanevAle haiM ataeva zaMkara bhI haiN| / ho cukA hai aura ho rahA hai / aba yaha koI isa prakArakI aura bhI saikar3oM bAteM haiN| nahIM mAnatA ki rAjA logoMko Izvarake gharase kisI para zAsana karanekA yA atyAcAra aura jainadharmake vartamAna anuyAyiyoMpara to karanekA paravAnA milA huA hai / aba IzvaravAdakA raMga be taraha car3hA huA hai| unameM to yahI siddhAnta jagadvijayI ho rahA hai ki 100 meM se lagabhaga 95 manuSya aise hoMge jo pratyeka jAti svarAjya prApta karanekI adhikAauroMke samAna jina bhagavAnako hI sukha duHkha riNI hai aura pratyeka manuSya apane gharakA rAjA denevAle samajhate haiM, unhIMkA nAma japA karate hai| isI taraha aba isa siddhAntake vizvavijayI haiM, unhIMkI saugandha khAte haiM, aura kahate haiM honekA samaya A rahA hai ki sasArameM gatAnuki hamArA amuka kAma siddha ho jAyagA, to gatikatAse, binA kisI yuktipramANake mAna hama bhagavAnakA amuka utsava kareMge, zikharajI liye gaye IzvarakA vAstavika astitva nahIM hai| giranArajIkI yAtrA kareMge, athavA mandira banavA manuSya saba tarahase svataMtra hai| apane sukha deMge / garaja yaha ki ye loga pUre IzvaravAdI duHkhoMkA vaha Apa hI kartA hai aura unase mukta bana rahe haiM / antara kevala yahI hai ki inake honekI zakti vaha svayaM hI rakhatA hai / isa bhagavAn zrIkRSNa, rAmacandra, ziva Adi na samaya saMsArameM isa tarahakI bhAvanAyeM joroMpara haiM hokara RSabhadeva, pArzvanAtha Adi haiM / yaha saba aura aneka soziyAlisToM tathA bolzevikoMne hamAre par3ausake dharmoMkA prabhAva nahIM to aura to spaSTataH ghoSaNA kara dI hai ki jaba taka kyA hai ? Izvarake vizvAsakA lopa nahIM hotA taba taka garaja kiyA au ra saMsArase gulAmI yA dAsatA nahIM uTha sktii| 'IzvaravAda' kI chAyA dikhalAI detI hai, vaha / 1 jainadharmake anuyAyiyoMko bhI isa bar3e bhArI svayaM usakI vastu nahIM hai; kintu dasaroMke prabhA- Andolanake bhAgIdAra banakara apane purAne siddhAntakI garimA prakaTa karanA cAhie / vase utpanna huI hai / vAstavameM jainadharma anIzvara- / vAdI hai aura dharmoMke itihAsameM yahI usakI -aniishvrvaadii| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 5] likhitakA mudritase mIlAna / likhitakA madritase mIlAna / 5-likhita pratimeM 'iccAiguNA' nAmakI gAthA zrImAna seTha mANikacaMda hIrAcadajI je0 pI0 naM0 50 ke bAda yaha vAkya diyA haibambaIke pustakAlayameM vasunandi-upAsakAdhyayana ___ " ato gAthASaTU bhAvasaMgrahagraMthAt / " (vasanandizrAvakAcAra) kI eka parAnI ista.. isase mAlUma hotA hai ki agalI chaha likhita prati hai jo apanI Akatise lagabhaga gAthAe 'bhAvasagraha' grathasa uddhRta kA huI hai| tInasau varSakI likhI huI mAlUma hotI hai| isa kaunase bhAvasaMgrahase udadhRta kI gaI haiM yaha pustapratikA hamane basanandi zrAvakAcArakI usa kAnupalabdhike kAraNa abhI taka mAlUma nahIM mudrita pratike sAtha jo mIlAna kiyA jise ho sakA / paraMtu mudrita pratimeM yaha vAkya na bAbU sarajabhAnajI vakIla devavaMdane, eka dUsarI honese ve gAthAe~ abhI taka vasunandI AcAryamarAThI anuvAdavAlI mudrita pratiparase, saMvat kI hI samajhI jAtI haiN| 1966 meM chapAkara prakAzita kiyA thA to 6-likhita pratimeM 'rayaNappasakkara' ityAdi donoMmeM paraspara kucha mahattvako liye hue bheda gAthAnaM0 172 ke bAda nimna gAthA adhika pAyA gayA, jise hama pAThakoMke avalokanArtha dI hainIce prakaTa karate haiM: " paDhamAe puDhavIe vAsasahassAI dahajahaNNAU / 1-mudrita pratimeM 'aithalathalathUlaM' samayammi vaNiyA sAyArovamaM hoi ukisaM // 173 // " nAmakI 18 vIM mAthA adhika hai| likhitama 7-madita pratikI gAthA naM0 204 se pahale isakA astitva nhiiN| 'iya jo ' ye zabda likhita pratimeM adhika haiM 2-mudrita pratikI 22 vIM gAthAkA pUrvArdha [pUvAdha aura inako milAkara par3hanese chapI huI pratikI likhitapratimeM kucha bhinna diyA hai| donoM isa isa gAthA ThIka ho jAtI hai / prakAra haiM:'goNasamayassa ee kAraNabhUyA jiNehiM nnihittttaa-'21|| 8-chapI huI pratikI gAthA naM0 237 ke -likhit| 'AvassasacchAi' padake sthAnameM likhita 'ede kAraNabhUdA nicchaparUvA jiNehiM NidivA // 22 // ' pratimeM 'AgamasacchAi ' pada diyA hai / aura -mudrit| nambara gAthAkA galatIse vahI rakkhA hai / hastalikhitapratimeM 'tANapaveso...... .-maTita pratimeM gAthA naM0 367 ke bAda ('NANapaveso' gAthA naM0 38) ityAdi gAthA , i0 37 ke bAda 'uktaM ca' rUpase yaha gAthA. parimeM nahIM hai " jo nIcekI AdhI gAthA dI hai vaha likhita dI hai jo chapI huI pratimeM nahIM hai'aNNANaM pavisaMtA ditA ogaasmsymssorsi| * kAUNa aha evaM tarANi raiyaraNagesu cttaari|" milatAviya nicaM sagasagabhAvaM Navi cayaMti // 38 // ' 10-mudita pratimeM gAthA naM0 373 kA 4-chapI huI pratikI 'saMveo Nivveo' pUrvArdha nahIM diyA / likhitameM usakA pUrvArdha vaha ityAdi-gAthA naM0 49 kA uttarArdha likhitapra- diyA hai jo Upara naM. 9 meM gAthA naM0 367 tise ekadama vibhinna hai, yathA- ke bAda adhika batalAyA hai / mAlUma hotA hai mu0-vacchallaM aNukaMpA aDhaguNA hu~ti sammatte // ki yaha chApemeM kampojako vibhAjita karanevA--. li0-pUyAM a vasyajananaM aruhAINaM payatteNa // loMkI bhUla huI hai / anyathA usakA hindI 1 stuti, aisA TippaNImeM diyA hai| anuvAda yathAsthAna diyA gayA hai / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jainahitaiSI [bhAga 14 11-mudita pratimeM ' sammattaNANadaMsaNa...'' sazodhana kiyA gayA hai, bar3I sAvadhAna ke sAtha nAmakI gAthA naM. 537 se Age jo 'moha- zuddha aura sApha chApanA cAhiye / aura jahA~kkhayeNa...' tathA 'suhamaMca NANakammaM ' nAmakI taka bana sake prastAvanA, viSayasUcI, zlokAnukrado gAthAe~ dI haiM ve likhita pratimeM nahIM haiN| maNikA. aura pariziSTa Adike dvArA unake ___ isa saMpUrNa pradarzanase hamArA abhiprAya yaha saMskaraNoMko upayogI banAnekA acchA yatna prakaTa karanekA nahIM hai ki amuka lekhaka athavA karanA cAhiye / * AzAhai ki jainagraMthoMke saMpAprakAzakane jAnabUjhakara koI bhUla kI hai aura daka aura prakAzaka mahAzaya hamArI isa samana yathArtha ayathArthakA nirNaya karanA hI isa yocita sUcanApara avazya dhyAna deMge aura isa lekhakA koI uddezya hai / balki isake dvArA hama bAtakI parvAha nahIM kareMge ki aisA karanemeM hameM sirpha yaha jatalAnA cAhate haiM ki jainagranthoMke kucha vizeSa arthavyaya aura samayavyaya karanA prakAzita karanemeM jitanI sAvadhAnIse kAma lenA hogA, vaha to karanA hI cAhiye / cAhiye utanI sAvadhAnIse vaha nahIM liyA jAtA aura na unake prakAzayogya saMskaraNoMke tayyAra karanemeM utanA parizrama kiyA jAtA hai jitanA vinA mUlya / ki kiyA jAnA cAhiye / bahudhA calatA kAma dekhanameM AtA hai jisake hamAre pAsa aneka hamAre yahAMse no pustakeM vinA mUlya bhejI udAharaNa maujUda haiM / rAjavArtika jaise mahAna jAtI thIM unameMse 'anitya bhAvanA' aura 1 vivAhakA uddezya 'ye do pastakeM samApta ho graMtha bhI jinake bArabAra chapanekI jaldI koI AzA nahIM kI jA sakatI, bahuta kucha azuddha gaI haiM / hama cAhate the ki bambaIse inakI chape haiM / graMthoMke azaddha chapanekI hAlata meM kabhI kucha bhAra kApiyA~ ma~gAkara bhejanekA kAma barAkabhI yathArtha vastusthitike mAlUma karane athavA " bara jArI rakheM paraMtu premIjIke patrase mAlUma kisI aitihAsika tattvakI khoja lagAne meM huA ki bahA~ unake kAryAlayameM inakI koI bhI bahuta bar3I asuvidhA utpanna hotI hai| kApI nahIM rahI / ataH aba hamAre bhAiyoMko dUsarI eka bar3I hAni yaha bhI hai ki chape inake liye patra bhejanekA kaSTa nahIM uThAnA graMthoMke adhika pracArase jaba kAlAMtarameM cAhie / hA~, 'merI bhAvanA' nAmakI pustaka hastalikhita graMthoM athavA unakI prAcIna prati- barAbara vinA mUlya bhejI jAtI hai / jinheM yA~kA lopa jAyagA taba usa samaya azAdiyoM. apane tathA apane iSTamitrAdikoMke liye usakI ko ThIka karane athavA yathArtha vastasthitiko do do cAra cAra kApiyoMkI jarUrata ho ve nirNaya karanekA sAdhana hI eka prakArase nahIM DAka khaceke liye Adha AnekA TikaTa bhejakara rahegA aura usase aneka vAdhAe~ upasthita hogii| hamase maeNgA sakate haiN| ataH jaina graMthoMko, aneka prAcIna pratiyoMparase -sNpaadk| mIlAna karake, una pratiyoMmeM jina jina bArtAkA *vasunandizrAvakAcArakA prakRta saMskaraNa ina paraspara bheda ho use phuTa noToM dvArA sUcita saba bAtoMse zUnya hai aura isaliye usakA eka karake aura yaha dikhalAkara ki kahA~ kahA~kI AcchA upayogI navIna saMskaraNa chapanekI jarUrata hai| kaunakaunasI pratiparase graMthakA saMpAdana aura sNpaadk| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 5] vividha prasaGga / vividha prasaGga / ( lekhaka - zrIyuta nAthUrAma premI / ) 1 prAcIna pustakoM kA mUlya / prAcInatA ke hama sabase bar3e bhakta haiM / usake pIche hama sadA hI pAgala bane rahate haiM / jo kucha jJAna-vijJAna, vidyA - buddhi, dharma-karma, zauryavIrya thA, so saba prAcInakAlameM thA / hamArI samajhameM prAcInatA hI sarvazreSThatAkI kasauTI hai / paraMtu usa paramotkRSTa prAcInatAkI isa maukhima mahimA - yA bAtUnI pUjA-arcAke sivAya hama aura kyA sevA pratiSThA karate haiM, yaha samajhameM hI nahIM AtA / pahale prAcIna granthoM yA zAstroMko hI le lIjie / kahie, hama loga unakI kyA ijjata karate haiM? ve bhaNDAroMmeM par3e par3e sar3a rahe haiM, dImaka aura cUhe sevA haiM aura pariNamanazIla kAla unheM dhIre dhIre apane vizAla udaradezameM DAlakara nAma zeSa kara rahA hai| yahI hamArI prAcIna bhakti aura prAcInatAkI pUjA hai ! aba jarA udhara pAzcAtya dezoMkI ora dekhie / hamArI samajhameM ve kore vartamAna aura bhaviSyatke pujArI haiM, unakI samajhameM jJAna-vijJAna Adi kI unnati prAcInakAlakI apekSA isa samaya aura isa samayakI apekSA AgAmI kAlameM adhikAdhika honevAlI hai / prAcInatA unakI dRSTimeM eka kautukakI, pradarzinI meM rakhane kI aura saMsArakI unnatikA eka kramabaddha itihAsa taiyAra karane kI sAmagrIkI apekSA aura koI vizeSa mahattva nahIM rakhatI; phira bhI prAcIna cIjoMko ve kitanA bahumUlya samajhate haiM, yaha jAnakara Azcarya hotA hai / eka samAcAra patra ( The Literary Digest ) se mAlUma huA ki abhI eka bahuta hI mAmUlI nATakakI eka pratiko eka 141 amerikana dhanane 30000 rupayA dekara kharIda kiyA hai / isa pustakakI vizeSatA yaha hai ki a~garejImeM yaha sabase pahale chapA huA nATaka hai ! mudrita sAhitya ke itihAsa meM yaha eka bahumUlya 'cIja' hogI aura isake pAsa rakhanekA sammAna ukta amerikanako milegA / ( Book of Hours) nAmakI eka madhyayugakI pustaka 19800 pauNDameM becI gaI hai ! prasiddha yUnAnI paNDita arastU ( arisTATala ) kI eka sampUrNa granthAvalI jo san 1483 meM racI gaI thI 2900 pauNDameM bikI hai / isa pustakake kavara pejapara arastUkA eka sundara citra hai / san 1336 se 1342 ke bIca meM likhI huI nAverakI rAnI dvitIya 'jenIkA jIvanakAla' nAmaka eka aura pustaka 11800 pauNDameM bikI hai / isameM choTe choTe 75 citra haiM / digvijayI bAdazAha taimUralaMgake pautrako bheTameM dene ke lie san 1410 meM samarakanda meM jo pustaka likhI gaI thI, vaha kAroMke kaI uttamottama citra haiM / prAcIna citroM ke 5000 pauNDameM vikI hai| usameM IrANake citrasaMgraha karane kA bhI yUropake dhaniyoMko bar3A mArI zauka / abhI kucha hI mahine pahale sara citra vesTa minisTara ke DyUkane 52000 pauNDameM jozuA renAlDakA citrita kiyA huA eka kharIdA hai ! I kyA hamAre samAja ke dhanI bhI apanI prAcInatApUjaka prakRtiko kabhI isa rUpa meM sArthaka kareMge ? kyA prAcIna vidvAnoM aura AcAryoM ke jIrNazIrNa granthoMko saMgraha karanekI ora bhI kabhI unakA hRdaya AkarSita hogA ? isa samaya yadi ve cAheM to lAkha pacAsa hajAra rupayoM meM hI hajAroM durlabhya granthoMkA saMgraha kara sakate haiM aura apane pUrvajoMkI agaNita kRtiyoko sadA ke lie naSTa hone se bacA sakate haiM / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jainahitaiSI [bhAga 14 2 Izvarake viSayameM bolaze- adhikArI kuTumbakA mukhiyA yA rAjA hukUmata vikoMkI raay| karatA thA vaha sabase adhika buddhimAna, balavAn aura dhanavAna hotA thA, isa lie Izvara samAcArapatroMke pAThaka rUsakI jArazAhI bhI sarvajJa, sarvazaktimAna aura lakSmIpati mAnA sattAko ulaTa-palaTa denevAle bolazevikoMko gyaa| kamase kama rUsI bhASAmeM to Izvara jAnate hoNge| isa samaya saMsArake sAmyavAdi- (Bog) zabdakI utpatti usI mUlase huI hai yoMmeM yahI agragaNya haiM / U~ca nIca, dhanI jisase dhanika ( Bogate ) kii| Izvara meM vizvAsa nirdhanI. rAjA prajA, AdikI sAmAjika karanA galAmI meM vizvAsa karanA hai| IzvarakI viSamatAoMko miTAdenevAle inake siddhAnta stuti 'prabhu' kahakara kI jAtI hai| prabhu kise jagatprasiddha ho cuke haiM, parantu inake dhArmika kahate haiM ? jo svAmI hai aura gulAma nahIM / vicAroMse bahuta hI kama loga paricita haiM / hama nissandeha hama IzvaraprArthanAmeM kahate bhI haiM ki yahA~para unake kevala IzvarasambandhI vicA- 'he Izvara hama tere dAsa haiN|' isake atirikta roko uddhata karate haiM, jo eka prasiddha bolze- sarvajita, akhileza, ityAdi vizeSaNa bhI isI vikake likhe hue haiN| vaha kahatA hai-" manuSya bAtake dyotaka haiM ki sabala vijayI dhaniyoMkI jina bAtoMko bilakula nahIM jAnatA unake prabhutAse hI IzvarakI prabhutAkI kalpanA utpanna jAnanekA prayatna apanI khUba jAnI huI bAtoM- huI hai / " bolzevikoMke ina vicAroMse mAlUma se hI karatA hai / kUpamaNDUkakI taraha vaha samudra- hotA hai ki ve Izvarako nahIM mAnate aura kI vizAlatAkA mApa kue~ke vyAsase hI karatA Izvarako sAmyavAdake siddhAntoMkA ghAtaka hai| manuSya samajhatA hai ki anya cIjeM bhI samajhate haiN| vaisI hI hoMgI jaisI ki ve cIjeM jinheM vaha hamArA anumAna hai ki bhAratake jaina bauddha rAta dina dekhatA sunatA rahatA hai / kahate haiM Adi dharma bhI yahA~ke prAcIna sAmyavAdI haiM; ki eka lar3akIkA pAlanapoSaNa eka aise sthAnapara unhoMne bhI parNa sAmya sthApita karaneke lie huA thA jahA~ murgiyoMkA vyavasAya hotA thaa| saSTikI racanA. rakSA aura pralaya karanevAle vahA~ use rAtadina aMDose hI kAna par3atA thaa| kisI Izvarake astitvako svIkAra nahIM kiyA ataH aMDe sadaiva usakI A~khoMke sAmane hai| jisa taraha unhoMne sAmAjika viSamatAja.nAcA karate the / eka bAra jaba usane tAroMse nita atyAcAroMko dUra karane ke lie U~ca-nIca bharA huA AkAza dekhA taba vaha kahane lagI dvija-zUdra Adi bhedoMkA virodha kiyA thAki samasta AsamAnameM aMDe phaila hue haiN| isI brAhmaNoMkI prabala sattAko kSINa kiyA thA, prakAra jaba manuSyoMne dekhA ki saMsArameM kucha usI taraha dhArmika gulAmIse mukta karaneke lie manaSyoMkA kAma bhAjJA denA hai aura kuchakA anIzvaravAdakA bhI pracAra kiyA thA / kacha AjJA pAlana karanA, taba unhoMne socA ki aise bhI pramANa mile haiM jisase mAlUma hotA kadAcit samasta saMsArakA saMgaThana bhI isI prakAra hai ki ina dharmoMne usa samaya rAjAoM yA zAsahuA hai| koI zakti aisI bhI avazya hogI jo koMke aniyaMtrita zAsanako naSTa karanekA bhI sAre saMsAra para hukUmata karatI hai / isI zaktikI prayatna kiyA thA aura isake lie usa samaya kaI kalpanAse IzvarakI unnati huI / saMsArameM jo prajAtaMtra sthApita hue the jinheM ki 'gaNataMtra' Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 5] vividha prsngg| kahate the / kucha vidvAnoMne patA lagAyA hai unhIMse ise grahaNa kiyA hai / isIse unameM asaki svayaM bhagavAna mahAvIrake pitA eka gaNataMtrake hiSNutAkA praveza huA hai| ThAkura yA presIDeNTa the / ___ sara oyapheDa lAyalane apanI eka pustakameM aisA jAna paDatA hai ki soziyAlijma yA likhA hai ki dharmakA phailAva aise cupacApa DhaMgase bolzevijma Adi siddhAnta purAne jaina bauddha honA cAhie jise loga jAna bhI na pAveM / Adi siddhAntoMke hI vartamAna dezakAlAnurUpa dUsare sampradAyoMke samAna AryasamAjane bhI avatAra haiM-unhIMke rUpAntara haiN| hAlameM eka sampradagyakA rUpa dhAraNa kara liyA hai| yadi koI pUche ki jise loga jAna bhI na sakeM 3 dharmapracArake sambandhameM aise capacApa dharmapracAra kaise ho sakatA hai ? gA~dhIjIke vicaar| to isakA uttara prakRtise milegaa| ahamadAbAda-AryasamAjake vArSika mahotsa- prakRtikI lIlA dekhie / eka vRkSake viSayameM vameM tA0 12 janavarIko mahAtmA gA~dhIne eka vicAra kiijie| kyA Apa dekha sakate hai ki choTAsA parantu mahattvapUrNa vyAkhyAna diyA thaa| vaha kisa prakAra bar3hatA hai ? Apa apane zarIra ke usameM AryasamAjake sambandhameM kaI bAteM bar3e avayavAMkA vikAsa binA kisI prakArakI uchala mArkekI kahI thiiN| nIce unakA sArAMza diyA kUdake bhI anubhava kara sakate haiN| isI taraha jAtA hai:-- dharmakA vikAsa bhI anubhava kiyA jA sakatA hai| zuddha dharmameM asahiSNutAko sthAna nahIM hai / ___" AryasamAjake Adhunika AndolanameM mujhe / nama mujha usameM jo guNa haiM ve dUsaroMmeM nahIM haiN| hiMsA do baDI bhArI truTiyA~ khAsa taurase mAlUma huI aura mArakATase hindU dharma nirAlA hai-surakSita haiM / eka to asahiSNutA jise aMgarejImeM jAma hai| dUsare dharma aise nahIM rahe / yaha dharmadveSase 'inaTolarezana' kahate haiN| maiM yaha nahIM kahatA , / judA hai| hindUdharmameM bhI samazereM calI haiM aura ki yaha doSa kevala AryasamAjameM hI hai, parantu . itanA to saca hai ki vartamAna pavana-pravAhama kI upayogitAkI hada ho gaI hai| AryasamAja sabase adhika bahA jA rahA hai| AryasamAjakI dUsarI kamI jihvApara jisa dharmapracArameM asahiSNutAkA prabhAva hai, adhikAra na rakhanA hai| Ajakala talavAravaha saccA dharmapracAra nahIM hai aura vaha bahuta kI apekSA jIbhakA upayoga vizeSa hotA samaya taka Tika bhI nahIM sakatA / jisa gatise hai aura vaha aisA hotA hai ki talavArake ghAvase sarvasAdhAraNa prajAko kisI prakArakI hAni hotI bhI adhika kasakatA hai| yaha bAta maiMne samAjake ho, usa gatiko rokanA hI dharmakA kArya haimaiM upadezoMmeM aneka bAra dekhI hai ki samAjI nahIM jAnatA ki asahiSNutAse kabhI kisIko bhAI jIbha para kAbU nahIM rkhte| yaha bAta sabalAbha huA hai / asahiSNutApUrNa dharmapracAra miza- ko samajha lenI cAhie ki hama satyako kabhI nariyoMkA anukaraNa hokara mizanarI-svarUpameM asvIkAra nahIM kara skte| * badala jAtA hai aura dharmakA kArya kevala 'pracAra RSimuniyoMke svabhAvakA vicAra kIjie karanA' ho jAtA hai / pracArakA yaha DhaMga musala- aura unake svabhAvakA adhyayana kiijie| AmAnoM aura krizciyanoMmeM . hai aura AryasamAjane pako mAlUma hogA ki ve kevala zAntise, lar3AI-jhagar3e ha ra calI haiM aura to saca hai ki vartamAna pavana Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jainahitaiSI [bhAga 14 dRr3hatAse aura sAtvika bhAvase upadeza deza dete isameM Azcarya hI kyA hai / vahA~ke logoMko the| kabhI kabhI ve kaTuvacana bhI sunAte the, vidyAbuddhimeM, kalA kauzalyameM, vyavasAya vANiparantu unameM bhI priyatA aura satyatA rahatI thii| jyameM aura sabhyatA ziSTatAmeM saMsArake zirobhasamAjI bhAiyoMko krizciyanoMkI pracArapaddhati SaNa bananA hI caahie| "kiM kiM na sAdhayatichor3a denA cAhie / vaha anukaraNIya nahIM hai|" kalpalateva vidyA." ___ mahAtmA gA~dhIke ukta vicAroMse hamAre jaina- 5 pArasI jAtikI dAnazIlatA / dharmapracAraka paNDitagaNa bhI bahuta kucha lAbha uThA bhAratavarSameM pArasiyoMkI janasaMkhyA eka sakate haiM / samAjake samAna hamAre yahA~ bhI lAkhase kucha hI adhika hai; parantu vaha bar3I hI dhanaasahiSNutA aura kaTu tikta vAkyaprahAra; ye sampanna jAti hai, sAthahI bar3I hI dAnazIlA bhI hai| donoM doSa bar3he hue haiM / inase dharmapracAra to samayopayogI sArvajanika kAryoM meM usake barAbara nahIM hotA, ulaTA dharmadveSa bar3hatA hai / dharmapra- dAna isa dezakI kisI bhI jAtike dhaniyoMne cArakI vahI paddhati sarvazreSTha hai; jise prAcIna nahIM kiyA hai| kucha samaya pahale isa jAtike samayake dharmopadeSTA kAmameM lAte the aura eka dhanI mi0 ena0 em. vADiyAne samasta jisake viSayameM gA~dhIjI izArA karate haiN| bhAratavAsiyoMke kalyANArtha aneka hitakara kAryoMke zAstrArthose aura tIkSNa vAgvANoMse loga capa ho lie eka karor3a pacAsa lAkha rupayekA dAna sakate haiM, hAra mAna sakate haiM: paranta isase kiyA thaa| itanA bar3A dAna isa dezameM vartamAna ve vijayI vidvAnake dharmako svIkAra nahIM samayameM aura kisIne bhI nahIM kiyA hai| isa kara sakate aura na unheM usa dharmase prema dAna-draSyase aneka zubhakArya ho rahe haiM / isI hI ho sakatA hai / kyoMki premakA vizeSa sambandha vADiyA vaMzakI eka jerabAI nAmnI mahilAne hRdayase hai, kevala buddhise nahIM / ataH usake abhI hAla hI pacAsa lAkha rupayoMkA ekamuzta utpanna karaneke lie AghAtase nahIM kintu A- dAna kiyA hai| yaha dhana pArasI jAtike daridra karSaNase kAma lenA cAhie / aura madhyamazreNIke logoMkI sahAyatAmeM kharca kiyA jAyagA / nissandeha strIjAtike lie yaha 4 bIsa karor3akA mahAn daan| dAna bar3e hI gauravakI bAta hai / vikhyAta dhanI amerikAke loga jaise dhanI haiM vaise dAnI bhI haiN| sara jamasedajItAtAne kucha varSa pahale vaijJAnika - jJAna aura vijJAnakI unnatike lie amerikAke zikSAke lie jo tIsa lAkha rupayekA dAna dhaniyoMne jitane bar3e bar3e dAna kiye haiM, saMsAra- kiyA thA aura jisase baMgalorameM eka vizAla ke kisI bhI dezameM vaise dAna nahIM kiye gye| vijJAna-zikSAlaya khulA huA hai, use pAThaka karor3oM rupayoMkA ekamuzta dAna karanevAle vahA~ bhUle na hoNge| tAtAvaMzane paTanAke prAcIna khaMDasaikar3oM dhanI ho gaye haiM aura isa samaya bhI haiN| hara khodaneke lie, pUne ke bhANDArakara insTiTyUabhI hAla hI vahA~ke suprasiddha dhanakuvera mi0 TameM eka bhavana banavA deneke lie, tathA aura rAkaphelarane vidyA-zikSAke lie eka sAtha bIsa bhI aneka upayogI kAmoMmeM aneka dAna kiye karor3a rupayoMkA dAna kiyA hai| jisa dezameM haiM / bambaIkA jamasedajI jIjIbhAI nAmakA itane bar3e bar3e dAna hote haiM, vahA~ yadi jJAna- vizAla hAspiTala, je0 je0 ArTa skUla, Adi vijJAnakI asamAnya unnati dikhalAI de, to aura bhI aneka saMsthAyeM pArasiyoMkI dAnazIla Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMDU5] vividha prsngg| 145 tAkA paricaya de rahI haiM / pArasiyoMkI isa 8-10 varSa pahale ve eka aisI hI pratiSThA aura dAnazIlatA aura sArvajanika sevAvRttine hI unheM bhI karA cuke the| usa bAra ve 'siMghaI' bane the isa dezakI eka gaNya mAnya jAti banA abakI bAra jainadharmake zubhacintakoMne unheM - rakkhA hai| 'savAI siMghaI'kepadase vibhUSita kara diyA / - isake bAda do ratha pratiSThAyeM eka hI sAtha jabala6 eka aura bar3A bhArI dAna / purameM huI aura ve aura bhI adhika ThAThase huI / kalakatteke suprasiddha vakIla sara rAsavihArI inameM bhI hamArI samajhameM 50-60 hajArase kama ghoSakA nAma jainahitaiSIke pAThaka avazya jAnate rupayoMkA zrAddha na huA hogA / inake bAda hoMge / unhoMne kucha varSa pahale kalakattA-vizva- tIsarI rathapratiSThA akalatarA ji0 vilAsapurameM vidyAlayako eka vaijJAnika kAleja kholanake hii| saMbhava hai| isameM utanA rupayA kharca na lie dasa lAkha rupaye kI rakama pradAna kI thii| haA hogaa| kyoM ki usa ora jainoMkI saMkhyA ukta kAleja khala cakA hai aura usase dezakA kama hai aura rathoM meM sabase adhika kharca bhojanabar3A bhArI upakAra ho rahA hai| aba Apane ukta prasAda'meM hI lagatA hai| to bhI isa maha~gAIvizvavidyAlayako hI gyAraha lAkha rupaye denekA ke jamAnemeM 20-25 hajArase kyA kama kharca aura bhI saMkalpa kiyA hai / isase phalita-rasAya- haA hogaa| garaja yaha ki pichale eka hI mahInakI zikSA dene aura zilpavastuyeM banAnA nemeM akelI paravAra jatike jainoMne lagabhaga sikhAnekI vyavasthA kI jaaygii| upayogitAkI savAlAkha rupayekA dAna kara DAlA / batalAipa, dRSTise yaha dAna bahuta hI mahattvakA hai / isase yaha dAnazIlatA kyA mAmUlI hai ? hamArI jaina dezakA bahuta kalyANa hogA / phalita-vijJAnakI jAti isa prakArake dAna karane meM nirantara tatpara zikSAkI isa samaya dezako bar3I bhArI Avazya- rahatI hai| prativarSa saikar3oM naye naye mandira banakatA hai / yadi dezameM isa zikSAkA pracAra hotA, vAnA, pacAsoM vedIpratiSThAyeM aura bIsoM rathato yuddhakAlameM hamAre dezake vyavasAyI isa pratiSThAyeM yA vimbapratiSThAyeM karanA isI dAnataraha hAtha para hAtha rakkhe hue na baiThe rahate / zIlA jAtikA kAma hai / aura nahIM to ina 7 jainoMkI dAnazIlatA / / saba kAmoMmeM vaha prativarSa adhika nahIM to 6-7 lAkha rupaye avazya kharca kara detI hogI / batayaha to huI mithyAtiyoMke dAnakI bAteM, lAie, aura kauna jAti isa viSayameM unakI aba Aie. pAThaka, Apako jainoMkI dAnazIlatA- barAbarI kara sakatI hai / ke kucha samAcAra sunAveM / pichale mahInemeM ... 8paravAra jAtikI duravasthA / hamAre yahA~ rathapratiSThAoMkI khUba dhUma rhii| eka rathapratiSThA sAgara jileke ' haradI' aba jarA dUsarI orakI avasthA dekhie / nAmaka grAmameM huI thI / usameM lagabhaga 20 jisa paravAra jAtike dhanikoMne eka mahIne meM lAkha hajAra bhAI ekatra hue the / jo loga vahA~ gaye savA lAkha rupaye kharca kara DAlA hai, usakI the, unakA anumAna hai ki isa rathameM pacAsa duravasthA sunakara hRdaya kA~pa uThatA hai ? hajAra rupayoMse kama kharca na huA hogA / jina kucha samaya pahale eka jainasaMsthAke upadezaka dhanI mahAzabane yaha pratiSThA karAI thI, koI mahAzaya bundelakhaNDa aura baghelakhaNDakI ora Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jainahitaiSI [bhAga 14 daurA karake Aye the| unake dvArA mAluma huA apane upadezoMkA rukha badalanA caahie| jaba taka ki ukta prAntoMkI riyAsatoMmeM paravAra jAtike ve inakA sarvathA niSedha na kareMge, aura DaMkekI logoMkI duravasthAkA varNana nahIM ho sktaa| ve coTa inakA virodha karake dUsare upayogI kAbecAre par3hege likheMge to kahA~se, (paDhAne likhA- bhoMmeM dAna karanekA pratipAdana na kareMge, taba . taka ye gatAnugatika bher3iyA dhasAna loga mAnaneke vahA~ sAdhAraNa subhIte bhI nahIM hai,) peTa neke nhiiN| unameM itanI sUkSma buddhi nahIM ki bhara bhojana pAnA bhI unake bhAgyameM nahIM haiN| ve Apake zabhAsravoMke tAratamyako samajha skeN| na vahA~ koI vyApArakA kSetra hai aura na unake jaba taka unake sAmane yaha kahA jAtA rahegA pAsa pU~jI hI hai ki usase ve koI rojagAra kara ki " yadyapi ye bhI puNyabandhake kAraNa haiM, sakeM / baMjI aura mehanata majadUrI karake hI ve svargamokSake dAtA haiM, " tabataka ve isake A. kisI taraha apanA jIvana dhAraNa kara rahe haiM / gekI yaha bAta samajhanevAle nahIM ki "paranta unakI durdazA dekhakara patthara bhI pasIja uThatA isa samaya vidyAkI bahuta bar3I AvazyakatA hai, hai| anyatrake paravAroMmeM bhI itanI nahIM, to ataeva isIke pracArake lie dAna karanA cA. bhI kama nirdhanatA nahIM hai / kucha zaharoM aura hie|" ve 'yadyapi' aura 'parantu ' se jakar3I khAsa khAsa sthAnoMko chor3akara isa jAtikA haI bAtoMko nahIM samajhate / unase to sApha sApha adhikAMza grAmoMmeM rahatA hai aura vaha nirdhanatAke kahA jAnA cAhie / samudrameM hI DUbA huA hai| isI kAraNa isameM / zikSitoM-vizeSa karake ucca zreNIke zikSitoM-kI 9mANikacanda di0 jain-grnthmaalaa| saMkhyA bahuta hI kama-prAyaH nahIMke hI barAbarahai / yaha avasthA dekhakara prazna uThatA hai ki yaha jAnakara pAThaka prasanna hoMge ki aba kyA isa jAtike dhaniyoMke-ina rathapratiSThA- mANikacandra-granthamAlAke kAmake lie eka oMmeM lAkhoM rupaye kharca kara DAlanevAloM ke sthAyI vidvAn, paM0 pannAlAlajI sonIkI hRdaya nahIM hai? dayAmaya dharmake upAsaka hokara niyukti kara lI gaI hai, isa lie aba granthabhI kyA ye ukta garIboMpara dayA karanA apanA prakAzanakA kArya pahalekI apekSA adhikatAse hone lagegA aura saMzodhana tathA sampAdanake kartavya nahIM samajhate ? itanI viveka buddhi inameM , kAryameM bhI vizeSa unnati hogii| granthamAlAkI kaba jAgrata hogI jaba ye apane bhAiyoM kI, prabandhakAriNI kameTIne nIce likhe ATha navIna nirdhanoM aura anAthoMkI sahAyatA karanA apanA pahalA dharma samajheMge ! ina saba bAtoMpara vicAra granthAko prakAzita karanekI anumati de dI hai:karate hue una paNDitoM aura jAtike paMcoM para bar3I hI 1 nyAyakumudacandrodaya / ( saMskRta ) / virakti utpanna hotI hai jo ina avivekiyoM ko, AcArya prabhAcandrakRta / isa samayake lie sarvathA nirarthaka, ina rathaprati- 2 nyAyavinizcayAlakAra / (saMskRta) chAoM jaise kAmoMmeM dhana kharca karane ke lie AcArya vAdirAjakRta / utsAhita tathA prerita kiyA karate haiM aura unheM siMghaI, savAI siMghaI AdikI padaviyoMse sammA- 3 trailokyaprajJApta / prAkRta / yativRSanita karate haiM / aba upadezakoM aura paNDitoMko bhAcAryakRta / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 5] vividha prsngg| 147 4 SaTapAhur3a / zrIkundakundAcAryakRta mUla lie jitanI sahAyatA mila sake utanI apeprAkRta aura zrutasAgarasUrikRta saMskRtaTIkA / kSita hai| dharmAtmAoM aura dAniyoM kA lakSya , 5 mUlAcAra / AcArya vaTTakerakRta mUla isakI ora nirantara rahanA caahie| prAkRta aura AcArya vasunandikRta saMskRta 10 seThIjIkA chuTakArA / AcAravRtti / 6 bhAva-saMgraha / zrIdevasenasUrikRta prAkRta . ___ samAcArapatroMke pAThaka yaha samAcAra kabhIke aura paM0 vAmadevakRta saMskRta bhaavsNgrh| __ par3ha cuke hoMge ki Akhira sarakArane suprasiddha paM0 arjunalAlajI seThI bI0 e0 ko chor3a 7 nItivAkyAmRta / paM0 somadevakRta mUla diyA aura binA kisI zartake chor3a diyaa| aura eka ajJAtanAmA vidvAnakRta saMskRtaTIkA / arthAt jaisA ki pahale sunA gayA thA ki ve 8 ratnakaraNDazrAvakA caar| mUla aura jayapura na jA sakeMge, vyAkhyAna na de sakeMge, prabhAcandra bhaTTArakakRta TIkAsahita / zikSakakA kAma na kara sakeMge, Adi shtopr inameMse kaI granthoMkI kApiyA~ ho rahI haiN| chor3e jAnevAle haiM, so bAta aba na rahI / aba banI mAnIpAcIna nijI ve apanI icchAnusAra cAhe jo kArya kara sakeMge zyakatA hai / pratyeka granthakI jaba taka kaI kI aura cAhe jahA~ jA skeNge| kisI tAhakI kaida pratiyA~ na hoM tabataka saMzodhana aura sampAdana unake lie na rahegI / samrATkI rAjakIya ghoSaacchA nahIM ho sakatA / isa lie pAThakoMse " " NAke anusAra unheM yaha mukti milI hai, ataeva prArthanA hai ki ve inameM se jo jo grantha jahA~ isa tarahakI AzA kI bhI gaI thI ki aba ve jahA~ ho, unako bhejane aura bhijavAne kI kalA binA kisI zartake hI chor3e jAveMge / sarakArakareM / grantha saba sAvadhAnIse rakkhe jAveMge aura ke isa kAryake lie hama use kisI prakArakA kAma ho jAnepara surakSita lauTA diye jaayeNge| dhanyavAda nahIM de skte| kyoMki usane rAjaunake Ane jAnekA kharca bhI saMsthAse diyA kIya ghoSaNAke upalakSyameM kevala apanI eka jaaygaa| bhUlakA saMzodhana bhara kiyA hai / seThIjIke sAtha binA kisI aparAdhake vaha jo anyAya kara ina granthoMke atirikta aura bhI kahIM koI rahI thI, usa anyAyako hI usane isa avasara para prakAzita karane yogya grantha hoM to pAThakoMko itane samayake bAda, dUra kiyA hai| yaha bAta unakI sUcanA bhI hameM dete rahanA caahie| dUsarI hai ki hamameMse bahutase loga apane eka / granthamAlAke lie jo dasa hajArakA nayA nara . nirAparAdhI bhAIko, 5-6 varSa ke lambe viyocandA likhA gayA hai, usameM se abhI pA~ca hajA- gaka bAda pAkara, Ara usasa prasanna hokara, sararake lagabhaga hI vasala haA hai| jina mahAza- kArakI isa bhUlasaMzAdhanako bhI mohavaza usakI yoMke yahA~se abhI taka candA nahIM AyA hai kRpA samajha leveN| unheM aba zIghra hI bheja denA caahie| ___ seThIjI bahuta samayake bAda, agaNita kaSTa granthamAlAkA kAma itanA bar3A hai aura itane sahana karake, hamase mile haiM / hama unakA hRdayase grantha prakAzita karaneke lie par3e hue haiM ki isake svAgata karate haiM aura unheM vizvAsa dilAte haiM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marnama Annanana a jainahitaiSI [bhAga 14 ki jainasamAjakI jo kucha avasthA hai, usake holIkI bacI-khucI gulAla / anusAra usane unake lie, jo kucha vaha kara sakatA thA, kiyA hai| yaha bAta dUsarI hai ki naye sampAdakajI, itanI baDI holI ho lI, usakI zakti bahuta thoDI hai, usakI AvAja para tumane eka bAra bhI apane isa bar3e bUr3he . nI bahuta balanda nahIM hai, rAjanItika kSetrameM usakI zA zAstrIko yAda nahIM kiyA / tumhAre ye DhaMga paiTha bhI bahata hI kama hai| phira bhI usane jo kacha acche nhiiN| aura nahIM to kamase kama tIjakiyA hai usakA mUlya hai| vaha apane kiye para tyohArako to apane gurujanoMkI pachatAcha kara saMtuSTa nahIM hai, yadi vaha isase adhika kara liyA karo / dUsarI zikAyata mujhe tumhArI la sakatA, to apanA saubhAgya samajhatA, jo kucha tabIyatake bAremeM hai| isa tarahakI rUkSa aura vaha nahIM kara sakA hai usake lie use duHkha bhI nIrasa tabIyata lekara sampAdakI kI jA hai / parantu yaha nizcaya hai ki usane isa kAryameM sakatI hai, yaha mujhe Aja hI mAlUma huA / apanI zaktiko chapAyA nahIM hai| Apake lie binA bhaMga chAne aura premakI tIna alApe. samausake hRdaya meM vaDA mAna hai| samAjake bane jhameM hI nahIM AtA ki tumhArI kalama kaise calA baccekI jIbha para ApakA nAma hai| hajAroM karatI hai / yahA~ to jaba taka bhaMga bhagavatIkI yuvaka Apako hRdayase cAhate haiM aura unakA ArAdhanA nahIM kara letA, likhanekI to kauna vizvAsa hai ki Apako pAkara jainasamAja - kahe, acchI taraha bola bhI nahIM sakatA huuN| unnatike mArgameM phira tejIse kadama bddh'aaygaa| kA aura bhaiyA, yadi tumhAre patrameM mahIne bharameM do cAra bhI ha~sI majAkakI culabulI bAteM na raheMgI - dezako Apase bar3I bar3I AzAyeM haiN| aba to use par3hegA hI kauna ? loga aise mUrkha nahIM Apa vaha kAma kara sakeMge, jisake karanekI ho gaye haiM jo gA~Thake paise kharca karake tumhArI zakti isa samaya jainasamAjakI kisI bhI vya- ye purAne jamAnekI magaja cATa jAnevAlI bAteM ktimeM nahIM hai| Apane chaHvarSataka kaThina tapasyA par3hane ke lie patra kharIdeM / merA to tumhAre patrake kI hai| aba usakI siddhikA samaya hai| ApakA haiDiMga dekhakara hI sira bhinnA uThatA hai / yadi nAma isa samaya dezavyApA hai| Apake dvArA satajuga hotA to isa samaya maiM tumheM zApa diye janasamAja sAmAjika, dhArmika, aura rAjanI- vinA nahIM chor3atA / yadi tumheM isa bar3e bUr3heke tika Adi sabhI kSetroMmeM AzAtIta pragati kara anubhavoMse lAbha uThAnA hai to suno, isa pAgalasakatA hai| panako chor3a do aura kucha matalabakI bAteM rAjakIya ghoSaNAke anusAra mahAtmA bhagavA- likhanekA abhyAsa karo / kore itihAsake nadInajI bhI chor3a diye gaye haiN| hama apane isa pIche par3akara apanA aura dUsaroMkA mastaka / bandhukA bhI sAdara svAgata karate haiN| khAlI karanekI Adata chor3a do| lo, isa samaya maiM gaharI chAnakara AyA huuN| isa samayakI eka eka bAta lAkha lAkha rupayekI hogii| yadi cAho to noTa karate jAo, maukA milanepara prakAzita kara denaa| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka5] holIkI bacI-khucI gulAla / hA~ likha calo / paMcamakAlameM saccI bAta pUr3iyA~ khAnevAloMko jAtise khArija nahIM kara kahanA pApa hai / use koI sunanA bhI nahIM diyA / na jAne kahA~se bIcameM hI eka tyAgI cAhatA / " mile jule paMcoMmeM rahie, prANa jAya~ mahAzaya A kUde, aura unhoMne pUr3iyoMke sA~cI nA khie|" jabase isa zarIrane kharI prastAvako bhikSAmeM mAMga liyA ! mujhe unakI sunAnA zurU kiyA hai tabase ise koI 'TakA pUr3I-priyatA para bar3I dayA AI / becAre tyAgI sera' bhI nahIM pUchatA / " kharo kahaiyA dAr3hI ho gaye; phira bhI pUr3I-mohako na tyAga sake / jAra / " yaha bilakula saca hai| mere 'zAstrI' isa pUDI-prastAvake pradhAna pRSThapoSaka jabalahoneke viSayameM kisIko tilatuSa mAtra bhI sandeha / puravAle the| ve loga halavAIke yahA~ke khAre seva nahIM hai| phira bhI sivanIkI 'zAstrIyapari- khAnA to jAyaja samajhate haiM, para pUr3iyA~ khAnA Sat ' kA mere pAsa nimaMtraNapatra bhI nahIM AyA / nAjAyaja ! isa para koI sudhAraka pUcha baiThA yadyapi mujhe bulAnemeM Arthika dRSTise unheM koI ki jaba besanake khAre seva khAye jAte haiM hAni nahIM thI, kyoMki maiM unapara 'TAvaliMga' taba ATekI pUr3I khAne meM kyA burAI hai? mujhe kharcakA bila nahIM bhejatA / parantu zAstrIya bar3A aphasosa huA ki jabalapuriyoMse isakA dRSTise merI kharI bAteM unake sAre gaDako gobara koI mAkUla javAba dete na banA / yadi unakA banA detIM / maiM zAstrI logoMse yaha kahe binA zAstrIya buddhise jarA bhI paricaya hotA to kabhI na rahatA ki "tama loga avvala darjeke kaha dete ki jaba canA aura gehU~ do z2adA z2adA AlasI niSkarmA aura buddha ho, tumase pyA anna haiM taba unake khAneke vicArameM bheda honA hone jAnevAlA hai| kyoM vyartha hI uchala uchala svAbhAvika hai / brAhmaNake hAthake sparzase canemeM kara baDabaDAte ho?" isase becAroMko callU bhara eka aisA rAsAyanika asara A jAtA hai ki pAnImeM DUba maranA paDatA / maiMne yadi pariSatako usase usameM vaha doSa nahIM rhtaa| yadi donoM suzobhita kiyA hotA, to jisa samaya paM0 annoMko eka sA mAnoge, to phira puruSoMke samAna baMzIdharajI zAstrIko 'jainasiddhAnta ' kA striyoMko bhI dUsarA byAha karanA jAyaja mAnanA sampAdakatva bheTa kiyA jA rahA thA usa samaya par3egA / kyoMki strI bhI to manuSya hI hai! kahatA ki 'jainasiddhAnta' mAsikake badale vArSika nikAlA jAya / kyoMki jaba paM0 khUba- mAlUma nahIM, abhIkI jabalapurakI paravAracandajI varSa bharameM satyavAdIke do tIna aMka hI sabhAmeM pUr3iyoMkA prazna kyoM nahIM uThAyA gayA / muzkilase nikAla pAte haiM, taba unake bar3e bhAI paM0 peTa-pUjAke praznako hala kiye binA dUsare kAmoMmeM baMzIdharajI nizcaya varSameM hI eka nikAla sakeMge hAtha DAlaneke lie bar3hanA nirI mUrkhatA hai| aura isImeM unakI vayojyeSThatAkI zobhA hai| " mAsika sAptAhika patra nikAlanA majUroMkA kAma hai, sudhArakoMkA jAdU sabhApati mahAzaya para cala hai, zAstriyoMkA nhiiN| gayA / Azcarya nahIM jo ina calate purjIne pUr3i yoMke praznako dabA denekI rizvata lekara hI unheM pArasAlakI paravAra-mahAsabhAmeM paravAra bhAI phirase sabhApati banAnA svIkAra kiyA ho / pUr3iyA~ke lie lar3a mare the / isa naye yugakI rAmaTekameM aise to lakSaNa dikhate the ki na siMghaIjI vaha sabase pahalI sabhA thI jisameM peTa-pUjAke phira kabhI sabhApati bananekA nAma leMge aura sambandhameM itanI gaharI chanI / sabhApati mahA- na loga unheM sabhApati banAvega ho / zayane bahuta gama khAI, jo brAhmaNoMke hAthakI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - [ bhAga 14 paravAra-mahAsabhAne eka prastAva vRddhavivAha ke ( truvalluva nAyanAra trukurala / ( lekhaka - svargIya bAbU dayAcandajI goyalIya bI0 e0 / ) rokane ke lie pAsa kiyA hai / prAya samI jAtIya sabhAoM meM yaha prastAva kiyA jAtA hai aura una para bar3e bar3e joroMke vyAkhyAna diye haiM / ku~oMmeM aisI bhA~ga par3a gaI hai ki koI bhI mastakako jarA ThikAne lAkara yaha nahIM socatA ki ina prastAvoMse bUr3he loga byAha ke mohako kaise chor3a deMge ? yadi zrIgar3havar3Ananda zAstrIkI hI yaha icchA ho ki mujhe isa bur3hApemeM bhI naI dulahiyAke nakhare dekhanA hai, to use rokanevAle tuma kauna ? yadi birAdarI daNDa degI to bandA samajhegA ki naI dulahiyA ke bApako jaba do hajAra diye haiM, taba birAdarI bhI hajAra pA~ca saupAnekI hakadAra hai| dokI jagaha tIna hajAra lage / aura bur3hApemeM byAha koI kaMgAla to karatA nahIM hai, jo birAdarIke daNDakI paravAha kare / dhanI aura mukhiyA hI isake adhikArI haiM / aise kaI jAtIya sabhAoMke sabhApatiyoMke hI nAma ginAye jA sakate haiM jinhoMne svayaM isa prastAvako pAsa kiyA hai aura phira strIke marate hI nayA byAha kara DAlA / vRddha vivAha rokanekA yadi koI upAya hai to yahI ki lar3akiyA~ byAhake samaya taka itanI sajJAna banA dI jAya~, ve apane hita ahitako itanA samajhane lageM ki bUr3hoMse byAha hone [ jainahitaiSImeM tAmila bhASA ke suprasiddha mahAkavi 3 kurala kA kaI valluvara aura unake amarakAvya bAra ullekha kiyA jA cukA hai / yaha vikrama saMvat 100 ke lagabhaga racA gayA thA / isake kartAkA dharma kyA thA, isa viSaya meM matabheda hai; parantu adhikAMza vidvAnoMne yahI nirNaya kiyA hai ki valluvara jainadharmake anuyAyI the / tAmila bhASAbhASiyoM meM isa kAvyakA atyanta Adara hai / usake pAThako brAhmaNa aura brAhmaNetara sabhI gItAke pAThake samAna punIta mAnate haiM / isakI pUjA taka kI jAtI hai| madrAsa yUnIvarsiTI kA yaha eka pAThya grantha hai / yUropakI aMgarekaI bhASAoM meM isake anuvAda ho cuke haiM / jImeM bhI isake do tIna anuvAda haiM / koI tIna cAra varSa pahale hamArI icchA huI ki isa apUrva kAvyakA hindI anuvAda bhI karAyA jAya / tadanusAra svargIya bAbU dayAcandajI bI0 e0 ne isa kAvyakA anuvAda karanA zurU kara diyA / jahA~taka hama jAnate haiM, bAbU sAhabane tIna caturthAMzase adhika anuvAda taiyAra kara liyA thA aura ve eka tAmila vidvAnakI sahAyatA se usakA saMzodhana kara rahe the ki acAnaka hI unakA svargavAsa ho gayA / unhoMne apane eka patrameM mujhe likhA thA ki " Da 0 a~garejI anuvAda bahuta hI bhramapUrNa hai, isa lie maiMne eka madrAsI vidvAnakA kiyA huA dUsarA aMgarejI anuvAda ma~gA liyA hai; sAtha hI mujhe yahA~ eka tAmila vidvAnase paricaya ho gayA hai jo mUla kuralake acche jAnakAra haiM / aba maiMne ina donoM sAdhanoM kI sahAyatAse apane anuvAdakA saMzodhana karanA AraMbha kara diyA hai / kAma dhIre dhIre hogA, parantu acchA hogA / " kheda hai ki bAbU sAhabakI yaha icchA pUrNa na ho sakI aura hamArA manoratha bhI manakA raha gayA / popakA maukA Ane para sApha inkAra kara baiTheM aura bUr3hoMse sApha sApha kaha deveM ki apanI potI ke barAbara lar3akI ke sAtha zAdI karanemeM tumheM zarma AnI cAhie / yadi jI nahIM mAnatA hai, to kisI apanI hI umarakI bur3hi yAko dekha lo / basa, bUr3hoMkI akala ThikAne A jAyagI / isake sivAya jinakA eka bAra byAha ho cukA hai, unako dobArA kanyA ke sAtha byAha karanekA adhikAra hI nahIM rahanA cAhie / yadi ve byAha karanA cAheM to kisI vidhavAke sAtha kreN| para ye kharI bAteM haiM / inheM na koI sunanA cAhatA hai aura na mAnanA / bAbU sAhabake svargavAsa ke bAda jaba maine ukta anuvAdakI khojakI to mAlUma huA ki usakA bahutasA aMza nahIM miltaa| na jAne koI unake yahA~ se -zrIgar3abar3Ananda zAstrI / 150 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGka 5 ] use ur3A le gayA athavA unhoMne hI use kisIke pAsa saMzodhana Adike lie bhejA thA / mUla pustakoMkA bhI koI patA nahIM claa| hamAre pAsa jo anuvAda AyA vaha prAraMbha se lekara 75 naM0 ke padya taka aura phira 381 se lekara 899 takake padyoMkA hai / bIca bIcameMke bhI kaI padya chUTe hue haiN| pUrNa pustakameM 2660 padya haiM / arthAt bAbU sAhabakA yaha anuvAda eka caturthAMzake lagabhaga hai / astu / jo, baca rahA hai use hI ganImata samajhakara hama ise dhIre dhIre jainahitaiSIke pAThakoMkI bheTa kara denA cAhate haiN| ise prakAzita karate hue hamAre sAmane yaha bhAvanA rahegI ki sva0 bAbU sAhaba aba bhI apane pyAre jainahitaiSI ke lie kucha na kucha likhA karate haiM aura isase hameM bahuta hI santoSa hogA / kucha hama prayatna kara rahe haiM ki isa kAvyakA zeSa anuvAda bhI kisI vidvAnase likhA liyA jAya Ara vaha pustakAkAra prakAzita ho / - nAthUrAma premI / ] pahalA sarga / 1 stuti | truvalluva nAyanAra trukurala / 6 1 - jaise pratyeka varNamAlAkA prathama akSara a ' hotA hai usI prakAra saMsArakI pratyeka vastukA Adi Izvara hai / 2 - jisa manuSya meM usakI vidyA kalA vyartha hai / Izvara bhakti nahIM hai, 3 - jisa manuSya meM Izvara bhakti hai usakI nizcayase mukti hogI / 4- jo manuSya rAgadveSarahita IzvarakI bhakti upAsanA karegA, use jIvana meM kucha bhI kaSTa nahIM hogA / 5 - jo manuSya IzvarakI kRpAdRSTikA abhilASI rahatA hai vaha ajJAnajanita zubhAzubha karmoM ke pariNAmase mukta hogA, arthAt use jJAnakI prApti ho jAyagI aura jJAnakI prApti hone se vaha janma maraNake duHkhoMse chUTakara nirvANa pada prApta kara legA / 151 7 - jo manuSya parabrahma paramAtmA ke caraNAravindako namaskAra nahIM karatA hai, usake duHkhoMkA kabhI aMta nahIM hogA / 6- jo manuSya usa paramAtmAke padakA anukaraNa karatA hai ki jisane pA~coM indriyoMkA nigraha kara liyA hai vaha sadA ajara amara rahegA / 8 - jaba taka munuSya dayAnidhi paramAtmA ke caraNa-kamalakI vaMdanA nahIM karatA taba taka dhana dhAnyAdika saMsArika padArthoMse usakI lAlasA nahIM jAtI / 9 - jo manuSya apanA mastaka aSTaguNAlaMkRta paramAtmA ke caraNa kamala para nahIM jhukAtA hai vaha una netroMke sadRza hai ki jinameM svayaM apane Apako dekhanekI zakti nahIM hai / 10 - kevala ve hI manuSya janma-maraNa ke samudra se pAra hote haiM ki jo Izvarake caraNakI zaraNa lete haiM / 2 -- jalavRSTikI mahimA | 1 - saMsAra meM prANiyoM kA jIvana sAmayika jalavRSTi para nirbhara hai, isI kAraNa jalavRSTi unake liye amRtake tulya hai / 2 - jalavRSTi dvArA manuSyako pratyeka svAdiSTa padArthakI prApti hotI hai aura jala svayameva usake bhojanakA eka mukhya aMga hai / 3-4- yadi jalavRSTi na ho to sampUrNa pRthivImeM yadyapi vaha samudrase veSTita hai, duSkAla phaila jAyagA aura kisAna loga jamInako jotanA chor3a deMge / 5- jalase hI pRthivIko hAni pahu~catI hai aura jalase hI phira pRthivIkI rakSA hotI hai aura jinako hAni pahu~cI thI unheM lAbha hotA hai / 6 - yadi jalavRSTi na ho to harI ghAsakA eka tinakA bhI kahIM nahIM uga sakatA / 7-yadi sUrya samudrajalako sokhatA rahe, paraMtu vaha phira vRSTike rUpameM samudra meM na Ave agAdha samudrakA jala bhI kama ho jAyagA / 8- yadi jalavRSTi na ho to na pRthivI para yajJa hoM, na bhojya hoM, na dAna ho, na dhana ho aura na dharma ho / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 janahitaiSI [bhAga 14 3-muniyoMkI mhimaa| 30-usI manuSyako brAhmaNa kahanA cAhie 21-zAstroM meM una mahAparuSoMkI baDI mahimA jo brAhmaNake kArya karatA hai / brAhmaNakA kArya likhI hai jinhoMne saMsArika vastuoMkA sarvathA jIva mAtrake prati dayAkA vyavahAra karanA hai| tyAga kara diyA hai aura jo munijIvanakA vidhi 4-dharmakI mhimaa| 31-jaba dharmase isa loka, paraloka donoMkA pUrvaka pAlana karate haiN| .... sukha sAmrAjya mila jAtA hai taba dharmase bar3hakara 22-jisa prakAra mRtaka manuSyoMkI gaNanA manuSyake liye kauna vastu hai| karanA asammava hai usI prakAra muniyA~kI mahi- . 32-dharmase bar3hakara koI lAbha nahIM hai aura mAkA varNana karanA manuSya kI zaktise bAhara hai| dharmakI vismRtise bar3hakara koI hAni nahIM hai| ___ 23-jina mahAtmAoNna isa saMsArako tuccha 33-jisa prakAra ho sake aura jahA~ kahIM nAzavAna aura asAra samajhakara sAMsArika sukhoM- ho sake manuSyako niraMtara yathAzakti dharmakArya kA tyAga kara diyA hai aura munimArgako karane caahieN|.. grahaNa kara liyA hai unakA mahattva isa lokameM 34-apane hRdayako zuddha aura nirdoSa sarvAcca hai| banAo, isakA nAma vAstavameM dharma hai / isake 24-jo mahAnubhAva apanI indriyoMko usI atirikta aura saba kevala ADambara hai| prakAra apane vazameM kara lete haiM jisa prakAra 35-lobha, dveSa, krodha aura durvacana ina cAra akuMza hAthIko bazameM karatA hai ve svargabhami- bAtoMkA tyAga karake manuSyako dharma karanA caahie| ke liye uttama bIja haiN| 36-apane manameM kabhI yaha bAta mata soco 25-jisa yoddhAne apanI pA~coM indriyoM- ki marate samaya dharma kara leMge, abhI kyA jaldI ko nigraha kara liyA hai usake balake svayaM hai| kiMtu abhIse dharma karanA prArambha kara do| devAdhideva sAthI haiN| eka kSaNakA bhI vilamba na karo / kyoM ki ... marate samaya dharma hI tumhArA eka mAtra sahAyaka ___26-mahApuruSa hI kaThina kAryoMko kara aura sAthI hogaa| sakate haiM; naci puruSoMse kaThina kArya nahIM ho 37-dharmakA phala vANidvArA prakaTa nahIM sakate / ( kaThina kAryoMse yahA~ para tAtparya yama, kiyA jA sakatA / isakA jJAna tumheM pAlakImeM niyama, sAdhana, prANAyAma ityAdise hai / ). baiThe hue manuSya aura pAlakIko apane kaMdhe 27-jo manuSya sparzana, rasanA, ghANa, para rakhakara daur3akara lejAnevAle manuSyoMke dekhacakSu aura zrotra ina pAcoM indriyoMke viSayako nese bhalI bhA~ti ho sakatA hai| bhalI bhA~ti samajhatA hai aura samajhakara unako 38-yadi tuma apane jIvana meM niraMtara dharmaapane vazameM rakhatA hai, saMsAra usake adhIna ho kArya karo aura eka dina bhI vyartha naSTa na karo __ to tuma punarAgamanake jhaMjhaTase mukta ho jaaoge| ___28- RSiyoMke vAkyoMse unakA mahattva 39-apanI strIke sAtha ramaNa karanemeM hI sukha hai / anyake sAtha ramaNa karanA duHkha aura prakaTa hotA hai| nAzakA kAraNa hai| 29-jina maharSiyoMne saMsArako sarvathA tyAga . 40-manuSyako kevala dharmakArya karanA cAhie diyA hai unakA krodha itanA tIvra hotA hai ki ve aura adharmase bacanA caahie| svayameva kSaNamAtrake liye bhI use roka nahIM skte| jAtA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIke naye aura apUrva grantha / siMhala vijy| dezakI senAke pratiSThita senApati ho gye| itanA hI suprasiddha nATakakAra dvijendralAla rAyakA yaha sabase / nahIM ye iMgliza, phreMca, purtagIja Adi aneka bhASA oMke aura DAkTarI jyotiSa, prANizAstra Adi sabase antima nATaka hai| bahuta purAne samayameM baMgAlake aneka vijJAnoMke dhurandhara paNDita jhegye| isa pustakameM e rAjakumArane siMhala yA laMkAko jAkara jItA thA unhIMkA zikSAprada jIvanAta hai| mU0 // ) aura vahA~ bauddha dharmakA pracAra kiyA thaa| isI aiti vidhavA kartavya / eka bahuta hI anubhavI hAsika kathAnakako lekara isa apUrva nATakakI racanA vidvAnane isa pustakako likhA hai| jainiyoM aura hindukI gaI hai| pitR-prema, putra prema, pati-prema aura bandhu oMke pratyeka dharma aura panthakI vidhavAoMkA kalyANa premake isameM apUrva citra khIMce gaye haiM / rAmAyaNameM karanekI icchAse yaha likhI gaI hai| isase vidhavAoMke kevala eka kaikeyI hai, parantu isameM Apako do kaike asahya duHkha kama ho jAyeMge, ve gharameM zAnti rakhanekI, yAoM yA vimAtAoMke darzana hoNge| vahA~ kevala eka bAlabaccoMkI sevA karanekI, acchI zikSA denekI, hI patnIbhakta pitA hai; parantu yahA~ patnIbhakta pitAke samAja-sevA karanekI, dIna dukhiyoMko sahAyatA pahu~sivAya eka vipitA bhI hai| isakI nAyikA lIlA cAnekI isa taraha aneka prakArakI zikSAyeM pAveMgI aura pratinAyikA kuveNIkA caritracitraNa kavikI eka aura unakA nirarthaka jIvana samAja aura dezake artha apUrva saSTi hai| ina donoMke caritra pratidAnakI icchA lagane lgegaa| isake upadeza pratyeka vidhavAke kAnoM na rakhanevAle niHsvArtha prema aura pratidAnake lie taka pahu~cane caahie| sadhavAyeM bhI isase bahuta lAbha vyAkula vAsanAvihvala premake do sajIva citra haiN| uThA sakatI haiM / mUlya / ) mevAr3a-patanake samAna yaha bhI vizvaprema aura dezabha desh-drshn| 'ktike bhAvoMse bharA huA hai| surucipUrNa hAsa-parihA.. sakI bhI isameM kamI nahIM hai| eka bAra par3hanA zurU . abakI bAra mUlya 3) kI jagaha 21) kara diyA / karake phira Apa ise sahajahImeM na chor3a sakeMge / sTaja gayA hai aura sAdI pustakakA mUlya aura bhI kama * para bhI yaha saphalatApUrvaka khelA jAtA hai / dvijendra arthAt 1 // ) hai| isa graMthakA adhikAdhika pracAra . bAbUkA yaha sabase bar3A nATaka hai| abhI hAlahI chapa ho, isI lie yaha mUlya ghaTAyA gayA hai| citra pahakara taiyAra huA hai| mUlya 10), sajildakA 1 lekI apekSA dUne haiM, chapAI aura bAyaMDiMga bhI sundara prAkRtika cikitsA / isameM saba prakArake hai| grAhakoMko isake pracArakA prayatna karanA caahie| roga honeke kAraNa aura unake binA kaur3I paiseke deza-darzanameM dezakI zocanIya avasthAkA romAMcaprAkRtika upAya batalAye gaye haiN| ThaMDe pAnIke TabameM kArI darzana karAyA hai / isake daridratA aura durbhikSa kaTi-snAna karanA, mehana-snAna karanA, baphArA ( vASpa sambandhI prakaraNa par3hanese hRdaya dahala jAtA hai| isa snAna)lenA, koyaloMkI A~case pasInA lenA,dhUpa-snAna dezakA dUsare dezavAloMke sAtha vyApAra, roga, mRtyu, umra, zikSA, Arthika avasthA Adi sabhI bAtoMmeM karanA, svaccha jalako adhika parimANameM pInA, lambI saMkhyAyeM dekara milAna kiyA hai / vivAha-saMskArakA .. sA~sa lenA, vyAyAma tathA prANAyAma karanA, svaccha vAyukA sevana karanA, Adi Adi upAyoMko bar3e prakaraNa bar3e hI mahattvakA hai| usameM vivAhakA vaidika cha laeNgase isameM batalAyA hai| pratyeka gRhasthake gharameM kAlase abatakakA itihAsa diyA hai aura batalAyA hai -rahane yogya pustaka hai| mU0 ) ki isa viSayameM dezakA kitanA patana ho gayA hai| karnala sureza vishvaas| sureza vizvAsa eka bhAratake zaharoMkI svAsthyanAzinI nArakIya dazA, baMgAlI the| ye chuTapanameM bar3e hI khilAr3I. upadravI. vezyAoMkI vRddhi, logoMke naitika caritrakA adhaHpAta, uddhata aura avAdhya lar3ake the| par3hane likhanekI ora kisAnoMkI kaSTadAyaka avasthA, majadUroMkI musIbateM inakI jarA bhI ruci nahIM thii| ye gharase bhAgakara yUropa Adi viSayoMkA bhI acchA digdarzana karAyA hai| amerikA Adi dezoMmeM varSoM ghUmate rahe aura kevala hindI meM apane DhaMgakI eka hI pustaka hai / mAlthasake svAvalambanake balase unnati karate karate karate brAjila siddha ntoko bhAratapara acchI taraha ghaTAyA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI / Reg. 719. B. saamyvaad| jainagrantha-uddhAraka kAryAlayake yuropakI vartamAna azAntikA svarUpa sama tamAma grantha / jhaneke lie apUrva grantha / isameM bhagavAn hamane kharIda liye haiM, isa lie jina bhAhamahAvIra aura buddhadevake samayake prAcIna sAmyavAdase lekara abatakake vyApArasaMghavAda, zrama yoMko cAhie ve hamase ma~gAnekI kRpA kareM:-- jIvisaMghavAda, arAjakatAvAda, soziyAlijma, RSimaNDala maMtra kalpa ( maMtra, pUjA bolzevijma, Adi bhinna bhinna prakArake sAmya- aura saadhn-vidhishit)| dUsarI bArakA chapA vAdoMkA svarUpa, unake siddhAnta, unakA aura huA / mU0 // ) unake utpAdaka vidvAnoMkA itihAsa, ruuskii| 2pratiSThAsAroddhAra paM0 AzAdhara kRt| bhayaMkara rAjyakrAnti Adi sabhI bAtoMko vistArapUrvaka likhA hai / isa viSayake sabhI " saMskRta aura bhASAvidhisahita / isakI sahAyamahattvapUrNa granthoM aura samAcAroMko par3ha karake tAse vedIpratiSThA bimbapratiSThA Adi saba kAma yaha grantha likhA gayA hai| jo loga yaha samajhanA karAye jA sakate haiN| ma0 1 // ) aura sajicAhate haiM ki saMsArameM Age kisa prakArake rAjya ldakA 2) sthApita hoMge aura vartamAnake amIroM aura garI- 3 mahAvIrapurANa / bhagavAna mahAvIra tIrthaboMke yaddhakA pariNAma kyA hogA, unheM yaha grantha karakA jIvana carita / sakalakAtibhadrArakake avazya par3hanA cAhie / pRSTha saMkhyA 500,mU03) saMskRtagranthakA paM0 manoharalAlajIkRta hindI sagama-cikitsA / khAne pIne ke niyamAMkA anavAda / ma0 1 // ) aura 1 // ) vidhipUrvaka pAlana karanese kaise kaise roga ArAma ho jAte haiM, yaha bAta isa apUrva pustaka par3hanese 4 AlocanApATha bhASA, arthasahita / mAlUma hogI aura niroga rahane ke upAya sUjha mUlya-) pdd'eNge| mUlya do aanaa| mainejara, jaina-grantha-ratnAkara kAryAlaya, mUlAcAra / AcArya baTTakarakA suprasiddha hIrAbAga, po. giragAva, bambaI / / grantha / mala prAkRta, saMskRtacchAyA aura bhASATIkA sahita bahuta sandaratAke sAtha hAla hI chapakara taiyAra bambaIkA mAla / huA hai / mUlya lAgata mAtra arthAt tIna rupayA / bambaIkA saba tarahakA mAla-kapar3A, kirAnA, pANDava purANa / sTezanarI, pItala tA~bA, dabAiyA~, tela, sAbuna zrazubhacandrAcAryakRta saMskRta granthakA pa0 Adi-hamase mNgaaie| mAla dasa jagaha jAca' ghanazyAmadAsajI nya yatIrthakRta naTIna hindI karake bahuta sAvadhAnI aura ImAnadArIke saath| bhASa nuvAda / vacanikAmeM yaha grantha pahale pahala pahala bhejA jAtA hai| cauthAI rupayeke lagabhaga pe chapA hai / ise jainoMkA mahAbhArata samajhanA bhejanA cAhiye / ekabAra vyavahAra karake dekhie| cAhie / mUlya sAr3he pA~ca rupaye / hamAre yahA~ saba jagahake chape hue jainagrantha nanhelAla hemacanda jaina, kamIzana ejeNTa, milate haiN| candAbAr3I, po. giragA~va, bambaI / Printed by Chintaman Sakharam Deole, at the Bombay Vaibhav Press, Servats India Socity's Building, Sandhurst Road, Girgaon, Bombay. Publshed by Nathuram Premi, Proprietor, Jain-Granth-Ratnakar Kargalaya, Hirabag, Bombay.