Book Title: Jain Hiteshi 1916 Ank 06
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/522826/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH / kA L +++++ bArahavA~ bhaag| aMka 6. jainhitaissii| jeSTha, 2442. jUna, 1916. AstamashasmanastasARASRFOR , sAre hI saMgha sanehake sUtasauM, saMyuta hoM, na rahe kou dveSI / ? hai premasauM pAlaiM svadharma sabhI, rahaiM satyake sA~ce svarUpa-gaveSI // aura virodha na ho matabhedateM, ho sabake saba bandhu zubhaiSI / , bhAratake hitako samajheM saba, cAhata hai yaha jainAhataSI // OUPSRUUPUURDUSURSAT3 anamela vivAha / [ lekhaka-zrIyuta sUrajabhAnu vakIla / ] yaha bAta sabhI jAnate haiM ki strI aura puruSa dazAmeM bhI gRhasthIkI gADIko Age calAnegRhastharUpI gAr3aki do pahiye haiN| jisa taraha kI koziza kI jAtI hai aura usase sukha gAr3Ike donoM pahiye samAna honepara hI gAr3I zAntikI AzA bA~dhI jAtI hai, parantu cala sakatI hai-asamAna arthAt choTe bar3e honese isa anamela vivAhakA phala vahI hotA hai jo nahIM cala sakatI; usI taraha strI-puruSakA honA caahie| isase gRhasthIkA sArA DhA~cA ucita mela honepara hI gRhasthI bhalIbhA~ti cala bigar3a jAtA hai aura daMgA-phisAda, laDAI-jhagasakatI hai, anamela honepara nahIM, parantu kheda r3A, ronA-jhIkhanA, kalaha, cintA, durAcaraNa, hai ki bhAratavarSameM anamela vivAha kucha kama nirlajjatA aura apakIrti utpanna hokara vaha ghara nahIM hote haiM-kabhI ATha varSake bAlakako 15 narakakA namUnA bana jAtA hai| kevala itanA hI varSakI kanyA byAha dI jAtI hai aura kabhI nahIM, isa anamela vivAhase jo saMtAna paidA 60 varSake bUDheke sAtha ATha varSakI bAlikAkA hotI hai vaha nirbala, sAhasahIna, kAyara, bhIsa gaThajor3A kara diyA jAtA hai, aura aisI aura apanI icchAoMkI aisI dAsa hotI hai ki 1-2 For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 __jainahitaiSI usako manuSyoM meM ginanA mAnavajAtiko baTTA umara bitAveM / isake sivA manuSyameM vacanazakti lagAnA hai / isa samaya bhAratavarSakI jo durdazA bhI hai, jisake kAraNa use yaha abhilASA hotI dikhAI detI hai, usakA adhikAMza doSa yadi hai ki vaha eka aisA saccA mitra banAve jisako anamela vivAhake sira para thopA jAya to anu- vaha apane hRdayake vicAra, apanI gupta bAteM cita nahIM hai| yaha eka cintAkI bAta hai ki apane dukha-dardako bekhaTake sunA sake; jisake hamAre sudhArakoMkA isa ora jitanA dhyAna jAnA sAmane vaha apane hRdayako kholakara rakha sake cAhie utanA nahIM jAtA hai| aura jisase saccI sahAnubhUti prApta kara sake isameM koI sandeha nahIM hai, ki prakRtine puru- aisA saccA mitra puruSake lie usakI strI aura SakI apekSA strIjAtiko kada, tAkata aura strAke lie usakA puruSa hI ho sakatA hai. sAhasameM hIna banAyA hai / ghoDAse ghoDI kyoMki inakI pratyeka bAtameM donoMkA hI kamajora hotI hai. bailase gAya kamajora hotI sukha-dukha garbhita rahatA hai, parantu yaha saba hai, zukase zukI nirbala hotI hai, isI taraha taba hI ho sakatA hai, jaba strI-puruSakA jor3A mAnavajAtimeM bhI puruSakI apekSA strI kamajora samAna aura upayukta ho| huA karatI hai / isake atirikta strI garbha- isake sivA vivAhake aura bhI kaI uddezya dhAraNa karatI hai arthAt 9 mahIne taka bacceko haiM; parantu isa viSayapara jitanA adhika vipeTameM dhAraNa karatI hai, jisake kAraNa vaha daur3a- cAra kiyA jAtA hai, usase yahI siddha hotA hai dhUpa aura adhika parizramakA kAma nahIM kara ki vivAhakA koI bhI prayojana anamela vivAsakatI hai / baccA paidA hone para usake stanoMmeM hase siddha nahIM ho sakatA hai; pratyuta anamela dUdha paidA hojAtA hai aura vaha do tIna varSa vivAha ananta ApattiyoMkA janmadAtA aura taka baccekA lAlana-pAlana karanese chuTTI nahIM manuSyako manuSyatvase girA denevAlA hai / vivApAtI hai / isa kAraNa vaha eka jagaha rahaneke hake uddezyoM para vicAra karanese yaha bAta spaSTa lie bAdhya hai / ataeva atyaMta prAcIna samayase rUpase vidita hotI hai ki gRhasthIkI mahattA samAjane yaha vyavasthA kI hai ki strI gharameM raha aura gRhasthakA sukha eka puruSa aura eka strIke kara gharU kAmoMkA prabaMdha kare aura puruSa bAhara jor3ese hI hai / isake viruddha yadi eka puruSa jAkara apanI AjIvikA calAve; parantu aura kaI striyoMkA vicitra jor3A banAyA jAya aisA taba ho sakatA hai jaba strI-puruSakA jor3A yA eka strI aura kaI puruSoMkA eka adbhuta samAna aura upayukta ho| anamela avasthAmeM baMdhAna bA~dhA jAya to isase vivAhakA uddezya aisI AzA karanA kevala svapna mAtra hai| pUrA na hokara usase aneka tarahake dukha hI utpanna ___ manuSyakI sabhyatA aura dharmake AcAryoMne honekI saMbhAvanA hai| vivAhakI sRSTi isa hetuse kI hai ki manuSya jaba hama isa bAtakA vicAra karate haiM ki pazusamAjakI bahuta girI huI aura atyanta hiMdusthAnameM anamela vivAhakI prathA kyoM cala azAntikAraka avasthAse unnata hokara eka par3I, taba hameM mAlUma hotA hai ki hamArA svArtha puruSa yA eka strIse apanI kAmavAsanAko pari- hI isakA mUla kAraNa hai / svArthakA mita rakhakara zIla aura saMtoSake sAtha apanI bahiraMga bahuta manohara aura nAnAprakArake lAlaca For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AARILALILARAmmOMITIRADITIC anamela vivaah| 275 dikhAnevAlA hotA hai, parantu usakA phala Ate hI puruSoMne bher3a bakariyoMkI taraha striyoMkA bahuta hI bhayaMkara aura nAnA tarahakI ApattiyoMmeM jakhIrA jamA karanA zurU kara diyA aura isa pha~sAnevAlA hotA hai / puruSane kisI samaya socA kAmameM aisI bar3hA car3hI hone lagI ki cAhe kitanI ki kamAI to hama karate haiM aura eDIse coTI takalIpha aura durdazA kyoM na ho, para merA taka pasInA bahAkara saba kacha baTorakara ghara meM striyoMkA jakhIrA dasarese adhika hI nikle| lAte haiM aura strI ghara baiThe baiThe khAtI hai,isa kAraNa astu yadi ekake pAsa dasa striyA~ huI to vaha sarvathA hamAre Azrita hai aura hamArI dAsI dUsarA pandraha saMgraha karanekI koziza karane hai; hamArA pUrNa adhikAra hai ki hama jo cAheM lagA / yaha koziza bar3hate bar3hate saikar3oM usase kAma leM / aise vicAroMke kAraNa puruSoMne aura hajAroMkI gintI taka pahu~cI / phala isakA strIko ardhAGginI mAnanA chor3a diyA aura yaha huA ki striyoMke saMgraha karaneke sivA tabhIse usake hAthase gRhaprabaMdhakA kAma bhI puruSoMko aura koI kArya hI na rhaa| yahA~ taka nikala gayA-vaha kevala dAsIke rUpameM raha ki rAjAoMne prajAkI rakSA, zikSA AdikA gaI / isakA phala yaha huA ki puruSoMke kAmameM khayAla chor3akara apanI sArI zaktiko ranavAsakI bAdhA Ane lagI aura use ghara-gRhasthAke kAmoM- striyoMkI saMkhyA bar3hAnemeM hI lagA dii| jina kI bhI cintA rahane lagI / isase strI- purANa aura caritagranthoMko hama par3hate haiM, unameM puruSameM jo prema-baMdhana yA mitratAkA nAtA adhikatara yahI kathana milatA hai, ki amuka thA vaha TUTa gayA aura puruSake lie usakI rAjAne dUsare rAjApara isa hetu car3hAI kI thI, ki hRdayakI AkulatAko miTAnevAlA aura usase vaha apanI lar3akIko amuka rAjAke sAtha vyAha saccI sahAnubhUti rakhanevAlA koI AsarA na rhaa| na karake mere sAtha kara deve / basa, kevala isIke isI taraha usake ghara-gRhasthI sambandhI aura kaI lie khUba ghamAsAna lar3AI huI, sahasroM vIroMke kAma bhI titara bitara ho gaye aura puruSa bhArI dhar3ase sira judA hue aura khUnakI nadiyA~ bahIM / Apatti yA ulajhanameM par3a gayA; parantu usake purANa aura caritagranthoMmeM apane deza yA jAtisvArtha aura striyoMkI nirbalatAne usakI A~khoMko kI rakSAke lie vIroMke vIratva yA Atmotsargake na khulane diyA-vaha apanI galatI na pahacAna udAharaNa nAmako bhI nahIM milate haiN| unake sakA, varana usane yaha vicArA ki gRhasthIke par3hanese to yahI vidita hotA hai, ki jisa samaya calAneke lie jaba eka strIrUpI dAsIse kAma ve grantha likhe gaye haiM, usa samaya pratidina cAroM nahIM calatA to aneka striyoMkA saMgraha karanA ora striyoMke lie hI bhArI bhArI yuddha huA cAhie aura unase bhinna bhinna kAma lekara gRha- karate the / bahAdura loga apane apane rAjAoMko sthIko sucAru rUpase calAnA caahie| yaha vicAra navIna navIna striyA~ tApta karAneke lie hI ** bhAratameM bahuvivAhakI jo prathA calI hai, usakA kAraNa vidvAn loga kucha aura hI batalAte haiM / ve kahate haiM ki yaha prathA AvazyakatAke kAraNa calI thI / jisa samaya Arya loga yahAM Akara aura anAryoMke pratidvandI ho kara base the usa samaya unheM apanA janabala baDhAnekI jarUrata thI aura isake lie bahuvivAha bahuta hI upayogI hai / eka hI puruSa aneka striyoMse aneka santAna utpanna kara sakatA hai / vartamAna mahA. yuddha yUropameM puruSoMko saMkhyA kamakara rahA hai, isalie yUropake vidvAn bhI kahane lage haiM ki ava hameM vahuvivAhakI rIti calAnI pdd'egii| -smpaadk| For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jainahitaiSI apane gale kaTavAte the aura dUsaroMke denA zurU kara diyA / usa samayake jina jina kATate the| - mahApuruSoMkA carita purANoM vA caritagranthoMmeM / hindusthAnako isa bAtakA bar3A bhArI gaurava milatA hai, unameM unakI bahAdurI aura bar3e bar3e prApta hai ki bahuta prAcIna kAlase isa dezameM svayaM- kRtya kevala isI eka bAtase bhare hue haiM, ki varakI rIti pracalita ho gaI thI, aura strIkI unhoMne amuka jagaha jAkara itanI kanyAoMke yahA~ taka kadara kI jAtI thI ki svayaMvarake dina Dole lie, vA unake amuka satkRtya yA bahAdurI dUra dUra pradezoMse bar3e bar3e yogya puruSa isa para unako itanI kanyAyeM bheTa dI gaI ! bAtakI ummedavArImeM Ate the ki svayaMvara raca- kanyAoMko dhana-sampatti samajhakara najara nevAlI yuvatI hamAre hI galemeM jayamAla DAle vA puraskArameM denekI prathA bhI adhika sthAyI / aura hameM hI pati svIkAra karanekA anugraha nahIM huI / kyoMki balavAn puruSa pahale hIse isa darzAve; paraMtu purANoMke dekhanese mAlUma hotA bAtakA dAvA karane lage, ki amuka kanyA javAna hai, ki svArthavaza hokara logoMne svayaMvarakI bhI honepara hamako dI jAya / eka eka kanyApara. miTTI kharAba kara dI / svayaMvarameM Aye hue bahusaM- kaI balavAnoMkA dAvA honeke kAraNa beTIvAloMkI khyaka viphala manoratha ummedavAroMne lar3AI Apatti kucha kama na huI / ataeva isa Apattise jhagar3A karanA aura balapUrvaka kanyAko lejAneke bacaneke lie dUsarA sugama mArga yaha nikAlA lie yuddha karanA prAraMbha kara diyA / isa taraha gayA ki kanyA paidA hote hI jAnase mAra DAlI svayaMvarakA zubhamaMDapa bhI zmasAnabhUmi bana jAya / tabase kanyAoMke mA~ bApa apanI sNtaagyaa| aise samayameM mA~-bApake lie kanyAyeM nake khUnase Apa hI apane hAtha raMgane lage, aura ghora ApattikA kAraNa bana gaI / yadi mA~-bApa isa taraha eka bar3I bhArI Apattise unakI rakSA svayaMvara nahIM racate aura Apa hI apanI sammatise hone lagI / hama aMgareja sarakArako dhanyavAda kisI yogya varake sAtha kanyAkA vivAha nizcita diye binA nahIM raha sakate ki jisane isa karate the, to anya balavAn loga phaujeM lekara car3ha bar3e bhArI pApase hiMdusthAnako bacAyA; paraMtu Ate the; yadi svayaMvara racate the to aMtameM jhagaDA usa purAnI rItikA prabhAva aba taka hamAre hotA thA, kisI taraha nistAra nahIM thaa| aise hRdayapara jamA huA hai / yadyapi hama rAjyake kAraNoMse beTIvAle bar3I ApattimeM pha~sa jAte the| bhayase kAyAse ukta pApa nahIM kara sakate haiM, para isI kAraNa kisaki ghara kanyA paidA honA usake mana aura vacanase hama usase mukta nahIM hue haiN| durbhAgyakA lakSaNa samajhA jAtA thaa| usI kanyA paidA honeke dinase hI hama usakA maranA dAnase usake ghara ronA pITanA zurU ho jAtA manAte haiM aura vacanase ' marajA, jalajA' Adi thA / antameM kanyAke mAtA pitAoMna khUba zabda kahate haiM, yahA~ taka ki yadi hama usake soca vicAra kara aura saba tarahase lAcAra ho sAtha lAr3a-pyAra bhI karate haiM to kahate haiM-lA kara apanI kanyAoMko bhI anya dhana-sampattike terA galA kATa hU~, A terA peTa phor3a dU~-yA samAna eka prakArakA mAla asabAba samaDakara- kuemeM Dhakela dU~ ' ityaadi| jisa prakAra Ajakala afasaroMkA DAlAmeM phala prAcIna kAlameM kanyA-vivAhake samaya bar3e phUla Adi diye jAte haiM-apanI kanyAoMko bar3e vIroMkI senA lekara varake car3ha Ane aura For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MAHARIHARATIBHABITAMIRMIRMIRMAHARA ___ anamela vivaah| 277 nyAko bheTameM deneke rivAjakA itanA cinha aba ko taiyAra hote haiM aura na beTIvAlA hI apanI pI maujUda hai ki lar3akevAlA barAtameM apane saba beTI vyAhaneko rAjI hotA hai / puruSoMkI yaha sambandhiyoM aura mitroMko ikaTThA karake eka kAmavAsanA itane adhama darjeko pahu~ca gaI hai nArI lAva-lazakarase beTIvAle para car3hAI ki ve parastrIse anucita saMbaMdha karake apane karatA hai aura jaba barAta beTI vAleke grAmake kAle mu~hako burA nahIM samajhate haiN| unhoMne pAsa pahu~ca jAtI hai, taba beTIvAlA apane samba- apane svArthase vyAhatA strIko ardhAGginI mAnaneke ndhiyoM, mitroM aura grAmake mukhiyoMko sAtha lekara badale use usako itane nIce girA diyA hai, ki nakadI, jevara aura ghor3A-ghor3I Adi bheMTakI kaI eka to isa anucita kRtyako apanI strIke vastuyeM lekara hAjira hotA hai aura namratApUrvaka sanmukha karanemeM bhI nahIM lajAte haiM aura bedhar3aka AgantukoMko zAnta karatA huA apanI beTIkA usakI chAtIpara mUMga dalate haiN| becArI strIkI holA unake havAle karatA hai| jaba taka barAta itanI majAla kahA~ ki vaha mu~ha khola sake aura usake grAmameM ThaharatI hai, taba taka vaha apanI apane patike ina doSoMpara nArAjI prakaTa kara zaktike bAhara unakI sevA karatA hai-bAta bAtameM sake / parantu yadi aise badakAra puruSoMkI striyA~ apanI namratA dikhAtA hai| paraMtu barAtI usa bhI yadi akasmAta parAye puruSakI tarapha dekha bhI leM para aisI hukUmata karate haiM-aisI lUTa macAte haiM to vahI puruSa unako jAnase mAra DAlaneke mAno unhoMne usa grAmako laDAImeM jItA ho| yogya ThaharAte haiM aura gairatameM Akara kuchakA puruSoMkI svArthavAsanA itanese hI tRpta nahIM kucha kara DAlate haiN| mAno kuzIlakA doSa huI-unako striyoMkA khaiDAkA kheDA jamA karane striyoMhIke lie hai-puruSa usase bilakula para bhI saMtoSa nahIM huA, balki isase unakI barI haiN| yadi isa bAtapara Adhika vicAra kiyA kAmavAsanA yahA~ taka bar3hagaI ki vivAhitA jAya to unakA yaha DhaMga unake vicArake anutriyoMke sivA unhoMne anya bAjAru vA grAmya- sAra ThIka hI mAlUma hotA hai; kyoMki yadi striyoMse indriyatRpti karanA anucita-pApa- unako dharmakA khayAla hotA to ve Apa hI kuzIjanaka nahIM smjhaa| puruSa bedhar3aka raMDiyoMkA lameM kyoM pha~sate aura yaha siddhAnta hI kyoM nAca karAte haiM, bApa beTA aura bAbA potA saba karate ki puruSoMke lie kuzIlakA doSa hI nahIM ikaTThe hokara una raMDiyoMkI ora burI dRSTise hai| ataeva vaha dharmake vicArase strIko doSI nahIM dekhate haiM aura asaMkoca bhAvase unase ha~sI- ThaharAte, balki vaha isa kAraNase doSI ThaharAte haiM ki majAka karate haiM / puruSoMne isa ghRNita zaukako vaha unakI dhana-sampati hai-unakI dAsI aura guyahA~ taka mahattva diyA hai, ki ve jaba kisI lAma hai| isI kAraNa kisI strIkA parAye puruSakI strIko vivAha karake lAnA cAhate haiM, aura ji- ora dekhanA vidroha hai-puruSake AdhikArake bahAra sake lie birAdarIke mukhiyoMko sAtha lejAnA jAnA hai aura isI kAraNa strIko yaha adhiAvazyaka hotA hai, usa samaya bhI raMDiyoMko kAra nahIM hai, ki puruSako parastrIse anucita sAtha le jAnA aura unakA nAca karAnA atyanta saMbaMdha karanese roke / kyoMki anya-striyoMke sAtha Avazyaka samajhate haiM, kyoMki raMDiyoMko sAtha sambandha karanese puruSa apanI sampattikA adhika liye binA na to birAdarIke loga barAtameM jAne- vistAra karatA hai| yadi puruSa dharmakA dAvA For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 SE MAH ILAADARA janahitaiSI MORA karake strIko doSI ThaharAtA hai to kahanA hogA vivAha yogya samajhe gaye haiN| paraMtu isake sAtha yaha ki usane apane svArthase dharma siddhAntako bhI eka vicAra bhI hindusthAnameM pracalita hai ki badala DAlA hai aura apanI icchAnusAra mana-ghar3anta jo strI apane patike sAmane maratI hai vaha bhAgyasiddhAnta banA liye haiM, kyoMki dharmazAstroMmeM to vAn hai aura jo patike pIche jIvita rahakara kuzIlakA doSa strI-puruSa donoMke vAste samAna vidhavA banatI hai vaha atyanta abhAgI hai / aisI hI likhA hai / puruSako adhika vAdhya karaneke avasthAmeM jo strI apanese choTe patike sAtha lie ' svadArAsaMtoSa-vata' kA upadeza diyA hai| vivAhI jAtI hai vaha to bhAgyavAn hai hI, kyoMki jainadharmakI karmaphilAsophI to puruSoMko vivA- usakI Ayu patikI Ayuse adhika honeke kAraNa hitA strI bhI ekase adhika rakhanepara-kAmalAlasA vyavahArameM yahI AzA kI jA sakatI hai ki vaha adhika honeke kAraNa pApI ThaharAye binA nahIM patise pahale hI cala degii| isI kAraNa yaha chor3atI hai| kucha bhI ho svArthAndha puruSoMne dharmake kahAvata prasiddha huI hai-" bar3I bahU bar3e bhAga siddhAntoMse A~kheM mIcakara manamAnI karane ke lie choTI bahU choTe bhAga / " parantu jahA~ dazavarSakI kamara karatI hai| astu, puruSoM kA svArtha aura striyoM- bAlikA sattara varSake bar3heke sAtha vyAhI jAtI kI nirbalatA unakI A~kheM nahIM khulane detI hai| ho vahA~ to usake vidhavA honekI intajArImeM ___ aba vicAranekI bAta hai ki jahA~ svArthane ghar3iyA~ hI ginanA par3eMgI / isa kAraNa usake itanA aMdhakAra kara rakkhA ho, jahA~ striyA~ dAsI abhAginI honameM kucha bhI sandeha nahIM hai / parantu aura pazuoMse bhI tuccha samajhI jAtI hoM-vahA~ aisA vahIM hotA hai jahA~ lar3akIke mA bApa apane anamela vivAha honA kauna AzcaryakI bAta hai? jaise dAmAdoMse-jo isa duniyAke kucha dinake jahA~ striyA~ ardhAGginI samajhI jAtI haiM, vahA~ hI mehamAna haiM-apanI kanyAke taulase bhI adhika vivAhake asalI uddezyakI pUrti karaneke lie rupayA ginA lete haiM; aura jahA~ vaha bUr3hA bhI vivAha kiyA jAtA hai / vahA~ na to anamela mAno kevala isI uddezyase itane rupaye kharca karatA hai vivAha hI hotA hai aura na ekase adhika strI ki vaha apane maranepara koI cUr3iyA~ phor3anevAlIvivAhI jAtI hai / vahIM gRhasthako saccA sukha usa manA saba usakI vidhavA kahalAnevAlI chor3a jAve / ataeva milatA hai aura vahIM loga apane dezakI aura apane mA-bApakA ghara rupayoMse bhara dene, aura apanI jAtikI bhalAI kara sakate haiM / yadi apane patikI icchAko pUrI karaneke lie vidhavA strIko vivAha kara lAnA usako advADinnI banakara ghara baiThI rahaneke kAraNa vaha bhI eka tarabanAneke vAste nahIM hai, balki dAsI vA paza- hase bhAgyavAna hI hai| oMkI taraha unakA saMgraha karaneke lie hai to bhAratavarSakI jo jo jAtiyA~ apaneko ucca phira isa bAtake jA~canekI jarUrata hI kyA hai samajhakara dharatI para paira nahIM rakhanA cAhatI ki donoMkA mela ThIka hai yA nahIM / choTe choTe aura jo anya jAtiyoMko bahuta hI tiraskAbaccoMkI dAsiyA~ kyA bUr3hI striyA~ nahIM hotI rakI dRSTise dekhatI haiM, unameM bhI kanyAoMko haiM ? aura isI taraha kyA bUr3he bUr3he manuSyoMke becanese bahutase beTIvAle mAladAra hote rahate haiM yahA~ choTI choTI lar3akiyA~ dAsIkA kAma nahIM aura bahutase kabarameM paira laTakAnevAle bUDhoMke kara sakatIM ? aise hI vicAroMse isa dezameM anamela ghara bhI unakI potIke barAbara choTI patniyoMke For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anamela vivAha | Ane aura vidhavA honese pavitra hote rahate haiM / ye uccajAtike loga kanyA -vikrayako to bezaka kucha aibakI bAta mAnate haiM aura usake dUra karake lie kucha jhUThamUTha koziza bhI dikhAte haiM, yahA~taka ki kabhI kabhI paMcAyata meM aise prastAva bhI pAsa kara dete haiM ki kanyA - vikraya karanevAle jAticyuta kara diye jAyeMge, parantu ve amalameM nahIM lAye jAte haiM | kyoMki paMcAyata ke sardAko yaha bahuta AsAna bahAnA hAtha lagA huA hai ki beTI becanevAle bahuta hI guptarItise rupayA ginA lete haiM / ataeva yaha siddha nahIM ho pAtA hai ki amuka vyaktine beTIke badale thailI lI hai yA nahIM / yadi adhika sandeha honepara paMcAyata meM usase pUchA jAya to vaha apanI nirdoSatA ke viSaya meM kasama khAneke atirikta maMdirameM jAkara aura bhagavAnkI mUrtiko hAtha lagAkara yaha kahane ko taiyAra hotA hai ki maiM to beTI gA~va ke kuekA pAnI bhI nahIM pItA / hamAre ucca jAti bhAI vAstavameM kanyA - vikrayako cAhe bhalA samajhate hoM cAhe burA; para isameM to kucha sandeha nahIM hai ki ve sATha sATha aura sattara sattara varSake bUr3hekA vivAha ATha ATha-dasa dasa varSakI kanyAke sAtha honeko jarA bhI burA nahIM samajhate haiN| beTIkA becanA 279 bahuta gupta rItise hotA hai, usakA kucha sabUta nahIM milatA - yaha saba sahI hai; para usakA jo mUla kAraNa hai vaha duniyA bhara ke sAmane sUryake samAna camakatA hai / baguleke paroMke samAna bilkula sapheda bAloMvAlA amuka bUDhA jisake na mu~hameM dA~ta haiM aura na peTameM A~ta; aura jisako yamaloka lejAnevAle yamadUta ghar3iyA~ gina rahe haiM - apanI potI aura parapotI ke samAna nanhIM baccI se vivAha karAneke lie sirapara maura bA~dhe aura mu~ha para saharA laTakAye dUlaha banA hai, parantu hamane to Ajataka nahIM sunA kisI jagahakI birAdarIne aise puruSakI barAta meM jAnese aura mUchoM para tAva dekara laDDU khAne se kabhI inkAra kiyA ho / aise vivAhoM meM koI kucha bhI roka Toka nahIM karatA hai, balki donoM taraphake virAdarI vAle bar3I khuzI aura cAva sAtha zubhalagna aura zubhamuhUrta meM zubhajor3Iko milA dete haiM - khUba badhAI gAI jAtI hai aura 'ahiMsA paramodharmaH' kA AkAza taka U~cA jhaMDA ur3Akara aura apaneko dayAdharmakA pAlanevAlA mAnakara madase aMgameM phUle nahIM samAte haiM / yahI nahIM barana ve saMsArake sabhI manuSyoM ko apanese nIcA mAnakara AnaMdase Ayu vyatIta karate haiM / For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tu bambaI zahara aura jain-jntaa| na zvetAmbara jaina kAnphareMsane eka kameTI isa bambaImeM jainastriyoMkI saMkhyA 5865 hai, lie banAI thI ki vaha bambaI zaharake jainoMkI zeSa 15395 puruSa haiM, arthAt puruSoMkI amRtyusaMkhyApara vicAra kare / harSakA viSaya hai ki pekSA striyA~ lagabhaga tihAI yA pratizata 33 hai; kameTIne apanI riporTa prakAzita kara dI aura parantu unakI mRtyu gata caudaha varSoM meM pratizata vaha itanI mahattvakI hai ki pratyeka jainako- 36 te 40 taka huI hai / arthAt jainiyoMkI kamase kama bambaI nivAsiyoMko to avazya hI tamAma mRtyusaMkhyA yadi 100 huI hai| to unameM par3hanA cAhie / yadi sAre bhAratake jainoMkI striyoMkI 40 aura puruSoMkI 60 huI hai| arthAt janasaMkhyApara vicAra karaneke lie bhI eka aisI hI jaina puruSoMkI apekSA striyA~ aura bhI adhika kameTI banAI jAya, to usase bahuta lAbha ho; maratI haiM / aura baccoMkI mRtyu to unase bhI hama jAna sakeM ki hamArI saMkhyA daraasala adhika hai| ghaTa kyoM rahI hai| jina saba rogoMse bambaIke jainoMkI mRtyu __ bambaI zaharameM rahanevAle jainoMkI saMkhyA san hotI hai unameM cAra mukhya haiM--1 plega, pheMpha1901 kI manuSyagaNanAke anusAra 14248 r3eke roga, 3 zvAsaroga aura 4 judA judA tarathI, jo 1911 meM bar3hakara 20460 ho gii| hake jvara tathA kamajorI Adi / gata caudaha varSoM meM arthAt yahA~ 10 varSa 6212 kI vRddhi huii| pratizata 60 se lekara.75 taka AdamI inhIM para isa bar3hatIkA kAraNa yaha hai ki bAharake cAra rogoMse mare haiN| loga vyApArAdike lie Akara yahA~ basa gaye kameTIke sajjana-jinameM do DAkTara haiM-jainoMkI haiM-kucha yahA~kI paidAyazake kAraNa vRddhi nahIM adhika mRtyu saMkhyAke nIce likhe kAraNa batahuI / isakA patA taba lagatA hai jaba hama yahA~kI lAte haiN| mRtyusaMkhyA para vicAra karate haiM / baMbaImeM pAra- 1 lagabhaga 12570 jaina zaharake saghana siyoMkI janasaMkhyA 50931 hai / gata cAra aura gande muhalloMmeM rahate haiM aura unameMse avarSoMmeM isa jAtike logoMkI pratyeka hajArake dhikAMza loga ikaharI, choTI, yatheSTa havA aura pIche 22-23 moteM huI haiM, paratu inhIM cAra prakAzase rahita; saste kirAyekI koThariyoMmeM varSo meM jainoMkI mRtyusaMkhyA prati hajAra 60 se rahate haiN| jisa jagahameM rasoI banatI hai, usI lekara 70 taka huI hai ! arthAt hamArI mRtyu pAra- jagahameM rAtako so jAte haiN| ataH svaccha siyoMkI apekSA lagabhaga tIna guNI hotI hai ! sAre vAyu aura prakAzake binA rogoMke zikAra bana bambaI zaharakI mRtyukA parimANa prati hajAra 40 jAte haiN| aura sAre bhAratakA 34 hai ! greTabiTana Adi 2 striyoMkA adhikAMza bhAga prasUtike samadezomeM to yaha parimANa 15 se adhika yakI bImAriyoMse mRtyuke mukhameM par3atA hai| kucha kabhI nahIM hotA! to usI samaya mara jAtI haiM aura kucha taraha For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HABAIIALIBABITA L BHAILIBHARA bambaI zahara aura jaina-janatA paayaayaayaayaayaayaayaa 281 tarahake garbha sambandhI rogoMse AkrAnta hokara vAlI koThariyA~ banAI jAya~ jisase garIba loga duHkha bhogate bhogate barasoM bAda maratI haiM / isakA bhI acche Arogyaprada sthAnoMmeM raha sakeM, 2 do kAraNa yatheSTa Arogyaprada sthAnakA aura sevA- cAra acchI vyavasthAvAle 'jaina-prasUtigRha' khole zuzrUSAkA abhAva jAna par3atA hai| yahA~ 'rukmaNi jAya~, jinameM sAdhAraNa loga apanI striyoMko prasUtigRha' nAmakI eka saMsthA hai| usameM jina striyoMkI prasUti hotI hai unameMse pratizata kevala bhejakara unakI rakSA kara skeN| 3 bambaIse 2 striyA~ maratI haiM: paranta jo striyA~ apane gharoM meM bArahake Arogyaprada sthAnoMmeM jaina bhAiyoMke hI baccA janatI haiM unameMse pratizata 40 mara lie Arogya-bhavana kholanA, jinameM loga jAtI haiM! bImArI Adike samaya jAkara raha sakeM aura A___3 loga ArogyatAke aura zarIrarakSAke rAma pAsakeM / 4 ArogyatAke niyamoMkA jJAnaniyamoMko bahuta kama jAnate haiM / kasarata karane vividha upAyoMse phailAyA jAya / 5 jaina hAspi aura zuddha havAmeM rahanekI ora logoMkA dhyAna Tala aura davAkhAne khole jAya~, jahA~ binAmUlya nahIM hai| davA dI jAya aura rogiyoMkI paricaryA bhI kI 4 bAlyavivAha vRddhavivAha Adi kurIti- jAya / 6 bAlyavivAha Adi kurItiyA~ banda yA~ bhI janasaMkhyAke hrAsameM bahuta sahAyatA kI jAya / karatI haiM / ina donoMse vidhavAoMkI saMkhyA isa lekhapara bambaIke hI nahIM aura aura bar3hatI hai / isake sivAya choTI choTI teraha terahacaudaha caudaha varSakI lar3akiyA~ garbhadhAraNa kara letI zaharoMke logoMko bhI dhyAna denA caahie| haiM / isakA phala yaha hotA hai ki prasatike samaya aura vahA~kI mRtyusaMkhyA Adike jAnanekA yatna yA to ve maraNazaraNa ho jAtI haiM yA hamezAke karanA cAhie / riporTameM batalAyA gayA hai ki lie bImAra bana jAtI haiN| jainoMkA bahuta bar3A bhAga zaharoMmeM rahatA hai / ___ isake lie kaI upAya bhI batalAye gaye 100 meMse lagabhaga 33 jaina zaharoMke rahane haiM-1 saste kirAyekI svaccha vAyu aura prakAza vAle haiM / a For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prophesara sAhabakA patra / SRIJUT Nathuram Premi, Sastri in his introduction to Vriha Editor, JAINHITAISHI. daranya Sangraha writes " JET sro Sir, va kalike saMvatse zakake saMvatko grahaNa karanA In the February and March Nos. TITET I $#$ 37TART FT (TE) A of the 'Jain-Hitaishi', Shrijut Ju- saa 800 (FO BO 034) A "...ce galkishore Muktar of Deobund has On this basis I .wrote the line in requested me to clear up the uncer- question, but in a footnote in my tainty with respect to the actual date original article pointed out the misof the consecration of the image of take of Pandit Jayaharlal. That I Gomatishwar. In this connection I did not agree with this will appear beg to state that as the Kalki Era from tho subsequent statement made begins from 1000 Bir Nirvan Sam- by me that Nemichandra flourished vat and as it is written in the Vahu- in the 11th century A. D. Unfortuvali Charitra that the image of Go- nately the footnote was left out by motishwar was consecrated in the inadvertence when the article was year 600 of the Kalki era, the actual printed in the "Digambar Jain " date of the establishment of the and this gave rise to the doubts in image is 1600 Bir Nirvana Samvat the minds of readers. But now I or 1074 A. D. This date is in ac- hope this statement will remove cordance with the incriptions pub- all doubts. lished in Epigrahia Indica &c. which I shall be much obliged if you contain the names of Rajamalla and Chamundaraya. This is why I wrote would kindly publish a Hindi transin my article on Gomati Sara that lation of the above extract in the Chamundaraya and Nemichanda coming number of Jain Hitaishi flourished in the 11th century A. D. and oblige As about the line "This corresponds to Bikrama Samvat 735" yours faithfully, 13-4-16. Saratchandra ghoshal, Srijut Jugalkishore is right in saying that this is a mistake. This is not 15, Nimtalla ghat street, my computation Pandit Jabaharlal Calcutta. For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CHOHORITALIAM MELALBANAOLLE. eka patra aura usakA uttr| CATTERYTAMITTEmilfriHitHTRITIES 283 upiilakhita aMgarejI patrakA anuvAda- isI AdhArapara maiMne ukta vivAdastha paMktiko zrIyuta nAthUrAma premI likhA thA; sAtha hI eka phuTanoTameM jo ki mere __ asalI nibaMdha lagA thA, maiMne paM. javAharalAlakI sampAdaka, jainahitaiSI. isa galatIko pragaTa kara diyA thaa| yaha bAta ki mahAzaya, maiM isa galatIse sahamata nahIM huA mere 'jainahitaiSI' ke ( gata ) pharavarI, aura mArcake bAdake isa kathanase pragaTa hotI hai ki nemicaMdra aMkameM, devabanda nivAsI zrIyata jagalakizora IsAkI 11 vIM zatAbdImeM hue haiM / durbhAmukhtArane majhase usa bhramako sApha kara denekI gyase vaha phuTanoTa ukta nibaMdhake sAtha "digambara prArthanA kI hai jo ki gomaTezvarakI martike asa- jaina" meM chapate samaya pramAdavaza chUTa gayA aura lI pratiSThA-samayase sambaMdha rakhatA hai| isa viSa- yahI pAThakoMke hRdayoMmeM bhramotpAdanakA kAraNa yameM merA yaha nivedana hai ki cUMki vIranirvANa huaa| parantu aba maiM AzA karatA hU~ ki mere saMvat 1000 se kalkI saMvat zurU hotA hai isa kathanase saba bhrama dUra ho jAyagA / aura bAhubali caritrameM yaha likhA hai ki gomaTe- yadi Apa mere uparyukta noTakA hindI anuzvarakI mUrti kalkI saMvat 600 meM pratiSThita vAda janahitaiSIke AgAmI aMkameM prakAzita kara kI gaI thI, isa lie mUrti sthApita kiye jAne- nekI kRpA kareMge to maiM isake lie ApakA bahuta kA asalI samaya vIranirvANa saMvat 1600 anugRhIta houuNgaa| yA IsavI san 1074 hai| yaha samaya epIgre ) ApakA vizvAsapAtrafikA iNDikA AdimeM prakAzita una zilA tA. 13-4-169 lekhoMke anukUla hai jinameM rAjamalla aura cAmu " zaraccandra ghoshaal| NDarAyake nAma pAye jAte haiN| yahI kAraNa hai jisase maiMne apane gommaTasArapara likhe gaye pratyuttara / lekhameM yaha likhA thA ki, cAmuNDarAya aura nemicandra IsAkI 11 vIM zatAbdI meM hae haiN| UparakA yaha noTa likhakara, zrImAn prophesara rahI isa paMktikI bAta ki "yaha kalkI saMvat / zaraccaMdrajI ghozAlane apane aMgrejI lekhase utpanna 600 vikrama saMvat 735 ke barAbara hai|" udAtA pragaTakI hai vaha niHsandeha prazaMsanIya tu honevAle bhramako dUra karaneke prayatna dvArA jo zrIyuta jugalakizorajIkA ise eka bhrama bata- hai| Apake isa noTase yaha bAta to sAfa ho lAnA satya hai| yaha merI gaNanA nahIM hai| paM. . jAtI hai ki 'kalkI saMvat 600' vikrama saMvat javAharalAla zAstrIne apanI bRhadravyasaMgrahakI yasakA 735 ke barAbara nahIM hai aura isa lie sAdhAraNa prastAvanAmeM likhA hai: janatAkA isase eka bhrama dara ho jAtA __" yahA~ kalkI va kalike saMvatse zakake hai| parantu sAtha hI eka nayA bhrama aura saMvatko grahaNa karanA cAhie / " " isake anu- paidA hotA hai aura dUsarA bhrama badastUra sAra kalkI (zaka )ke saMvat 600 (vi. saM. kAyama rahatA hai / nayA bhrama yaha paidA hotA hai 735)meM......." ityAdi / ki prophesara sAhabane isa noTameM heturUpase yaha For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jainahitaiSIImmmmmmmHITIES pragaTa kiyA hai ki hamane apane ukta lekhameM ataH 'epIgrephikA eNDikA ' Adike una zicAmuNDarAya aura nemicandrakA samaya IsAkI lAlekhoMke pragaTa honekI jarUrata hai jinase prophe11 vIM zatAbdI likhA hai / parantu 'diga- sara sAhabake isa samayakA samarthana hotA ho aura mbarajaina' ke gata khAsa aMkameM prakAzita Apake jinake AdhAra para prophesara sAhabane ukta samaukta lekhako dekhanese aisA mAlUma nahIM hotaa| yakA nizcaya kiyA hai| dUsarA bhrama vahI saMvatke usameM sAfa taurapara donoMkA samaya IsAkI nAma tathA saMvatmeM tithi, dina aura nakSatrAdikake 10 vI zatAbdI likhA hai / usIkA maiMne una yogoMke ghaTita honese sambandha rakhatA hai, jo apane pUrvake noTameM ullekha bhI kiyA thaa| profe- bAhubalicaritrake usa padyameM varNana kiye gaye haiM, sara sAhabane usakA koI prativAda nahIM kiyaa| jisameM kalkyabda 600 kA ullekha hai aura jise isase Apake donoM kathanoMmeM sarvasAdhAraNako maiMne apane pahale noTameM uddhRta kiyA thaa| IsavI bhramameM DAlanevAlA pUrvApara virodha pAyA jAtA san 1074 vikrama saMvat 1131 aura zaka hai aura lagabhaga eka zatAbdIkA antara baiThatA hai| saMvat 996 ke barAbara hai / ina saMvatoMmeM kisI cAmuNDarAyake viSayameM abhItaka jo kucha pramANa bhI saMvatkA nAma ( ukta padyameM varNita ) upalabdha hue haiM unase cAmuNDarAyakA samaya 'vibhava ' nahIM ho sktaa| yadi bAhubaliiMsAkI 10 vI zatAbdI hI nizcita hotA caritrake samaya-sUcaka isa kathanako aura usake hai; 11 vA~ zatAbdIkA uttarArdha yA IsavI AdhArapara prophesara sAhabakI kI huI ukta gaNanAko san 1074 nahIM hotA / misTara rAisasAhabane satya mAnA jAya, to jyotiSazAstrake una niyaapanI 'inskripzansaaiTa zravaNabelgola' nAmaka moMke pragaTa honekI bhI jarUrata hai jinake AdhAra pustakakI prastAvanAmeM likhA hai ki, cAmuNDa- para vikrama saMvat 1131 yA zaka saMvat 996 rAyane eka parANa banAyA hai jisameM usake bana- kA nAma 'vibhava ho sake aura jinake kara samApta honekA samaya zaka saMvat 900 AdhArapara isa sAlakI caitra zuklA paMcamIko ( I. san 978) diyA hai / zrIyuta paM. nAthU- ravivArakA dina, saubhAgya yoga aura hasta rAmajI premI, candraprabhacaritameM 'vIranandi' kA nakSatra siddha kiye jA sakeM / niHsandeha yaha paricaya dete hue, ratnakavike 'purANatilaka' eka ulajhana hai, jisake khula jAnekI bahuta nAmaka graMthake AdhArapara, jo ki zaka saMvat bar3I jarUrata hai / ataH prophesara sAhabase 915 ( I. sana 993) meM banakara samApta huA merA punaH nivedana hai ki ve kRpAkara phirahai, likhate haiM ki usa graMthameM kavine apane Upara se isa viSayapara vicAra kareM aura ukta bhramoMko cAmuNDarAyakI vizeSa kRpA honekA ullekha kiyA dUra karanekA kaSTa uThAe~ / yadi jA~case unheM hai / isa prakArake pramANoMke maujUda hote apane isa noTakA ukta kathana bhI satya pramAhue, prophesara sAhabakA cAmuNDarAyako IsAkI Nita na hove to kRpayA usakA bhI prativAda 11 vIM zatAbdIke uttarArdhameM batalAnA aura nikAla deveM jisase sarvasAdhAraNameM Apake unake dvArA IsavI san 1074 meM gommaTezvarakI kathana-dvArA kisI prakArakA bhrama na phaila sake / mUrtike pratiSThita kiye jAnekI ghoSaNA karanA, yaha yahA~ maiM yaha bhI sUcita karadenA ucita samajhasaba pAThakoMke hRdayoMmeM bahuta hI khaTakatA hai| tA hU~ ki kahIM kahIM kalkyabda ' ke sthAnameM For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemicarita kAvya / 6 kalyabda , aisA pATha bhI pAyA jAtA hai / rAisa sAhabane apanI ukta pustakakI prastAva nAmeM ' kalyabda ' kA hI ullekha kiyA hai / yadi yaha pATha satya ho to yahA~ para 'kali ' abhi prAya ' jaina kali ' kA hI liyA jA sakatA hai jisako jainI loga ' paMcamakAla ' bhI kahate haiM aura jisakA prAraMbha honA vIranirvANase laga / kAvyamAlA dvitIya gucchakameM yaha kAvya nemidUtake nAmase prakAzita huA hai / para vAstavameM isakA nAma 'nemicarita ' mAlUma hotA hai svayaM granthakarttIne isake antima zlokameM jo 'nevArata vizadaM' pada diyA hai, usase bhI isakA yahI nAma pratIta hotA hai / yaha 'meghadUta' ke Dha~gakA kAvya hai aura meghadUtake hI caraNa lekara isakI racanA kI gaI hai| zAyada isIlie ise nemidUta nAma mila gayA hogA / parantu yathArtha meM isameM dUtapanA kucha bhI nahIM hai / na isameM nemi dUta banAye gaye haiM aura na unake lie koI dUsarA dUta banAyA gayA hai / rAjImatIne nemi - bhagavAnko saMsArAsakta karaneke lie jo jo prayatna kiye haiM, jo jo anunaya vinaya kiye haiM aura jo jo virahavyathAyeM sunAI haiM unhIMkA varNana karake yaha hRdayadrAvaka kAvya banAyA gayA hai / antameM rAjImata ke sAre prayatna niSphala hue / neminAthane use saMsArakA svarUpa samajhAyA viSayabhogoMkA pariNAma dikhalAyA, mAnavaja kI sArthakatA batalAI aura isakA phala yaha huA ki rAjImatI svayaM dehabhogoM se udAsa nemicarita kAvya / bhaga tIna varSa bAda mAnA jAtA hai / AzA hai ki prophesara mahodaya mere isa punaH kaSTa dene ko kSamA karate hue yathArtha vastukA nirNaya karane aura karAne meM dattacitta hoMge | } tA0 3-5-16 285 nivedaka:jugalakizora mukhtAra / hokara sAdhvI ho gaI ! yadi anta ke do zlokoM meM ye pichalI bAteM na kahI gaI hotIM, to isa kAvyakA ' rAjImatI - vipralambha ' yA ' rAjIma - tIvilApa' athavA aisA hI aura koI nAma anvarthaka hotA; parantu antima zlokoMse isameM neminAthako pradhAnatA prApta ho gaI hai - rAjImatI ke sAre virahavilApa unake aTala nizcaya aura ucca caritrake poSaka ho gaye haiM, isa lie isameM sandeha nahIM ki isakA ' nemicarita ' nAma bahuta soca samajhakara rakkhA gayA hai / For Personal & Private Use Only isa kAvyakI racanA bahuta sundara aura bhAvapUrNa hai / zabdasauSThava bhI acchA hai / parantu jagaha jagaha kliSTatA A gaI hai / dUrAnvayatA bahuta hai, prayatna karanese vizeSa parizramase kavikA hRgata Azaya samajhameM AtA hai / para isameM kavikA doSa nahIM - use lAcAra hokara aisA karanA par3A hai / kavikulagurU kAlidAsa ke suprasiddha kAvya meghadUtake pratyeka zlokake cauthe caraNa ko apane pratyeka zlokakA cauthA caraNa mAnakara kavine isa kAvyakI racanA kI hai| aisI dazA meM cauthe caraNoMke zabdoM, vAkyoM aura unake AzayoMkI adhInatA meM Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jainAhataiSI par3akara kavi aura karatA hI kyA ? apane hRdgata bhAvoMko dUsare kavike zabdoM, vAkyoM aura AzayoMke dvArA ruddha hue mArgameMse pragaTa karaneke sivA use koI gati hI na thI / aisI paristhitimeM kAvyameM kliSTatA AnA hI caahie| kintu isa parAdhIna kAryameM bhI kavine jo kAvyakauzala dikhalAyA hai aura jo mArmikatA dikhalAI hai, usase anumAna ho sakatA hai ki yadi kavi apane bhAvoMko svacchandatApUrvaka prakaTa karanekA-apanI bhAvadhArAko binA bAdhAke bahAnekA maukA pAtA, to isameM koI sandeha nahIM ki yaha kAvya aura bhI U~ce darjekA kAvya bana jAtA / isa kAvyake banAne meM kaviko kitanA pari zrama karanA par3A hogA isakA anumAna pAThaka taba kara sakeMge, jaba meghadUtako sAmane rakhakara isa kAvyako par3heMge aura meghadUtake cauthe caraNoMke mUla bhAvake sAtha isake cauthe caraNoMke bhAvoMko milAveMge / merI saprajhameM yaha kAma vaisA hI kaThina hai jaisA ki Amake eka paudheko kATakara usakI pIMr3hameM dUsare paudhekI kamalako jor3a denA aura donoMke zarIrako rasako aura cetanA zaktiko eka kara denaa| pUre kAvyakA pATha karake hama dekhate haiM ki kavine isa kaThina kAryameM acchI saphalatA prApta kI hai / isa kAvya ke karttAkA nAma vikrama hai / vaha sAGgaNakA putra thA | nemicaritake antima zlokase kavikA kevala itanA hI paricaya milatA hai / vaha kisa samaya huA, kisa vaMzameM huA, kisa sthAnameM usakA nivAsa thA, usane aura kina kina granthoMkI racanA kI, ityAdi bA - toMkA kucha bhI patA nahIM calatA / yadi usane apane kisI dUsare granthameM apanA paricaya diyA ho athavA usake samakAlIna yA pichale kisI granthameM usakA ullekha ho, to isa samaya taka aise kisI granthakA hameM darzana nahIM huA / saMskRtakI racanAzailI se athavA kAvya meM varNana kI huI bAtoM se bhI kavike samayakA thor3A bahuta anumAna kiyA jA sakatA hai; parantu na to itanI hamArI zakti hI hai aura na hameM itanA avakAza hI hai ki isa kaThina kAryako hama kara sakeM / vikramakavi jainadharmAnuyAyI thA, parantu yaha nahIM kahA jA sakatA ki vaha digambara sampradAyakA mAnanevAlA thA yA zvetAmbara sampradAyakA / kAvyavarNita bAtoM se bhI isa bAtakA nizcaya na ho sakA / kyoMki isameM jo kucha kahA gayA hai vaha sAmpradAyika matabhedakI sImA se bAhara hai / gujarAtIke eka RSabhadAsa nAmake kavi ho gaye haiM / ve zvetAmbara the / unhoMne apane pitAkA nAma 'saMghavI sAMgaNa' likhA haiM / yadi unhIM sAMgaNake ye bhI putra haiM to phira inheM bhI zvetAmbara mAnanA par3egA / para yaha jAnane kI koI vizeSa AvazyakatA bhI nahIM hai / donoM hI sampradAyake kAvyapremI jana, apanA apanA samajha isake rasakA AsvAdana kara sakate haiM / kavikA kSetrajJAna | meghadUta yakSane apanI preyasI ke pAsa sandezA bhejane ke lie bAdaloMko mArga batalAyA hai ki tuma amuka amuka sthAnoMse hokara jAoge, to usake samIpa pahu~ca jAoge / isa mArgasUcana meM kAlidAsane apane bhUgolajJAnakA vilakSaNa paricaya diyA hai / vidvAnoMne nizcaya kiyA hai ki unake varNana meM dezasthAnasambandhI koI bhUla nahIM hai, mAno kAlidAsane svayaM paryaTana karake ukta saba sthAna aura nagarAdi dekhakara apanA kAvya likhA thA / yahI bAta nemicaritameM bhI hai / pahale pahale jaba hamane isa kAvyako par3hA aura isameM gomatI vetravatI Adi nadiyoMke nAma dekhe, taba hameM kSetrajJAna ke sambandhameM azraddhA ho gaI / kavike For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki ye nadiyA~ jUnAgar3ha aura dvArikAke mArgase kaI sau kosa dUra haiM / parantu Age jaba hamane isa viSaya kI chAnabIna kI aura kAThiyA vAr3akA nakazA ma~gAkara dekhA, taba yaha bhrama dUra ho gayA / hameM nizcaya ho gayA ki kavikI isa viSayameM acchI jAnakArI thI / yadyapi usakA varNitakSetra kAlidAsa ke jitanA bar3A nahIM hai; to bhI usane usameM paryaTana kiyA hai aura aisA jAna par3atA hai ki usane svayaM A~khoM dekhe hue sthAnoM kA varNana kiyA hai / Azcarya nahIM ki kavi kAThiyAvAr3akA yA usake AsapAsa ke hI kisI sthAnakA rahanevAlA ho / nIce hama kucha sthAnoMke viSayameM khulAsA karanA cAhate haiM jinakA varNana nemicaritameM AyA hai: -- nomacarita kAvya / 1 rAmagiri ( zloka 1 ) - meghadUtakA rAmagiri amarakaMTaka parvata hai / parantu nemicari take karttAne yaha nAma giranArake lie diyA hai / Urjayantigiri, raivatAdri Adi nAma to giranA - rake jagaha jagaha milate haiM, para yaha nAma isa kAvyake atirikta kahIM nahIM dekhA gayA / saMbhava hai ki kavine meghadUtake caturthacaraNake vazavartI hokara -- jisameM ki ' rAmagiri nAma par3A huA hai -- giranArakA nAma rAmagiri na honepara bhI agatyA mAna liyA ho aura hamAre dezameM 'rAma' zabda itanA pUjya hai ki use kisI bhI pUjyatIrtha ke lie vizeSaNarUpameM denA anucita bhI nahIM kahA jA sakatA / 2 dvArikA (zloka 16 ) - giranAra se dvArikA vAyavya koNa meM hai / isalie isa zloka meM kahA hai ki dvArikA jAne ke lie Apako uttarakI ora jAkara phira pazcimako jAnA par3egA / 3 vetravatI ( zloka 0 26 ) - yaha dvAri kA prAkAra ke pAsa hai / 64 veM zlokakI gomatI 287 aura yaha eka hI mAlUma hotI hai / gomatI aba bhI gomatI hI kahalAtI hai / ve yA to isakA dUsarA nAma hogA, yA usameM beta adhika hoMge, isalie kavine usakA isa anvartha nAmase ullekha kiyA hogA / meghadUtake jisa caraNakI yaha samasyApUrti hai usameM yaha zabda par3A huA hai, isalie kavi aisA karane ke lie vivaza thA / meghadUtakI vetravatI mAlavekI betavA nadI hai / 6 4 svarNarekhA (zloka 32 aura 45 ) - yaha nadI giranAra parvatase hI nikalI hai / choTIsI pahAr3I nadI hai / isakI retameM sonekA bahuta sUkSma aMza aba bhI pAyA jAtA hai / ise loga ' suvaraNA ' kahate haiM / Age calakara yaha nadI zAyada kisI dUsare nAmase prasiddha hai / 1 5 krIr3A parvata ( zlo0 27 ) - ' tulasIzyAma' nAmaka parvatako loga zrIkRSNakA kIr3A parvata kahate haiM / isapara rUThI rukmaNikI mUrti banI huI hai / 6 vAmanarAjAkI nagarI (zlo0 32 ) - isako isa samaya ' vaNathalI ' kahate haiM / jo ki 'vAmanasthalI ' kA apabhraMza hai / yaha jUnAgar3ha sTeTakA eka kasbA hai aura jUnAgar3ha se lagabhaga 5 kosakI dUrIpara hai / yahA~ vaha sthAna bhI banA hai jahA~ viSNune tIna pairase pRthvI mApI thii| 7 bhadrA (zlo0 50 ) - yaha nadI isa samaya ' bhAdara' nAmase prasiddha hai / yaha jasadake pAsa parvata se nikalI aura navIbandarase Age araba samudra meM milI hai / kavine isake saMgamasthalakA hI varNana kiyA hai / 8 paura ( zlo0 51 ) - yaha isa samaya porabandara ke nAma se prasiddha hai / bhadrA ( bhAdara ) ko pAra karaneke bAda kavine isa nagara ke milakI bAta kahI hai / For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ammmmmmmm 288 + jainahitaiSI-- 8gandhamAdana aura beNunaparvata (zlo0 kAvyameM kSepakasahita sabhI zlokoMke caraNoMkI 53 aura 61)-hAlAra aura baraDo prAntake pUrti kI gaI hai aura isIlie isameM 125 bIcakI parvatazreNIko 'baraDo' kahate haiN| saMbha- zloka haiM / isase mAlUma hotA hai ki kavike vataH isI zreNIke kinhIM do parvatoMkA nAma samayameM ukta kSepaka zloka pracalita the| gandhamAdana aura beNuna hogA / kavine ina donoM- yaha kAvya kAvyamAlAmeM bahuta samaya pahale kA varNana porabandarase Age calakara kiyA chapa cukA hai| paM0 udayalAlajI kAzalIvAlane isakA hindI anuvAda bhI kiyA hai jo gatavarSameM ___ meghadUtake mUla zloka 115 haiM aura 10 chapa cukA hai| ho sakA to agAmI aMkameM isake zloka kSepaka batalAye jAte jAte haiM / para isa kucha padyoMkI bAnagI bhI dikhalA dI jAyagI / CHANAHANAGARILALLARAMINATIOMAHARA C HILLILLY vidhavA bahU aura sadhavA sAsa / ARTHAYRETIRITEREmmmmITHERPRETRINITIATTIRITTE [ lekhaka, kavivara paM0 giridhara shrmaa|] (gIta) sAsa na jAne soca soca kyA dRzya kaisA dikhalAyA raam| phUlI aMga na mAya // dRzya0 // taruNa bahU vidhavA ho baitthii| karatI ghula ghula kaam| svarga sidhAre prANanAthakesaja dhaja sAsa banAtI tisa para . bAlA bar3I malIna / detI urameM DAma // dRshy0|| para, mA~, sutake gaye saje yoM, (2) hai Azcarya navIna // dRshyH|| bAlabadhU manamAra bicArIbaiThI mUMr3a mudd'aay| asatI hai, yA sautelI mA~, bAla banAtI lakha lakha darpaNa sAsa hRdaya hulsaay||hshy0 // vidhavA putravadhUke sanmukha yA dattakakI mA~ya jo sajatI haraSAya // dRzya0 // hiyameM jale jale bAhara bhIbahU Agake paas| (7) jabAkusuma bAloMmeM DAle rAma kare kyA usako giridhara caina ur3Ave sAsa // dRzya0 // tU mata de kucha doSa / (4) bhArata sAmAjika doSoMpara soca soca nija dazA bahU to tU nikAla nija roSa // dubalI ho ho jaay| kahe mana dRzya dikhAyA rAma / For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HARIRHABARRAIBARBARBARICILIDULIHEARBAALHALELEBRLEBRITALITY aakaaNkssaa| ia [lekhaka, zrIyuta bAbU dayAcaMda goyalIya / ] jaba manuSyako apanI ajJAnatAkA spaSTa AkAMkSAse saba cIjeM sambhava ho jAtI haiM, rUpase bodha ho jAtA hai taba usake manameM unnati- unnatimArga khula jAtA hai aura uccase ucca kI AkAMkSA utpanna hotI hai jisameM RSi muni pada bhI jisakI kalpanAkI jA sakatI hai prApta lIna rahate haiM / AkAMkSAse manuSya bhUmise svargameM, ho jAtA hai| aura to kyA svayaM mokSapada ajJAna kUpase jJAnamaMdirameM aura aMdhakArase aura kevalajJAna bhI prApta ho jAtA hai / aisI prakAzameM praveza pAtA hai| isake binA ajJAna koI cIja nahIM hai jisakA vicAra kiyA jA aMdhakapameM pazavata' viSayoM meM unmatta haA paDA sakatA ho, paraMtu jisakI prApti na ho sakatI ho / rahatA hai-jahA~ kisI prakArakI bhI unnati nahIM AkAMkSAse Izvaradarzana hote haiM aura AnaMdakara sktaa| - ke dvAra khula jAte haiM / jaba taka manuSyako sAMsA__ AkAMkSA aura icchAmeM aMtara hai| AkAMkSA rika lAlasAyeM lagI rahatI haiM vaha AtmonnatikI dayA, prema satyatA, pavitratA Adi svargIya padA- AkAMkSA nahIM kara sakatA, paraMtu jaba sAMsArika oMke lie hotI hai-jinase Atmika sakha milatA lAlasAyeM kaDuvI aura duHkharUpa mAlUma hone hai / icchA sAMsArika viSayavAsanAoM aura bhoga lagatI haiM taba use AtmonnatikA dhyAna hotA vilAsoMke lie hotI hai-jisase iMdriyasukha hai / jaba sAMsArika bhoga vilAsoMse manuSyakA milatA hai| jI bhara jAtA hai, unase ruci haTa jAtI hai, taba jisa prakAra paMkharahita pakSI nahIM ur3a sakatA, use svargIya sukha aura AtmAnubhavake paramAnaMdausI prakAra AkAMkSA rahita manuSya unnati nahIM kI abhilASA hotI hai / jaba pratyakSameM pApase kara sakatA aura apanI viSaya vAsanAoMpara ' duHkha milane lagatA hai taba puNya upArjana karanevijaya prApta nahIM kara sktaa| vaha apanI iMdriyoM ' kI manuSyameM icchA hotI hai / duHkha bhogane parakA dAsa banA rahatA hai aura viSayoMke AdhIna sukhakI abhilASA hotI hai / vahI abhilASA rahatA hai| usake vicAra sthira nahIM rahate / saccI abhilASA hotI hai / usIse manuSya svarga / ' sukha aura paramparA mokSaAnaMdakA bhoga kara sAMsArika ghaTanAoMke parivartanake sAtha usakA sakatA hai / AtmonnatikA abhilASI manuSya mana bhI caMcala calAyamAna rahatA hai| usa mArgakA anugAmI hai jisake aMtameM zAMtikA jaba manuSya AtmonnatikI abhilASA rakhatA vizAla aura anupama maMdira hai / yadi vaha mArgameM hai taba samajhanA cAhie ki vaha apanI vartamAna kisI jagaha na ruke athavA pIche na haTe to patita dazAse asaMtuSTa hai aura usameM parivartana avazya eka dina zAMti-mAMdarameM praveza kara legaa| karanA cAhatA hai / yaha isa bAtako bhalIbhA~ti yadi vaha sadA apane manameM AtmAke svarUpako sUcita karatA hai ki vaha viSaya vAsanAoMkI vicAratA rahe, mokSakA ciMtavana karatA rahe, to gADha nidrAse saceta ho gayA hai aura use vAsta- eka na eka dina mokSa-mahalameM pahu~ca kara nijAvika jIvanakI satyatAkA bodha ho gayA hai| naMdako prApta kara legaa| For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MAI TARAIIIIIIIII 290 Del jainahi jitanI manuSya AkAMkSA rakhatA hai utanA hI vaha mArga bhI use pragaTa ho jAtA hai| isa bAtakA use milatA hai| manuSya kyA ho sakatA hai bhI use spaSTa jJAna ho jAtA hai ki maiM kahA~se isakA anumAna usakI AkAMkSAoMse hI AyA hU~ aura kahA~ mujhe jAnA hai / kiyA jA sakatA hai / kisI vastukI ora manako lagAnA, mAno pahale usakI prAptiko nirdi- viSayoMmeM unmatta hue manuSyake lie koI Ta karanA hai / jisa prakAra manuSya choTI choTI mArga sarala aura nizcita nahIM hai| usake Age cIjoMkA jJAna aura anubhava prAptakara sakatA pIche bilakula aMdhakAra hai / vaha kSaNika sukhoMhai usI prakAra baDI baDI cIjoMko prAptakara kI johameM rahatA hai aura samajhane aura jAnaneke sakatA hai / jaise usane manuSyatvako prApta kiyA lie tanika bhI udyoga nahIM karatA / usakA hai vaise hI Izvaratvako prApta kara sakatA hai| mArga avyakta, anavasthita, duHkhamaya aura kaMTakamanako IzvarakI ora lagAnA isIkI atyaMta maya hotA hai usakA hRdaya zAMtise kosoM dUra AvazyakatA hai| rahatA hai| pavitratA aura apavitratA kyA vastuyeM haiM ? ucca AkAMkSA rakhane vAle manuSyake sAmane pavitra vicAroMkA nAma pavitratA hai aura apa- svarga aura mokSakA mArga khulA rahatA hai| usake vitra vicAroMkA nAma apavitratA / jaise manaSya- pIche sAMsArika icchAoMke pecadAra raste bane ke vicAra haiM, pavitra athavA apavitra, usIke rahate haiM jinameM vaha abataka cakkara khAtA rahA hai| anusAra vaha pavitra vA apavitra kahalAyagA / aba vaha apane manako jJAna prAptimeM lagAye hue dUsaroMke vicAroMse usakA koI sambaMdha nhiiN| Atmabodhake lie udyoga, karatA hai| usakA hara eka apane apane vicAroMkA uttaradAtA hai| mArga sApha aura niSkaMTaka hai aura usake hRdayameM yadi manuSya yaha vicAra kare ki maiM dUsaroM- zAMti aura AnaMdakA anubhava hone lagA hai| ke kAraNa athavA ghaTanAoMke kAraNa athavA sAMsArika icchA rakhanevAle manuSya choTI apane pUrvajoMke kAraNa apavitra haiM to yaha choTI vastuoMke pAneke lie zakti bhara usakI bhUla hai / isa vicArase vaha apanI bhaloM- udyoga karate haiM jo bahuta zIghra naSTa ho jAtI ko dUra nahIM kara sakatA, apanI baTiyoMko haiM aura jinakA cinha taka bhI zeSa nahIM rhtaa| kama nahIM kara sakatA, kiMtu aise vicAroM- paraMtu isake viparIta ucca AkAMkSA rakhane se sArI pavitra AkAMkSAyeM naSTa ho jAtI haiM vAle manuSya dharma, jJAna, buddhise sambandha rakhane aura manuSya ina viSaya vAsanAoMkA dAsa bAlI bar3I bar3I cIjoMka hAsila karaneke lie bana jAtA hai| bharasaka udyoga karate haiM jo kabhI naSTa nahIM jaba manuSya isa bAtakA anabhava karatA hotI, kiMtu manuSya jAtike utkarSa aura sudhArake hai ki mujhameM jo jo truTiyA~ aura apavitratAyeM lie sadaiva smArakarUpa rahatI haiN| haiM unheM maiMne hI svayaM utpanna kiyA hai aura maiM jisa prakAra eka vyApArI niraMtara udyoga hI unakA karttA aura uttaradAtA hU~ taba use karate rahanese apane vyApArameM saphalatA prApta unapara jaya prApta karanekI AkAMkSA hotI hai| karatA hai, usI prakAra eka jJAnI - puruSa ucca aura kisa tarahase use saphalatA ho sakatI hai AkAMkSA aura udyogase AtmonnatimeM saphalatA For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CHARITAMARHATARINAMAHABHARD aakaaNkssaa| WERTiffitititiii R ETTYINR 291 . prApta karatA hai| vaha vyApArameM dakSa hotA hai, bhI bar3ha sakatI haiM / yadi inako manameM sthAna yaha jJAnameM pUrNa hotA hai| __nahIM diyA jAyagA, to inake sthAnameM kutsita ___ jaba manuSya apane manameM AkAMkSAkA AnaMda icchAyeM apanA adhikAra jamA leMgIM / pratidina anubhava karane lagatA hai taba usakA mana turaMta kucha samayake lie ekAMtameM nirjana sthAnameM-jahA~ zuddha ho jAtA hai aura usameMse apavitratAkA taka ho sake khulI havAmeM-jAkara apane manako maila dUra ho jAtA hai / jaba taka AkAMkSA rahatI cAroM taraphase haTAkara sampUrNa zaktiyoMko ekatra haiM, apavitratAkA praveza nahIM ho sakatA / kAraNa karanA caahieN| aisA karanese mana AtmIka ki eka hI samayameM pavitra aura apavitra donoM kSetrameM jaya prApta karane aura IzvarIya jJAnake upAprakArake vicAra manameM nahIM raha sakate / paraMtu rjana karaneke lie taiyAra hogaa| AkAMkSA pahale bahuta thor3I derataka rahatI hai| pavitra cIjoMke prApta karaneke lie pahale manako thor3I derake bAda phira mana usI pahalI hAlatameM apavitra cIjoMse haTAnA cAhie aura isake AjAtA hai / ataeva AkAMkSAko utpanna karaneke , * lie AkAMkSAkI jarUrata hai / AkAMkSAse mana lie niraMtara udyoga karate rahanA caahie| vega aura nizcayase svargameM jA sakatA hai| Izvapavitra jIvanakA premI apane manako pratidina ucca AkAMkSAoMse vizuddha karatA rahatA hai| 5 rIya jJAnakA anubhava karane lagatA hai, jJAnakI vaha sabere prAta:kAla uThatA hai aura dRDha vicAroM vRddhi karane lagatA hai aura vizuddha kevalajJAnake aura avizrAMta zramase manako prabala banAtA rahatA prakAzase apaneko sumArga para lagA sakatA hai / hai| use isa bAtakA jJAna rahatA hai ki manakI satyatAkI AkAMkSA karanA, pavitratAkI abhiaisI dazA hai ki yaha eka minaTake lie bhI kA lASA rakhanA aura AtmIka AnaMdameM lIna hokara khAlI nahIM raha sktaa| yadi ucca vicAroM aura UMce UMce car3hanA yahI jJAnaprAptikA mArga hai, pavitra AkAMkSAoMse isakI rakSA nahIM kI jAyagI, to yaha avazya nIca vicAroM aura kutsita icchA zAMtike lie yatheSTa udyoga hai aura IzvarIya oMke AdhIna ho jaaygaa| mArgakA prArambha hai| jisa taraha prati dinake abhyAsase sAMsArika jemsa elanakI Passion to peace nAmaka icchAyeM bar3hatI jAtI haiM, usI taraha AkAMkSAyeM pustakake Apdiration zIrSaka nibaMdhakA bhAvAnuvAda / For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merA dakSiNa - pravAsa | [ lekhaka, zrIyuta-udayalAla kAzalIvAla / ] ( 2 ) maka devIkA mandira hai / usameM vaise to a bakarA Adi kaI jAnavaroMkI bali dI jAtI hai, para hara zanivArako murge bahuta kaTate hai / unake khUnase maMdirakA A~gana tarabatara ho jAtA hai| isa maMdirakA prabaMdha mUDhavidrI eka jainI seThake hAthameM hai / gavarnameNTa isake prabaMdha lie prativarSa kucha rupayA unheM diyA karatI haiM, usase ve mandirakA saba prabaMdha karate haiM / yaha kahA jA sakatA hai ki ve svayaM usa mahA anarthako nahIM karate haiM, tathApi mandirakA saba prabaMdha unhIMke hAthameM hai aura ve cAheM to anarthako baMda bhI karavA sakate haiM; phira kAraNa hai ki unakA usa ora dhyAna nahIM jAtA ? yadi ve svayaM apanemeM utanI sattA nahIM dekhate to sarakAra ke dvArA use baMda karavAne kI koziza kyoM nahIM karate haiM? kadAcit sarakAra dhArmika vicAroMmeM hastakSepa na karaneke kAraNa ise baMda na kare to unheM isake prabaMdhase apanA hAtha khIMca lenA cAhie / sunA jAtA hai ki maMdirake vArSika detI hai, unameM se kharca bahuta thor3e kiye prabaMdhake lie gavarnameMTa jo do tIna hajAra rupaye jAte haiM aura isa taraha jitanA rupayA bAkI baca rahatA hai, vaha unhIMke pAsa rahatA hai / isa lobhake mAre - isI svArtha ke kAraNa ve una nira rAdha mukajIvoM kI hatyA ke rokanekA yatna nahIM karate haiM ! jainadharma meM aise bar3e bar3e rAje mahArAje aura cakravartI samrAT ho gaye haiM ki jinhoMne apane dhana-daulatako, rAjya-vaibhavako pairoM se ThukarA diyA hai aura Apa vanavAsI yogI ho gaye haiM; dakSiNakanAr3Ake jainoMmeM dhArmika granthoMke paThana-pAThanakA pracAra prAyaH nahIMsA hai aura isI kAraNa unakI dhArmika pravRtti Aja kaI bAtoM meM bahuta hI bigar3a gaI hai| unameM nirmAlyakA pracAra anya devI-devatAoMkA vizeSatAse ArAdhana, Adi kitanI hI bAteM aisI pracalita ho gaI haiM ki jinase ve apane dharmako bhUlase gaye haiM / hamAre sunane meM yahA~ taka AyA hai ki kucha loga aise bhI haiM jo apane kAryyakI siddhike lie devIdevatAoM kI mAnatA lekara anya hiMsaka jAtike logoM dvArA jIvoM kI bali taka dilAyA karate haiM / isa bAtapara yadyapi sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA ki jainI loga jinakA ki ahiMsA hI paramadharma hai, itanI nIca dazA para pahu~ca gaye hoMge / para hama isa bAtapara ekadama avizvAsa bhI nahIM kara sakate haiM - kAraNa hameM yaha bAta eka bar3e acche aura pratiSThita sajjana se jJAta huI hai / yadi yaha bAta saca hai to kahanA par3egA ki dakSiNaprAntakA sImAnta patana ho hai| kise khayAla thA ki jisa prAnta ke prAcIna nararatnoMne Ajake yugameM jainadharmakI lAja rakhalI hai, unake pIche usa prAntameM itanA andherA ho jAyagA aura vaha udhara ke jJAna sUryako ekadama sadA ke lie Dhaka degA ? cukA aisI hI eka aura hRdayadrAvaka ghaTanA mRr3a vidrI meM eka pratiSThita jainI dvArA ho rahI hai - jise sanakA hRdaya kA~pa uThatA hai ! mUr3avidrIse koI eka mIla ke phAsale para eka " mahAmArI " nA For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200MAHALA0213MBAI merA dakSiNa-pravAsa / 293 aura usI dharmako hama bhI pAlate haiM para unameM unakI sArI jindagIko naSTa kara denA hai| unakA aura hamameM jamIna AsamAnakA aMtara hai / vaha samaya vidyAbhyAsa karanekA hai, isa lie usakA unhoMne svArthakI tIkhI churIse apaneko bacAyA udhara hI upayoga karanA ucita aura Avazyaka hai| thA aura hama svayaM use apane galepara rakhakara jo bAlaka chuTapanase par3hane likhanemeM lagA diye apane sAtha dUsaroMke hajAroM gale usase kATa rahe jAte haiM, unheM yadi anya viSayoMkI sAdhAraNa haiN| svArtha tujhe dhikkAra hai ! kyA kanAr3Ake zikSAke bAda inhIM kAmoMkI uttama zikSA dI jAya jainI bhAI isa ghRNita kAmake rokanekA koI to ve ina kAmoMko bar3I acchI taraha kara sakate prayatna kara una niraparAdha pazuoMke ananta haiM aura use unnatipara pahu~cA sakate haiN| AzIrvAdakA zreya leMge ? ___ isa ora zikSApracAra na honekA eka aura dakSiNaprAntakI jaisI dhArmika sthiti acchI kAraNa hai / yahA~ apane pitAkI jAyadAdakA vAnahIM hai, usI taraha vahA~kI sAmAjika sthiti bhI risa yA uttarAdhikArI lar3akA nahIM hotA kintu anya prAntoMkI apekSA kharAba hai| mujhe kaI bhAnajA hotA hai| isa kAraNa jo do cAra udAlogoMse milanekA maukA milA, para mujhe kisIke haraNa hamAre dekhanemeM Aye unase jAnA jAtA hai mu~hase sAmAjika carcA sunAI na par3I / jAna par3A ki pitAkA moha yA prema apane lar3ake para ki zikSAkA pracAra isa prAntameM bahuta thor3A hai kitane hI aMzoMmeM kama ho jAtA hai / isase usake aura vaha bhI anya logoMkI dekhAdekhI aba kucha likhAne par3hAnekI ora ve adhika dhyAna nahIM kucha hone lagA hai| kanAr3A prAntake logoMmeM zikSA- dete haiM / lar3akA hoziyAra honetaka apane pitApracAra na honekA eka bar3A bAdhaka kAraNa yaha hai hIke pAsa rahatA hai aura isa samaya taka use ki yahA~kI bastI uttaraprAMtake logoMkI taraha zikSA nahIM milatI hai| jaba vaha mAmAke ghara samudAyarUpa nahIM hai| kosa-kosa, do-do kosake jAtA hai to use gharake kAma dhandhoMmeM pha~sa jAnA phAsale para eka eka ghara basA huA hai / jahA~ par3atA hai / isa taraha donoM hI jagaha usake lie unakA ghara hai usIke AsapAsa unakI khetI hai| zikSAkA dvAra bandasA ho jAtA hai / yaha bAta idhara prAyaH sabhI jainI bhAI khetIkA dhaMdA karate maiMne A~khoM dekhI hai ki eka do vidyArthI jo haiM-rAta dina unheM khetIke kAmoMmeM hI phaMse rahanA dakSiNakanAr3Ake uttaraprAMtameM par3haneke lie cale par3atA hai| ataeva apane bAla-baccoMke likhAne Aye haiM aura unake pitA, bhAI, bandhu Adi saba par3hAnekI ora bahuta kama logoMkA dhyAna jAtA maujUda haiM / unheM pA~ca pA~ca chaha chaha varSa idhara hai / aura na koI jAtIya sammelana hI huA karate par3hate aura rahate hogaye parantu itane sudIrgha samahaiM, jinameM ki apanI sAmAjika sthitipara vicAra yameM bhI una pattharake hRdayavAle unake pitA aura karanekA unheM maukA mila sake / ataH ina logoMke bhAI, bandhuoMne apane A~khoMke tAre pyAre baccoMkI bAla--baccoMko janmase hI isI khetI AdikI eka patra dvArA bhI khabara na lI-kuzalatA na pU~chI! zikSA milatI hai aura phira unakI sArI jindagI isa udAharaNase pAThaka jAna sakate haiM ki kanAisI kAmameM bItatI hai / hamArA yaha kahanA nahIM r3Ake jainI bhAI ukta bhAnajeke uttarAdhikAritvahai ki khetI vagairaha karanI koI burI bAta hai, parantu kI prathAke kAraNa apane lar3akoM para kitanA baccoMko chuTapanahIse ina kAmoMmeM lagA denA gAr3hA prema rakhate haiM ! jaba apanI pyArI saMtAna For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HARImmmmmmmmmm 294 jainahitaiSI para hI unakA pUrA prema nahIM, taba ve unakI bhAI apanI samAjameM zikSA pracAra kareMge, taba hI zikSAkI adhika cintA na kareM to isameM koI ve apanI vartamAna paristhitiko sudhAra skeNge| Azcarya nahIM hai| ___ gata manuSyagaNanAkI jo sarakArI riporTa kucha loga zikSAkI rukAvaTakA yaha kAraNa prakAzita huI hai, usake dekhanese vidita hotA hai batalAte haiM ki idhara jainiyoMke ghara eka-eka, do- ki dakSiNakanAr3Ake jainoMkI jana-saMkhyA kula do mIlake phAsale para base hue haiN| unake Asa- 8000 ke lagabhaga hai| idharake mUDabidrI, pAsa aisA koI paDhAIkA prabandha nahIM jahA~ ve kArakala sadRza sthAnoMke vizAla jainamandiroM aura apane baccoMko par3haneke lie bheja skeN| para hamArI bahu-mUlya pratimAoMko dekhakara to yahI jAna samajhameM yaha sAdhAraNa kAraNa hai| kyoMki jinheM par3atA hai ki isa prAntameM pahale jainoMkI saMkhyA apanI santAnako zikSA denA ho-aura ve use bahuta jyAdaH hogI / vahA~ke logoMke kahanese Avazyaka samajhate hoM to aneka aise upAya haiM jAna par3A ki pahale yahA~ jainoMke koI chaha jinase usakI zikSAkA prabaMdha kiyA jA sakatA sAta sau ghara the / isI taraha kArakalameM bhI tIna hai| kArakalameM eka jaina pAThazAlA isI lie cAra sau ghara the / para aba ina donoM sthAnoMmeM kholI gaI ki usameM AsapAsake lar3ake Akara jainoMke gharoMkI saMkhyA kevala 30 bacI hai| vidyAbhyAsa kreN| para usake mukhya sthApaka zrIyut unameMse mUr3avidrImeM 25 ke lagabhaga aura kAraema. namirAja par3ivAra aura usake pradhAnAdhyA- kalameM pA~ca haiM / isa bhayaMkara hrasakA kyA kAraNa paka zrIyuta paM. ke. kumAraiyAjIse mAlUma huA huA ? isa viSayakA gaharA anveSaNa honA cAki jainiyoMke lar3ake hI par3haneko nahIM hie / kucha loga isakA kAraNa yaha batalAte haiM Ate / hamane pAThazAlAmeM jAkara dekhA ki idharakI kaI jaina jAtiyoMko sattAke joto usameM anya jAtiyoM ke koI 25-30 laDake rase anya dharmiyoMne apanemeM milA liyaa| isake lar3akiyA~ par3hatI thIM aura jainiyoMke sirpha do lar3a- sivAya eka aura kAraNa bhI hamArI samajhameM ke the ! mUDavidrImeM bhI eka pAThazAlA hai para jai- AtA hai aura vaha-'bhUtapANDi-ekTa' hai, jisase na vidyArthiyoMkA vahA~ bhI abhAva hai ! maiMgalorameM ki pitAkI jAyadAdakA vArisa lar3akA jo vahA~se 24 mIla dUra hai-do jaina borDiMga na hokara bhAnajA hotA hai / jabase bhAratakA haiM / eka do varSa pahalekA hai aura eka abhI zAsana nyAyazIla vRTiza jAtike hAthameM zrIyuta ema. nemirAjane lagabhaga dasa hajArake kharca- gayA hai, tabase bhAratameM aise koI dhArmika se taiyAra karAyA hai| vidyArthI yahA~ bhI thoDe hI AkramaNa nahIM hue jo sattAke jorase jabarana haiM / ina saba bAtoMse yahI jAna par3atA hai ki loga apane dharmameM zAmila kiye gaye hoM / yahA~ke bAlaka-bAlikAoMke abhibhAvakoMkA hI para udhara jainiyoMkI saMkhyA to pacAsa-pacaisameM adhika doSa hai / kitane AzcaryakI bAta ! - hattara varSa pahale bhI bahuta thii| taba yaha kahA jA sakatA hai ki ukta kAnUnase bhI jainasamAhai ki sAre dakSiNakanAr3Ake jainoMmeM eka bhI jako bahuta hAni uThAnA par3I hai / yahA~ke grejyueTa yA dhArmika vidvAna isa samaya nahIM hai| jainoMke pAsa sthAvara sampatti hI prAyaH jyAdA hai jaba samayakI sthiti dekhakara dakSiNakanAr3Ake aura vaha pIr3I-darapIr3Ise calI AtI hai| For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ fitmIIIIIIIIIImamWITTER merA dakSiNa-pravAsa / 295 Ima m mRMWYiry kAnUnake anusAra use becanekA kisIko Adha- rahe haiM taba bhI isakI pukAra sarakArake kAnoMtaka kAra nahIM hai-usakA mAlika bhAnajA hI hotA nahIM pahuMcAte haiM / hamArA anumAna hai ki yadi hai / yadi kisIke bhAnajA na huA to usakI dakSiNakanAr3Ake jainI bhAI aba bhI na ceteMge to sthAvara sampattikI mAlika sarakAra hotI hai| vaha dina bahuta dUra nahIM hai jaba ki isa prAntake pitAne jo sampatti apane parizramase paidA kI hai itihAsa mAtrameM isa bAtakA jikara raha jAyagA aura yadi vaha cAhe to use apane putrako de sakatA ki idhara 'koI jaina dharmake pAlane vAlI jAti hai yA anya kAmoMmeM kharca kara sakatA hai, para ho gaI hai aura aba usakA nAma bhI nahIM hai|' usakI jo pIr3I-dara-pIDIse calI AI sthAvara sa- isa ' bhatapANDi-ekTa / ke sambandhameM aisI mpatti hai usakI AmadanIko jaba taka vaha jItA dantakathA calI A rahI hai ki prAcIna kAlama isa rahe apane kuTumbapAlana AdimeM lagAtA hai, para prAntameM bhatapANDi nAmakA eka bar3A bhArI jainI usake maladhanako vaha kisI taraha naSTa nahIM kara rAjA ho gayA hai| usake bAraha lar3ake the| usane sktaa| usakA mAlika hai usakA bhaanjaa| eka bAra jahAja calAnekA vicAra kiyA aura isI taraha ekake bAda eka mAlika hotA usane eka bar3A bhArI jahAja taiyAra krvaayaa| rahatA hai| para mUla sampatti sadA kSita jaba jahAja samadra meM utArA gayA aura calanekI rahatI hai| aura kisIke yadi bhAnajA na huA taiyArI kI gaI to jahAja vahIM aTaka gayA / use to phira vaha sampatti sarakAra japta kara calAne ke lie bahata prayatna kiye gaye para vaha letI hai / isa kAnanase hajAroM gharoMkI sampatti kisI taraha na claa| devI-devatAAse bahuta sarakArake khajAnemeM pahuMca gaI hai aura isa taraha prArthanAyeM kI gaI-bahutasI zapatheM lI gaI, para jahAkuTumbake kuTumba barabAda ho gaye haiN| ja na calA / rAtako bhUtapANDi isI cintAmeM aisA hI kAnUna vahA~kI eka zUdra jAtike par3A huA thaa| usa samaya kisI yakSane Akara lie hai / para usakI dazA kaisI hai, isakA kahA " tU mujhe nara-bali bheTa car3hA taba maiM terA ThIka patA nahIM / yaha balA jainiyoMne jahAja calane duuNgaa|" bhUtapANDine uThakara yaha apane Apa hI sarapara uThAI thI / kahA saba hAla apanI strIse kahA aura usase jAtA hai ki bhAnajeke mAlika honekI apane bAraha lar3akoMmeMse eka lar3akeko 'yakSarIti bahuta purAnI hai| sarakArane jaba apanA bali' ke lie maaNgaa| usakI strIne sApha iMkAra nayA kAnUna jArI kiyA taba usane jainasamA- kara diyA / usane kahA-mujhe tumhAre dhana-daulatajase pUchA thA ki tumheM isa kAnUnameM koI ujra kI icchA nahIM, maiM apane lar3akoMko kisI to nahIM hai ? paristhiti aura parivartanake na taraha na dU~gI / strIkA yaha sUkhA uttara pAkara samajhane vAle svArthiyoMne kaha diyA ki hameM isameM bhUtapANDi bar3A nirAza huaa| usane apanI koI ujra nhiiN| basa, tase yaha balA jainoMke strIko bahuta kucha samajhAyA-bujhAyA, para saba sirapara par3a gaI, jisakA bhayaMkara pariNAma ve Aja vyartha gayA / koI upAya na dekhakara duHkha taka bhogate jAte haiM aura na jAne kabataka aura pazcAttApake mAre vaha svataH apanI bali bhoganA pdd'egaa| isa bAtakA atyaMta kheda hai ki deneko taiyAra ho gayA / yaha bAta bhUtapANDiyahA~ke bhAI isa bhayaMkara pralayako A~khoMse dekha kI bahanako mAlUma huA / bahanakA apane bhAI For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 ? para bar3A prema thA / usake eka mAtra lar3akA thA - vaha apane bhAI ke pAsa Akara bolI - "bhaiyA, jahAja ke lie tumheM narabalihIkI jarUrata hai na usake lie itanI cintAkI kyA jarUrata hai ? mere lar3akeko tuma khuzI ke sAtha isa kAma meM le sakate ho / bahanakA yaha pyAra - yaha apUrva svArthatyAga dekhakara bhUtapANDi bahuta vismita tathA prasanna huA / phira vaha apane bhAnajeko bali deneke lie jahAjapara le gayA / jyoM hI vaha bali dene ko taiyAra huA tyoM hI yakSane pragaTa hokara kahA - " basa maiM saMtuSTa ho gayA / mujhe aba narabali nahIM caahie| isake badale maiM tumase yaha cAhatA hU~ ki tuma apanI saba sampattikA mAlika apane bhAnajeko banA do aura Age ke lie apane rAjya bhara meM yaha kAnUna jArI kara do ki abase pitAkI sampattikA adhikArI putra na hokara bhAnajA hI banAyA jAya / " bhUtapANDine yakSake kathanA nusAra vaisA hI kiyaa| tabhI se isa prAnta meM bhAna - jeke mAlika honekI rIti calI AtI hai / isake bAda bhAratavarSa meM vRTiza zAsana sthApita hone ke samaya jinhoMne jisa rItiko pasaMda kiyA unake lie vaise hI kAnUna banA diye gaye aura bAkI prajAke lie ' hindU-lA ' jArI kiyA gayA isa dantakathA meM satyAMza kitanA hai vaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA hai| para itanA avazya hai ki koI aisI ghaTanA avazya huI hai ki jisake isa kAnUnakI sRSTi huI / astu, jo ho, para isa samaya to dakSiNakanADA ke jainoM ke lie yaha kAnUna kAlasamAna ho rahA hai| unheM isake viruddha apanI pukAra sarakAra taka avazya pahu~cAnI caahie| isI meM unakA hita hai aura aisA karanese hI ve cirakAla taka jI sakate haiM / / jainahitaiSI / dakSiNakanAr3Ake jainiyoMmeM tIna jAtiyA~ haiM / jaina, zeTTI aura purohita / inameM jaina aura 1 zeTTI jAtiyoMmeM 40 - 50 varSa pahale paraspara vivAha sambandha hotA thA, para aba prAyaH nahIM hotA hai / kabhI koI aisA vivAha ho jAtA hai / purohita loga jAtike brAhmaNa haiM / isa jAti logoM ke maisUraprAntake zravaNabelagolA Adi sthAnoMmeM jyAdaH ghara haiM / inakA vivAha sambandha inhIMkI jAtimeM hotA hai / ye jaina brAhmaNa yA upA dhyAya kahalAte haiM / ye jaina maMdiroM meM bataura mAlI vyAsa ke rahate haiM / bhagavAnakI pUjana vagairaha ye hI loga karate | pUjanameM jo dravya car3hAyA jAtA use ye loga le lete haiM / yahA~ke jainI inake sAtha khAnapAnameM paraheja nahIM karate haiM, ve inake sAtha baiThakara acchI taraha binA saMkocake khAte pIte haiM / ye loga jAtike brAhmaNa haiM / ye kabase jainI hue isakA koI vizvAsa yogya pramANa nahIM milatA hai / kucha logoM kA kahanA hai ki ye bahuta purAne samayase jainadharma hI pAlate Ate haiN| idhara jo ajaina brAhmaNa jAtiyA~ haiM inakA unake sAtha koI samba ndha nahIM hai / zAstroM meM jagaha jagaha mAmekI lar3akIke sAtha byAha karane kI jisa rItikA jikra AyA hai vaha rIti yahA~ke jainiyoMmeM abataka jArI hai / gotra vagairahakA jhagar3A idhara bilakula nahIM hai / idhara ina bAtoM koI hAni nahIM samajhI jAtI aura tekI hai / uttaraprA~takI kucha jAtiyA~ isa viSasacamuca yaha rIti bahuta uttama aura sabake subhIyameM bar3e hI andharemeM par3I huI haiM / unhoMne ina sAdhAraNa bAtoMko itanA mahatva de diyA hai ki jisakA kucha ThikAnA nahIM / pariNAma isakA yaha huA ki ye bAteM Aja una jAtiyoM kI kAla bana gaI / sAdhAraNa logoMke lie ina bAtoM se bar3I bar3I kaThinAiyA~. upasthita hogaI haiM / uttaraprAntakI jaina jAtiyA~ dakSiNakanA For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmmmmumRA merA dkssinn-prvaas| 297 DAke jainiyoMkI paddhatiko svIkAra kareMge to svecchAcAriNI hojAyeMgI aura phira ve bhayaMkarase samAjakI bar3I bhalAI ho| __ bhayaMkara pApa karanemeM na hickeNgiiN| unakI AzA dakSiNakanAr3Ake jainoMmeM eka bAta yaha aura tRSNA bar3hatI jAyagI aura pariNAma yaha hogA ki striyA~ ekake bAda dUsarA, dUsareke bAda acchI hai ki unameM prAyaH bAlyavivAha praca tIsarA aura tIsareke bAda cauthA pati karake isI lita nahIM hai / lar3akoMkI umra 24-25 aura taraha Age Age bar3hatI jaayeNgiiN| lekhakako isa lar3akiyoMkI 14-15 kI ho jAtI hai taba byAha bAtake jAnanekI bar3I icchA thI ki kyA vihotA hai| isa kAraNa unakA dAmpatyajIvana sukhase dhavA-vivAhakA sacamuca hI aisA bhayaMkara pariNAma bItatA hai| hogA ? para idhara vidhavA-vivAhako jAyaja samahamAre yahA~ to ye bAteM bar3I bhayAnaka aura pApakA jhanevAlI jAtiko dekhakara aura una vidhavAoMmeM, kAraNa samajhI jAtI haiM / lar3akI, aura usakA jo punarvivAha karatI haiM, kisI prakArakA bhayaMkara 14-15 varSakI umrameM byAha ! mahAn adharma ! pApa yA una aprAkRtika kalpanAoMko, jo nimahAn pAtaka ! adharma aura pAtakase bacaneke SedhAkoMkI orase kI jAtI haiM, na hotI huI sunalie jahA~ dasa dasa, gyAraha gyAraha varSake lar3ake kara use jAna par3A ki niSedhakoMkI ve saba kalpanAyeM byAha diye jAte haiM, una jAtiyoMkI dazA kyoM na asvAbhAvika aura vyartha haiM-unameM tathya nahIM hai| aura bhayaMkara ho ? jo becAre abhI bacce haiM, byAha kyoM kisI khAsa vyaktiko lekara yadi ve sabake lie hI kiyA jAtA hai ise samajhate nahIM, unakA byAha ekasA samajhate haiM to phira aise anyAya karanevAloMke kara denA unakI sArI jindagI barabAda karanA hai| udAharaNa puruSoM aura jinakA pati jItA hai aisI idhara 'vidhavA-vivAha' kI rIti bhI pracalita striyoMmeM bhI mila sakate haiM / isa yuktiko dekara hai| isa prathAkA kabase prAraMbha haA aura jabarana kisIke sirapara doSa mar3hanA aura usa usakI AvazyakatA par3I isakA patA nahIM calatA jAtiko ghRNAse dekhanA acchA nahIM / unheM koI hai| sunA jAtA hai ki kisI bhaTTArakane isa rIti aisA prabala yuktivAda upasthita karanA cAhie ko jArI kiyA thaa| talAza karanese jAnA gayA jisase vidhavA-vivAhake samarthakoMkA pakSa ki uttaraprAntakI taraha idhara -- vidhavA-vivAha' , nirbala par3a jAya aura unheM vicAra karanekA karane vAleko jAticyuta nahIM karate haiM / jAtimeM maukA mile . maukA mile| usake sAtha ekasA hI bartAva kiyA jAtA hai| uttaraprAntakI taraha isa ora kanyA-vikrayakI saba usake sAtha baiThakara khAte pIte haiN| dakSiNa prathA nahIM hai; hA~, vRddhavivAhakI prathAne avazya prAntake jainoMkI yaha udAratA dekhakara Azcarya hotA hI idhara apanA paira pasAra rakkhA hai / para vaha hai| uttaraprAntameM yadi kabhI koI aisA kara baiThatA uttaraprAntase bahuta hI thor3e parimANameM hai / hai to vaha ghorapAtakI samajha liyA jAtA hai kisI bUr3heke pAsa acchI sampatti dekhakara kisI janmabhara use kisI taraha jAtimeM zAmila honekA kisI lobhI mAtA pitAkA mana cala jAtA hai phira saubhAgya nahIM milatA hai| aura lar3akI dhanikake gharameM jAnese sukhase rahegI, kucha logoMkA kahanA hai ki 'vidhavA-vivAha? isa vicArase ve apanI lar3akIko bUr3heke sAtha pracalita honepara striyA~ adhika pApinI aura byAha dete haiM / jAhirameM koI rupayA paisA nahIM For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 liyA jAtA hai, gupacupakI Izvara jAne / aba maiM Apane saMgraha kara rakkhI haiM aura unheM bar3e premase mUDabidrIse phira Age bar3hatA huuN| par3hatI haiM / beMgalora bar3A zahara hai / zahara aura chAvanIkI AbAdI milakara koI do lAkhake mUDabidrIse gAr3I dvArA mIjAra, kalamuMDakura lagabhaga hai / maisUraprAntakI rAjadhAnI ise hI AdimeM apane mitroMke yahA~ do do, cAra cAra kahanA cAhie / vahA~kA saba rAjakIya kAma dina ThaharatA huA maiM meMgalora aayaa| mUDhabidrIse yahIM hotA hai / yahA~ kaccA pakkA goTA bahuta meMgalora lagabhaga 24 mIla hai / yaha bar3A banatA hai| zahara hai| idhara IsAiyoMkA bar3A jora hai / yahA~ unake kAleja skUla vagairaha saba haiN| yahA~ zvetAmbara jainoMkA bhI eka mandira hai kanAr3AprAntameM cA~vala bahuta paidA hote haiM aura aura unakI grahasaMkhyA bhI adhika hai| ye saba bArahoM mahIne khAye jAte haiM / idhara kAjakalI, prAyaH mAravAr3I haiM aura vyApArake lie yahA~ nariyala, supArI, jaharIkacule Adi bahutasI Akara base hue haiM / inakI kapar3e, bartana, sarAphI cIjeM paidA hotI haiN| ye cIjeM bhAratake anya AdikI bar3I bar3I dUkAne haiN| ye loga baDe prAntoM meM idharahIse jAtI haiN| meMgalorameM do jaina- himmatavAna haiM aura vyApArake lie bhAratake hara borDiMga aura eka jainamandira hai / mandira bar3I hissoMmeM base hue haiM / isI kAraNa inameM bar3e bar3e avyavasthAmeM hai / itane bar3e zaharameM jainiyoMkA dhanavAn bhI haiN| kUpamaNDUkakI taraha gharahImeM rahanesirpha eka ghara hai / eka borDiMgameM koI 15-20 vAle kAyara digambara bhAiyoMko inake dvArA isa vidyArthI haiM aura dUsaremeM sAta / donoM borDiMgameM viSayakI zikSA lekara bAhara paira bar3hAnA caahie| eka eka vidyArthI epha. e. meM par3hate haiM aura Arthika dazA vyApArahIse sudhara sakatI hai| bAkI koI pA~cavI klAsameM, koI chaTImeM aura vidvAn dharaNendra paMDita yahIM rahate the| mere koI sAtavIMmeM / naye borDiMgake banAnevAle em. pahu~caneke eka mahIne pahale unakA svargavAsa ho nominAtha par3ivAra bar3e acche svabhAvake aura udAra cukA thaa| ve saMskRtake bar3e acche vidvAna the| puruSa haiM / aise kAmoMse Apako bar3A prema hai| inake pAsa eka bahuta acchA zrutabhaMDAra thA / para meMgalorase phira rela dvArA beMgalora aayaa| talAza karanese jAnapar3A ki vaha saba astavyasta tharDaklAsakI TikaTake 5 / ) lagate haiN| yahA~ eka ho gyaa| usakI pustakeM jinake hAtha lagIM ve jainamandira hai aura di0 jainoMke koI 25-30 hI unheM dabA baitthe| ghara haiM / yahA~ke logoMmeM bar3I bhakti hai| koI beMgalorase maisUra AyA / tharDaklAsake // -) tyAgI, mahAtmA AtA hai to ve bar3I bhaktise lagate haiM / do jainamandira haiM / zrIyuta seTha varddhause AhArAdi karAte haiN| jaina-strI-samAjameM mAnaiyA isa prAntameM jainiyoMmeM acche dhanI aura zrImatI saubhAgyavatI anantammA vizeSa ullekha pratiSThita sajjana haiN| Apane eka jainaborDiMga banA yogya haiM / Apa bar3I hI sarala, dhArmika prakR- rakkhA hai| usameM koI 40 ke lagabhaga vidyArthI tikI strI haiN| ApakI mAtRbhASA kanar3I hone par3hate haiN| pA~ca chaha vidyArthI saMskRta par3hanevAle para bhI hindIbhASA para ApakA bar3A anurAga aura zeSa aMgarejI par3hanevAle haiM / aMgarejI pddh'nehai| koI sau savAsau rupayoMkI hindIpustakeM vAle vidyArthiyoMke lie dhArmika zikSAke aura For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AHIRWAIIMARATHIBHIBAHEBINIRA AE merA dakSiNa-pravAsa / atrimirmitiiiiiiiiiiifuiltimula 299 saMskRta par3hanevAle vidyArthiyoMke lie aMgarejI- khyaka graMtha the| durbhAgyase Aga lagajAneke kAraNa zikSAke prabandhakI AvazyakatA hai / borDiMgakI rAjamahalake sAtha sAtha granthabhaNDAra bhI bhasmIlAyabrerImeM anya pustakoMke atirikta koI 60- bhUta ho gayA / 70 tAr3apatra para likhI saMskRta aura kanar3I yahA~ pajhaiyA nAmaka eka jainabrAhmaNa rahate bhASAkI pustakeM bhI haiM / ina pustakoMke dekhanese haiM; gAna vidyAmeM ve bar3e kazala haiM ! inako rAjyamajhe yahA~ kavi hastimallake banAye maithilI- kI orase acchA Azraya hai / eka zrutabhaMDAra pariNaya, aMjanApariNaya, aura subhadrApariNaya inake yahA~ bhI hai| kheda hai ki lekhakako usa ye tIna nATaka mile| zrIyuta namisAgarajI varNI- bhaMDArake dekhanekA saubhAgya prApta nahIM huaa| ke prayatna aura seTha varddhamAnaiyAjIkI udAratAse yahA~se zravaNabelagolA gayA / zravaNabelagolA ina tInoM pastakoMko meM apane sAtha le AyA taka rela na honese bailagAr3I dvArA jAnA pdd'aa| hU~ / zrImANikacandra digambarajaina granthamAlAmeM ye zravaNabelagolA yahA~se 40 mIlake lagabhaga hai / tInoM nATaka prakAzita hokara zIghra hI pAThakoMko maisarase zrIyata paM0 daurbali jinadAsa zAstrIkA dekhaneko mileNge| bhI sAtha ho gayA thaa| isa prAntake jaina-samAmaisUrake paMcAyati maMdirameM bhI eka zratabhaMDAra jame Apa hI eka jaina-vidvAn haiN| sAhityameM hai| usameM 200 ke lagabhaga tADapatra para likhI ApakA acchA pANDitya hai / Apake sAtha huI pustakeM haiN| dekhanese jAna par3A ki usameM vArtAlApa karanese eka bar3e mahattvakI bAta vivaidyaka aura jyotiSake grantha jyAdA haiM aura ve dita huI / Apane kahA-jainadharmameM jo saMdhyA, prAyaH anya dharmiyoM ke banAye hue haiM / jainadharmakA Acamana, tarpaNa, yajJopavIta Adi jitane bAhya ullekhayogya koI grantha na dekha par3A ! AcAra haiM-saMskAra haiM, ve saba jainadharmameM pIchese / zAmila kie gaye haiN| isakA kAraNa unhoMne maisUrakI sarakArI oriyaNTala lAyabrerI bhI / batalAyA-pahale yahA~ brAhmaNoMkA bar3A jora thaa| dekhii| usameM tAr3apatra para likhe aura chape grantha bahata haiN| jainadharmake likhita aura mudrita saba nAstika. zadra vagairaha kahakara unakA apamAna / jainiyoMse unakA bar3A dveSa thaa| jainiyoMko ve grantha milAkara 50-60 ke lagabhaga haiN| ullekha , 4kha karate the| unhoMne usa samayake rAjAoMko apane yogya koI grantha nhiiN| hAthameM karake jainavidvAnoMkA unake lie AzIyahA~ saMskRtake paThana-pAThanakA acchA pracAra varvAda denA taka baMda karavA diyA thaa| jaindhhai| saMskRta pracArake lie maisUra isa prAntakI mameM usa samaya bar3e bar3e diggaja vidvAn mau. kAzI samajhA jAtA hai / yahA~ sarakArakI orase jada the / brAhmaNoMko yaha bhaya sadA banA eka bar3I bhArI saMskRta pAThazAlA hai| usameM rahatA thA ki kahIM ye loga rAjAko apane nyAya, vyAkaraNa, sAhitya Adi viSayoMkI 250 dharmameM zAmila na karaleM aura phira usase ke lagabhaga vidyArthI zikSA pAte haiN| hamArI AjIvikA na calI jAya / jainasunA gayA ki pahale maisUrake rAjamahalameM eka dharmameM usa samaya yajJopavIta Adi bAhyavizAla granthAlaya thaa| usameM prAcIna saMskRta grantha AcAra na the aura isI lie ve zUdra samajhe jAte saMgraha kiye gaye the| unameM jainadharmake bhI bahusaM- the / bhagavajjinasena usI jamAnemeM ho gaye For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CHUNARISHMMMMMAMALAALI JAN AEhitaiSI 300 haiM / unhoMne usa samayakI paristhitiko dekhakara lagabhaga sau ghara haiM / 40 gharake karIba aura jainiyoMke sirase zUdratvakA kalaMka dUra upAdhyoMke haiM aura bAkIke anya kSatriya jainoMke / karaneke lie kaI brAhmaNadharmakI bAtoMko yahA~ke jaina lAge apaneko kSatriya kahate haiN| apanemeM zAmila kiyA; aura unameM kucha pari- jAna par3atA hai mUDabidrI Adike jaina aura vartana kara unheM jainadharmakA rUpa de diyaa| zeTTIse yaha alaga hI jAti hai| unakA inakA AdipurANakA jarA gaharI dRSTi se svAdhyAya karane- parasparameM zAdI-byAha bhI nahIM hotA hai / se jAnA jAtA hai ki jaisA brAhmaNa logoMne gA~vameM tIna jainamandira haiN| eka bhaTTArakajIkA apane rAjoMke lie jainavidvAnoMkA AzIrvAda maTha bhI hai| isa gaddIpara baiThanevAle sabhI bhaTTAraka vagairaha denA baMda karavA diyA thA, ThIka vaisA hI cArukIrtike nAmase prasiddha hote haiN| pahale upadeza AdipurANameM jainarAjoMke lie diyA bhaTTArakajIkA svargavAsa hojAnese abhI naye bhaTTAgayA hai| brAhmaNa loga mithyAtvI, dharma-drohI haiM, rakA paTTAbhiSeka mAgha zukka 13 ko huA hai / unase jainarAjoMko kabhI ArzIvAda na lenA ye bhaTTAraka kAJcIke rahanevAle haiN| par3he-likhe cAhie / zAstrIjIne kahA-yahI kAraNa hai ki sAdhAraNa batalAye jAte haiM / isa prAntameM yaha AdipurANake pahalekA isa viSayakA koI paddhati acchI hai ki jo naye bhaTTAraka niyata grantha nahIM miltaa| yadi ye bAteM jainadharmameM kiye jAte haiM ve prAyaH aise hote haiM jo pahale pahalese hotIM to avazya koI isa viSayakA saMsAra sambandhI saba bAtoMkA anubhava kara cuke hoN| purAnA grantha milanA cAhie thaa| uttaraprAntakI taraha DhoMgI bAlabrahmacAriyoMko zAstrIjIke kahanese yaha bhI jAna par3A ki sahasA avicArake sAtha gaddIpara nahIM baiThA diyA maisara mahArAja vaise hama logoMkA AzIrvAda bar3I jAtA hai / aura isa kAraNa yahA~ke bhaTTAraka khazIse lete haiM para rAja-darabArameM jainavidvAna unheM prAyaH cAritrake bigar3e nahIM hote| samayako dekhate AzIrvAda nahIM deskte| isakA kAraNa bata- hue kahA jA sakatA hai ki bhaTTArakoMkI aba koI lAyA jAtA hai ki purAne samayase hI aisI rIti jarUrata nahIM dIkhatI, para kahIM yadi baiThAnA hI calI AtI hai| ho to isI rItikA anukaraNa karanA cAhie / _ zAstrIjIne brAhmaNadharmake sambandhameM kahA ki uttaraprAntake paJcAyatiyoMko isa bAtapara adhika usasamaya isa prAntameM zaivadharmakA itanA pracaNDa dhyAna denA caahie| prabhAva bar3ha gayA thA ki usasamayake zaivarAjAne yahA~ jo gA~vameM bhaTTArakajIke maThake sAmane talavArake jorase hajAroM jainoMko zaiva banA liyA eka vizAla jainamandira hai, vaha vIrAnasA par3A thA / aura jinhoMne zaivadharma grahaNa karanese iMkAra huA hai / usakI kucha bhI vyavasthA nahIM hai / kiyA ve tatkAla katla kara diye gaye the| jisa mandirameM pratimA haiM, para sAla-sa~bhAla kucha nahIM zavarAjAne yaha adharma kiyA thA vaha pahale jainI hai / zAyada hI kabhI koI usameM jhADU lagAtA thA aura kisI khAsa ghaTanAke kAraNa zaiva ho gayA hogA / jahA~ sau ghara jainiyoMke haiM vahA~ eka jainthaa| zravaNabelagolA choTAsA gA~va hai| hajAra mandirakI aisI dazA ho yaha bar3e duHkhakI bAta ATha-sau gharoMkI bastI hai / para jainadharmake lie hai / paJcoMko isakA koI . prabandha karanA yaha bar3e hI mahatvakA sthAna hai / yahA~ jainiyoMke cAhie / For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MA N OROMOMIND merA dakSiNa prvaas| mmmmmmmmmmmmmm 301 yahA~ do zrutabhaNDAra haiM / eka bhaTTArakajIke nAtha jinakI arddhAsana virAjamAna pratimA bar3I maThameM aura eka zrIyukta paM0 daurbali jinadA- sundara hai / isake sAmane dAI ora bhI eka mandira hai| sajI zAstrIke ghara para / zAstrIjIke bhaNDArakI vaha sAdhAraNa aura avyavasthita dazAmeM hai / yahA~sUcI jainamitrameM prakAzita ho cukI hai| se Age calakara jahA~se gomaThasvAmIke mandirakI bhaTTArakajIke maThake zrutabhaMDArameM granthoMkA acchA sImA zurU hotI hai, vahA~ daravAjepara donoM saMgraha batalAyA jAtA hai / lekhakako usa bhaMDArake bAjU koI pA~ca chaha phuTa U~cI do khaDgAsana darzana na ho ske| usa samaya pahale bhaTTArakajI- zyAma pratimAyeM haiM / yahA~se kucha sIr3hiyA~ car3hane kA zarIrAnta ho cukA thA aura nayekA bAda gomaThasvAmIkA mandira AjAtA hai / darapaTTAbhiSeka nahIM huA thA / isa kAraNa bhaMDAra vAjemeM ghusate hI gomaThezakI bhavyapratimAkA darzana banda thA / hotA hai / use dekhate hI netra zItala hojAte haiM, yahA~ eka nirgrantha munirAja bhI rahate haiN| prasannatAke mAre darzakakA ceharA kamalakI taraha ApakA nAma anantakIrtijI hai| para Apa khila uThatA hai / usa samaya jo AnaMda hRdayameM nillIkArake nAmase prasiddha haiM / Apa bar3e hI hotA hai vaha itanA adhika hotA hai ki use zAnta-svabhAvI haiM / sadA hI ha~sa-mukha rahate haiN| bhItara sthAna na milanake kAraNa madhura ha~sIke jisa pahAr3apara gomaThezvarakI pratimA hai usI rUpameM vaha bAhira ubarAtA rahatA hai / para car3hate samaya pahale eka mandira milatA hai, yaha anubhava hotA hai ki hama duHkhapUrNa martyaloka usameM Apa rahate haiM / bArahoM mahIne Apa nagna chor3akara kisI divya lokameM A base haiM / cintA, rahate haiM / ApakA samaya dhyAnameM adhika vyatIta duHkha, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi jitane hotA hai / kabhI kabhI sArI sArI rAta hI vikAra haiM ve saba usa samaya na jAne kahA~ bhAga dhyAnameM baiThe bIta jAtI hai / zAstrajJAna ApakA jAte haiM / hRdaya bhakti-sarovarameM magna ho jAtA sAdhAraNa hai / mAtRbhASA ApakI kanar3I hai| hai| usasamaya bhaktibhare hRdayase jo ArAdhanA para hindIse Apako bar3A prema hai / hindI kI jAtI hai aura usase jo A~khoMse pavitra granthoMkA Apa prAyaH svAdhyAya karate rahate haiN| AnandAzrukI motIsI kucha bUMde giratI haiM ve gyAraha baje Apa AhArake lie gA~vameM Ate amola haiM-pavitra AtmAoMke lie triloka bhI haiM / AhAra milatA hai to le lete haiM nahIM to unake sAmane tuccha jAna par3atA hai / vaha bhavyazAntise vApisa lauTa jAte haiN| uttaraprAntake pratimA itanI sundara hai-itanI manomohaka hai ki DhoMgI tyAgiyoMkI taraha Apa koI prakArakA ghaMToM usake darzana karate raho vahA~se haTanekI ADambara nahIM dikhAte haiM / Apake darzanoMse icchA hI nahIM hotii| isa pratimAko bane hue lekhakako bar3I zAnti milii| koI 900 varSa ho gaye, para vaha aisI jAna jisa pahAr3apara gomaThasvAmIkI pratimA hai use par3atI hai mAno Aja hI banAI gaI hai / isa pratividhyagiri kahate haiN| koI do phIMga Upara car3hanA mAko dekhaneke lie bar3e bar3e aMgrejaloga Ate par3atA hai taba gomaThasvAmIkI pratimAke pAsa pahu~. haiM / unase-kahate sunA gayA hai ki duniyA~ke cate haiN| jaba eka pharlAgake karIba Upara car3ha jAte haiM kisI hissepara itanI sundara mUrti nahIM hai| taba bIcameM eka mandira milatA hai / isameM Adi- buddhoMkI mUrtiyA~ isase bhI bar3I bar3I bahuta For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI dekhI gaI para nirmANa-sundaratAmeM isa mUrtine hai / akhaNDa eka hI pattharase yaha banAI gaI hai| sabakA nambara leliyA hai / maisUra nareza to varSa bar3I hI divya pratimA hai / isa pratimAke cAroM bharameM koI do tIna vAra isa pratimAko dekhaneko ora jo dAlAna hai usake sAmaneke dAlAnako Ate haiM, aisA sunA jAtA hai| chor3akara zeSa tIna dAlAnoMmeM aura bhI bahutasI pratimAyeM haiM / ve saba hI kAle pattharakI haiM / U~cAI yadi hRdayake viruddha kahanA pApa ho-a- unakI 3 phITase 5 phITa takakI hai / unameM nukUla kahanA nahIM, to maiM kaha sakatA hU~ ki khaTA tA ma kaha sakatA hUka khaDgAsana pratimAyeM hI jyAdA haiN| isa pratimAke darzanakA jo mahatva mujhe anubhava isa pahAr3ake sAmane hI eka dUsarA choTA huA utanA sammedazikhara aura giranAra jaise / pahAr3a hai| usakI car3hAI bahuta thor3I hai / ise mahAn tIrthoke darzanakara bhI na huA / vahA~ mahatva 1 candragiri kahate haiM / isa para koI solaha mandira hai to sirpha itanA ki vaha nirvANabhUmi hai| ' haiN| unameMse do tIna mandiroMke citra 'jainasiddhApara isake sivA vahA~ jo hama logoMke lie pavi - ntabhAskara' meM nikala cuke haiN| eka mandirameM tratAke eka mahAn AlaMbanakI jarUrata hai vaha zrIpArzvanAthakI khaDgAsana pratimA koI dasa phITa Alambana vahA~ nahIM hai / aura yahA~ vaha AlaMbana hAla U~cI hai / yaha pratimA bhI bar3I sundara hai| hai aura yahI kAraNa hai ki isa divya pratimAke - pA~caveM zrutakevalI zrIbhadrabAhu svAmIke svargadarzana kara jo zAnti-lAbha hotA hai vaha anya vAsakI guhA isI pahAr3a para hai / guhA bahuta jagaha nahIM hotA / mere hRdayameM bhAvanA huI / huI hI choTI hai| usameM do caraNapAdukAyeM haiN| yahA~se ki yaha pratimA jainadharmake itihAsakI eka / thor3A aura bar3hakara nIcA utaranese eka cirakAla taka sthira rahanevAlI kIrti hai| jainI - " tAlAba milatA hai / eka jainamandira yahA~ bhI loga jo prativarSa lAkhoM rupayA tIrthoke jhagar3oMmeM : hai / isameM pArzvanAthasvAmIkI padmAsana sapheda barabAda karate haiM kyA hI acchA ho yadi ve . pratimA bar3I sundara hai / yaha pratimA koI cAra usa rupayeko udharase bacAkara isa pratimAkI / phITa UMcI hai| rakSAke lie kharca kareM aura isa choTese pahAr3ako, , ina donoM pahAr3oMpara pratyeka mandirakA zilAjo cAroM orase astavyasta par3A huA hai, 9. lekha hai / unameM saba mandiroMke banAne vagairahakA eka divya-sthAna-svargasA banAdeM / maineM paramAtmAse prArthanA kI ki " prabho, Apa ina varta- pUrA pUrA paricaya diyA gayA hai / isa prAntake jainadharmake itihAsakI eka pustaka bhI bahuta mAnake jhagar3AlU jainiyoMko subuddhi do jisase - pahale maisUra gavarnameMTakI ye bhAI bhAI ApasameM na kaTa-marakara apane dhana .19 orase prakAzita ho ' cukI hai / usakA nAma hai " inskrapzansa aura samayakA sadupayoga karanA sIkheM aura pavi- cukA / eTa di zravaNabelagola " usakI kImata sAta tra jainadharmake itihAsakI nIba sudRr3ha karanekI eTa rupayA hai / usameM saba zilAlekhoMkI nakala ora inakA dhyAna jaay|" aura gomaTasvAmI tathA anya kaI mandiroM aura isa pratimAko gaMgavaMzIya mahArAja rAcamallake sthAnoMke phoTU diye gaye haiM / isa prAntameM mUDamaMtrI aura senApati cAmuNDarAyane pratiSThita kiyA bidrI, kArakala, meMgalora, beMgalora, maisUra, zravaNahai / yaha khule sthAnameM hai aura sapheda pattharakI belagolA Adi jitane sthAnoMke darzana kiye, For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HAIRAMATIBAIRILD hindii| 303 unameM kAle pattharakI aura khar3Asana pratimAyeM phira vahA~se hubalIkA TikaTa liyaa| hubalImeM adhika dekhanemeM AI / kahIM kahIM baiThI pratimAyeM jainiyoMke koI 350 ghara haiN| nayA jainamandira bhI haiM, para unameM arddhapadmAsana-eka pA~va Upara taiyAra ho rahA hai| yahA~se huTagIkA TikaTa liyA / rakhe huI hI-jyAdA haiM / uttaraprAntameM aisI huTagImeM gAr3I badalanake lie koI tIna ghaMTA arddhapadmAsana pratimAoMkA nAma bhI nahIM hai| rahanA par3A / yahA~se pA~ca baje dinako madarAsa isakA kAraNa nahIM jAna pdd'taa| melameM savAra hokara sabere sAr3he chaha baje bambaI yahA~se bailagAr3I dvArA TipaTUra AyA / aura pa~huca gyaa| hindii| . [le-zrIyuta rAmacarita upAdhyAya / ] [1] chatra-dhAriNI dekha tujhe kaba, hama sukhase soveMge hindii| tere vighnoMke bAdala kaba, titara vitara hoveMge hindI // bhAratabharakI priya mAtA hai, manameM zoca na kara tU hindii| Izvara terA bhI trAtA hai, duSToMse mata Dara tU hindI // [3] saca kahatA hU~ bhAratakA taba, unnati-kamala khilegA hindI / saba bhASAoMse tujhako jaba, U~cA sthAna milegA hindI // tere sukhada nyAyakA dina vaha, bahuta zIghra AvegA hindI / dhairya sahita udyama karatI raha, samaya palaTa jAvegA hindI // terI sundaratA saccAI, kise na apanAtI hai hindii| yA terI hai vyartha baDAI, aba taka dukhapAtI hai hindI // phirabhI apane satva sabhI tU, nizcita hai pAvegI hindii| ghara gharameM sollAsa kabhI tU, pUjita ho jAvegI hindI // . [7] karmavIra tere uddhAraka bhAratameM upajeMge hindii| tere sukha samRddhike hAraka, haThako chor3a bhajeMge hindI // sabako dukha milatA hai jagameM, sukha pAneke pahale hindI / isI lie nija unnati-magameM, kA~ToMke kSata sahale hindI // For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - svAmI vivekAnaMdake udAra updesh| THETITIEmamatarntammut ITTET S [ lekhaka-zrIyuta kRSNalAla varmA / ] .-jo manuSya dharma-pAgala hotA hai, usakA hama apane kSudra manovikaroMse lar3ane lageMge, sira dUsarI bhASAmeM paramAtmAkA nAma sunakara unako dabAneke lie barAbara Takkara lene lageMge, tatkAla hI phira jAtA hai| dharma-pAgala manuSyako rAtadina unase kazama-kaza karane lageMge aura sAra aura asArakA kucha vicAra nahIM hotaa| unake damana karaneke lie pUrNa utsAha aura vaha vyakti viSayaka vicAroMmeM itanA DUbA rahatA zaktise kAma lene lageMge taba hI samajheMge ki hai, ki dUsare manuSyoMkI satyatAke viSayameM aba vAstavika dharmatRSNA utpanna huI hai| .. vicAra karanekA use svapna bhI nahIM AtA / vaha -dharma, yaha paramArtha-jJAnakA bhA~DAra-atyucca kevala itanA hI dekhatA hai ki sAmanevAlA puruSa vidyApITha hai / yaha na kahIM mola bikatA hai na svadharmI hai yA paradharmI ? usake sArAsAra vicA- kisI pustakase hI nikalatA hai / cAhe tuma rokI kevala itanI hI sImA hai / isakA sAre saMsArake kone konemeM DhU~Dha DAlo, cAhe yaha pariNAma hotA hai, ki use svadharmI / himAlaya, Alpsa yA kAkezasa parvatako (cAhe vaha caritra hIna ho yA lAkhoM apa- hai dekha DAlo, cAhe mahAsAgarakI talImeM isakA patA rAdha hI kyoM na karatA ho ) bahuta hI bahuta sA lagAo aura cAhe marudharake yA AphrikAke sajjana, prAmANika, vizvAsI aura dayAlu bAla maidAnoMkI retIkA jarrA jarI uthala-pAthala kara dikhAI detA hai, aura paradharmI, (cAhe vaha kitanA hI dayAlu aura zreSThAcArI kyoM na ho) DAlo, magara jabataka tumheM satguruke darzana na hoMge atyaMta-krUra, mAyAcArI, mithyAtvI, nAstika aura tabataka vaha tumheM kahIMse bhI nahIM milegaa| ninya dikhAI detA hai| itanA hI nahIM pratyata saMsArameM sarvasAdhAraNa guruoMkI apekSA, dharmapAgala anyamatAvalambiyoM-paradharmiyoMpara jalma atyanta zreSTha aura parama sanmAnanIya guru nirAle karanese bhI pIchA nahIM haTatA hai| hI hote haiN| ye guru IzvarIyasattA lekara Aye -jaba hamArI jJAna tRSNA pUrNa hogI taba hue kevala avatArI puruSa hote haiM / unameM jo kucha hama cAheMge vahI hameM mila jaaygaa| itanA sAmarthya hotA hai ki ve kisIke mastaka yaha niyama anAdi hai / jisa vastupara hamArA para hAtha rakha kara, zarIrapara u~galI lagAkara antaHkaraNa jar3a jAyagA vahI vastu nissandeha jyAdA kyA, kevala dRSTipAta mAtrase hI usako hameM milegI, anyakA milanA sarvathA asaMbhava AtmajJAna sikhA dete haiM aura usakA uddhAra hai / vAstavika dharmatRSNAkA utpanna honA mahA kara lete haiN| kaThina kArya hai| yaha bAta hameM jitanI sarala bhaktimaMdirakI nIMva pavitratAkI sphaTika mAlUma hotI hai, use kAryake rUpameM lAnA utanAhI zilApara jamAI gaI hai / bAhyazarIrazuddhi kaThina hai / zAstra-purANa par3hane yA pustakeM aura annakI svacchatA rakhanA bahuta hI sarala par3halene yA suna lenehIse dharmatRSNA utpanna ho hai; parantu antaraMgake nirmala aura pavitra hue jAtI hai, yaha kahanA sarvathA bhUla hai / jaba vinA bAhyazuddhi saba nirarthaka hai| For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TADARADARIA AEWATER AHININNAMENT HTMLECRPATTHARE 9 jaina lekhaka aura paMcataMtra / UNT N S EWANATANE ENTENAME INDIANEWANDIANTA RTING TENANTETWENTATION san 1859 IsavI meM prasiddha jarmana adhyApaka ki bainaphekI kaI atyanta mahattvapUrNa khojoMko thIoDora bainaphene paMcataMtrakA anuvAda prakA- nirarthaka samajhakara pheMka diyA / zita kiyaa| isa anuvAdake prakAzita hote hI bainaphekI pradhAna khoja yaha thI ki bahuta sAhityakI khojameM eka navIna yugakA prAraMbha ho sI yUropIya AkhyAyikAoM aura aneka kahAgayA / usa samaya paMcataMtrakI chapI huI kevala eka hI AvRtti upalabdha thii| cU~ki bainaphe eka sacce niyoMkA nikAsa bhAratavarSase huA hai| isa vidvAna the isa lie unheM kevala usI AvRtti khojake prativAdiyoMmeMse jahA~ taka mujhe mAlUma kA anuvAda kara denese saMtoSa na huA; kintu hai kevala eka vidvAna hI aisA hai jo saMskRta jAnatA hai| parantu yaha vidvAna, jisane eka unheM jitanI hastalikhita pratiyA~ mila sakI ve choTI sI pustaka anya sAhityoM para bhAratIyasaba unhoMne ikaTrIM kii| durbhAgyavaza ina pratiyoM ". kahAniyoMke prabhAvake viSayameM likhI hai, bhArakI saMkhyA thor3I hI thii| unhoMne apanI pustakameM tIya kahAniyoMke jo thor3ese chape hue saMgraha eka prastAvanA bhI likhI, jisane yaha dikhalA diyA ki sabhya saMsAra para bhAratIya kathA-sAhi upalabdha haiM unameMse kuchase hI paricita hai; tyakA kitanA baDA prabhAva par3A hai| usako bhAratavarSake usa vipula kathA-sAhityaphrAMsIsI vidvAn silavesTe DI sesI, jo kI kucha bhI khabara nahIM hai jo abhI taka "kalelaha-damanaha" kI arabI AvRttike prathama prakAzita nahIM huA aura kevala hastalikhita graMthoM meM hI milatA hai| saca pUcho to usane saMpAdaka the, una pathapradarzakoMmeM ho gaye haiM jo kevala yahI sAbita kiyA hai ki vaha jisa viSaya samaya samaya para prakaTa hote haiM aura sAhityakI 1 khojameM bhAvI saMtatike lie naye mArga DhUMDha para likha rahA hai usase anabhijJa hai / paranta nikAlate haiM / isa vidvAnke bAda bainaphekA hI tulanAtmaka kathA-sAhityameM jo vidvAn atyanta nambara hai; parantu bainapheko jo sAmagrI upalabdha pravINa haiM-yadyapi ve bhAratIya bhASAoMse anahuI vaha bahuta thor3I thI, isa lie apane adhyaya- bhijJa haiM-bainapheke virodhI nahIM haiM / juhAnIja nase jo pariNAma unhoMne nikAle unameM truTiyoM- bolaTreko, imainyuela kausakinako, aura vikTara se bacanA asaMbhava thA / unakI pustakakI ina cauvinako, jinakA dehAnta hue kucha hI mahIne cariyoMko aura mahattvapUrNa pariNAmoMko pahale hue haiM aura jina kI mRtyuse rainaholDa kohalara pahala vidvAnoMne aisA satya samajha liyA ki unheM aura pheliksalI becakI mRtyuke samAna sAhityauna bAtomeM kiJcit bhI saMdeha na rhaa| kucha sama- saMsArako bar3A bhArI dhakkA pahu~cA hai, isa bAtameM yake bAda logoMko saMdeha hone lgaa| bainaphekI kabhI saMdeha na huA ki uttarI aura pazcimI kaI dalIloMkI kamajorI logoMkI samajhameM Ane eziyA, AphrikA aura yUropakI jAtiyoMmeM jo lagI aura kucha vidvAnoMne itanA sAhasa kiyA AkhyAyikAyeM aura dUsarI tarahakI kahAniyA~ For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A mAILITARATHIMALARI jainahitaiSI pracalita haiM unakA nikAsa bhAratavarSase hI huA bhASAse siriyA dezakI bhASAmeM isa graMthakA hai, aura DohanArTane to yaha bhI sAbita kara anuvAda kiyA aura phira san 750 IsavIke diyA hai ki habazI ( nIyo ) jAtike gulAma lagabhaga abdullA ibala mukaphakAne isakA anuina kahAniyoMko AphrIkAse amerikA le gye| vAda ArabI bhASAmeM kara DAlA / abdullAke uparyukta vidvAnoMne bainaphekI isa pradhAna khoja anuvAdase phira isa graMthake yoropIya bhASAoMmeM para vizvAsa hI nahIM kiyA, kintu unhoMne bahutase anuvAda hue, jisake dvArA pazcimameM isa usakI satyatA kaI naI bAtoMmeM bhI pramANita graMthakA saba graMthoMse Adhika pracAra ho gyaa| kara dikhaaii| ___ yaha bAta Ajase bahuta pahale mAlUma ho ___ isa nibaMdhake lekhakane eka lekhameM (jo cakI thI ki " kalailaha-damanaha" kA nikAsa jaina zAsana ke dIpamAlikAke vizeSa bhAratavarSase huA hai| silavisTre DI sesIne isa aMkameM prakAzita ho cukA hai ) yaha dikhAyA graMthake itihAsa aura pracArakA spaSTa varNana likhA hai ki IsAI dharmakI pustakoMmeM, bAIbilameM aura thA aura anya vidvAnoMne 19 vIM zatAbdAma parAnI aura naI donoM tarahakI tauretoMmeM bhI isa varNanameM kaI naI khojeM bddh'aaii| bhAratavarSakA bahuta kucha prabhAva maujUda hai| _ parantu, isa mahattvapUrNa graMthakA nikAsa bhAraarabI aura phArasI sahitya bhAratIya-kahA- tavarSase kaise haA aura apane hI dezama niyoMse bhare par3e haiM, aura aba yaha pramANita ho , gata 1. sadiyoM taka isakA kyA hAla rahA, ina do vicukA hai ki AravyopanyAsa, jo arabIbhASAmeM / - SayoMke saMbaMdhameM logoMko bahuta kama bAteM mAlUsabase prasiddha kathA-graMtha hai aura jisakA anu sakA anu- ma thiiN| usa samaya isa graMthakI chapI huI AvRvAda kaI bhAratIya bhASAoMmeM ho cukA hai,- tti kevala eka hI thii| yaha AvRtti kojagATenapradhAnataH bhAratavarSase hI nikalA hai| 1 ne san 1848 IsavI meM prakAzita karAI thii| ___ samasta madhya-kArlameM IsAI saMnyAsI aura . mujhe khedake sAtha kahanA par3atA hai ki yaha AvRpAdarI apane dharmopadezoMmeM bahutasI kathAoM " ti tIna bhinna bhinna AdhAroMse bahuta hI burI aura nidarzanoMkA prayoga kiyA karate the| ye taraha taiyArakI gaI thii| bainaphekI kaI truTikathAyeM yUropakI lagabhaga sabhI jAtiyoMke yahA~ / yoMkA eka kAraNa yaha bhI hai ki unhoMne laiTina aura ( yUropIya ) dezI bhASAoMke apanI khojoMmeM isI AvRttiko mUlAdhAra mAgraMthoM meM aba taka milatI haiM / usa samaya yUropake nA thaa| cU~ki bainapheke samayameM yoropa vAle bahuta kama logoMko yaha mAlUma thA ki ve jainoMko bauddhoMkA eka saMpradAya mAtra samajhate bhAratIya-kahAniyoMkA prayoga karate the| isalie bainaphene paMcataMtrake mUla lekhakako ina kathA graMthoM meM sabase prasiddha graMtha kalailaha- bauddha ThaharAyA / bainaphene samajhA ki ' kalailahadamanaha hai| phArasake hakIma baraz2Ane isa graMthakA damanaha kisI eka graMthakA anuvAda hai aura isaanuvAda mUla saMskRtase pahalavI bhASAmeM san kA kartA bhI koI eka hI manuSya hai, parantu a570 IsavIke lagabhaga kiyA; baDane pahalavI salameM yaha graMtha kaI bhinna bhinna granthoMkA saMThe Arabian Nights, arthAt aliphlailaa| graha hai| apanI AvRttike viSayoM koz2agArTina1 IsavI san 500 se 1500 tk| kA kathana hai ki yaha bauddhoMke eka mUla For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ALLAHABHARATALABICTIRALATALATAR jaina lekhaka aura pNctNtr| EMAITRINTIMAT urnimfiniti 307 graMthakA rUpAntara (parivartita anuvAda ) hai jo adhyayana karanA atyanta cittAkarSaka mAlUma huaa| brAhmaNoM dvArA huA hai / brAhmaNoMne apane aitihA- pahale pahala jaba maiMne apanA adhyayana Arasika aura sAhityikapremake kAraNa isa graMtha. mbha kiyA taba mujhe yaha AvazyakIya mAlUma ko naSTa honese bacA liyA; unhoMne isakA rU- huA ki chapI huI AvRttiyoMko chor3a kara pAntara kiyA aura isake ve saba adhyAya chor3a mUlagraMtha aura usake rUpAntaroMkI hastalikhita diye jo unake tathA unake dharmake pratiyoMkI parIkSA kI jAya / maiMne yahI kiyA pratikUla the| aura mujhe isa kAmameM kaI varSa laga gaye / maiMne isa nibaMdhake lekhakako ye saba samasyAyeM paMcataMtrakI kevala unhIM hastalikhita pratiyoMkI bahuta hI cittAkarSaka mAlUma huI / ati prA parIkSA hI nahIM kI jo yoropa aura bhAratavarSake - sArvajanika pustakAlayoMmeM mila sakIM, kintu cIna kAlameM yoropameM sabhyatA eziyA __bhAratIya, aura yoropIya vidvAnoMkI kRpAse maiMne se AI, yaha eka aisI bAta hai, jisako nijI pustakAlayoMmeMse hastalikhita pratiyoMkoI bhI manuSya, jo itihAsa jAnatA hai, 9) kA bahuta bar3A saMgraha prApta kara liyA / aba asvIkAra nahIM kara sakatA / yaha prAcAna merA adhyayana samApta hogayA hai aura maiM apane kathA-graMtha, jisakA . athazAstra.. athAt adhyayanake pariNAmoMko pustakAkAra prakAzita rAjanItikA saMgraha bhI kaha sakate haiM, apane karanA cAhatA huuN| maiMne yaha pustaka jarmana bhASAdeza ( janma-sthAna ) se calate calate saMsAraka meM likhI hai aura isakA nAma " paMcataMtra; dUsare sireke dezoMmeM pahuMca gayA aura isakI hai| usakA itihAsa aura usakA bhaugolika gatiko na to matamatAntaroMkI, nIti-zAstra vibhAga / " rakkhA hai| viSayaka siddhAntoMkI aura bhASAkI bhinnatAyeM ___ paMcataMtrake itihAsake viSayameM maiMne jo khojeM hI roka sakI aura na bhinna bhinna dezoM aura jAtiyoMke rIti-rivAjoMne hI isakI gati- kA ha kI haiM unase aisA pariNAma nikalA hai ki usakI : AzA na to maiM aura na koI yUropIya athavA kA virodha kiyA; kintu yaha graMtha jina jAtiyoM . bhAratIya vidvAna kara sakatA thA / ina khojoMne meM pahu~cA vahIM samAjake saMskRta aura sAdhAraNa vargoMkA sadiyoM taka prema-pAtra banA rahA-yaha / mujha para yaha prakaTa kara diyA hai ki jainoMke sAhityane, aura vizeSakara bAta bar3I hI kutUhalajanaka hai aura yaha siddha gujarAta nivAsI zvetAmbaroMke sAhityakaratI hai ki dUravartI pUrva aura dUravartI pazcimameM vicAroMkA lena-dena qhaba hotA thaa| aura ne saMskRta aura bhAratavarSakI dezI bhASAoM mujhe isa ( sArvabhaumika-dharmazAstra ) ke--kyoMki para bar3A bhArI prabhAva DAlA hai aura ina khojoMse mujhe isa AzAtIta bAtakA bhI patA isakA yaha nAma bahuta hI upayukta hai-itihAsakA lagA hai ki zukasaptati (zuka-bahattarI) nAmaka 1. yadi isa cittAkarSaka viSayakA vizeSa jJAna vAda ho prApta karanA ho to kItha-phAknara dvArA saMpAdita "kalai- cukA hai aura phira musalamAnoMne isa graMthakA baha-damanaha" kI prastAvanA dekhanI cAhie (kaimbreja pracAra kiyA hai aura ve hI yoropa taka isa yUnIvarsiTI presa, 1885 ii.)| graMthako le gaye haiN| For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jainahitaiSI - kadAcit koI yaha saMdeha kare ki maiMne jo pariNAma nikAle haiM unakA kAraNa yaha hai ki maiM jainoMkA -- unake dharmakA -- pakSapAtI hU~, athavA yaha bAta hai ki maiMne kevala jaina graMthoMke AdhAra para hI khojakI hai, isa lie maiM yahA~ para yaha kahe detA hU~ ki pahalI bAtakA uttara yaha hai ki jaba maiMne apanA paMcataMtra viSayaka adhyayana Arambha kiyA taba mujhe jainoMkA athavA unake sAhityakA bahuta hI alpa jJAna thA, aura dUsarI bAtakA uttara yaha hai ki maiMne ina varSoMmeM paMcataMtra kI jitanI hastalikhita prati yA~ mila sakIM una sabako ikaTThA karanekA yathAzakti prayatna kiyA-- isake lie mujhe saikar3oM patra likhane par3e aura bahuta dhana kharca karanA par3A / mujhe apane adhyayana ke zurU yaha AzA thI ki bainapheke pariNAmoMkI puSTi hogI, parantu isake bilakula viparIta huA, aura isa pariNAmakA kAraNa na to pakSapAta hai aura na yaha hai ki maiMne satya kI khojameM kucha upekSA kI ho, kintu isakA kAraNa yaha hai ki jainaoNne aura vizeSakara gujarAtake zvetAmbaroMne kevala hemacandrake hI samaya meM nahIM, kintu isa vidvAnke bahuta samaya pahalese aura bahuta samaya bAda taka apane dezakI sabhyatA para bar3A prabala aura hitakara prabhAva DAlA / unhoMne kevala Apane dharmakI hI unnati na kI, jisake dvArA unake dezabandhuoMne manuSyoM aura pazuoMke prati dayAbhAva rakhanA aura unake zAsakoMne prajApura nyAya karanA sIkhA; kintu unhoMne saMskRta aura prAkRtameM, brajabhASA aura apanI bolI gujarAtI meM sAhitya aura jJAna saMbaMdhI unnati bhI kii| sAtha hI sAtha jainake zrAvakoMne vizAla maMdira banavAye, jinase deza suzobhita ho gayA aura graha-nirmANa- kalAkI vRddhi huI / unhoMne haz2AroM hastalikhita graMthoM nakala karavAI aura apane muniyoMke lie graMthabhaMDAra sthApita karAye / ye muni bhI saMkIrNa vicArake na the / hemacandrake samAna unhoMne anya dharmAnuyAyiyoM ke zAstra bhI par3he, aura yahI kAraNa hai ki unakA Atmika saMskAra, jisakA pramANa usa vipula jainasAhityase jo isa samaya upalabdha hai bhale prakAra milatA hai aura bhAratavarSa | jaina bharameM kadAcit sabase bar3hA car3hA thA lekhakoMke binA prakRtasAhitya kyA hotI ? merA yaha aTala vizvAsa hai ki jainI apane ucca Atmika saMskAra ke kAraNa hI bhAratavarSameM sarvasAdhAraNake bIca meM aura hindU tathA musalamAna rAjAoMke darabAra meM apane Apako aura apane prabhAvako banAye rahe / jo manuSya vidvAn na the unake lie jainoMne dezI bhASAoM meM manohara sAhitya taiyAra kiyA aura rAjAoMke darabArameM unhoMne hindU aura musalamAna diggaja vidvAnoMkA sAhitya-racanA aura vidvattAmeM mukAbalA kiyA aura unhoMne isa tarahase jo mAnyatA ( gaurava ) prAptakI usake dvArA unhoMne rAjAoMkA dhyAna apanI prajApara nyAyaparatA aura dayAzIlatA ke sAtha zAsana karanekI ora AkarSita kiyA / yaha dikhalAne ke lie ki sAhitya-racanA - meM yaha mAnyatA kahA~ taka prakaTa huI aura jaina sAdhuoMne apane dezavAsiyoMkI zikSAka sImAko bar3hAnekA kitanA prayatna kiyA maiM saMkSepameM apane paMcataMtra saMbaMdhI adhyayanake pariNAmoMkA ullekha karatA hU~ / mUlagraMthakA kartA viSNuzarmA nAmaka eka prasiddha brAhmaNa thA / yaha graMtha lagabhaga 300 aura 570 IsavI sanke bIca meM likhA gayA hogA / isa graMthakA kartA bainapheke kathanAnusAra For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KAILAIMIMILITATARRImaRITICID jaina lekhaka aura paMcataMtra 309 bauddhadharmAnuyAyI na thA, kintu vaha eka vaiSNava padya-aMza diyA huA hai aura usameM eka akelA thA aura mAlUma hotA hai ki vaha kAzmIrakA gadya-vAkya bhI diyA hai, jisako isa saMkSipta rahanevAlA thaa| usakA uddezya rAjakumAroMko gadya-saMskaraNake nakala karanevAlene bhUlase arthazAstra arthAt rAjanItizAstra sikhalAnA thaa| zloka samajha liyA thA, parantu vaha vAstavameM isI lakSyase usane eka prakhyAyikAke rUpameM kauTilyake arthazAstrakA eka gadya-vAkya hai| pA~ca taMtra likhe aura unake bIca bIcameM vi- isa bAtase yaha 'mAlUma hotA hai ki naipAlI vidha graMthoMmeMse zloka udhdata karake rakha diye saMskaraNake mUlameM aura isa mUlameM yaha bheda hai aura kahIM kahIM kauTilyake arthazAstrameMse, ki isa saMskaraNameM bahutase aMza aise bhI haiM jise paMDita Ara. zarmA zAstrI, bI. e. ne saubhA- jo hitopadezameM milate haiM / parantu zlokoM gyavaza khoja kara hAlameM hI prakAzita kiyA hai, aura kathAoMkI saMkhyA aura kramameM nepAlI gadya-vAkya bhI udhdRta kiye| isI kAraNa paMcataMtrakA mUla saMskaraNa dakSiNa-bhAratake paMcagraMthakArane apane graMthakA nAma 'taMtra-AkhyA- taMtrake mUla saMskaraNase saMpUrNa samAnatA rakhatA hai / yikA' rakkhA / bainapheko jo hastalikhita usake lekhakane pahale aura dUsare taMtroMke kramako pratiyA~ milIM unameM kucha kathAyeM aura zloka kevala ulaTa diyA hai; hitopadezake kartA nArAbAharase milAye hue haiM, parantu phira bhI yaha yaNane bhI aisA hI kiyA hai| AsAnIke sAtha dikhAyA jA sakatA hai ki maiM yahA~para vistArapUrvaka nahIM likha sakatA zeSAMza mala graMtha hai aura isI malameMse kalai- aura na maiM una pramANoMko dobArA likha sakatA laha-damanahake zurUke pA~ca adhyAyoMkA aura hU~ jo maiM apanI uparyukta pustakameM de cukA huuN| uttara-pazcimI bhAratakI paMcataMtra nAmaka saMkSipta yahA~para itanA kahanA kAphI hai ki uttarIAvRttikA prAdurbhAva huA hai| pazcimI-saMkSipta-saMskaraNa, jisake kartAkA a. kalailaha-damanaha nAmaka pustakake viSayameM stitva kAlidAsake bAda milatA hai, kyoMki maiM yahA~ kucha nahIM kahatA; kyoMki jisa kisI- usane kumArasambhavake dvitIya sargakA 55ko isa prAcIna pahalavI AvRtti aura usake vA~ zloka uddhRta kiyA hai, uttarI-pazcimI bhAratase aura baMgAlase pUrNatayA bahiSkRta kara rUpAntaroMkA hAla jAnanekI jijJAsA ho vaha diyA gayA / baMgAlase ise nArAyaNa paMDitakRta sugamatAke sAtha kItha-phAkanarakI pustakako hitopadezane bahiSkRta kara diyA / nArAyaNa jisakA jikra Upara A cukA hai-par3ha paMDita baMgAlameM IsavI san 800 aura 1373 sakatA hai| (jo sabase prAcIna upalabdha hastalikhita pratiuttarI-pazcimI-bhAratakA saMkSipta saMskaraNa kI tArIkha hai ) ke bIcameM vidyamAna hoMge, jisakA nAma paMcataMtra hai, aba uttarI-pazcimI 1. viNTaranijane ullekha kiyA hai ki isa graMthameM bhAratameM nahIM milatA / hamako isa saMskaraNakA / 'daniAra' zabda kaI bAra AyA hai| dineriyasa patA do sthAnoMse milatA hai, eka to dakSiNa nA nAmaka romana sikkeko laiTinameM dInAra kahate haiN| bhAratameM isa saMskaraNakI hastalikhita pratiyA~ sarvatra zilAlekhoMse mAlUma hotA hai ki IsAkI dUsarI milatI haiM aura dUsare isakI kevala eka hasta- sadIke pahale hI 'di ' kI i ( laghu ) I ( dIrgha) likhita nepAlI prati upalabdha hai jisameM kevala meM badala gii| For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KALAILERATIRATRAILERTAIRMALAImm jainahitaiSI kyoMki unhoMne kAmandakIyanIti aura mAyake vistRta saMskaraNase paMcataMtrake jaina-saMskara. grathoMse vAkya uddhRta kiye haiM / hitopadezakA NoMke prabhAvakA patA lagatA hai, kyoMki unameM anuvAda bahutasI yoropIya aura eziyAkI bahuta-sI kathAyeM aisI milatI haiM jo pahale pabhASAoMmeM ( arthAt aMgrejI, jarmana, phreJca, grIka, hala jaina saMskaraNoMmeM hI likhI gaI haiN| baMgAlI, brajabhASA, gujarAtI, hindI, urdU,marAThI, ye jainasaMskaraNa jinakA nAma paMcataMtra nahIM nevADI, phArasI aura tailaMga ) meM hogayA, aura kintu paMcAkhyAna hai, bhAratIya kathA-sAhityake inameMse kaI bhASAoMmeM usakA anuvAda kaI itihAsake lie sabase adhika mahattvake haiN| bAra huA hai| udAharaNArtha jarmanameM isake cha: Upara kahA jA cukA hai ki jainoMne aura vizeaura a~garejImeM ATha anuvAda maujUda haiN| Sakara gujarAtake zvetAmbaroMne apane dezakI paMcataMtrake jina saMskaraNoMkA ullekha hama sabhyatAmeM bahuta bar3A yoga diyA hai| unhoMne Upara kara Aye haiM unameM jainoMkI kRti bahuta eka vipula kathA-sAhitya likha DAlA hai / jiadhika nahIM hai| taMtra-AkhyAyikA eka vaiSNavakI sake dvArA unhoMne AkhyAyikAoM, pazu-kathakRti hai aura yahI bAta uttarI-pazcimI-saMkSipta oM, upanyAsoM aura galpoMke rUpameM apane saMskaraNake viSayameM hai, jisase dakSiNI aura dharmake siddhAntoMkA pracAra kiyA / isa lie nepAlI paMcataMtra aura hitopadezakA vikAza huA yaha koI AzcaryakI bAta nahIM hai ki jaina saahai| hitopadeza svayaM eka zaiva vidvAnkI kRti hai| dhuoM aura zrAvakoMne paMcataMtrake kaI rUpAntara parantu yaha bAta bar3I vicitra hai ki hitopa- kara DAle aura usako sarvathA bhinna bhinna rUpoMmeM dezakI vajrabhASAkA rUpAntara hamako do jaina badala diyA / hastalikhita graMthomeM milA hai| ina donoM graMthoMmeM ina jaina saMskaraNoMmeM arthAt paMcAkhyAnameM judA judA pATha haiM aura inameMse kamase kama jo graMtha sabase adhika mahattvakA hai vahI sabaeka graMtha gujarAtameM likhA gayA thA / prasiddha se prAcIna hai / isako kisI jainasAdhune gujagujarAtI paMDita lallUlAlane svayaM kahA hai ki rAtameM likhA thA / durbhAgyavaza na to unake merI 'rAjanIti' kisI saMskRta graMthakA anu- nAmakA hI patA hai aura na samayakA; kyoMki vAda nahIM hai, kintu maiMne use brajabhASAkI eka abhI taka kisI aisI hastalikhita pratikA prAcIna pustakake AdhAra para likhA hai| braja- patA nahIM lagA jisameM graMthakartAkI prazasti bhASAkI yaha prAcIna pustaka hitopadeza aura ho / parantu graMthakartAne, jaisA ki svapaMcataMtrake caturthabhAga arthAt paMcataMtrake jaina gIya adhyApaka prijobelane batalAyA hai, rudraTasaMskaraNako milAkara banAI gaI hai| aura yaha kA eka zloka uddhRta kiyA hai, isa lie usane bahuta kucha saMbhava hai ki usakA kartA kevala guja- yaha paMcAkhyAna lagabhaga 850 I0 ke bAda rAtI hI nahIM, kintu jainadharmAnuyAyI bhI ho| likhA hogA aura cUMki pUrNabhadrane paMcAkhyAnasaMskRta aura dezIbhASAoMmeM dakSiNI-paMcataMtrake ke AdhAra para apanA graMtha likhA hai, isa lie aba bhI bahutase saMskaraNa milate haiN| dezI bhASA- yaha paMcAkhyAna 1199 I0 arthAt saMvat oMke kaI saMskaraNoMse aura saMskRta bhASAke eka 1155 ke pahale likhA gayA hogaa| For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita Izvaracandra vidyAsAgara | lekhaka, zrIyuta-bhaiyAlAla jaina / isa mahApuruSakA janma kalakattese 52 mIla pazcimakI ora hugalI jileke vIrasiMha nAmaka eka choTese grAmameM san 1820 ImeM huA thA / jaba ye pA~ca varSake hue taba inakA vahA~kI grAmINazAlA meM vidyArambha karAyA gayA / vahA~ tIna varSataka inane likhanA par3hanA sIkhA / phira inake pitA inheM kalakattA le gaye, jahA~ ki ve svataH naukarI karate the / aura inheM saMskRta vidyAlaya meM praveza karA diyA / yahA~ inane 20 varSakI Ayutaka vidyAdhyAna kiyA / thA, bAlaka Izvara, jo kucha pratidina par3hatA thA, vahI use rAtriko, apane pitAko sunAnA par3atA aura yadi vaha eka zabda to kyA, eka akSara bhI bhUlatA to pitA use bar3I nirdayatAse baMDa dete the| bahudhA ar3osI par3osI Akara usake pitAse usapara dayA karaneko kahA karate the ekabAra bAlaka Izvara kAlejake klArka ke bhAga gayA thA / usane usapara bahuta sahAnubhUti dikhalAI aura use phira ghara pahu~cA diyA / / ghara gharapara choTe bAlakako bahuta kar3A parizrama karanA par3atA thA / usako apane kuTumbake lie jisameM inake atirikta inake pitA aura do choTe bhAI the, anAja mola lene bAz2Ara jAnA par3hatA thA, ghara jhAr3anA buhAranA par3atA thA, lakar3I kATanA par3atI thI aura bhojana bhI banAnA par3atA thA / kabhI kabhI to rasoI banA neke lie anna bhI na rahatA thA / 10 baje rAtriko sote the / inake pazcAt inake jinako ki 12 baje rAtritaka kAma pitA karanA par3atA thA, apanA kAryabanda karate hI, inheM phira jagA diyA karate the aura tabase ye prAtaHkAla taka par3hA karate the / inake pitA ke pAsa itanA dravya nahIM thA jisase inako ' phezanebala kapar3e banavA jA sakeM / or3hane ke lie eka moTI cAdara, pahinaneke lie sAdI dhotI aura 'sliparasa' pAkara hI bAlaka Izvarako santuSTa rahanA par3a yaha sAdI pozAka ye apane jIvana bhara dhAraNa kiye rahe / yahA~ taka ki jaba the dhanavAn aura prasiddha ho gaye taba bhI sivAya pozAkake inane aura kucha nahIM pahanA / isa itanA kar3A zArIrika parizrama karane para tathA peTa bhara bhojana na milane para nIMda bhI na sonepara, Izvaracandrane saMskRta bahuta hI zIghra adhyayana karalI / inako pAritoSakapara, pAritoSaka aura chAtravRtti - skAlarazipa - para chAtravRttiyA~ milatI calIM gaIM / jaba saMskRta pUrNa abhyAsa kara cuke taba 20 varSakI avasthA - meM inheM ' vidyAsAgara ' kI upAdhi milI / vidyAsAgarako zIghra hI sarakArI naukarI prApta ho gaI / inako pahale pahala phorTa viliyama kAlejameM 50 rupayA mAsika para heDapaMDitakI jagaha milI / isake pazcAt saMskRta kAlejake prophesara - adhyApaka - niyukta kiye gaye / aura phira usI kAlejake priMsapala ho gaye / saba vidyArthI ina para bahuta prema rakhate the / jitane ye sakhta priMsapala the, utane hI dayAlu bhI the / ye bahuta garIba lar3akoM kI phIsa aura unheM hamezA pustakeM dete rahe / 1 For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eyyaayaayaayaayaayaayaayaak jainahitaiSI 312 janAhitA A antameM vidyAsAgara zAlAoMke nirIkSaka- ghara jAte aura usakI zaiyyAke pAsa baiTha kara inspekTara-niyukta kiye gaye / inhoMne baMgAla usakI sevA karate the| jaba ye dhanavAna ho gaye taba prAnta bharameM daurA kiyA aura hara jagaha zAlAyeM saikar3oM dIna vidhavAoM aura asahAya anAthoMkA kholIM / isake bahuta samaya pUrva inhoMne apanI poSaNa karane lage / inakA nAma baMgAla ke pratyeka janmabhUmimeM eka muphta zikSAkI zAlA, eka strI puruSakI jivhApara rahane lagA / amIra garIba rAtri zAlA, eka kanyAzAlA aura eka auSadhA- UMca nIca saba inapara ekasI prIti rakhate the| laya khola rakkhe the / aura ina sabakA kharca koI bhI bhikSuka kabhI inase nirAza hokara nahIM apanI hI jebase dete the| lauTA / inane apane phATaka para kabhI kisI daratIna varSa inspekTara rahaneke pazcAt inhoMne vAn yA caukIdArako nahIM rakkhA, isa vicArase ki naukarIse stIphA de diyA, aura zeSa jIvana kadAcit koI dInapuruSa jo inase milanA cAhe bhara, inhoMne apanA, apane kuTumbakA tathA apane kahIM bairaMga hI na lauTA diyA jAve / eka vAkyameM mAtA pitAkA poSaNa, pustakeM likha likha yaha kaha sakate haiM ki, vidyAsAgara dayAke avatAra kara kiyaa| the| unane apanA jIvana paropakArake lie utsarga ye itanI zuddha sAdI aura sundara bhASA kara diyA thaa| likhate the aura inake likhane kI zailI aisI vidyAsAgarakI apane pitA para bahuta prIti acchI thI ki inakI pustakeM hara jagaha par3hI thii| unheM ve apanI chAtrAvasthAmeM saba pAritojAne lagIM aura isase inako khAsI Saka aura chAtravRtiyA~, jyoMkI tyoM de diyA AmadanI huii| karate the / jyoMhI unako eka niyata vetana dezake zAsakagaNa aura maMtrI loga kAnana milane lagA tyoMhI ve usameMse AdhA apane banAte samaya, hindU rIti-rivAjoMke sambandhameM, pitAko dene lage, aura unake jIvana bhara, apanI inakI salAha hara bAtameM lete the| inakI bahuta kamAI kA bhAga unheM dekara, unakA ArAmase, bhArI pratiSThA kI jAtI thI kyoMki saba logoM- poSaNa karate rhe| ko jJAta thA ki ye apane samayake sabase buddhi- ve apanI mAtApara, sacce hRdayase prema mAna, acche aura sabase vidvAn puruSoM meM se haiN| rakhate the, aura unakI sakSma AjJAkA bhI pAlana bIsa varSake pazcAt bhArata sarakArane inheM sI. karate the| eka samaya unakI mAtAne jo ki AI. I. kI padavIse vibhUSita kiyaa| apane gA~va para thIM, inheM dekhaneko bulA bhejaa| ___ vidyAsAgara bahuta hI dayAlu aura udAra puruSa zrAvaNakA mahInA thA / varSA apanI yuvAvasthAthe / bAlakapanase hI ye dIna aura duHkhiyoMkI meM thii| nadI nAloMkA khUba pUra car3ha rahA thA / apanI zakti bhara sahAyatA karate rahe / zAlAmeM aise samayameM vidyAsAgara pA~vapiyAde hI cala jaba ye kisI dina bhUkhe bAlakako dekhate the diye / mArgameM inheM do nadiyeM milIM; parantu pAra to apane thor3ese bhojanameMse kucha bhAga use de utaraneke lie vahA~ naukAkA nizAna taka nahIM diyA karate the| yadi inakI zAlAkA koI vi- thaa| rAtrikA samaya thA, to bhI vidyAsAgara apanI dyArthI bImAra hotA to bAlaka Izvaracandra usake jAna hathelI para lekara, donoM ko taira gaye / For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAsAgara se jo bar3e bUr3he hote the unheM ye bar3I AdarakI dRSTise dekhate the / jaba ye saMskRta kAleja ke priMsapala hue to kAlejake vRddha klArka joki inheM lar3akapanase jAnate the aura jinhoMne ki inheM eka bAra, inake pitA - ke kopa se bacAyA thA, inake apane samIpase nikalane para inheM sammAna dene ke nimitta ve apanI kursIse uTha khar3e hue; parantu priMsapalane buddha mahAzayako unako kursI para ArAmase biThAkara kahA, "maiM ApakA abhI bAlaka Izvara hI hU~; mere sAmhane khar3e hokara, kRpayA mere hRdayako dukhita mata kIjie / " isa sabhya aura dayAlu mahApuruSakA dehAnta san 1891 I. meM huA / inakI mRtyupara yUropIya tathA dezI logoMne ekasA zoka pragaTa kiyA / jaba logoMne yaha hRdayavidAraka samAcAra sunA ki, unakA eka dayAlu aura priya suhRda unase hamezA ke lie judA ho gayA to haz2AroM loga chAtI phAr3a phAr3a kara roe / ARA TARA! paThana kyoMkara ho ? BnsensenssOOON lekhaka, bAbU jugala kizora, mukhtAra / prathama to ' paThanaM kaThinaM prabho / sulabha pAThaka - pustaka jo na ho / hRdaya cintita deha saroga ho, paThana kyoMkara ho, tuma hI kaho ? rAmanAtha / 6 rAmanAtha 313 ( le0, paM0 zivasahAya caturvedI ) rAmanAthakA svabhAva saMsAra meM honevAlI nityakI ghaTanAoMko khUba bArIkIke sAtha dekhanekA nahIM thA / to bhI unako bilakula lAparabAhIke sAtha ur3Akara usake dina nizcintatA pUrvaka nahIM kaTate the / rAmanAthake mAtA pitA vaha jaba choTAsA thA tabhI mara gaye the, isa kAraNa usakA lAlanapAlana mAmAke ghara huAthA / aba bhI vaha vahIM rahatA thA / chuTapana se dUsare ke ghara dUsareke anugraha se pAle-pose jAnepara bhI usake svabhAvakA teja hInatA ke madhya meM bilakula nahIM ba thA / kisI parAnnabhAjI - dUsare ke Tukar3e tor3ane vAle manuSyakI svAdhInatAkI spardhA saMsArakI dRSTise acchI nahIM samajhI jAtI / isI kAraNa rAmanAthako koI acchI dRSTise nahIM dekhatA thA / jo usake mukha para nahIM kaha sakatethe, ve pITha pAche, aura jo usake sAmane khule zabdoM meM kahanekI kSamatA rakhate the ve samayAnusAra mauke mauke para rAmanAthako samajhAne kI ceSTA karate the, paraMtu phala kucha na hotA thA, usakI lAparavAhI aura bhI adhika bar3ha jAtI thI / For Personal & Private Use Only bhaya aura zAsana kyA vastu hai ise rAmanAtha bilakula nahIM jAnatA thA usake koSameM ina zabdoM kA nAma bhI na thA; isa kAraNa khuzAmada karake bhI koI usase eka bhI kAma nahIM karA sakatA thaa| usake svabhAva meM eka aisI dRr3hatA thI ki vaha kaThina se kaThina prasaMga para bhI kabhI eka kauMr3I vyartha kharca nahIM karatA thA / jahA~ usakA koI matalaba yA kAma hotA thA vahA~ vaha ThIka samaya para pahu~catA thA, aura kAma nikala jAne - Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jainahitaiSI / para usI samaya vahA~se calA AtA thA / kisI vipadagrasta manuSyake sAtha ghar3I bhara meM vaha atyaMta prasannamanase aMtaraGgatA bar3hA letA thA, para usakI sahAyatA kara cukane para dUsare hI dina vaha isa taraha vismaraNa ho jAtA thA ki usakA nAma bhI bhUla jAtA thA / usake svabhAvameM aisI Azcaryamaya vizeSatA thI ki kisI kAmake pariNAmase use kabhI harSa yA viSAda nahIM hotA thA / vaha jisa kAmako karatA thA yadi usameM use utsAha milatA thA to vaha usa kAmako bahuta sAdhAraNa rItise calAtA thA, kintu yadi usameM bAdhA pahu~catI thI to vaha aMdhajiha se uttejita hokara usa kAmakI sAdhanA meM aura bhI adhika dRr3hatA se laga jAtA thA / chuTapanameM jaba vaha grAmya-pAThazAlA meM par3hatA thA usa samaya kaI eka zaitAna aura maMdabuddhi sahapAThiyoMke sAtha mAra-pITa yA lar3AI-jhagar3emeM bAjI mArale jAneke sivAya usane aura kisI viSaya meM saphalatA nahIM pAI thI / kintu jaba 10 varSakI umarameM mAmA sAhabake anugrahase jabalapUrake eka aMgrejI vidyAlayakI sAtavIM zreNImeM 36 vidyArthiyoMke nIce usakA nAma likhA gayA, taba usakA utsAha ekadama bar3ha gayA / vaha kaThina garamI, ghora varSA aura dAruNa zItakAla meM apane zarIra aura ArAma ke lie kucha bhI avasara na dekara sahapAThiyoMkI pratidvanditAmeM isa taraha utara gayA ki jaba vArSika parIkSAkA phala prakAzita huA, taba chattIsa vidyArthiyoMmeM vahI prathama AyA / isa taraha vaha varSa - prativarSa pratyeka zreNImeM uttIrNa hone lagA / jaba bIsa varSakI avasthA meM paricita tathA AtmIya baMdhuoMse zraddhA aura bhakti kA upahAra pAkara vaha bI. e. kI aMtima pari kSAmeM vizeSa sanmAnapUrvaka uttIrNa huA taba usakI bhAgyalakSmI atyaMta stuti-vAda ke saMghA tase ekAeka vimukha ho gaIM / rAmanAtha ke mAmA sarayU prasAda mizra eka tAra kedAra the, isa lie kAnUnI vyavasAya arthA vakIlI hI unake lie sabase adhika manuSyatvakA paricaya denevAlI vidyA thI / isI lie unhoMne apane bhAnaje rAmanAthako Age kAnUna par3hane kI AjJA dI / parantu rAmanAthane atyanta dRr3ha aura spaSTazatise likha bhejA ki " vAkya-vikraya karake AjIvikA calAnA mere jaise kSudra prakRti AdamIke lie saMbhava nahIM hai, maiM ema. e. pAsa karake adhyApakI kAryameM vratI honA cAhatA hU~ / " mAmA sAhabane garama hokara usako jida chor3a deneke lie likhA, parantu rAmanAthane ruSTa hokara unake patrakA javAba taka na diyA / isI samaya eka aura ghaTanA ghaTI / rAmanAthake bI. e. pAsa honekA samAcAra cAroM ora phailate hI rAmanAthake pitAke vAsasthAna siMhapurake jamIdAra bAbU badarIprasAdajIne zIghra hI rAmanAthake sAtha apanI kanyAkA saMbaMdha karaneke lie sarayUprasAdake pAsa nAI bhejA / aise gaNya aura prasiddha dhanI jamIdAra ke sAtha vivAha saMbaMdha karane ke lie sarayUprasAdako vizeSa Agraha ho sakatA hai, parantu isa viSaya meM rAmanAtha ekadama udAsIna hai / eka bar3e ghara se sambandha bar3hAnekI mAmAkI icchA aura apane bhaviSya saubhAgyakI AzA ke sambandhameM likhe hue eka vizada aura vistRta patrake uttara meM rAmanAthane ghara na jAkara bar3I namratA aura sanmAna ke sAtha mAmAko praNAma likhakara, bahuta hI saMkSipta aura sarala bhASAmeM isa manalubhAnevAle saMbaMdhake viSayameM kucha aisI bAteM likha bhejIM jisase sarayUprasAda, badarIprasAda bAbUke prastAvita viSaya para ekadama niruttara hogaye aura usI dina se unhoMne For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmanAtha / hAra karanA bhI baMda kara diyA / akRtajJa aura ucchRGkhala bhAnajeke sAtha patravyava - pUrti aura lar3AI-jhagar3oM ke pratikAra ke lie apana zaktike anusAra dhana aura sAmarthya se sahAyatA karatA thA / asahAya dIna dukhiyoM aura pIr3itoM kI sevA-zuzrUSA, mRtakoMke agnisaMskAra aura bhUkhe daridroMko bhojana kI vyavasthA karanemeM usakA sArA samaya bItatA thA / isI eka mAmUlI ghaTanA ko lekara mAmA bhAnaje tathA jamIdAra aura tAlUkedArake bIca vaimanasya hogyaa| rAmanAthako mAlUma huA ki maiM parAdhIna hU~ aura mAmAkI kRpAse par3ha rahA hU~ / usake manameM isa parAdhInatAkI tIvratAkA anubhava hote hI usane likhanA par3hanA saba chor3a diyA / rAmanAthane jabase kAleja meM par3hanA zurU kiyA thA tabase vaha mAmA sAhabake kharcake bhArako kama karaneke lie zahara meM TyUzana karatA thA aura isa taraha apanA AdhA vyaya nikAla letA thA / yadi vaha cAhatA to usake samAna parizramI aura udyogI puruSake lie zeSa AdhA kharcA aura juTA lenA bhI koI kaThina na thA, kintu usane aisA karanekI jarUrata na samajhI thI / aba mAmAke sAtha manamuTAva ho jAnese usake hRdayameM eka gaMbhIra abhimAna kI vedanAkA saMcAra ho gayA, isa lie usane apane bhaviSya kI lezamAtra bhI paravA na karake apane paitRka grAmake samIpI narasiMhapura ke a~garez2I skUlameM tIsare zikSakakI jagaha para naukarI karalI aura apane pitAMke bhadrAsanako punaH saMskRta karake rahanA prAraMbha kiyA / rAmanAtha mAmAke ghara nahIM gayA, usane kevala eka patradvArA apanI naukarIkA samAcAra unako likha bhejA / mAmAne patrottara nahIM diyA, rAmanAthane bhI phira aura patra nahIM likhA / rAmanAtha dinakI pAThazAlA meM kAma karatA thA aura rAtako apane ghara sthApita kiye hue nAiTaskUlameM binA kucha phIsa liye nagarake saba zreNIke bAlakoMko kaI upayogI viSayoM kI zikSA diyA karatA thA / avasara par3ane para nagarake samasta sampradAyoM se milakara unake abhAvoMkI 315 udhara bAbU badarIprasAda badalA lenekI ci ntAmeM vyasta rahate the / parantu thor3e hI dinoM meM apanI orase upasthita kI gaI saikar3oM ar3acanoM aura bAdhAoM ke prati usa spaSTavaktA sarvapriya aura nirbhIka yuvakakI bilakula lAparavAhIko dekhakara unheM vismita aura kuNThita honA par3A / badarIprasAda samajhadAra AdamI the - ve samajha gaye ki aise tuccha bahAnoM ( misoM ) se eka zikSita aura catura vyaktise vaira ma~jAnA kucha sahaja kAma nahIM hai / isa lie ve samayakI pratIkSA karane lage / idhara haThI rAmanAtha magarake sAtha vaira karake jalameM rahaneke pracalita pravAdako jitanA smaraNa karane lagA, usako vyartha karane ke lie usameM utanI hI dRr3hatA bar3hane lagI / isa taraha eka varSa bIta gayA / rAmanAthake mAmA akasmAt eka prANaghAtaka bImArI se pIr3ita hue / samAcAra pAte hI rAmanAthane binA bulAye jAkara mAmAkI maraNaparyaMta khUba jI lagAkara sevA-zuzrUSA kI / rAmanAthakA mAmA marate samaya use hRdayase AzIrvAda aura apane choTe baccoMkI tathA dhana- sammattikI rakSAkA bhAra de gayA / zraddha ho cukane para mAmIne snehake sAtha rAmanAthako apane pAsa hI rahane ke lie anurodha kiyA, parantu rAmanAtha na mAnA vaha atyanta namratApUrvaka iMkAra karake apane ghara lauTa AyA / vaha apanA niyamita kAma karane ke bAda rAtako jAgakara parIkSA ke lie mihanata karane lagA / For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMITAMARHI jainahitaiSIHTTREETTERESTHETAN rAmanAthake sAthI " bUr3he toteko par3hanekA zauka ko kucha duHkha nahIM huA; kintu par3ausakI stri carrAyA hai| " kaha kara usakI ha~sI ur3AyA yoMke kolAhalamaya saMsargase vaha ekadama kaisI ni karate the| parantu rAmanAtha unakI ha~sI-dillagIko dayatAke sAtha baMcita kara dI gaI isa bAtarka kAnoM parase ur3A diyA karatA thA aura isa yAda Ate hI vaha rAmanAthako kisI taraha kSama viSayameM kabhI unheM uttara na detA thaa| nahIM kara sakI / rAmanAthane ghara Ate hI usa chaha mahInAke pIche vaha eka vicitra kAma kI A~khoMse chala-chala karake girate hue jalake kara baiThA-apane sage sambandhiyoMse kucha salAha dekhakara kahA-" kyoM kyA huA ?" liye binA hI, bilakula sAdI rItise, eka rAmanAthane patnI pratyuttarameM niHsaMkocabhAvara mRtyu-zayyApara par3I huI vidhavA strIkI asa- ha~sakara kahA-"paracarcA aura kutsita para hAyA kanyAke sAtha vivAha karake use apane nindAmeM jo tumhAre samayakA apavyaya (bejA. zUnya gharameM le aayaa| vivAhake dUsare dina hI kharca ) hotA thA, vaha baMda ho gayA, acchA hI vidhavAkI mRtyu ho gaI / usane marate samaya dAmA- huA / aba tuma nizcinta hokara par3hane likhane dako AzIrvAda dekara atyaMta zAntipUrvaka aMtima mana lgaao|" svAsa chor3I / isa vivAhake kAraNa rAmanAthakI ina bAtoMse lakSmIko kucha adhika saMto bar3I nindA huI; para usane isakI tilabhara nahIM huA / rAmanAtha jaba skUlako jAtA tha bhI paravA na kii| taba vaha apanI mRta sAtAkI yAda kara karake -udhara rAmanAthake vivAhake dUsare hI dina kucha samaya khUba ro liyA karatI thii| rAmanAtha bAbU badarIprasAda jamIdArane eka dUsare grAmake yathA samaya skUlase Akara usako mRdu-bhartsanA vRddha jamIdArake akSarazatru putrake sAtha apanI ke sAtha sAtha thor3I bahuta sAntvanA detA thA priyatamA kanyAkA bar3I dhUmadhAmake sAtha vivAha eka dina rAmanAtha usa mRta cAMDAlakI niH kara diyaa| isa vivAhotsavameM rAmanAthako cho- saMtAna vidhavA strIko ghara le AyA aura use ikara gAMvake sabhI AdamI nimaMtrita hue the| apanI mAtA mAnakara gharameM rakha liyaa| lakSmI kucha mahIne bAda eka daridra kuTumbahIna aura krodhase jalakara kahane lagI- " kyA nIcoMke samAjase parityakta cAMDAlakI mRtadeha uThAne sivA tumheM koI nahIM milatA ? saMsArameM aura usake agnisaMskAra karaneke aparAdhameM rAma- nIca hI tumhAre saba kucha haiM ! " nAtha atyaMta niThurAIke sAtha jAti-cyuta kara di- rAmanAthane ha~sakara kahA-" hA~ nIca hI yA gayA / isase jaba ar3ausa-par3ausake logoMne u- hamAre saba kucha haiM / kintu aba tumako eka sake baiThakakhAnemeM Akara cilama tamAkhUkI kAma karanA hogA--do-paharake samaya isa dhUma macAne aura par3hanemeM vyAghAta pahu~cAnA baMda becArIko mahAbhAratakA zAntiparva thor3A thor3A kara diyA, taba rAmanAtha samAjako dhanyavAda de sunAnA hogA aura usake manako bahalAnA kara eka bahuta bar3e ArAmakA anubhava karane la- hogA--samajhI ?" gaa| parantu gharake bhItarakI dazA ThIka isake par3ausiniyoMkI para-caritra-sambandhI andhaviparIta huI-dAsiyA~ gharakA kAma karaneke lie carcA-samiti dvArA gAThata mantavyake anusAra nahIM AtI haiM, isa bAtase parizramI patnI lakSmI- lakSmIne kahA- " tumhArA vyavahAra aise choTe For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmanAtha / logoMhIke sAtha rahatA hai- kyA tumheM bar3e AdamI nahIM milate ? " rAmanAthane udvegarahita hokara kahA - " bar3e AdamiyoMse milane vAle to saikar3oM loga haiMbecAre ina garIboM se milanevAlA kauna hai ? " lakSmIne phira kucha nahIM kahA / vaha yatnapUrvaka zoka-saMtapta cAMDAla-vadhUko sAntvanA dekara aura dopahara ko mahAbhArata sunA sunA kara usakA mana bahalAne lagI / [2] parIkSAkA samaya Ate hI rAmanAtha skUla ke kAmase chuTTI lekara parIkSA deneke lie ilAhA - vAda gayA / jisa dina vaha parIkSA dekara ghara lauTA usake dUsare dina prAtaHkAla nayegaMjake zekhaimAmIne Akara rote rote kahA - " ApakI gairahAjirI meM jamIdAra bAbUke kopase mere Upara eka bar3I vipada A par3I hai / mere gharako eka sarakArI saMkIrNa rAstA gayA hai / usake donoM ora 4-5 phailI huI zAkhAoMke berI Adi ke per3a the unake kAraNa rAstA bahuta saMkIrNa hogayA thA aura calane vAloMko takalIpha hotI thI, isa kAraNa maiMne ve vRkSa cAra pA~ca mahIne pahale kaTAva diye / isa samaya bAbU badarIprasAda jamIdAra usa jarAsI bAtako lekara jhagar3A karake merA sarvanAza karanepara utArU hue haiM / yahA~ taka ki aba striyoMke sanmAnakI rakSA karanA bhI mere lie kaThina ho gayA hai 1 / gaye rAmanAtha usake sAtha ghaTanA sthala para aura vahA~para apanI A~khoMse saba dekhabhAlakara aura usake mukhase jamIdAra ke anyAya aura atyAcArakI bAteM sunakara atyaMta krodhita ho uThe / aise narA - dhama aura svArthI manuSyase minnata karake mAmala taya karA lene ke viruddha unakA mana ekAeka ugra ho gayA / rAmanAthane zekhaimAmI se vyagratA - 317 ke sAtha pUchA - "koI gavAha hai ? " zekha - imAma ne kahA "hA~ mere mAmA zekha kallU haiM jo jamIdAra ke yahA~ nAyava haiM, eka aura gavAha hai parantu vaha bhI jamIdArake anugraha se palatA hai / " rAmanAtha zekhakallUko acchI taraha jAnate the / eka samaya vaha unake mAmA ke yahA~ gumAstA thaa| isa samaya kAmakAja kI hoziyArIke kA - raNa vaha badarInAtha bAbUke yahA~ sabase bar3A kacArI bana gayA hai / zekha kallUkI umara bIta gaI hai, vaha saba tarahase zAnta aura buddhimAna hone para bhI prajA -pIr3anake kAmameM bilakula mAlikakI prasannatA ke lie bhI isa taraha apamamatAhIna aura dharmarahita hai / bahuta se loga nA svabhAva ekadama badala dete haiM / rAmanAtha usI samaya usI veSase, dopahara kI dhUpameM, halase jote hue uttapta khetoMko lAMghatA huA zekhaimAmI ke sAtha siMhapUrakI jamIdArI kacaharI meM jA pahu~cA / daravAje para khar3e hue paharedAroMko lA~gha karake rAmanAtha kacaharI ke bhItara gayA / usa samaya jamIdAra bAbU snAna bhojana ke lie bhItara cale gaye the / nAyaba gumAstA loga bhI jaldI jaldI zeSa kAmako pUrA karake uThanekI taiyArI kara rahe the / jamIdAra ke nAyava alapAkAkI eka TihunI taka mirajAI pahine hue hukkA pI rahe the aura eka gumAstA sirapara phelpa TopI, badana meM eka a~garejI DhaMgakA koTa aura nIcI dhotI pahane hue pAsa khar3A hokara eka rajisTrI kI dalIla par3hakara sunA rahA thA / eka mailIsI kamIja aura slIpara jUtA pahine zuSka aura kaThora - mUrti rAmanAthake akasmAt sAmane Akara khar3e ho jAnese zekhakallUkA hukkA pInA ruka gayA vaha vismita hokara kahane lagA- "kyA hai ?" rAmanAthane bhUmikA vagairaha na bA~dhakara pAsa hI khar3e hue zekhaimAmIko ekadama sAmane khIMcakara, For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 SAHLIBABALIBHIBALIBAILY jainhitaissii| anurodha nahIM balki AdezakI taurapara dRr3hasvarase kahA-" mAlika 5 baje Ate haiM, yA to jabataka kahA-" aba garIboMko taMga karanese bAja Ao, baiThau yA lauTa jAo, phira AnA / " isa jhUThe mAmalemeM gavAhI mata do|" rAmanAtha na to baiThA aura na lauTA,-vaha mAlina veSadhArI aparicita vyaktikI isa garjakara bolA-" tuma gavAha ho ? zekhakallU ! bar3I bhArI dhRSTatAse cakita hokara navayuvaka tuma jAnavarakA camar3A pahinakara jAnavarake pAsa gumAstene zIghra hI sUkhepanase kahA-" tuma kauna nAyavI karaneke lie Aye ho ? jIne maranekI ho ? kyA pAgala to nahIM ho gaye ? " paravA na karake hAthake z2orase garIboMke galepara __rAmanAthane usakI ora nahIM dekhA, unhoMne zekha churI calAoge ! bhojanake binA jina abhAkallUko dRr3hatAke sAtha phira apanA vaktavya sunA goMke prANa chaTapaTA rahe haiM, jo barasAmeM bhIga karake, diyA, aura jaba zekhaimAmI apane dharmAvatAra dhUpa-garamImeM jalakara aura roga-zokameM saMtapta mAmAke sAmane rote rote dharmakI dohAI, raktakA rahakara bhI rAtadina parizrama kara karake tumhAre samparka, nAr3IkI ekatA Adi AdhyAtmika- khajAneko bharate haiM-jinake parizramase paidA kiye tattva lekara prArthanA karaneko udyata huA, taba hue dhanako-raktako-sAla darasAla kistake rUpameM rAmanAthane siMhakI taraha garaja kara use isa taraha cUsa kara tumhArI carabI bar3ha gaI hai-una becAroka diyA ki imAmIko phira eka vAkya kahane roMko nidarya hokara pIsaneke lie gA~ThakA paisA kI bhI himmata na huii| kharca karake mukaddamA calAoge ? tumhArA satyAzekhakallU rAmanAthako acchI taraha jAnatA nAza ho aura tumhAre jamIdArakA satyAnAza thA eka samaya vaha usase DaratA bhI bahuta thA- ho / zekhaimAmI! calo, Ao, dekhA jAyagA ye parantu isa samaya mAthA garama aura peTe bhUkhA hone- kyA karate haiM ? yahA~ sabhI jAnavara nahIM basate ke kAraNa marmaghAtI vacanoMkI hUlase usakA haiM, AdamI bhI haiM / " citta jala uThA usane apane svabhAvasiddha guNake zekha imAmIko sAtha lekara rAmanAtha jaldIse anusAra mRduvacanoMse imAmIko kaI tIkSNa calA gyaa| aura mAntika bAteM sunAI aura buddhimAn rAma- zekhakalla uThakara khar3A hogayA, navayuvaka nAtha bAbUko anadhikAra-carcA chor3akara apane gamAstA dalIlako hAthameM lie hue eka ora carakhAmeM tela DAlane-apane kAmase prayojana baiTha gyaa| bAhara darabAjepara khar3e hue paharevAle rakhaneke lie upadeza diyA / rAmanAthane asa- apanI apanI lAThiyoMko saMbhAla kara eka dUsahiSNa hokara kahA-" hama bAtako lekara rako mu~ha tAkane lge| jhagar3A karaneke lie nahIM Aye haiM- kAmake lie Aye haiN|" bahuta daur3a-dhUpa aura parizramake bAda zekha zekhakallUne atyaMta udAsInatAse A~khoMkA imAmIke mukaddameMkA aMta huA / rAmanAthane casmA~ nikAlakara madhura vacanoMse kahA-"ThIka apanI gA~ThakA rupayA kharca karake acche acche hai, kintu yaha bAta to mere hAthakI nahIM hai, vakIla mukhtAroMko lagAkara bar3I saragaramIse mAlikake hAthakI hai-unheM Ane do|" mukaddamA lar3A / phala yaha huA ki zekha navayuvaka gumAstene dhIre aura zIghratAsa' imAmI bekusUra kaha kara chor3a diyA gayA, aura For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LITEmmmmmunimum raamnaath| 319 yahA~ taka ki kATe hue per3oMke mUlyasvarUpa jo idhara jamIdAra bAbUko mukaddamA hAra jAneke eka rupayA dazaAnA daMDa denekA vidhAna huA kAraNa bar3I lajjA huI; ve apamAnake bojhase dabase thA vaha bhI pradhAna gavAha zekhakallUke doSase gaye / zekhakallU svAsa rogase pIr3ita rahatA hI radda hogayA / gavAhake kaThaharemeM khar3e hokara eka thA,idhara kaI dinoMse bImArI bar3ha jAneke kAraNa vAra usake mu~hase " hA~" ke badale 'na' nikala use lAcAra hokara naukarI chor3a denA par3I / bate hI yaha Apatti khar3I huI / phira vakIloMkI hudina vyApI rogakI tAr3anA aura mAnasika joradAra bahasase saba mAmalA bigar3a gayA aura duzcintoMoMke kAraNa zekhakallUkA zarIra sUkhakara zekhaimAmI bilakula be-dAga chor3a diyA gyaa| kA~TA ho gayA thaa| aba vaha kisIse milatA julatA zekhaimAmIke mukaddameMse chuTakArA milaneke nahIM haiM, apane ghara cArapAI para par3A rahatA hai| dUsare dina hI rAmanAthakI parIkSAkA phala prakAzita " usake makAnake pAsase jamIdArake sipAhI jaba huA / rAmanAtha prathama nambarameM pAsa ho gyaa| kisI AsAmIko mArate pITate hue lejAte haiM isa saMvAdako sunate hI vaha vizeSa prasanna na ho / " taba una logoMke sakaruNa rodanako sunakara vRddha sakA, kyoM ki isa samaya vaha RNa cakAnekI zakhakallU AkhAma pAnI bharakara bhagavAnakA nAma cintAmeM lagA huA thaa| jaba taka eka kAma lene lagatA hai| usake sAmane rahatA thA, taba taka vaha usI kAmako pUrNa udyamake sAtha karatA thA: eka kAma- chaha mahInake bAda rAmanAthane saba RNa cakA ko pUrA kiye vinA vaha kisI naI cintA yA diyA aura kucha paisA bhI apanI gA~ThameM kara liyaa| saMkalpako apane manameM sthAna na detA thA / usane lakSmIko likhA-" maiM zIghra hI gharako baDI mihanatake bAda chattIsagaDhakI eka AtA huuN|" riyAsatameM hAIskUlakI heDamAsTarI milI- zekhaimAmIne utsAhita hokara tIna cAra tanaravvAha 200) thI / naukarI lagate hI eka dina parizrama karake makAnake cAroM orakA ghAsa dinakA vilamba na karake rAmanAtha usI dina cha- kUr3A chIlakara sAfa kara diyA / niyata dinako ttIsagaDhako ravAnA ho gyaa| ghara jAkara strIse kaI jagahoMse nAnA tarahakI tarakAriyA~ lAkara milane aura rone-gAne dvArA vidAke ADambarako rakha dI aura gvAloMse dUdha dahIkA prabaMdha kara bar3hAnekI usakI bilakula icchA na thI, isalie diyA / safeda dhulI dhotI aura sirapara lAla cAMDAlakI strIkI dekharekhameM apanI strIko rakha- sApheko bA~dha kara zekhaimAmI yathA samaya kara aura imAmI Adise maukhika khoja khabara sTezana para bAbUsAhabako leneke lie gAr3I lete rahanekI kaha kara vaha calA gayA ! idhara lekara pahu~ca gayA / / usake jAnese nAiTaskUla baMda ho gyaa| Trena AgaI / bAbUrAmanAtha eka hAthameM bega aura kRtajJa imAmI donoM vakta ghara Akara mAtR dUsaremeM TraMka liye hue gAr3Ise utare / unhoMne svarUpiNI lakSmIkI khoja khabara le jAtA thA aura utarate hI imAmIse kuzalatA pUchI / imAmIne pratidina rAtako parivAra sahita Akara, Apa salAma karake bar3e utsAhake sAtha gAMvakA bAhara makAnameM so rahatA aura strIko lar3akoM AdyopAnta saMkSipta vRtAnta kaha sunaayaa| rAmanAtha sahita bhItara soneke lie bheja detA thaa| gAr3ImeM A baiThe-imAmI vicitra zabdake sAtha bailoM For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 mmmmm jainahitaiSI kI pUMchako aiMTha kara caur3e rAstese gAr3Iko gharakI cIta kara rahA hai , paDausI imAmIko bulAne aura daur3Ane lagA-gAr3I gharake daravAje para AyA hai| Akara khar3I ho gii| ___rAmanAthane zIghra hI kahA-" imAmI !" ___ hAthameM bega aura kA~dhe para TraeNka rakkhe hue imAmIne hAtha jor3akara kahA- hujUra / " imAmIne rAmanAthake sAtha gharameM praveza kiyA / rAmanAtha vinA kucha kahe sune imAmIko sAtha cAMDAla-badhUne ghUghaTa khIMcakara dUrase z2amInapara lekara kallUke gharakI ora calane lgaa| par3osira rakhake rAmanAthako praNAma kiyaa| rAmanAtha sI bhI vismita hokara pIche pIche ho liyA / usase kuzala pUchakara bhItara calA gyaa| unake paha~caneke kucha samaya pahale hI zekha kisIne bAharase imAmIko pukArA / vaha TraMka kallakI mRtyu ho gaI thI, strI zokase vyAkula rakhakara bAhara calA gyaa| hokara patike pairoM ke pAsa roro kara loTa rahI rAmanAthane bhItarakI ora najara DAlI / thii| rogI aura dubalA tIna varSakA bAlaka isa lakSbhIke netra patidarzanake lie utsuka ho rahe dukhakA kAraNa kucha na samajhakara mAtAke roneke the| madhurahAsya aura sundara vastrabhUSaNoMse susa- bhayase mRtaka pitAke vakSaHsthalapara par3akara rorokara jjita lakSmI patiko dekhate hI cUr3iyoMke zabdake sisaka rahA thaa| sAtha mAthekA kapar3A khIMcakara eka ora saraka rAmanAthane jAkara jaldIse baccako uThA gaI / striyA~ kitanI hI purAnI kyoM na ho-bahuta liyA / baccA rote rote thaka gayA thA, kucha dinoMke bAda patiko dekhane para lajjA karatI hI zAnta hote hI usane pIneke lie pAnI maaNgaa| haiN| rAmanAthane Age bar3hakara apane donoM hAthoMse rAmanAtha usako godameM lekara jaldI jaldI strIko apanI ora khIMcakara pUchA-"acchI ho?" apane ghara AyA aura lakSmIse bolA-" gharameM lakSmIkA galA bhara AyA, vaha zIghra hI dUdha hai ? yadi na ho to ise kucha pAnI bolI-" aura tuma ? " hI pilaao|" ThIka usI samaya pAsa hI ronekI AvAja lakSmI eka glAsameM dUdha le AI aura usane sunAI dI-rAmanAthane cakita hokara strIko chor3a- bacceko bar3e snehake sAtha rAmanAthakI godase kara kahA-" kauna hai ? " apanI godameM le liyaa| lakSmIne malina mukhase kahA-"zekhakallU bahata rAmanAthane kucha saMkocake sAtha kahA-" maiM duHkhI hai, jaba imAmI sTezanako gayA thA usa mardeko chakara AyA huuN|" samaya koI usako bulAneke lie AyA thA lakSmIne svAmIko praNAma karake aura unake prNtu.........|" pairoMkI raja mAthepara lagAkara kahA.-"tuma pavitra rAmanAtha zIghra hI vahA~se calA gayA / bAhara ho !" jAkara dekhA ki imAmI eka par3ausIse bAta (pravAsIse anuvAdita) For Personal & Private Use Only