Book Title: Jain Hiteshi 1914 Ank 04
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/522803/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAAAAEYAPS62:8cd gyArahavA~ ( bhAga / st jainahitaiSI / sAhitya, itihAsa, samAja aura dharmasambandhI lekhoM se vibhUSita mAsikapatra | sampAdaka aura prakAzaka - nAthUrAma premI / mAgha / zrIvIra ni0saMvat 2441 viSayasUcI / 1 zAntivaibhava 2 totepara anyokti ( kavitA ) 3 manuSyakartavya 4 baccoM kI zikSA... 5 uTho pyAro, uTho pyAro (kavitA )... 6 paropakAra 7 AcArakI unnati ... 8 eka ciTThI ( hAsyakautuka ) 9 vividha prasaMga... of Reg. No. B. 719. 630 406 000 10 paM. arjunalAla seThI bI. e. (jIvanacarita ) ... 11 seThIjIke mAmalA 12 sahayogiyoMko vicAra 13 pustaka-paricaya ... aMka 4 / ... of Personal & Private use only 6 pRSTha. 193 200 200 208 213 214 216 222 227 241 256 266 274 ANANANAI www.jalinelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upahArakI suucnaa| avadhi bIta cako isa lie aba jo bhAI upahAra lenA caaheNge| unheM cAra Ane adhika denA hoNge| arthAt aba upahArake granthoM sahita 2 / ) do rupayA sAta AnekA vI. pI. bhejA jAyagA / / grAhaka sAlake zurUse hI banAye jAte haiN| prakAzita hue cAroM ma~gA lenA caahie| upahArake grantha jo na ma~gAveMge unheM eka rupayA nau a vI. pI. bheja diyA jAyagA / namanekA aMka muphta bhejA jAtA hai| TikaTa bhejanA caahie| phIjI dvIpameM mere 21 vrss| bilakula naye DhaMgakI pustaka hai| paM. totArAma sanADhya nAmake eka sajjana kulI banAkara jabardastI phijI dvIpameM bheja diye gaye the / vahA~ne 25 varSa rahe / usa samaya unheM aura dUra bhAratavAsiyoMko jo narakayAtanAyeM dI gaI haiM unakA isameM bar3A hI duHkhaprada varNana hai / pratyeka bhAratavAsIko isakA pATha karake apane bhAIyoMko isa duHkhase bacAnekA yatna karanA cAhie / phinI dvIpake sambandhameM saikar3oM jAnane yogya bAteM bhI haiN| mUlya ) mainejara-jainahitaiSI, giragAMva-bambaI. svAmI rAmAyake sdupdesh| pahalA bhAga chapakara taiyAra hai / par3hane yogya hai / mUlya / ) riporTa meM bhuul| gata aMkake sAtha jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA kAza riporTa baoNTI gaI thii| usameM rAjavArtikanI pUrNa 9) kI jagaha pUrvA 6)ru. aura zabdArNava candrikA 5) kI jagaha prathamakhaNDa 2) aura 26 // ) kI jagaha 19 // ) samajhanA / donoM granthoM ke uttarArdha abhIdain edamo natalem moment I For Personal & Private use only qar a shland.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainhitaissii| zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAtsarvajJanAthasya zAsanaM jinazAsanam // wwwwwwww 11 vA~ bhAga mAgha, vIra ni0 saM0 2441 / 1 aMka 4 shaaNti-vaibhv| 8 zAM ti manupyake jIvanameM eka amUlya vastu hai / isa para aise mahAn jIvanakA AdhAra hai ki jisakI AMtarika gati aura uddezyoMmeM paNetayA sahAnubhUti hai / zAMti usa sthAna para pAI jAtI hai jahA~ svAdhIna, svAvalambazIla aura saccaritra manuSyoMkA vAsa hotA hai| ti kyA vastu hai ? dRr3ha pratijJA, uddezyakI sthiratA, AtmanirbharatA aura AtmabalakA nAma hI zAMti hai| __ zAMtikA artha yaha nahIM hai ki manuSya bilakula AlasI, nirudyogI aura sAhasahIna hokara baiTha jAve / aisA honA to mautakI nizAnI hai, kAraNa ki isameM tamAma zaktiyA~ bekAra ho jAtI haiM For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 jainahitaiSI - aura jIvana bilakula nIrasa ho jAtA hai| jisako zAnti prApta hai usakA jIvana to sarasa aura Anandamaya hotA hai / 2 jo manuSya kevala daiva para bharosA rakhatA hai use kabhI zAMti nahIM mila sakatI / vaha apanI vartamAna sthitise tanika bhI Age nahIM bar3hatA aura bhaviSya kI koI ciMtA nahIM karatA / vaha kAya aura puruSArthahIna hotA hai / usake mu~ha meM yadi koI DAla detA haiM to khAletA hai, nahIM to yoMhI par3A rahatA hai / vaha svayaM kucha nahIM karatA / usakI dazA usa binA cappU (?) kI naukAke sadRza hai jo yahI kisI vyavasthA ke binA samudra meM chor3a dI gaI ho / na usake pAsa kampAsa hai, na samudrakA nakazA hai aura na yahI use mAlUma hai ki mujhe kahA~ jAnA hai / jidhara havA le jAya vaha usI tarapha bahA calA jAtA hai / usakA jIvana bar3A aniyamita aura bekA yadA hai / na koI usakA saMkalpa hotA hai, na uddezya hotA hai aura na koI kAryapraNAlI hotI hai| aise manuSyako kabhI zAMti nahIM mila sakatI / aisI gatiko hama kabhI zAMti nAma nahIM de sakate / isake viparIta jisa manuSyako zAMti hotI hai usakA jIvana bahuta hI niyamita aura bAkAyadA hotA hai / usakA uddezya pahalese nirdiSTa rahatA hai aura vaha sadA nizcita mArgakA anugAmI hotA hai| cAhe mArgameM kitanI hI ApattiyA~ AveM, cAhe kitanI hI hAniyA~ uThAnI par3eM, paraMtu vaha dhIravIra apane uddezyase tanika bhI cala - bicala nahIM hotA aura apane mArgase kabhI pIche nahIM haTatA; nirbhaya rUpase For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnti vaibhava | 195 Age bar3hatA calA jAtA hai / vaha jAnatA hai ki mArgameM aneka vighna AyA hI karate haiM unase ghabarAnA nahIM cAhie / kaThina samaya meM sAhasa aura dhairya honA cAhie / usako mAlUma hai ki mujhe sirpha kucha karanA hI nahIM hai kintu jo kucha karanA hai vaha yathAzakti acchA karanA hai / sambhava hai ki kisI kAraNase use apane mArgase kucha idhara udhara haTanA par3e, paraMtu vaha zIghra usI jagaha para vApisa AjAtA hai| yaha nahIM ki jidhara havA le gaI udhara cale gaye / kaba vaha apane niyata sthAna para pahu~cegA, kaise pahu~cegA, athavA kaba use apane uddezya meM saphalatA hogI, ina bAtoMkI vaha paravA nahIM karatA, vaha apanA kArya kiye jAtA hai / yadi saba kucha karane para bhI use saphalatA nahIM hotI to vaha nirAza nahIM hotA, adhIra nahIM hotA / zAnta manuSya apane kAryako aisI dhIratA se karatA rahatA hai ki kisIko mAlUma bhI nahIM hotA ki usakA bhaviSya kyA hogA aura aMtameM usake kAryakA kyA pariNAma hogA / manuSyako sadA naye naye mauke aura naI naI buddhi milatI rahatI hai / manuSyakA kartavya hai ki unako yathAzakti acche kAma meM lagAve / zAnti manuSya kI bhItarI gati hai / usakA sambaMdha hRdayase hai; hRdayameM zAMti honA cAhie / bAhara kI cupacApako zAMti nahIM kaha sakate / jaba bhItara zAMti prApta ho jAtI hai taba bAhara cAhe jo bhI huA kare; bAharakI gar3abar3ase bhItarI zAMti taka kucha A~ca nahIM pahu~catI / jisa taraha havA aura A~dhIkA asara kevala samudrakI sataha para hI rahatA hai; adhikase adhika 200, 300 phITa For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI nIce taka jAtA hai| usase nIce koI asara nahIM hotA / ekasI hAlata rahatI hai / isI taraha bhItarI zAMtikI gati hai / jIvanake bar3e bar3e kAryoMke sampAdana karaneke lie hamako apane nityake choTe choTe kAryoMmeM bar3A hI zAMta honA cAhie / zAMti usI manuSyako prApta hotI hai jo apane para kAbU pAjAtA hai, apaneko vazameM karaletA hai, apanI iMdriyoMko damana kara letA hai / iMdriyadamanakA dUsarA nAma zAMti hai| ___ jaba tumako sAMsArika cintAyeM satAveM aura ApattiyoMse tumhArA jI ghabarAne lage taba tumheM cAhie ki zAMtike pavitra maMdirameM praveza karo aura thor3I derake lie saba kucha bhUlakara kevala zAMti devIkI hI ArAdhanA karo / yadi usa samaya bhI sAMsArika ciMtAoM aura bAdhAoMne tumako dabA liyA aura tuma daba gaye to yAda rakkho tuma svayaM unako apanese sabala banAnA cAhate ho / tuma sadA unase dabe rahoge aura una para kabhI vijaya nahIM paaskoge| ciMtA aura Apattike samaya zAMti prApta karanekI yaha vidhi hai ki jina bAtoMse tumako ghabarAhaTa hotI ho unako eka eka karake samajho aura apanI sampUrNa saMkalpa zaktiko una para lagA do / tuma dekhoge ki jaise sUrajake nikalate hI tamAma aMdherA dUra ho jAtA hai aise hI tumhArI tamAma ghabarAhaTa apane Apa dUra ho jAyagI / usake bAda jo zAMtikA camatkAra tumhAre hRdayamaMdirameM prakAzita hogA aura jo navIna zakti tumako mAlUma hone lagegI vahA~se pUrNa zAMtikI prAptikA Arambha hogA / basa phira tuma bar3Ise bar3I Apa For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnti-vaibhava / 197 ttiyoM aura kaThinAiyoMkA bhI vIratAke sAtha nirbhaya hokara sAmanA kara sakoge / yadi tumhArI sampUrNa AzAyeM aura tumhAre sampUrNa udyoga niSphala bhI ho jAya~ to bhI tumheM ghabarAhaTa na hogI aura tuma yahI kahoge ki kucha paravA nahIM, ho jAyagA / ___ jaba tuma dekho ki dUsare loga IrSyA yA dveSake kAraNa tumhArI niMdA karate haiM, tuma para doSa lagAte haiM, athavA tumheM aura kisI prakAra hAni pahu~cAte haiM usa samaya yadi tumheM krodha Ave aura tumhAre manameM badalA lenekI icchA ho to tumako cAhie ki zAMti. ko kAmameM lAo / tumako smaraNa rahe ki jo dUsareke lie gar3hA khodatA hai svayaM usake lie kuvA~ taiyAra rahatA hai / dUsaroMke sAtha * binA prayojana burAI karanevAlA manuSya Apa hI usakA burA phala pAletA hai| phira badalA lenekI kyA AvazyakatA hai? duniyAmeM Ajataka koI bhI aisA nahIM huA jisane dUsaroMke sAtha burAI kI ho aura usako kisI na kisI taraha kisI na kisI samaya usakA burA phala na milA ho| __ yadi manuSya yaha samajhe ki maiMne kisIke sAtha burAI kara lI, aba merA kyA ho sakatA hai to yaha usakI bhUla hai / prakRtimeM choTIsI choTI cIz2a bhI bA-kAyadA hai / hareka cIz2akA jamA kharca hotA jAtA hai aura aMtameM sabakA hisAba hotA hai / hA~, yaha avazya hai ki prakRti apane hisAbadAroMke nAma hara mahIne bakAyA nahIM nikAlatI / jo manuSya zAMta hotA hai usako badalA lenA aisA nIca karma mAlUma hotA hai ki vaha bhUlakara bhI usakA nAma For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jainahitaiSI nahIM letA / yadi koI usako satAtA hai to bhI vaha zAMtike hI kAmameM lAtA hai / yaha nahIM ki burAIke badale burAIkA vicAra kre| ___ jaba manupya choTI choTI bAtoMmeM zAMtiko kAmameM lAnA mIgva letA hai taba vaha baDe baDe maukoM para bhI zAMta raha sakatA hai / aise AdamIkA yadi koI pyAreme pyArA sambaMdhI kAlakA grAma hojAve aura usakI mRtyuse usakA jIvana sarvathA niSphala dIkhane laMga to zAMti hI eka aisI vastu hai ki jo usakI tasallI kara sake aura usako mAhasa aura DhADhasa ba~dhA sake / ___ sthUla dRSTi se dekhanese prAyaH duSTa aura nIca manuSyoMkI hI isa saMsArameM bar3hatI hotI dIkha par3atI hai| ve hI loga phalate phUlane mAlUma hote haiM jo aparAdhI, mAyAcArI aura dagacArI haiN| yaha dRzya hI logoMko dhokhemeM DAla detA hai aura mace mArgame haTAkara khoTe mArga para le jAtA hai| paraMtu zAMta manuSyako isame kucha bhI bAdhA nahIM pahu~catI / yadyapi vaha dekhatA hai ki sacce loga takalIphameM haiM aura jhUThe ArAmameM haiM. beImAna ImAnadAroMme baha rahe haiM. jhaTa phareva aura mAyAcArase rupayA paidA ho rahA hai: mUrva vidvAnoMme adhika lAbhameM haiM tathApi vaha apane pathame cyuta nahIM hotA; isa prakAra kI bAteM use tanika bhI nahIM satAtI / vaha apanA kAma uttama rItise kiye jAtA hai aura isa bAtakI koI paravA nahIM karanA ki dUsare loga kyA kaha rahe haiM aura unako isakA kyA phala mila rahA hai / ina bAtoMko vaha devAdhIna chor3a detA hai ! For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnti-vaibhava / wwwwwwwwwww jaba manuSyako itanI zAMti prApta ho jAtI hai ki zAMti usakA eka aMga bana jAtI hai, vaha zAMtimaya ho jAtA hai arthAt jahA~ jAtA hai vahA~ zAMtikA hI usameM prakAza hotA rahatA hai to usa samaya kahanA cAhie ki usa manuSyane apane jIvanameM saphalatA prApta karalI / zAMti aisI vastu nahIM hai jo apane Apa milajAya athavA ekadama milajAya / isake prApta karaneke lie aura bahutase guNoMkI avazyakatA hai| pahale unako sIkhanA caahie| __jIvanakA tAtparya kevala yahI nahIM hai ki jisa taraha ho sake jIvana bitA de / vAstavameM jIvana eka bar3e mahattvakI cIz2a hai| usakA Adara karanA jIvanakA mukhya kartavya hai / kisa taraha jIvana apane tathA dUsaroMke lie upayogI banasakatA hai, isake jAnane aura sIkhanekI bar3I bhArI z2arUrata hai / jaba manupyameM zAMtikA praveza hojAtA hai taba vaha duniyAke jhagar3oMse haTakara apane ApameM magna ho jAtA hai / duniyAmeM kitanA hI zorogula huA kare, use kucha hAni nahIM pahu~catI / isase yaha na samajhanA cAhie ki vaha apane svArthake kAraNa duniyAse alaga hotA hai; nahIM nahIM aisA manuSya vizvabharake prANiyoMke AnaMdameM apanA AnaMda mAnatA hai| usakI zAMti parama pavitra zAMti hai| vaha saMsArameM rahanekI zaktiko prApta karaneke lie saMsArase alaga hotA hai| ( apUrNa) dayAcandra jaina. bI. e.| ciraMjIlAla mAthura bI. e.| For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200. . . jainahitaiSI tote para anyokti| gIta tote tU tere karatabane, isa bandhanameM DAlA hai re // Teka // suna sIkhe jo zabda hamAre, unako bola rahA hai pyAre, miThU, tujhe isI kAraNase, kanarasiyoMne pAlA hai re // 1 // hA ! koTarameM bAsa nahIM hai, pyArA kunabA pAsa nahIM hai, loha-tIliyoMkA ghara pAyA, aTakA kaSTa kasAlA hai re // 2 // suA saikar3oM par3hanevAle, pakar3a billiyoMne khA DAle, tU bhI kala kutteke mukhase, prANa bacAya nikAlA hai re // 3 // paje nahIM chur3A sakate haiM, kyA ye paMkha ur3A sakate haiM, coMca na kATegI piMjar3eko, 'zaMkara' hI rakhavAlA hai re // 4 // paM0 nAthUrAma (zaMkara) shrmaa| ( anurAgaratnase) manuSyakartavya / ( bAbU RSabhadAsajI bI. e. ke urdU lekhakA anuvAda ) tyeka manuSyake lie isa bAta para vicAra karanA Morang Avazyaka hai ki merA kyA kartavya hai| maiMne isa ET saMsArameM kyoM janma liyA aura mujheM janma lekara HOME kyA karanA ucita hai| isa para vicAra karanese pahale yaha jAna lenA atyanta Avazyaka hai ki manuSya kyA cIz2a hai / vaha CELENTENE TEUE TENENFLETO For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mnussykrtvy| 201 koI sAdA cIja hai athavA kaI cIjoMkoM mila kara banA huA hai| jagatameM jo manuSyameM bhinna bhinna avasthAyeM dekhanemeM AtI haiM ve kisa cIz2akA asara haiM / eka manuSya krodhake vaza ho rahA hai| A~kheM lAla ho rahIM hai| ceharA tamatamA rahA hai / talavAra hAthameM hai| dUsareke mAra . DAlaneko taiyAra hai / eka dUsarA manuSya-jo lobhameM pha~sA huA hai-hara vakta usako yahI qhayAla rahatA hai ki kisa prakAra jyAdaha jyAdaha daulata milatI rahe / AdhI rAtakA samaya hai / vaha sira aura cehare para kapar3A lapeTa kara apane Apako chipAtA huA kisI dhanIke yahA~ corI karaneke abhiprAyase jAtA hai| vahA~ jAte hI pakar3A jAtA hai aura kaidakhAnemeM DAla diyA jAtA hai| ___ eka tIsarA manuSya hai jo mAnake ghor3e para savAra hai / apane kula, apane bala, apanI suMdaratA aura apanI sampadAke nazemeM cUra hai / bar3ese bar3eko tuccha aura choTA samajhatA hai / eka aura cauthA manuSya hai jisane mAyAMcArako apanA pezA banA rakkhA hai| sadA dUsaroMko mAyAke jAlameM pha~sAnekI phikarama lagA rahatA hai / usake manameM kucha hai aura kahatA kucha aura hai| aMdara kucha hai aura bAhara kucha hai / pA~cavA~ eka aura manuSya hai jo kAma aura viSayakI cAhameM aMdhA ho rahA hai / isa dhunameM na usako apanIparAI bahU beTIkA khayAla hai na kisIkI lAja zarama hai / isa taraha saikar3oM acchI burI hAlateM manuSyoMmeM pAI jAtI haiN| koI rAjA hai koI raMka / koI dhanI hai koI nirdhana / koI rogI For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jainahitaiSI hai koI nirogI / koI sabala hai koI abala / koI vidvAn hai koI mUrkha / ina saba acchI burI avasthAoMkA kAraNa usI samaya samajhameM A sakatA hai jaba yaha mAlUma kiyA jAya ki manuSya kima kisa cIz2ame milakara banA hai aura una cIjoMkA asalI svabhAva kyA hai| manuSya do cIjoMse banA hai. AtmA aura pudgala / jo kucha avasthAyeM manuSyameM pAI jAtI haiM ve saba ina donoMke svabhAvoMke prabhAvase hotI haiM / manuSyakI AtmA eka hai aura pudgalake asaMkhyAta paramANu bhinna bhinna avasthAoMmeM hokara usake mAtha lage hue haiN| AtmA caitanya hai| pudgala jar3a hai| AtmAkA svabhAva dekhanA jAnanA, pudgalakA mvabhAva mparza. gma, gaMdha. varNa hai| jAnane dekhanekI zakti pudgalameM nahIM hai / yadi manuSya kevala AtmA hI AtmA hotA, yA yoM kahie ki zuddha AtmA hI hotA to manuSyameM binA kisI samaya yA sthAnakI kaidake jAnanA dekhanA hotA, arthAt manuSya sarvajJa aura sarvadarzI hotaa| isake viparIta yadi manuSya kevala pudalahIse banA huA hotA to dekhanA jAnanA usameM bilakula na hotaa| yaha vicAra ki maiM koI cIz2a hU~ . maiM mukhI yA dugbI hU~ usameM kadApi na hotaa| kevala sparza, rama. gaMdha, varNa hI pAye jAte, jaise iMTa. patthara vagairaha aura cIjoMmeM pAye jAte haiN| ataeva manupyameM jo guNa va avasthAyeM pAI jAtI haiM ve AtmA aura pudgala donoMke mvabhAvoMkA pariNAma hai| AtmA manuSyakA sabase bar3A aura sabase jarUrI bhAga hai / dUsare zabdoMmeM yoM bhI kaha sakate haiM ki asalI For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya kartavya / 203 cIz2a manuSyameM AtmA hI hai / AtmAhI ke kAraNa manuSyameM dekhane jAnane aura hara eka prakArakI unnati karanekI zakti pAI jAtI hai; parantu AtmA cAroM taraphase pudgalase ghirA huA hai aura pudgalameM ekameka ho rahA hai / isa kAraNa yaha apanI zaktiyoM aura guNoMkA pUrNa prakAza nahIM kara sakatA; dUsare zabdoM meM pudgalane isakI zaktiyoMko chupA yA davA rakkhA hai| sUkSma aura sthUla donoM prakArakA pudgala AtmA ke sAtha lagA huA hai / aneka prakArake pudgalase AtmA baMdhA huA hai / usakI dazA bilakula aisI ho rahI hai jaise kisI rAhagIrako kucha DAkU mila jAya~ ve usako cAroM tarapha se gheraleM aura cAroM taraphase lUTanA zurU kara deM / isI taraha pudgalane AtmAke guNoM aura zaktiyoM ko lUTanA zurU kara rakkhA hai| manuSya kI AtmA ke sAtha tIna prakArake zarIra hara samaya lage rahate haiM; karmANa, taijasa aura audArika / kArmANa zarIra ATha prakArake atyaMta sUkSma pudgaloM kA banA huA hai jinako jainadharma meM ATha karma kahate haiN| yaha sUkSma pudgala AtmAke rAgadveSAdi 45 pariNAma tathA krodha mAna Adi kaSAyoMke kAraNa AtmAkI tarapha AkarSita hokara AtmAse ba~dha jAtA hai aura apane samaya para udaya hokara AtmAko sukhaduHkha detA hai / sukhaduHkha bhogate samaya AtmA / phira rAgadveSa karatA hai / isa lie pudgalake aura aura navIna paramANu AtmAkI tarapha khiMcakara AtmAse ba~dha jAte haiM / inameMse eka prakArakA pudgala hai jo AtmAke jJAnasvabhAvako dabAye va Dhake rahatA hai / For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 janahitaiSI - 1 usako jJAnAvaraNIya karma kahate haiM / dUsare prakArakA pudgala hai jo AtmAkI darzana zaktiko davA rakhatA hai / usako darzanAvaraNIya karma kahate haiM / tIsare prakArakA pudgala hai jo AtmAko saMsArake mohajAlameM pha~sAkara usako AtmAnubhava aura Atmika sukhase rokatA hai| isake mukhya do bheda haiM:- 1 darzana mohanIya, 2 cAritramohanIya / darzanamohanIyase saccA zraddhAna nahIM hotA / cAritra - mohanIyase krodha, lobha, mAna. mAyA, hAsya. rati, arati, zoka, bhaya, glAni Adi bure bhAva paidA hokara manuSyakA cAritra ThIka nahIM hone pAtA / cauthe prakArakA pugala aMtarAya karma kahalAtA hai jisake kAraNa AtmA dAnAdi nahIM kara sakatA athavA apanI zaktiko kAma - meM nahIM lA sakatA / pA~caveM prakArakA pudgala Ayu karma hai jo AtmAko niyata samayataka eka zarIra meM rakhatA hai / chaTTe prakArakA pudgala vedanIya karma hai jo AtmAko sukha duHkhakA kAraNa hotA hai / sAtaveM prakArakA pudgala nAma karma hai jo AtmAke vAste bhinna bhinna prakArakI zarIrakI AkRti karatA hai / AThaveM prakArakA pudgala gotra karma hai jo AtmAke ucca nIca kulameM janma lenekA kAraNa he'tA hai / isa taraha yaha ATha prakArakA sUkSma pudgala hai jisako jainasiddhAMta meM ATha karma kahate haiM / inhIMse kArmANa zarIra banA huA hai jo anya zarIroM aura AtmAkI sampUrNa saMsArika avasthAoMkA kAraNa hotA hai / dUsarA zarIra manuSyakI AtmAke sAtha taijasa zarIra hai jisake kAraNa zarIra meM teja aura garmI rahatI hai / tIsarA audArika zarIra hai jisako hama tuma saba dekhate haiM / isa I I For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya kartavya | prakAra manuSyakI AtmAko pudgalane tIna sUkSma aura sthUla zarIroMkI zakalameM ghera rakkhA hai jisake kAraNa AtmAke vAstavika guNa aura svabhAva arthAt anaMta darzana, anaMta jJAna, anaMta sukha, anaMta vIrya Adi pragaTa nahIM ho skte| kArmANa zarIrake eka aMga nAma karmake kAraNa audArika zarIrake aMgopAMga Adi banate haiM / isa taraha kArmANa zarIra, audArika zarIra tathA AtmAkI anya sAMsArika avasthAoMkA bIjabhUta hai / ataeva manuSyakA sabase bar3A kartavya yaha hai ki apanI AtmAko pudgalake mailase pavitra karake zuddha AtmA banAve | yahA~ para yaha khyAla na karanA cAhie ki maraneke bAda zarIrase AtmA nikala jAtA hai aura usa samaya vaha zuddha ho jAtA hogA / yaha bhrama hai / niHsaMdeha audArika zarIra usa samaya pRthaka hojAtA hai, paraMtu kArmANa aura taijasa ye donoM zarIra AtmAke sAtha lage rahate haiM / ye donoM zarIra jabataka AtmAko mokSa na ho jAya sadA AtmAke sAtha rahate haiM / 1 manuSya isa hI kAraNaMse saba jIvoMmeM zreSTha kahalAtA hai ki manuSya zarIrase hI vaha AtmA pugalakA sambaMdha chor3akara parama padako prApta. kara sakatA hai| pratyeka manuSyakA yahI sarvazreSTha kartavya hai ki vaha apane mana, vacana, kAyako isa tarahase vazameM karake pravarte ki jisase AtmA zuddha honekI tarapha ruci kare / hara eka manuSyako cAhie ki apane mastakameM aise hI vicAroMko sthAna de, aise zabda mukhase nikAle aura aise hI kArya apane zarIra se kare ki jinase usakI AtmA pulake asara se adhika adhika bAhara hotI 205 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 jainahitaiSI rahe / AtmAko zuddha karanekA yahI upAya ho sakatA hai ki AtmAke svabhAvako grahaNa kiyA jAya aura pudgalake svabhAvako chor3A jAya / isa bAtako pUrI taurase apane dilameM rakkhA jAya ki pudgala AtmAse bhinna hai / pudgalakA dharma AtmAkA dharma nahIM ho sakatA aura AtmAkA dharma pudgalakA dharma nahIM ho sktaa| pudgalake dharmane AtmAke dharmako mailA aura kharAba kara rakkhA hai| pudgalake dharmake asarase AtmA pudgalameM apanA AtmA mAnatA hai / pudgalakI suMdaratA aura asuMdaratAko dekhakara rAgadveSa karatA hai| rAgadveSa AtmAkA svabhAva nahIM hai / pudgalake nimittase AtmAke jJAnameM kharAbI ArahI hai| vAstavameM AtmAkA jJAna aisA nirmala aura vistArarUpa hai ki samasta loka aloka aura sampUrNabrahmAMDake padArtha apanI bhUta bhaviSyat vartamAna tInoM kAlakI paryAyAMsahita usameM eka samayameM hI dikhalAI diye jA sakate haiM / paraMtu pudgalake saMyogase AtmAkA jJAna bahuta hI mailA aura taMga horahA hai / ataeva AtmAke jJAnakI asalI avasthAko prApta karanA hI sabase bar3A kartavya hai| ___ aba prazna yaha hai ki manuSya apanI AtmAke asalI svabhAvako kisa taraha prApta kare / yaha jaba hI ho sakatA hai jaba ki manuSya yaha jAne ki AtmAkA dharma kyA hai| pudgala kyA hai| pudgalakA saMyoga AtmAke sAtha kisa taraha aura kyoM ho rahA hai| kina upAyoMse AtmA pudgalase pRthak kiyA jA sakatA hai / ina hI siddhAMtoMkA nAma * jainadharma' hai| yahI siddhAMta sampUrNa matoMkI For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSyakartavya / 207 jar3a hai| yadyapi bhinna bhinna matAvalambI ina siddhAMtoMko bhinna bhinna rUpameM pragaTa karate haiM; koI pudgalakA nAma mAyA rakha le, koI usako prakRtike nAmase pukAre; paraMtu vAstavameM dharmake mUla siddhAMta ye hI haiN| __ ataeva manuSyakA kartavya yaha hai ki ina siddhAMtoMko svayaM jAne aura inake anusAra jahA~ taka hosake amala kare aura kevala apane jAnane para hI saMtoSa na kare, kiMtu jahA~ taka ho sake dUsaroMko bhI ina siddhAMtoMkA jJAna karAve / jahA~taka usakI zakti ho unakA saMsArameM pracAra kare / dUsaroMke sAtha isa prakArakA vyavahAra kare ki jisase svayaM usakI AtmA tathA jisake sAtha vyavahAra kare usakI AtmA pudgalake dharmase dUra ho aura AtmAke dharmakI tarafa ruci kre| dUsaroMko baddha karane athavA hAni pahu~cAnemeM, dUsaroMse jhUTha bolanemeM, dUsaroMkA dhana yA dUsaroMkI strI chInanemeM, sAMsArika vastuoMkI tIvra icchA karanemeM, vyavahAra karanevAlekI AtmA tathA jisake sAtha vyavahAra kiyA jAya usakI AtmA, donoMkI AtmAyeM Atmika dharmase giratI haiM aura pudgalakI adhInatAmeM adhika adhika pha~satI haiN| isa lie ina pA~coM bAtoMko pApa batAyA gayA hai aura inako manA kiyA gayA hai| ataeva manuSyakA sabase pahalA aura sabase bar3A kartavya yahI hai ki AtmAke dharmako yathAzakti grahaNa kare aura dUsaroMko grahaNa karAve jisase AtmA pudgalake asarase nikalatI aura zuddha hotI calI jAya / dayAcandra goyalIya bI. e. / For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jainahitaiSI baccoMkI shikssaa| / 10. mAre dezake netA va hitecchu isa bAtako samajhane FIRoboost lage haiM ki dezake uddhAra karanemeM vidyA aura - usakI praNAlI mukhya dhyAna dene yogya hai / isa PATNA bAtako saba hI jAnate haiM ki vidyA dhana saMsArake samasta dhanoMmeM zreSTha hai / na ise cora curA sakatA hai na hissedAra hI ise bA~Ta sakate haiM / isakA jitanA hI upayoga aura dAna kiyA jAya utanI hI isakI vRddhi hotI hai / jJAna jo vidyAke Azrita hai manuSyako pazu. pakSiyoMse zreSTha banAtA hai aura binA isake manuSya janmakA milanA bhI durbhAgya hI hai / narajanmakA pAnA vidyAhIse saphala hai / aisI sukhadAyinI vidyAkA saMpAdana sahana aura niyamita rUpase kevala bAlyakAlahImeM kiyA jA sakatA hai / isa avasthAkI zikSA sArI jiMdagIko DhAla detI hai| aba dekhanA yaha hai ki vaha aisI kaunasI zikSA hai jo bAlakako usake bhaviSya jIvanameM lAbhakArI ho tathA use pAtra manuSya banAkara usako jIvana paryaMtake lie sukhI banA desakatI hai| yaha bhI vicAranA cAhie ki aisI zikSA kisaprakAra aura kisa avasthAmeM honI cAhie aura usakA uddezya bhI kaunasA honA ucita aura lAbhakArI hai| sabase prathama isa bAtako nizcaya kara lenA cAhie ki baccoMkA vidyAraMbha kisa avasthAmeM honA cAhie / isa viSaya para vidvAnoMke For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baccoM kI zikSA | 209 / manAma aMtara hai / koI kahate haiM ki yaha 10 varSa honA cAhie, koI kahate haiM. nahIM. yaha avasthA 8 varSa hI ThIka hai aura kisIkA mana hai ki vidyAkAla 5 varSa AraMbha hotA hai / koI koI tIna hI mAlakI umarameM apane baccoM ko par3hAnA zurU kara dete haiN| pAzcAtya vidyAguruoM kA mata 8 se 10 varSa takake lie hai; para bhAratavarSa meM prathAnusAra tathA zAstrAnusAra yaha avasthA pA~ca varSa mAnI jAtI hai deza ke jalavAyukA vicAra kara yaha vidyAraMbha kAla 5 varSa ThIka hI mAnA gayA hai | isase jyAdA aura kama donoM hI avasthAyeM hAnikA raka hai| para isase yaha na samajha baiThanA cAhie ki basa pA~ca varSa kama yA adhika honA ekadama pApa hai / nahIM, pratyeka bAlakakA zarIrasaMgaThana ityAdi dekha use 5 se 8 varSa takakI avasthA meM vidyAbhyAsa zurU karanA caahie| isa kAlameM usakI mastakazaktiyAMkA tathA mAnasika bhAvokA vikAza hone lagatA hai bAlakakI vRddhikA vikAza hone se ina dinoM usakA mana prabhAvoM | Impressions ) ke lie paripakka ho jAtA hai / agara isa avasthAko hAthase jAne diyA jAya aura use khoTI saMgatimeM tathA 1 saMskAroM par3ane diyA jAya to usakI sArI jiMdagI duHkhamaya ho jAyagI / yahA~ isa bAtako banA denA anucita na hogA ki zikSAko hama kevala varNamAlAkA jJAna hI na samajha baittheN| zikSAkA sabase pradhAna aMga athavA gaurava bAlaka meM satyaniSThA. samayanirdhAritA (Punctuality ). niyamabaddhatA ( Regularity ), svacchatA, manakI ekAgratA aura ina sabase adhika mAtApitA va guruoMkI AjJA pAlanA For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jainahitaiSI ityAdi guNoMkA kUTakUTa kara bhara denA hai / sArAMza usameM sampUrNa rUpase satoguNI bhAvoMkA vikAza karAnA cAhie jisase usake samasta acche guNa va mAnasika bhavya bhAva prakAza ho jAveM / isa avasthAmeM isa bAtakA pUrNa dhyAna rakhanA cAhie ki bAlakameM kitanI yogyatA hai aura usa hI prakAra krama kramase use U~cI zikSA denI cAhie / jaise jaise usameM navIna zaktiyoMkA prAdurbhAva hotA jAve usIke anusAra zikSAkA krama honA Avazyaka hai / aisA karanese bAlakako na mAnasika kaSTa hI hogA aura na usakI mAnasika bAr3hameM hAni pahu~cegI / use vicAra karanemeM bhI sahAyatA milegI / kAraNa, bAlakameM navIna avasthAmeM naye naye bi. cAra svataH paidA hote haiM / aura jJAna kevala bAharI kAraNoMse hI nahIM baran ina bAharI kAraNoMkA yoga pAkara bhItarahIse utpanna hotA hai| jJAna aura buddhi eka mAtra smaraNa zaktike bar3hanese hI nahIM bar3hatI hai / tote sA raTA huA jJAna saccA jJAna nahIM kahA jA sktaa| jabataka bAlakameM svataH vicArane aura nirNaya karanekI zakti baDhAnekI zikSA na dI jAya tabataka use saccI zikSA nahIM kaha skte| ina saba bAtoM para agara pUrNa dhyAna diyA jAya to koI kAraNa nahIM ki vidyArthImeM dekhane, nirNaya karane aura svataMtra socanekI zakti Apa hI Apa na sphurita ho jAya, usameM ucca zikSA pAnekI yogyatA na baDhe aura caritragaThanameM sahAyatA na mile / __ caritragaThanako loga mAmUlI bAta samajha usa para dhyAna hI nahIM dete jisakA phala yaha hotA hai ki bAlaka praur3ha hone para sArI For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baccoMkI shikssaa| 211 umra duHkha bhogatA hai / saMsArarUpI samudrameM kevala caritra hI manuSyako vAMchArUpI laharoMse bacA sakatA hai / duHkhake sAtha kahanA par3atA hai ki Aja kalakI (Adhunika) zikSAkA aisA pravAha baha rahA hai ki nItizikSA va dhArmikazikSAkI avahelanA kI jAtI hai; bAlakoMko kevala mAnasika ( Intellectual ) zikSAmeM nipuNa kiyA jAtA hai jisakA phala yaha huA hai ki nAstikatA aura asantuSTatA janasamAjameM phailatI jA rahI hai| mAnasika zikSAke zikSita kevala viSayAbhilASI ho duHkha uThAte haiN| jina nava yuvakoMmeM khAne, pIne aura khuza rahanekI sugama cAla va udaMDatAkA vyavahAra dekhA jAtA hai vaha kevala mAtra unakI naitika aura dhArmika zikSAkI kamIke kAraNa hai| _dUsarI mukhya bAta jisakI avahelanA hamAre skUlamAsTara va paMDita loga prAyaH kara jAte haiM vaha yaha hai ki ve apane caritrako AdarzarUpa nahIM banAte / bAlakoMkA svabhAva nakala karanekA hotA hai aura jaisA ve apane gurujanoMko karate dekhate haiM vaisA svayaM bhI karane lagate haiM / adhyApakoMkA caritra aisI uccakoTikA honA cAhie ki bAlaka use anusaraNa kara sadAcArI bana jAveM / isa lie unheM bAlakoMke bhAvoMke jAna leneke sAtha sAtha apanA caritrabala baDhAnA cAhie aura isakA sabase acchA upAya unheM svayaMzikSA lenA cAhie arthAt unheM TreniMgaskUloMmeM par3hakara khuda yogya bananA cAhie / zokakA viSaya hai ki jainajAtimeM abhI taka aise adhyApaka taiyAra karanekI koI bhI saMsthA nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 . jainahitaiSI ___ eka bAtakA aura ullekha kara denA ucita hai ki bAlakoM para sabase adhika asara mAtAkI zikSAkA hotA hai| para durbhAgyavaza hamAre samAjakI mAtAyeM azikSita aura mUDha haiN| ve bAlakoMko ucita zikSA nahIM de sakatIM / isase yaha atyaMta Avazyaka ho gayA hai ki jahA~taka ho sake bAlakako nItivAn zikSakahIke pAsa rakkhA jAve / isakA eka mAtra upAya gurukula aura ucca koTike borDiMga hAusa haiN| aba samayako dekha tathA apanI sthitiko vicAra aisI saMsthAoMko uttejita karanA cAhie / hamArA karttavya hai ki hama Upara kahI huI zikSAko janasAdhAraNameM phailAveM / hamArI jAtikA athavA dharmakA utthAna kevala isI zikSA para nirbhara hai| hameM apane bAlaka sucatura, nItivAn tathA sacce satyake khojaka banAnA hai aura yaha kevala bAlyakAlakI zikSA hI para nirbhara hai| isase dharma aura jAtike hitaiSI mahAzayoMko prAraMbhika zikSAko ThIka rUpa lAne kamI na karanA cAhie; kamara kasakara bhale prakAra nirdhArita mArga para zikSAkA DhaMga jArI karanA caahie| samAjakA hitecchuka kastUracanda jaina bI. e.| For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uTho pyAro, uTho pyAro / uTho pyAro, uTho pyAro ! ( zrIyuta bAbU arjunalAlajI seThI bI. e. ke mahendrakumAra nATakase uddhRta | ) huA hai bhara unnatikA, uTho pyAro uTho pyAro / vaha dekho jJAnakA dinakara, uTho pyAro uTho pyAro // 1 // 213 kalA kauzalake pakSIgaNa, sunAte zabda haiM manahara, par3ho adhyAtmakI vANI, uTho pyAro uTho pyAro // 2 // avidyAkA a~dherA saba, miTA jAtA hai duniyAse / jagA hai cIna bhI dekho, uTho pyAro uTho pyAro // 3 // sa~bhAlo apane gharako aba jagA do bUr3he bhAratako / yaha guru hai sarva dezoMkA, uTho pyAro uTho pyAro // 4 // kyA hindU kyA musalmAM, aura jainI bauddha IsAI / karo aba mela ApasameM, uTho pyAro uThA pyAro // 5 // jahA~ke anna pAnI se banA yaha tana hamArA hai / karo saba usa pai nyochAvara, uTho pyAro uTho pyAro // 6 // bajAke vAje zikSAke, bharo AlApa sAhasakA / banoge pAtra lakSmI, uTho pyAro uTho pyAro // 7 // noTa - isa kavitA se bhI seThajIke vicAroMkA patA lagatA hai / dezasevAko ve apanA kartavya samajhate the aura usake lie ApasameM melajola bar3hAnA, ajJAnAndhakArako dUra karaneke lie zikSA vistAra karanA aura isI kArya meM apanA tana-mana-dhana nyochAvara kara denA, ina bAtoMkA upadeza dete the / rAjadroha ke vicAroMkI unameM gandha bhI na thI / - sampAdaka / For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jainahitaiSI paropakAra / DROAD DDOOLCE ( saMkalita) FIR ropakArAya phalanti vRkSAHparopakArAya vahAMta nadyaH paropakArAya duhanti gAvaH paropakArArthamidaMzarIram vRkSa dUsaroMke upakArake lie phalate haiM, nadiyA~ca HSSAYE dUsaroMkI bhalAIke lie bahatI haiM aura gAyeM dUsaroMkera poSaNake lie dUdha detI haiM, ataeva yaha zarIra paropakArake lie hI hai-isase dUsaroMkA bhalA karanA caahie| 'tulasI' santa suambataru, phUli phalahiM prhet| . itate ye pAhana hane, utate ve phala deta // santapuruSoMke samAna Amake vRkSa dUsaroMke hI lie phUlate phalate haiN| loga yahA~se unheM pattharoMke Dhele mArate haiM; parantu vahA~se ve unake lie mIThe phala hI TapakAte haiM / sajjanoMkI sajjanatA yahI hai ki ve apakAra karanevAloMkA bhI upakAra karate haiN| paropakArazUnyasya dhiGmanuSyasya jIvitam / jIvanti pazavo yeSAM carmopyupakariSyati // jo dUsaroMkI bhalAI nahIM karatA usa manuSyakA jInA dhikkArave yogya hai / pazuoMkA jInA acchA hai jo marane para bhI apane camar3ese dUsaroMko lAbha pahuMcAte haiN| yasminjIvati jIvanti vahavaH sa tu jIvati / kAko'pi kiM na kurute cacyA svodarapUraNam // For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ propkaar| ___ jInA umIkA kAmakA hai jisake jInese aura bahutoMkA jInA hotA hai arthAt jo dUsaroMkI sahAyatA karake unheM bhI jIvita rakhatA hai| yoM apanA peTa to kaue bhI apanI coMcase bhara lete haiN| jIvite yasya jIvanti viprA mitrANi bAndhavAH / saphalaM jIvitaM tasya AtmArtha ko na jIvati // apane lie kauna nahIM jItA ? jInA usIkA saphala hai jisake kAraNa vidvAn mitra aura bandhujana bhI jIte haiM arthAt jo dUsaroMkI sahAyatA karate haiN| udAracaritAnAM tu vasudhaiva kuTumbakam / jyotsnA nopasaMharate candrazcANDAlavezmAna // jinakA carita udAra hai-jo udArahRdaya haiM-sArI duniyA unakA kuTumba hai. arthAt mArI pRthvIke jIvoMko ve apanA samajhate haiM aura unakI bhalAI karate haiM / candramA apanI cA~danIko brAhmaNAdike samAna cANDAloka bagmeM bhI DAlatA hai| dRDhataragalakanivandhaH kUpanipAto'pi kalaza te dhanyaH / yajIvanadAnastvam tarSAmarSa nRNAM harasi // he baDe. tU dhanya hai ! dhanya hai ! ! apanA galA majabUta rassIse ba~dhavAkara aura kuemeM girakara bhI tU jIvana ( jala ) dAna karake logoMkI pyAsa bujhAtA aura unheM zAnta karatA hai| parakRtyavidhau samudyataH puruSaH kRcchragato'pi pUjyate / shirsaastmyepydiidhrdydshiitdyutimstbhuudhrH|| paropakAra karanevAlA puruSa kaSTameM par3a jAya to bhI usakA Adara For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI .mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm satkAra hotA hai / dekhie, apane prakAzase saMsArakA upakAra karanevAlA sUrya jaba asta hotA hai taba bhI use astAcala apane sirapara dhAraNa karatA hai| manda karata jo kare bhalAI / umA santakara yahI bar3AI // santoMkA baDappana-tArIpha isImeM hai ki ve burAI karanevAle para bhI bhalAI karate haiN| Adhe dohemeM kaho, saba granthaniko saar| parapIr3A so pApa hai, puNya so para upkaar|| AcArakI unnti| ha mAre dezake paNDita loga Ajakala sabhI bAtoMmeM avanati batalAte haiN| ve kahate haiM ki AcAravicAra, vidyA-vijJAna, dayAdAkSiNya, dharmakarma - Adi koI bhI bAta aisI nahIM hai jisameM Ajakalake loga pUrvakAlake logoMkI barAbarI kara sakeM; parantu merI samajhameM yaha unakI nirI paNDitAIkI bAta hai / maiM aisI saikar3oM bAteM batalA sakatA hU~ jisameM Ajakalake loga bahuta tarakkI kara gaye haiM aura jinakI itanI unnatike viSayameM pUrvake logoMne kabhI kalpanA bhI na kI hogii| Aja maiM sirpha eka bAtakA nivedana kruuNgaa| For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArakI unnati / 217 1 Ajakala sabase adhika avanati AcArake sambandhameM batalAI jAtI hai / jisase pUchie vahI kahatA hai ki kyA kiyA jAya ? kAlakA dIpa hai | AcAra-vicAra ( cauke-cUlhekI pavitratA, chuAchUta, pAnI DhAlanA Adi ) to Ajakala rahA hI nahIM hai; a~garejI sabhyatAMka pravAhameM sArI zuddhatA vahI jA rahI hai / parantu merI samajha meM yaha bAta kisI aMzamaM ThIka hokara bhI sarvathA satya nahIM hai / kyoMki jisa taraha eka dala isa AcArame parAGmukha hotA jAtA hai usI taraha eka dala isa AcArakA sImAse adhika ananyabhakta bhI hotA jAtA hai| bAharI zuddhatA yA pavitratA usane itanI tarakkI kI hai ki jisase adhika zuddhatA jar3a padArthoMko chor3akara kisI sacetana - padArtha saMbhava hI nahI | isa taraha kI zuddhatA yA pavitratA janasamAja anya kisI samAjase pIche nahIM hai| mAlavA, bundelakhaNDa Adi prAnta isa viSaya meM bahuta bar3he haiN| kucha samaya pahale kSullakaailakoM ke jamAne se pahaleeka bAbAjI the / unakA nAma maiM bhUla gayA hU~ / zraddhAlu jainasamAja meM unakI bar3I hI pUjA hotI thii| par3he likhe ve zAyada bilkula na the; parantu pavitratAke to Adarza the / unakA sArA dina pavitra bhojanasAmagrI juTAne meM hI vyatIta ho jAtA thA / unake lie anAja dhoyA jAtA thA. cakkI ghoI jAtI thI. caukecUlhe kI dhulAI putAI hotI thI aura rasoI banAnevAlA to dhulAI ke mAre - nahAte nahAte aura hAtha dhote dhote--taMga A jAtA thA / bAbAjI dUdha bhI pIte the; parantu unake lie serabhara dUdha juTAne meM zrAvakoM ko chaTIkA dUdha For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jainahitaiSI yAda A jAtA thA ! gAya yA bhaiMsa chane hue jalase nahalAdhulAkara sUkhI jamInameM bA~dhI jAtI thii| usake khAneko sUkhA ghAsa aura pIneke lie tatkAlakA chAnA huA zuddha jala diyA jAtA thaa| usakA malamUtra eka TokanI yA bartanameM UparakA Upara le leneke lie eka AdamI mukararra kiyA jAtA thA / dUdha duhaneke samaya gAya phira nahalAI jAtI thii| isake bAda duhanevAlA nahAtA thA aura phira usakI a~guliyoMkI aura nakhoMkI parIkSA kI jAtI thI ! yadi jarA bhI nakha baDhe hue hote the to unheM , patthara para ghisa DAlaneke lie kahA jAtA thA ! jabataka nakhAgra bhAgameM raktakI lalAI na jhalakane lagatI thI taba taka bAbAjIko unake pavitra aura nirmala honeke viSayameM vizvAsa nahIM hotA thA / isa taraha bar3e bhArI parizrama aura prayatnoMke bAda bAbAjIkA pavitratara peTa usa pavitra dugdhako apane dvAra para AnekI AjJA detA thA |aacaar tattvakI isa sUkSmatA kaSTasAdhyatA aura jaTilatAko dekhakara bhaktajana gadgada hojAte the| ___ kucha varSa pahale maiMne eka tyAgI bAbAjIke darzana aura bhI kiye the| ve karNATaka dezake the| apanI AhArazuddhike viSayameM ve kitanI sAvadhAnI rakhate the isakA patA isI eka bAtase laga jAyagA ki ve ATA bhI apane hAthase pIsate the ! svAvalambana-zIlatA unakI itanI baDhI caDhI thI ki vartana mA~jane aura pAnI bharanemeM bhI ve kisI dUsareko hAtha na lagAne dete the ! . zuddhAmnAyake staMbha eka seThajIke viSayameM sunate haiM ki ve apane bA~yeM hAthako, atizaya apavitra samajhakara caukeke bhItara baiThane para For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArakI unnati / 219 . bhI, use bAhara rakhate the ! caukeke bAhara khar3e hokara yadi bhItara caukeke loTe meM pAnI DAla diyA jAya to bAhara ke loTekI dhArAkA sambandha honeke kAraNa caukekI zuddhatA usI samaya havA ho jAtI thI aura bAharakA loTA to isake bhI pahale ' sakharA ' ho jAtA thA ! pahale merA qhayAla thA ki isa tarahakI pavitratA pavitra jainasamAjameM hI hogI; isa viSaya meM aura koI samAja usakI barAbarI na kara sakegA / parantu abhI mujhe eka naye sampradAyakA patA lagA hai jisameM eka bilakula naI taraha ke pavitra jIvadhArI dekhe gaye haiM / inheM idhara ke loga marjAdI yA maryAdI kahate haiN| loga kahate to haiM ki ye vaiSNava haiM, parantu merI samajhameM ye jalake upAsaka haiM / machalIko chor3akara saMsArake aura kisI jIvameM inake barAbara jalabhakti nahIM pAI jA sakatI / saubhAgyase ina dinoM maiM jisa sthAnameM rahatA hU~ vahA~ do marjAdI rahate haiM / eka to mere bilakula par3osa meM hai / marjAdiyoMkI jAtike yA kuTumbake saba loga marjAdI nahIM hote; jo AdamI maryAdA dharmakI dIkSA le letA hai usIko yaha saMjJA prApta hotI hai / apane iSTa - devakI upAsanA karanekA ina logoMko khAsa adhikAra prApta hotA hai / marz2AdI usake hAthakA bhojana nahIM kara sakatA jo marjAdI na ho / hamAre par3osI apanI mAtAke hAthakI banAI rasoI nahIM jImate; parantu apanI zrImatIke hAthakI bar3e premase jIte haiM / unakI zrImatI dIkSita haiM / jalake parama bhakta hone para bhI ve nalake jalase itanI ghRNA karate haiM jitanI ki lazkarake For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 jainahitaiSI terApaMthI bhAI vIsapaMthiyoMse aura jainagaz2aTake upAsaka chape hue granthoMse / kueke jalase nahA cukaneke bAda yadi nalakA eka chIMTA - bhI kahIMse una para A par3e to unheM tatkAla hI kaI Dola pAnIse phira nahAnA par3e ! nahAkarake jaba ve kuese ghara jAte haiM taba chAyAko bacAte hue calate haiM / yadi kisIkI chAyA par3a jAtI hai to ve lauTa jAte haiM aura do cAra Dola pAnI phira Uparase DAla lete haiM ! dina bharameM kamase kama 5-6 bAra to unheM nahAnA hI par3atA hai| yadi kabhI kisI musalamAnakA yA aspRzya jAtikA sparza ho jAtA haiM to ve sparza karanevAle apane zarIrako 50 Dola pAnIsa nahAnakI sajA dete haiM ! kisakA sparza honepara kitane Dola pAnIse nahAnA cAhie isake bhI niyama bane hue haiN| hamAre muhallemeM jo dUsare marjAdI mahAzaya haiM ve pavitratAke sambandhameM anya marjAdiyoMse bahuta U~ce darje para pahu~ca gaye haiM / unakA seroM pIlI miTTIse pacAsoM bAra Tihuniyotaka hAtha aura ghuTanoM taka paira dhonekA tamAzA to dekhane yogya hotA hI hai, sAtha hI unakI zaucakriyAkI sAvadhAnI dekhakara vidhAtAko yaha ulahanA diye binA nahIM rahA jAtA ki ye divya jIva kisI divyalokameM yA jalalokameM hI rahane yogya the; inheM tumane isa apavitra naralokameM kyoM janma diyA ? ___eka dina Apa pAkhAne se nikalakara sIdhe kue~ para gaye aura vahA~ rakkhe hue kapar3eke Dolase pAnI nikAla nikAlakara upara DAlane lage / bADIkI dekharekha rakhanevAle jamAdArane dekhA ki mAdI For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArakI unnati / 221 jI binA loTeke pAkhAnemeM se nikale haiM aura kue para Akara bharAbhara pAnI siraparase Dhola rahe haiN| jamAdArane kucha to pahalehIse suna rakkhA thA aura jo kucha rahA sahA sandeha thA vaha isa samaya dUra ho gyaa| usane use khUba dhamakAyA aura jI bhara gAliyA~ sunaaii| vecArA marjAdI usa dinase apanI ukta kriyAko chor3a baiThA hai aura aisI hI kisI dUsarI kriyAkI tajavIjameM anyamanaska rahatA hai| marjAdIjIkI gharavAlI bhI kama pavitra nahIM hai / jisasamaya vaha malamalakI patalI dhotI pahane hue kue~ para snAna karatI hai aura pAnIse sarAbora huI dhotIko pahane hue jalasecanase pRthivIko punIta karatI huI apane ghara jAtI hai usa samaya sAkSAta pavitratA bhI use dekhakara sira jhukA letI hai ! kahate haiM ki marjAdinanI chuAchUta nahAnedhone Adike viSayameM jitanA adhika khayAla rakhatI haiM utanA gaira mardose hamI dillagI karane aura rahasyamaya vArtAlApa karane meM nahIM rakhatIM ! kabhI kabhI jaba ve apane ghara para nahAtI haiM aura binA nahAye dUsare kapar3oMko chUnA ThIka nahIM samajhatI taba apane naukara ko AjJA detI haiM ki tU A~kheM banda karake mere Upara pAnI DAlatA raha, maiM nahAye letI hU~ ! naukara A~kheM banda rakha sakatA hai ki nahIM so to mAlUma nahIM; para vaha pAnI DholanemeM jarA bhI galatI nahIM karatA ! maiM samajhatA hU~ ina logoMkI pavitratA aura AcArazIlatAkA vRttAnta par3hakara una logoMko bahuta kucha DhADhasa ba~dhegA jo rAtadina kalikAlako yA paMcamakAlako kosA karate haiM aura jinheM jahA~ tahA~ | AcArabhraSTatA hI dikhalAI detI hai| unheM vizvAsa rakhanA cAhie For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - eka isa kaliyuga yA paMcamakAlameM bhI bahuta se satayugI jIvoMkA astitva banA huA hai aura yadi prayatna kiyA jAyagA to inakA sampradAya khAsA bar3ha sakatA hai / acchA ho yadi isake lie Andolana kiyA jAya aura koI acchI sujalA bhUmi dekhakara do cAra Azrama inake lie sthApita kara diye jAya~ / - pavitrAtmA / 222 eka ciTThI / zrImAn mahArAjAdhirAja bharata cakravartIkI sevAmeM / ma hAzaya, sabase pahale maiM yaha nivedana kara denA cAhatA hU~ ki Ajakala yahA~ para holIke dina haiM / ina dinoMmeM yahA~ ha~sI dillagI karanekA rivAz2a jhUTha sacakA pRthakkaraNa karanA isa samaya bar3e bar3e mAnasika-rasAyana-vizAradoMke lie bhI kaThina hai| isalie kahIM Apa merI isa ciTThIko nirIdillagI na samajha lIjiegA / mujhe ha~sI dillagIkA z2arA bhI zauqa nahIM aura ina dinoMmeM jaba ki deza durdazAprasina ho rahA hai holI manAneko koI bhI sahRdaya acchA nahIM samajha sakatA / For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka cittttii| 223 ina dinoM meM maiM AdipurANakA svAdhyAya kara rahA hU~ / isa granthakA nAma to Apane jarUra sunA hogaa| kyoMki isameM Apake pUjya pitA bhagavAn RSabhadevakA jIvanacarita hai / Apake sambandhameM bhI isameM bahutasI bAteM likhI huI haiM / jainadharmake anuyAyI isa granthake pratyeka akSara aura zabdako satya samajhate haiM / merA bhI pahale yahI qhayAla thA; parantu aba mujhe isa para vizvAsa nahIM hotA / ho bhI kaise ? isameM likhA hai ki ApakI 96 haz2Ara striyA~ thIM ! do cAra, daza vIsa, sau pacAsa nahIM, ekadama cyAnave haz2Ara ! eka lAkhameM sirpha cAra hajAra kama ! choTI mATI jhUTa to kisI taraha dharmazraddhAke soTese Thelakara galekI nIce utArI jA sakatI hai; para itanI moTItAjI gajavakI jhUTha, bhalA Apa hI batalAie ki kisa taraha gale utArI jAve ? ___ yaha maiM mAnatA hU~ ki Apake jamAnemeM aura abake jamAnemeM bahuta bar3A antara hai / lAravA varSa bIta cuke haiM. isalie Ajakalake rIti-rivAz2a Apake z2amAneke rIti-rivAjAMse milAna nahIM khA sakate to bhI unameM itanA z2amIna AsamAnakA antara nahIM ho sktaa| Apa. yadi kucha dinoMke lie yahA~ Akara raheM to mAlUma ho ki strI kitanI durlabha cIja hai aura usake prApta karanemeM kina kina masIbatoMkA sAmanA karanA par3atA hai| pahale to vaha dvijavarNoM kI nahIM, svavarNakI nahIM, svajAtikI nahIM, sva-upajAtikI hI honI cAhie, phira usake cAra yA ATha gotra TAle jAnA cAhie / isake bAda varake pAsa dhana honA cAhie, jevara honA cAhie aura kanyAke For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jainahitaiSI pitAkI tathA dUsare dalAloMkI pUjA karaneke lie bhI kucha cAhie, taba kahIM muzkilase yaha sudalebha strIratna prApta hotA hai| para yaha sabake bhAgyameM nahIM / mere jaise haz2AroM par3he likhe haTTekaTTe navayuvaka to isa ratnake lie jIvana bhara tarasate rahate haiM to bhI nahIM pA skte| eka ratnase jyAdA rakhanekA to kisIko adhikAra hI nahIM hai| taba batalAie hama kaise mAna leM ki Apake 96 haz2Ara striyA~ thIM ? ___ hamAre yahA~ jo dhanI haiM ve apane dhanake jorase sATha paiMsaTha varSakI umra taka striyA~ prApta kara lete haiM; Apa chaha khaNDake rAjA the isa lie apanI atulita sampattike jorase saMbhava hai ki Apane bhI striyoMke lie kucha prayatna kiyA ho; parantu isa prayatnameM bhI itanI saphalatA kadApi prApta nahIM ho sakatI ki ekadama 96 hajAra striyA~ Apako mila jAveM ! striyA~ bhI manuSya haiM, ve aisI cIja nahIM ki pharamAizake mAfika taiyAra karAI jA skeN| aura Apake jamAnemeM to strIjAtikI bar3I pratiSThA thI / taba yaha bhI mAnaneke lie jI nahIM cAhatA ki Apane unheM bhI usI taraha prApta kara lI hoMgI jisa taraha aThAraha karoDa ghor3e aura caurAsI lAkha hAthI prApta kiye the ! ____ mujhe ummeda hai ki Apa 'rivyU Apha rinyU ke sampAdaka mi0 sTeDake samAna eka patra yA saMdezA bhejakara-AdipurANakI ukta 96 haz2Ara striyoMkI bAtakA khaNDana kara deMge aura yadi yaha bAta vAstavameM hI saca ho to kRpA karake vaha tarakIba likha bhejeMge jisase ki strIratna itanI bahulatAse prApta ho sakate haiN| isa : For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka citttthii| 225 mamaya isa dezako-vizeSa karake jainasamAjako-usa tarakIbake jAna lenekI bar3I bhArI jarUrata hai| merI khaNDelavAla jAtikI to isake binA bar3I hI durdazA ho rahI hai| mere jaise hajAroM yuvaka aise haiM jo kevala eka hI eka strIkI prAptike lie isa samaya cAhe jo karaneke lie taiyAra haiN| hama logoMke duHkhoMkA kucha pAra nahIM hai / una duHkhoMkA anubhava Apa jaise haz2AroM patniyoMke svAmI kadApi nahIM kara sakate / hamArI jAtike dhanI mAnI paMca mukhiyA bhI-jinake ki kevala eka hI eka patnI ( kisI kisIke do do cAra cAra upapatniyAM bhI ) hai-jaba hamAre duHkhakA anubhava nahIM kara sakate tatra Apase to ummeda hI kyA kI jA sakatI hai ? * isa parama duHkhame mukta honeke lie yadi Apa vaha tarakIba batalA deMge to hama logoMkA bar3A bhArI kalyANa hogaa| Apake pyAre jainadharmakI nIva isa samaya DagamagA rahI hai / bar3I tejIse jainoMkI saMkhyAkA hAma ho rahA hai / yadi Apane strIprAptikA upAya na batalAyA to phira AzA nahIM hai ki yaha samAja jIvita banA rahegA / kamase kama mere lie to Apa avazya hI kucha upAya batalA diijiegaa| hA~, AdipugaName mAlUma hotA hai Apa bar3e bhArI sudhAraka yA riphArmara the / Apane dAna puNya karaneke lie eka nayA varNa sthApita kiyA thA / dezakAlakI z2arUratake anusAra samAjasaMghaTanA karaneke sudhArakoMke tattvako Apa mAnate the| acchA to aisA hI koI upAya batalAie. jo hama eka naye varNakI sthApanA hI kara DAleM / For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 jainahitaiSI Apake samayameM dAna lenevAle varNakI z2arUrata thI, para isa samayameM eka dAna karanevAle-kanyAdAna karanevAle varNakI jarUrata hai / usakA kAma yaha rahe ki mere jaise avivAhita yuvakoMke prArthanA karate hI vaha unake lie kanyAyeM DhU~Dhakara vivAha kara diyA kre| ___ Apake jamAnemeM jaba Apake 96 haz2Ara striyA~ thIM taba auroMke bhI hajAroM nahIM to do do cAra striyA~ avazya hoMgIM / isase mAlUma hotA hai ki usa samaya puruSoMkI apekSA striyoMkI saMkhyA adhika hogI-arthAt lar3akiyoMkI paidAyaza lar3akoMse kaI gunI jyAdaha hogI / parantu Ajakala yaha bAta nahIM hai / lar3akiyoMkI paidAyaza hI kama hone lagI hai| kyA isake lie bhI . Apa koI tarakIba batalAiegA ! hA~, AdipurANase yaha bhI mAlUma huA ki Apane mlecchoMkI kaI hajAra kanyAoMke sAtha vivAha kiyA thA / isa rivAjakA patA bhagavAn mahAvIrasvAmIke samaya taka lagatA hai / samrATa candraguptane mleccha rAjA selyUkasakI beTIke sAtha vivAha kiyA thA aura candragupta 'jainAsiddhAnta bhAskara' ke lekhoMse mAlUma hotA hai ki jaina the| ' kanyAratnaM duSkulAdapi ' kA vacana bhI yahI bAta kahatA hai| kyA Apa jainasamAjake mukhiyoMke pAsa eka patra nahIM bheja sakate jisase ve "aura aura jAtiyoMkI kanyAyeM lelenemeM koI harja nahIM hai" isa tarahakA eka niyama jArI kara deM ? kamase kama apane varNakI kisI bhI For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha-prasaMga. 227 jAtikI kanyA lelenemeM to koI rukAvaTa na rahe / merI samajhameM ApakI ciTThIse yaha kAma z2arUra ho jaaygaa| ___ uttara z2arUra bhijavAie, ciTThIke sAtha eka TikaTa bhejA jAtA hai| mere nAmake sAtha ' bambaI naM. 4 ' likhadenese mujhe patra mila jAyagA ! kAzalIvAla jaina / noTa-yaha ciTThI 'DeDalaiTara Aphisa' kI havA khAkara hamAre pAsa AI hai| bhejanevAleke nAmake sAtha 'jaina ' likhA rahanese posTamena hamAre yahA~ DAla gayA hai / lekhaka mahAzayane yaha nahIM socA ki bharata mahArAja mokSa prApta kara cuke haiM; unataka patra kaise pahu~cegA aura uttara kauna degA / Apa DaoNkakA TikaTa bhejanA bhI nahIM bhUle haiM / mAnoM vahA~ bhI DaoNkakhAne khule hue haiM ! balihArI ! smpaadk| vividh-prsNg| 1 seThIjIke viSayameM prayatna / pA se ThIjIke viSayameM Andolana hone lagA hai aura REAN saMtoSakA viSaya hai ki vaha bahuta acche DhaMgase prAraMbha huA hai| aneka sajjanoMne jinakA ka nAma prakAzita karanekI isa samaya AvazyakatA nahIM hai isa mahInemeM khUba hI daur3a dhUpa aura mehanata kI hai aura unhoMne isa For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jainahitaiSI praznako dezavyApI kara diyA hai| jainasamAjakI nIMda TUTa gaI hai aura hama bar3e harSake sAtha prakaTa karate haiM ki vaha kAryakSetrameM utara par3I hai / kalakattA, lakhanau, ilAhAbAda, banArasa, mirjApUra, amaroha phIrojapura, rohataka Adi bar3e bar3e nagaroMmeM sabhAyeM huI haiM, jagaha jagaha candA ekatra ho rahA hai, lagabhaga 1500)ru0 jainamitrake Aphi sameM A cuke haiM, 1500)ru0 kalakattekI sabhAmeM ekatra hue haiN| aura meM, kaI sthAnoMse rupaye ekatra honeke samAcAra mile haiM / mahArAja jayapura aura vAyasarAya sAhabakI sevAmeM arjI bhejaneke lie jagaha jagahase dastakhata hokara bhI A rahe haiM, kaI hajAra sahiyA~ A cukI haiN| bar3e bar3e pratiSThita puruSoMne isa viSayameM sahAnubhUti dikhalAI hai| sirpha AkolAse ( barAra ) se hI koI 20 vakIloMkI sahiyA~ AI haiM jinameM se eka mahAzaya Anarevala haiM / ilAhAbAdake suprasiddha vakIla Anarebala DA0 tejabahAdura saprU zrImatI gulAbabAIke vakIla niyukta hue haiN| unhoMne apanA kAma zurU kara diyA hai| ve eka memoriyala mahArAjA jayapurakI sevAmeM bheja cuke haiM / vAyasarAya sAhabakI sevAmeM memoriyala bhejanekA prayatna ho rahA hai| DepyUTezanake lie bhI udyoga jArI hai / lATa sAhabakI lejisleTiva kaunsilameM aura vilAyatakI pArliyAmeMTameM yaha prazna upasthita kiyA jAya isake lie bhI prayatna huA hai / hamako vizvAsa hai ki yadi hama isI taraha udyoga karate rahe to vaha dina bahuta hI samIpa hai jaba hama apane samAjake niHsvArtha sevaka zrIyuta arjunalAlajI seThIke mukta honekA zubha samAcAra sunAneke lie samartha ho sakeMge / yaha For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha prasaMga | kabhI saMbhava nahIM ki prayatna kiyA jAya aura usameM saphalatA na ho| udyogake AgeM saphalatAyeM hAtha jor3akara khar3I rahatI haiM / 2 samAcArapatroMkI sahAnubhUti / seThIjIke viSaya meM dezake prAyaH sabhI prasiddha prasiddha samAcArapatroMne lekha likhanekI kRpA kI hai| baMgAlI, amRtabAz2ArapatrikA, eDavokeTa, lIDara, induprakAza, bAmbe krAnikala, nyUiMDiyA, di gujarAtI, paMjAbI, kalakattAgajaTa, abhyudaya, pratApa, bhAratodaya, kalakattAsamAcAra, hiMdustAna, AryaprakAza, hindI samAcAra, bhAratamitra Adi nAmI nAmI patroMne yuktipUrNa agralekha likhakara aura zrImatI gulAbabAIkI hRdayajhavaka apIla prakAzita karake isa praznako dezavyApI banA diyA hai / sabhIne eka svara se bhAratasarakArase prArthanA kI hai ki vaha jayapura rAjyake isa anucita kAryameM hastakSepa kare aura briTizarAjyakI nyAyazIlatAkI rakSA kare | itanA acchA Andolana jahA~taka hama jAnate haiM bahuta kama vyAktiyoMke lie huA hai aura isase AzA hotI hai ki bhAratasarakAra prajAke ina pratinidhiyoMkI pukAra para bahuta jalda dhyAna degii| hama apane sahayogiyoMkI isa udAratA aura sahAnubhUtiko kabhI nahIM bhUla sakate haiM jo unhoMne seThIjIke viSayameM dikhalAI hai / unhoMne isa samaya na kevala hamArI sahAyatA kI hai pratyuta yaha batalAyA hai ki dharmabhinnatA hone para bhI tuma hamAre bhAI ho, dezake eka aMga ho aura tuma para jo kaSTa AtA hai usakA anubhava hameM bhI tumhAre hI jaisA hotA hai / jainasamAja isa zikSAko 1 229 For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 . jainahitaiSI aba kabhI nahIM bhUla sakatA; abase usakA nAtA apane dezabandhuoMke sAtha aura bhI ghaniSTha hogA-vaha apane kartavyakA pAlana karane meM kabhI AnAkAnI na kregaa| 3 aba kyA karanA cAhie ? abhItaka jo kucha huA hai vaha acchA huA hai; parantu yatheSTa nahIM huA hai| AndolanakI gatiko hameM barAbara baDhAte jAnA cAhie aura usa samaya taka zAnta na honA cAhie jaba taka ki seThIjIke bhAgyakA kucha na kucha nibaTArA na ho jAya / hamAre bhAI yaha to aba acchI taraha samajha gaye haiM ki isa mAmalemeM Andolana karanA, udyoga karanA, sahAyatA denA koI rAjadrohakA kAma nahIM hai| kyoMki hama kevala yaha cAhate haiM ki seThIjIpara bAkAyadA mukaddamA calAyA jAya aura yadi usameM ve nirdoSa siddha hoM to chor3a diye jAveM, nahIM to unheM ucita daNDa diyA jAve / hama yaha kabhI nahIM cAhate haiM ki ve aparAdhI hone para bhI chor3a diye jAveM / aisI dazAmeM rAjabhaktase rAjabhakta puruSa bhI-rAyabahAdura, AnarerI majisTreTa, beMkara, vyApArI, vakIla, bairisTara, aura sarakArI naukarI karanevAle bhI isa AndolanameM binA kisI Darake zAmila ho sakate haiN| isa viSayameM sabase acchA udAharaNa hamAre sAmane yaha hai ki zrIyuktabAbU ajitaprasAdajI ema. e. elaela. bI. jo lakhanaUcIpha korTake sarakArI vakIla haiM isa kAryameM khullamakhullA prayatna kara rahe haiM / yadi rAjadrohakA yA sarakArakI avakRpA honekA kAma hotA to ve isameM kabhI zAmila na hote / AzA hai ki isa udA For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividh-prsNg| 231 haraNase hamAre bhAiyoMkA Dara bilkula dUra ho jAyagA aura ve isa mAmalemeM jIjAnase udyoga kareMge / do bAtoMkI sabase bar3I z2arUrata hai| eka to yaha ki tamAma bar3e bar3e zaharoMmeM pablika sabhAyeM yA jainasabhAyeM kI jAveM aura unakA vRttAnta samAcArapatroMmeM prakAzita karAyA nAya / dUsare, jagaha jagaha candA ekatra karanekI koziza kI jAya aura jitanA rupayA ekatra ho vaha yahA~ jainamitrake AphisameM bheja diyA jAya / jo sajjana apanA nAma prakaTa na karAnA cAheM ve bhI candA de sakate haiM / rupayoMkI bahuta AvazyakatA hai / mahArAjAjayapura aura vAyasarAya sAhabake pAsa jo DepyuTezana jAnevAlA hai usameM samAjake pratiSThita sajjanoMko membara bananA cAhie / isake lie bhI prayatna karanekI z2arUrata hai| samAcArapatroMmeM lekha prakAzita karanA, karAnA, saphalatAke dUsare upAya socanA, sujhAnA, jagaha jagahase sahiyA~ karAke bhejanA, Adi aura bhI bahutase karane yogya kAma haiN| jisase jo bane use vahI karanA caahie| yaha eka aisA mAmalA haiM jisase saMsAra jAnegA ki hama apane bhAiyoMkI rakSAke lie bhI kucha kara sakate haiM yA nahIM / 4 dharmazAstroMke gabhIra adhyayanakI aavshyktaa| dUsare samAjoMkI apekSA jainasamAjameM dhArmika zraddhA bahuta adhika hai aura isa kAraNa dharmagranthoMke paThanapAThanakI paripATI jitanI adhika jainasamAjameM hai utanI zAyada hI kisI samAjameM ho| jainasamAjakA adhika bhAga par3hane likhanekA--jJAnopArjana karanekAartha, dharmazAstroMke par3haneke sivAya aura kucha nahIM samajhatA / jaina For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jainahitaiSI zAstroMke bAhara aura bhI kucha jJAna hai, isa bAtakA astitva hI mAnoM usake vizvAsameM nahIM hai / jainoMkI pAThazAlAoMmeM, vidyAlayoMmeM, upadezakasabhAoMmeM, baiThakoM meM, jahA~ dekhie vahA~ hI dharmazAstroMke sivAya dUsarI bAta nahIM / itanA hone para bhI hama dekhate haiM ki isa samaya dharmagranthoMke jina bhItarI rahasyoMkI-marmasthAnoMkI thAha lenekI AvazyakatA hai unakA jJAna jainasamAjake bahuta hI kama vidvAnoMko hai / kevala UparI bAtoMmeM, tote jaisI raTantameM, carvitacarvaNameM hI loga phaMse rahate haiM, zAstroMke bhItara gaharAImeM jAnekI mastaka lar3AnekI ora kisIkA dhyAna hI nahIM hai / jo purAne DhaMgake kevala saMskRtake paNDita haiM aura jinheM yatheSTa avakAza hai na ve hI kucha parizrama karate haiM aura na a~garejIkI U~cI zikSA, pAye hue bAbU logoMkA hI isa ora dhyAna hai| bAbU logoMkA pramAda to isa viSayameM bahuta hI bar3hA caDhA hai / dharmazAstroMkI sAdhAraNa bAtoMkA jJAna bhI unameMse bahuta kama logoMmeM dekhA jAtA hai / ve jainasamAjameM kAma to karanA cAhate haiM; para unase kAma hotA nhiiN| jainasamAjake vizvAsoMkI racanA hI kucha aisI hai ki usameM dhArmika jJAnake binA koI kAma nahIM kara sakatA aura isa kAraNa unheM nirAza hokara baiTha rahanA par3atA hai| ___ isa samaya jainadharmake tattvoMkA jainetaroMmeM pracAra karaneke lie bhI sabhI loga lAlAyita haiM / paNDitamaNDalI dezameM aura bAbU maNDalI videzoMmeM jainadharmakA pracAra karanA cAhatI hai| isake lie kucha saMsthAyeM bhI sthApita ho cukI haiM, parantu hamArI For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bividha prasaMga | samajhameM isa kArya meM taba taka saphalatA nahIM ho sakatI, jaba taka ki jainadharmakA acchI taraha adhyayana na kiyA jAya / svAdhyAya kI pratijJA pAlaneke lie athavA svAdhyAyakA puNya sampAdana karane ke lie kisI granthake do cAra pRSTha par3ha lenA dUsarI bAta hai aura adhyayana karanA dUsarI bAta hai | parIkSAyeM pAsa kara lenese bhI koI jainadharmakA vidvAn nahIM ho sktaa| isake lie bar3e bhArI parizramakI darakAra hai| kisI eka granthakA marma hRdayaMgama karaneke lie dUsare bIsoM granthoMke dekhane kI jarUrata hotI hai - kevala usa eka granthakI TIkAme hI kAma nahIM cala jAtA / jaba eka granthakartA eka viSayako eka prakAra se kahatA hai aura dUsarA usI viSayako kucha aura prakArase kahatA hai, taba yaha patA lagAnekI z2arUrata hotI hai ki isakA kAraNa kyA hai / hamAre yahA~ purANagranthoM ke par3hanevAle hajAroM lAkhoM haiM, ve hamezA dekhate haiM ki uttarapurANakI bIsoM bAteM harivaMza aura padmapurANase nahIM milatI haiM / pradyumnacarita ke karttA kucha aura kahate haiM, harivaMzake karttA kucha aura kahate haiM / para kyA kabhI kisIne yaha jAnane ke lie kucha vizeSa parizrama kiyA hai ki ina granthoMmeM antara honekA vAstavika kAraNa kyA hai aura isakA mUla kahA~se hai / patA lagAnA to kaThina kArya hai yaha bhI prayatna nahIM kiyA gayA ki jina jina bAtoM meM aMtara hai unakI eka sUcI hI banA kara prakAzita kara dI jAtI / jainetara vidvAnoMmeM isaprakAra ke prayatna karanevAle bIsoM vidvAn haiM / svargIya bAbU baMkimacandra caTTopAdhyAyakA ' zrIkRSNacarita ' jinhoMne par3hA hai ve jAnate haiM ki gaMbhIra adhyayana T For Personal & Private Use Only 233 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jainahitaiSI - kise kahate haiM | isa granthake taiyAra karanemeM bAbU sAhabane gajabakA parizrama kiyA hai / samagra mahAbhArata, bhAgavata, viSNupurANa, brahmavaivartapurANa, harivaMzapurANa, Adi granthoMkA aneka bAra svAdhyAya adhyayana aura manana karake yaha choTAsA grantha banAyA gayA hai / zrIkRSNakI vartamAna sahacAriNI rAdhikA -- jisake binA Ajakalake samayameM zrIkRSNakI gati hI nahIM hai parantu mahAbhAratameM jisakA jika taka nahIM hai-- kahA~se AI, isake viSayameM jo khoja bAbU sAhabane kI hai vaha bar3I hI kImatI hai| mahAbhAratakI lokasaMkhyA isasamaya lagabhaga eka lAkha hai; parantu jisasamaya yaha banA hai, usa samaya sirpha paccIsa haz2Ara thA / isake siddha karanemeM bar3I hI gaharI chAnabIna kI gaI hai aura usameM bAbU sAhabane pUrI saphalatA prApta kI hai / dUsare vidvAn isa tarahake saikar3oM prayatna kara rahe haiM aura batalA rahe haiM ki adhyayana karanA kise kahate haiN| kyA isa tarahake prayatnoMkI hamAre yahA~ AvazyakatA nahIM hai ? kevala itanA kahadene se aba kAma nahIM cala sakatA ki " AcAryoMkA matabheda hai, vAstavika bAta to kevalI bhagavAn hI jAna sakate haiM / " parizrama karanese ukta matabhedoMkA bahuta kucha patA laga sakatA hai / harivaMza aura uttarapurANake matabhedoMkA rahasya jAnane ke lie, prAkRta harivaMza, prAkRta mahApurANa, zvetAmbarAcArya zrIhemacandrakA triSaSThizalAkApuruSacarita, pANDavapurANa, mahAbhArata, harivaMza, bhAgavata, viSNupurANa Adi bIsoM granthoMke adhyayanakI z2arUrata hai / isI taraha padmapurANa aura uttarapurANameM jo antara hai usake lie isa kathAsambandhI samasta zvetAmbara - digambara For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha prasaMga | 235 granthoMke sivAya vAlmIki rAmAyaNa, bauddhajAtaka Adi granthoMkA bhI svAdhyAya karanA cAhie / yaha bAta hama kevala kathAgranthoMke viSayameM hI nahIM kaha rahe haiN| dravyAnuyoga adhyAtma Adike granthoM kA bhI isI tulanAtmaka paddhati se adhyayana karanekI AvazyakatA hai / isase saikar3oM naI naI bAtoMkA patA lagegA | zvetAmbarI granthoMkA bhI hameM adhyayana karanA cAhie aura una bAtoM para vicAra karanA cAhie jinake viSayameM donoMkA matabheda hai / aisA karanese kevala jJAna hI na bar3hegA balki bahuta se matabhedoMkA mUla bhI mAlUma ho jAyagA / 1 1 hama AzA karate haiM ki hamAre samAja ke paNDita mahAzaya aura bAbU sAhaba donoM hI isa ora dhyAna deMge aura jainadharmakA gabhIra adhyayana karake usake phalase jainasAhityakA, jainasamAjakA aura apane dezakA kalyANa karane meM tatpara hoMge / yaha smaraNa rakhanA cAhie ki kevala dharma dharma kahane se dharmakI prabhAvanA nahIM hogI, isake lie saba oroMse prayatna honA cAhie / 5 arabI sAhitya meM hindU jAtikI pratiSThA / arabI bhASAkA sAhitya kisI samaya bahuta bar3hA car3hA thaa| bar3e bar3e vidvAn lekhakoMne usake sAhityako puSTa kiyA hai| saMskRtake pacAsoM granthoMke anuvAda aravI bhASAmeM milate haiN| uMdalasa dezake sAada nAmake bahuzruta paNDitakA banAyA huA ' tabakAtula umama' arthAt 'manuSya jAtikA vRttAnta' nAmaka grantha hai / prasiddha itihAsajJa muMzI devIprasA For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jainahitaiSI danI ( jodhapura ) hindI citramayajagat ' meM prakaTa karate haiM ki ukta granthameM pRthvIkI jina ATha viduSI jAtiyoMke nAma batalAye haiM, unameM hindUnAtikA nambara sabase pahalA hai| hinduoMkA paricaya dete hue paNDitavara sAada kahate haiM ki " hindU paramezvarako eka aura advitIya mAnate haiM aura usIko pUjane tathA ArAdhanA karaneke yogya jAnate haiM / aisI jJAna aura vivekamayI niSThA aura AsthAoMke dekhate hue ve pRthvI bharakI acchIse acchI jAtiyoMmeM gine jAne yogya haiM / inameM do prakArake loga haiM / eka brAhmaNa aura dUsare ve jo brAhmaNa nahIM ( zramaNa ? ) haiM / brAhmaNa vidvAn aura jJAnavijJAnavAle haiM / paramezvarako karttA mAnate haiM, sRSTiko anAdi nahIM mAnate-aura pralayako bhI saca jAnate haiN| unake dharmameM jIvahinAkA niSedha hai aura prANimAtrako duHkha denA mahApApa hai / jo brAhmaNa nahIM haiM ve RSiyoMko anadi mAnate haiM aura paramezvarako akartA kahate haiN| unake matameM karma pradhAna hai / Age ukta vidvAnne hinduoMkI sabhyatA, vidvattA, rItinItikI bhUribhUri prazaMsA kI hai| brAhmaNetara logoMse jAna par3atA hai usakA matalaba jainoM yA zramaNoMse hai / kyoMki jaina hI Izvarako akartA aura karmoMkI pradhAnatA mAnanevAle haiM / RSiyoM yA tIrthakaroMko ve anAdikAlase mAnate hI haiM / isa vidvAnne jo avidvAn yA mUrkhajAtiyA~ ginAI haiM unameM sabase pahalA nambara phiraMgiyoM yA yUropavAloMkA batalAyA hai aura unheM pazuoMke samAna jar3ajIva aura bahuta hI duHzIla kh| hai ! dekhie kAlacakrakI gati ! Aja vahI yUropavAle sabhyaziromaNi For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha prasaMga | 237 aura hindU jar3ajIva bana rahe haiM ! kitanA bar3A ulaTa phera ho gayA ! kAlidAsakA yaha vAkya yAda AtA hai: 8 nIcairgacchatyupari ca dazA kAlanemikrameNa / 1 "" 6 kAtaMtra vyAkaraNakA videzoM meM pracAra | 1 kAtaMtra yA kalApa saMskRtakA bahuta ho prasiddha vyAkaraNa hai / yaha apane samayakA itanA sarala vyAkaraNa thA ki isakA pracAra sAre bhAratavarSa meM ho gayA thA / usa samaya sAre dezameM isI vyAkaraNakA paThana pAThana hotA thA / isa vyAkaraNa bhArata ke bAhara videzoM meM bhI pratiSThA prApta kI thI, isakA patA abhI hAla hI lagA hai| maMdhyaeziyA meM purAtattvasambandhI bar3I mahatvakI khojeM ho rahI haiM / vahA~ jamInake bhItara se prAcIna kUcA nAmaka rAjyakA patA lagA hai / usameM jo prAcIna sAhitya milA hai usase mAlUma huA hai ki usa samaya vahA~ bauddha dharmake aneka maTha the aura unameM saMskRta par3hAneke lie kAtaMtravyAkaraNakA upayoga kiyA jAtA thA / isase pAThaka samajha sakate haiM ki kAtaMtra vyAkaraNakI prasiddhi kitanI aura kahA~ taka huI thI / kathAsaritsAgara meM kAtaMtra ke sambandhameM eka kathA likhI hai | usase mAlUma hotA hai ki yaha vyAkaraNa mahArAja zAlivAhna (zaka ) ke par3hAne ke lie unake maMtrI zarva - varmAne banAyA thA / jainoMkA vizvAsa hai ki zarvavarmA jaina the; parantu isa viSaya meM abhItaka koI saMtoSayogya nirNaya nahIM huA hai| 1 1 For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jainahitaiSI _7 jIvadayAjJAnaprasAraka bhaNDAra / ___ bambaImeM isa nAmakI eka bar3I hI acchI saMsthA hai / san 1910 meM isakI sthApanA huI thii| " zrIyuta seTha lallUbhAI gulAbacandanI jauharI, sarAphabAjAra bambaI naM0 2" isake avaitanika prabandhakartA haiM / Apa zvetAmbara jaina haiM / saMsthAkA mukhya uddezya jIvadayAsaMbaMdhI jJAnakA pracAra karanA hai| isa uddezyake anusAra vaha pazuvadhako rokatI hai, mAMsAhArakI hAniyA~ batalAkara logoMko zAkAhArI banAta hai, aura isake lie judA judA bhASAoMmeM pustakeM pemphaleTa Treka Adi chapAkara muphtameM vitaraNa karatI hai| isakA jo paricayapatra hamAre pAsa AyA hai usase mAlUma hotA hai ki saMsthAne pachale cAra varSoMmeM apane prayatnameM Azcaryajanaka saphalatA prApta kI hai| usake prayatnase lAkhoM jIvoMkI rakSA huI hai, hajAroM manuSya zAkAhArI bana gaye haiM aura saikar3oM sajjanoMne saMsthAke kAmase sahAnubhUti prakaTa kI hai| bar3odA mahArAjane apane rAjyake 1300 grAmoMmeM dazahare para jo pazuvadha hotA thA use isI saMsthAke prayatnase sarvathA banda kara diyA hai / dUsare bhI kaI rAjyoMmeM use saphalatA milI hai| aura to kyA usane sudUra jApAnameM bhI apane pavitra kAryakI siddhake / lie prayatna kiyA thA jisake phalase jApAna sarakArane apanI prakaTa kI huI Arogyavarddhaka niyamAvalIkA dUsarA niyama ina zabdoMmeM likhA hai-" aisA prayatna karo jisase uttama anAja, phala, zAka, aura gAyakA tAjA dUdha ye tumhAre nityake khAnekI cIjeM bana jAveM / mAMsa sarvathA mata khAo / gAyakA dUdha jitanA adhika bana sake kAmameM For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividh-prsNg| 239 lAo aura annako khUba cabAkara gale utaaro|" saMsthAkI orase judA judA bhASAoMmeM abataka pacAsoM TrekTa chapa cuke haiM / kevala relakharca yA DAkakharca dekara pratyeka TrekTakI cAhe jitanI pratiyA~ cAhe jo vitaraNa karaneke lie ma~gA sakatA hai / kaI TrekTa hindImeM bhI haiM / saMsthA jainadharmake mukhya uddezya jIvadayAko lekara hI kAma kara rahI hai, dharmasambandhI dUsarI bAtoMse vaha koI sarokAra nahIM rakhatI / usake sAhityameM kisI khAsa dharmakI burAI bhalAIkA eka akSara bhI nahIM milasakatA aura isa kAraNa usakI pustakoMko pratyeka dharmake manuSya prasannatAse par3ha sakate haiN| usakI yaha kAryapraNAlI acchI aura anukaraNIya hai / hama apane pAThakoMse AgrahapUrvaka nivedana karate haiM ki ve isa saMsthAke uddezyoMke pracArameM hara taraha sahAyatA kareM, usake sAhityakA pracAra kareM aura bana sake to kucha dravyase bhI sahAyatA kareM / 8 mahAtmA gokhalekA svargavAsa / bhArata mAtAke supUta mAnanIya mahAtmA gokhalekA tA0 19 ko pUnAmeM hRdrogase ekAeka svargavAsa ho gayA / mRtyuke samaya unakI avasthA 49 varSakI thii| ve kevala bhAratavarSake hI nahIM saMsArake eka prakAzamAna ratna the| niHsvArthavRttise dezakI ekaniSTha sevAkaranevAloMmeM unakA Asana sabase U~cA thA / eka daridra brAhmaNake kulameM utpanna hokara unhoMne uccazreNIkI vidyA sampAdana kI thii| unake kuTumbIjana isa AzAmeM the ki aba ve apane U~ce jJAnake balase dhanI bana jAveMge; parantu unhoMne jJAnakA phala dhana nahIM samajhA, ve For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jainahitaiSI usa dhanake kamAnemeM laga gaye jisase ki isa samaya unakI kIrti digdigantavyApinI ho rahI hai| unakA dharma, dhana, sukha jo kucha thA. so eka bhAratavarSa thA / bhAratake hI kalyANakI vAMchA karate hue unakI jIvanalIlA samApta huI / Aja sArA bhAratavarSa unake viyogase zokAkulita ho rahA hai / vIsa haz2Arase bhI adhika manuSya unakI smazAnayAtrAmeM gaye the! isase pAThaka samajha sakate haiM ki ve kisa zreNIke mahAtmA the / dezakA zAyada hI koI nagara hogA jahA~ unakA zoka na manAyA gayA ho / videzoMmeM bhI unake lie zokasabhAyeM huI haiN| ve rAjA aura prajA donoMke pyAre ' nRpatijanapadAnAM durlabhaH kAryakartA' the / unakA jIvanacarita bar3A hI zikSAprada hai| yadi dezake navayuvaka ma0 gokhalekA anukaraNa karake dezakI niSkAma sevA karanA sIkheM to bhAratake sukhI samRddha honemeM bahuta dera na lge| 9 mANikacandra jain-grnthmaalaa| svargIya dAnavIra seTha mANikacanda hIrAcaMdajI je. pI. ke smAraka-phaNDase jo granthamAlA nikAlanekA nizcaya kiyA gayA thA usakA kAma prAraMbha ho cukA hai / eka granthake do phArma chapabhI cuke haiN| dUsare granthoMke sampAdanakA prabandha ho rahA hai; AzA hai ki pahale granthake taiyAra honeke pahale hI dUsarA presameM pahu~ca jaaygaa| isa kAryakI ora jainasamAjako dhyAna denA caahie| isake saba grantha lAgatakI kImata para bece jAveMge / dharmAtmAoMko isake pratyeka granthakI sau sau pacAsa pacAsa pratiyA~ bA~Taneke lie. lenekI AjJA bheja denA caahie| For Personal & Private Use Only . Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI zrImAn paNDita ajunalAla seThI, bI. e., DAirekTara, bhAratavarSIya jainazikSApracAraka samiti .. Jain Education Interaginal For Personal & Private Use Only ___ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 arjunalAlajI seThI bI. e.| 241 paM0 arjunalAlajI seThI bI. e. / arjunalAlajIkA janma jayapura nagarameM san 1880 meM huA thaa| Apake pitAkA nAma lAlA javAharalAlajI seThI thaa| mahArAjA ANS... jayapurane unheM ThAkura govindasiMha jAgIradArakA abhibhAvaka aura zikSaka niyata kiyA thA; antataka ve yahI kAma karate rhe| ___ arjunalAlajIne san 1902 meM jayapura kAlejase prayAga vizvavidyAlayakI bI. e. kI DigrI prApta kii| kAlenameM par3hate samaya ye prAiveTa taurase jainadharmake granthoMkA bhI adhyayana kiyA karate the aura isa kAryameM inheM paM0 cimmanalAlajI jainavaidyase bahuta sahAyatA milatI thI / saMskRtakA jJAna bhI inheM inhIMse prApta huA thaa| vidyArthI avasthAmeM hI seThIjIko dezasevA aura samAjasudhArake kAmoMse bahuta prema thaa| apane dezakI, dharmakI aura samAjakI girI huI avasthA para to inheM bar3A hI duHkha hotA thaa| isa viSayameM ve nirantara hI vicAra kiyA karate the / sArI avanatiyoMkA kAraNa unheM zikSAkA abhAva hI jAna par3atA thaa| unheM vizvAsa ho gayA thA ki yadi dezameM zikSAkA pracAra hogA-nirakSaroM aura ajJAniyoMkI saMkhyA ghaTa jAyagI to dezakI pragati honemeM jarA bhI vilamba na lgegaa| para ve yaha jAnate the ki yaha kArya kevala For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jainahitaiSI sarakArakI sahAyatAse nahIM ho sakatA; isake lie dezavAsiyoMko svayaM prayatna karanA cAhie / vizeSa karake zikSitoMkA dhyAna isa ora jAnA caahie| zikSAprAptikA phala kevala dhana kamAnA yA auroM para hukUmata karanA nahIM hai| jisa zikSAse manuSya kevala apanA hI svArthasAdhana karatA hai use zikSA kahanA 'zikSA' kA apamAna karanA hai / zikSitoMko svArthatyAga karanA cAhie aura apane bhAIyoMko zikSita banAnemeM apanI sArI zaktiyA~ lagA denA caahie| ___ sarakArI skUloMkI zikSAke viSayameM unheM yaha dhAraNA ho gaI thI ki unameM AcaraNake sudhAranekI ora dhyAna nahIM diyA jAtA, naitika balako uttejana nahIM diyA jAtA, dekhane aura vicAranekI zaktikA galA ghoMTa diyA jAtA hai aura vidyArthI kevala pustakoMke dAsa bana jAte haiN| dharma jo manuSyatvakA bhUSaNa hai usakI orase to ve bahuta hI virakta ho jAte haiN| isalie sarakArI zikSApaddhatikA anukaraNa na karake hameM apanA zikSAkrama banAnA cAhie aura usake anusAra zikSA denevAlI svataMtra saMsthAyeM hamAre dezavAsiyoMko sthApita karanA caahie| aisI zikSAsaMsthAyeM yadi judA judA jAtiyoM yA samAjoMkI orase sthApita kI jAya~gI to ve acchA kAma kara sakeMgI; unakI ora judA judA jAtiyoMkA vizeSa prema hogA aura ve unakI unnatimeM tanamanadhanase sahAyatA kreNgii| kamase kama dezakI vartamAna avasthAmeM to ve isa prakArake judA judA prayatnoMko bahuta lAbhakArI samajhane lge| kAleja chor3ane para to seThIjIke mastakameM ye bAteM rAtadina For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 arjunalAlajI seThI bI. e.| 243 cakkara lagAne lgiiN| unakA citta nirantara vyAkula rahane lgaa| apane AgAmI jIvanako kartavyaparAyaNa banAneke lie ve pratidina naI naI mAnasika skImeM gar3hane lge| unakI svArthavAsanAyeM bahuta hI durvala thIM, isa lie ve nahIM cAhate the ki zikSAke prAptike lie maiMne jo azrAnta parizrama kiyA hai aura zarIrako atizaya kSINa kara DAlA hai,usakA badalA maiM kevala dhana kamAkara aura bhogasAmagriyA~ prApta karake luuN| unake hRdayapaTa para jo bar3e bar3e svArthatyAgI mahAtmAoMke caritra likhe hue the ve unheM paropakArake mArgakA yAtrI banAneke lie hI preraNA karate the| yadyapi naukarIse unheM bahuta hI ghRNA thI; parantu apane pitAke dvArA bahuta majabUra kiye jAne para-pitAkI AjJAkA ullaMghana karanA acchA na samajhakara unheM lAcAra hokara naukarIke lie rAjI honA pdd'aa| pahale ve jayapuramahArAjakI koMsilameM 'epeMTisa' niyata hue / isake bAda unheM rejIDeMsImeM kAma milA aura isa kAmako unhoMne do mahIne taka kiyaa| isI samaya inake pitAkA dehAnta ho gayA. aura taba ye unhIM jAgIradArake-jinake yahA~ inake pitA niyukta the-prAiveTa sekreTarI niyukta ho gaye / isa padako prApta hue thor3A hI samaya vyatIta huA thA ki seThI. jIko mathurAke jaina mahAvidyAlayakI unnatikA Andolana suna pdd'aa| unake hRdayakI talImeM jo zikSApracArake bhAva jame hue the aura jo vicAra unheM nirantara hI cintita banAye rakhate the aba unakA rokanA kaThina ho gyaa| isa bIcameM unheM jainadharma aura jainasamAjakI duravasthAkA For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jainahitaiSI bhI bahuta kucha paricaya ho gayA thA aura isa kAraNa ve yaha cAhate lage the ki maiM apane kAryakA kSetra jainasamAjako hI banAU~ / isa avasarako hAthase jAne denA unhoMne ucita nahIM samajhA aura san 1905 meM apanI naukarIse stIphA de diyA / isa samaya ThAkurasAhabane unheM bahuta samajhAyA-Agraha bhI kiyA, para vaha saba niSphala huaa| ___ aba seThIjIne jainadharma aura jainasamAjakI sevAke lie apana jIvana arpaNa kara diyA / dhana kamA karake bhogavilAsake sAdhana ikaTThA karanekI-rAjakIya pratiSThA prApta karanekI aura uThatI javAnIkI anyAnya sArI vAsanAoMko saMkucita karake unhoMne samAjasevAkI dIkSA le lI aura yaha usa samaya jaba ki jainasamAjameM isa tarahake svArthatyAgakI na to carcA hI thI aura na pratiSThA / apane bhAiyoMkI bhalAIke lie dinarAta azrAnta parizramake sivAya isa svArthatyAgakA aura koI aihika phala pAnekI usa samaya AzA na thI / isa mArgameM aneka vighna upasthita hue; parantu seThIjIne unakI jarA bhI paravA na kI / sunate haiM ki apanI dhunameM unhoMne apanI paitRka sampatti takako tuccha samajhA aura apanA haka chor3akara use apane bhAIko hI soMpa diyA / seThIjIke isa svArthatyAgakA mahattva ve loga samajha sakeMge jinhoMne saba tarahakI yogyatAyeM prApta karake abhI abhI AzAmaya saMsArameM paira bar3hAyA hai aura kabhI ekAntameM baiThakara apanI asIma AzAoMko maryAdita karanekA thoDAsA bhI prayatna kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 arjunalAlajI seThI bI. e. / seThIjI naukarI chor3akara jainamahAvidyAlayake DepyUTezanameM Akara zAmila hue / isa DepyUTezanameM sAhu jugamandaradAsajI, lAlA badrIdAsajI, bAbU zItalaprasAdajI Adi aneka sajjana the| seThIjIkI aneka zaharoMmeM acchI joradAra apIleM huI aura unakA phala bhI acchA huA / lagabhaga 15 hajAra rupaye vidyAlaya phaNDako mila gaye / isake bAda seThIjI jainamahAvidyAlaya mathurAke AnarerI adhyakSa niyata hue / jaba vidyAlaya sahAraNapura calA gayA, taba vahA~ bhI ve gaye / lagabhaga eka varSa taka unhoMne vidyAlayakI sacce hRdayase sevA kii| usa samaya jainamahAsabhA ke kAryakartAoM meM matabheda bahuta bar3ha gayA thA / samAcArapatroMmeM eka dUsareke viruddha lekha prakAzita ho rahe the / isase tathA aura bhI kaI kAraNoMse seThIjI vidyAlaya se alaga ho gaye aura 1906 meM apane ghara jayapura lauTa gaye / 245 aba unakI icchA eka svataMtra saMsthA sthApita karanekI huI aura thor3e hI dinoM meM unhoMne apane kaI mitroMkI sahAyatAse 'jainazikSA pracAraka samiti' nAmakI saMsthA khola dI / isa saMsthAkI unhoMne Azcaryajanaka unnati kI aura kucha samayake bAda use Jain | Educational Society of India ke rUpameM parivartita kara diyA / samiti jisa praNAlI se kAma karatI thI aura jo kAma kara rahI thI isakA jina logoMko paricaya hai ve hI jAnate haiM ki seThIjI kisa zreNI manuSya haiM aura jainasamAjake lie una jaise puruSoMkI kitanI adhika avazyakatA hai / pAThaka yaha jAnakara Azcarya kareMge ki For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 jainahitaiSI jainazikSApracAraka samitine apane pichale varSoM meM prativarSa 12000) / bAraha haz2Ara rupayeke hisAbase kharca kiyA hai ! itanI bar3I rakama kahA~se AtI thI ? na seThIjIke pAsa koI sthAyI phaNDa thA aura na unakA koI dhanI sahAyaka thA / yadi kucha thA to asAdhAraNa sAhasa, dRDha pratijJA aura azrAnta parizrama karanekI zakti / jainasamAjakA koI melA, koI jalsA koI utsava aura koI pratiSThA aisI na hotI thI jisameM seThIjI na jAte hoM aura kucha na kucha candA ekatra karake na lAte hoN| isa kAryake lie eka eka paisA mA~ganemeM bhI unheM saMkoca na hotA thaa| unakI apIla bar3I joradAra hotI thii| zrotAoMke kar3ese kar3e hRdaya bhI unakI hRdayadrAvaka vANIse pighala jAte the| unake kaI mitra bhI unhIM jaise the| ve jayapura zaharameMse candA vasUla karate the| kaI sajjanoMne to yaha pratijJA le rakkhI thI ki jisa dina samitiko kamase kama eka rupayA kahIMse mA~gakara na lA deMge, usa dina eka vArakA bhojana yA koI eka rasa chor3a deMge ! samitike kAryoMke kaI vibhAga the| parIkSAvibhAgake dvArA samiti apane nirvAcita paThanakramake anusAra jayapura zaharakI aura bAharakI jaina pAThazAlAoMkI parIkSA letI thI / jo vidyArthI parIkSAmeM uttIrNa hote the unheM pAritoSika aura mAsika vRttiyA~ bhI dI jAtI thiiN| parIkSAke praznapatra samiti bar3e bar3e vidvAnoMse taiyAra karavAtI thI, jo vidyArthiyoMkI yogyatAkI jA~cake lie bahuta hI acche hote the| puruSazikSAvibhAga aura strIzikSAvibhAgakI adhInatAmeM samitine For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 arjunalAla jI seThI bI. e.| 247 jayapurameM kucha vidyAlaya aura kanyA pAThazAlAyeM sthApita kara rakkhI thiiN| ina sabameM samitike paThanakramake anusAra paDhAI hotI thI / bAraha haz2Ara vArSika kharcamese adhikAMza rupayA inhIM pAThazAlAoMke kAmameM kharca hotA thaa| __ 'zrIvarddhamAnajainavidyAlaya ' samitikA Adarza vidyAlaya thA / isameM lagabhaga 200 vidyArthI zikSA pAte the| vidyAlayake sAtha eka chAtrAlaya bhI thA jisameM dUra dUrase Aye hue lagabhaga 50 vidyArthI rahate the / vidyArthiyoMko zArIrika mAnasika aura dhArmika tInoM prakArakI zikSAyeM dI jAtI thiiN| zikSApaddhatike sambandhameM seThIjIkA jJAna aura anubhava bahuta hI bar3hA car3hA hai / unhoMne yUropa, amerikA, jApAna Adi sAre unnata dezoMkI zikSApraNAlIkA adhyayana aura manana kiyA hai / isa viSayake bahuta hI kama grantha hoMge jo unhoMne na paDhe hoM / unhoMne kAMgaDI, jvAlApura, vRndAvana Adike gurukula, tathA ravIndrabAbUkA zAntiniketana, Adi etaddezIya Adarza vidyAlayoMkA acchI taraha avalokana kiyA hai tathA unakI zikSApaddhati para vicAra kiyA hai / ve svayaM bhI eka acche zikSaka haiM / isase pAThaka jAna sakate haiM ki unake vidyAlayakA paThanakrama aura paThanapraNAlI kitanI acchI hogI / ve apane vidyAlayameM eka bhI adhyApaka aisA na rakhate the jo zikSApaddhatikA jAnakAra na ho| adhyApakoMko ve svayaM zikSA denekI paddhati batalAte the| vidyAlayameM saMskRta, a~garejI aura hindI tIna bhASAoMkI zikSA sahajase sahaja paddhatike dvArA dI jAtI thii| jainadharmakI zikSAkI For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .248 jainahitaiSImmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ora to bahuta hI adhika lakSya diyA jAtA thA / jainadharmake mUlabhUta karmasiddhAntakA jJAna ve choTese choTe baccoMko itanA acchA kara dete the ki sunanevAle Azcarya karate the / vidyAlayakI antima zreNIke vidyArthiyoMkI yogyatA a~garez2ImeM itanI acchI ho jAtI thI ki ve kucha hI samaya taka prAiveTa parizrama karake maiTrikameM bharatI ho jAte the / saMskRtameM unakI pravezikAse bhI acchI yogyatA ho jAtI thI aura hindI sAhityake to ve bahuta acche jAnakAra ho jAte the unake kaI vidyArthI hindIke aneka patroMmeM lekha likhate the aura koI koI to kavitA bhI kara sakate the / hindIke seThIjI ananra bhakta haiM / isa viSayameM ve apane vidyArthiyoMkA khAsa taurase utsAha bar3hAte the| hindIkA unhoMne khAsa taurase adhyayana kiyA hai / yadyapi unheM samaya bahuta hI kama milatA thA, to bhI unhoMne hindImeM kaI pustakeM likhI haiM jo abhItaka prakAzita nahIM huI haiM / ve acche lekhaka haiM / kavitAkA bhI unheM abhyAsa hai / unakA banAyA huA -- mahendrakumAra nATaka ' gadyapadyamaya hai aura bahuta hI sundara hai| vidyAlayameM gaNita, itihAsa, bhUgola, arthazAstra, padArthavijJAna, citrakArI Adi saba viSaya paDhAye jAte the aura itihAsAdi kaI viSayoMkI par3hAI to unakI bahuta hI acchI hotI thii| unakI zikSAkA kSetra bahuta hI vizAla hai / ve yaha nahIM cAhate ki jainavidyArthI kisI saMkarNi paridhike bhItara kaida kara diye jAveM aura ve saMsArake vizAla jJAnase vaMcita rahakara aMdhazraddhAlu bana jaaveN| vidyAlayameM jitane kAryakartA the ve prAyaH alpavetana lekara kAma For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 arjunalAlajI seThI bI. e.| 249 karanevAle yA avaitanika the| unake vicAroMkA vidyArthiyoM para bahuta gaharA prabhAva par3atA thaa| ve unake caritrase yaha sIkhate the ki manupyakA sabase bar3A kartavya samAja aura dharmakI niHsvArtha hokara sevA karanA hai| seThIjIkA dhArmika jJAna bahuta hI baDhA caDhA hai / jainadharmake gommaTasAra, karmagrantha Adi siddhAntoMkA unhoMne itanA acchA adhyayana aura manana kiyA hai ki jainasamAjameM unakI jor3akA eka bhI grejyueTa nahIM hai / jainadharmakI saiddhAntika carcAmeM aisA zAyada hI koI dina ho jaba unake do tIna ghaMTe na jAte hoM / unakI zaMkAoMkA samAdhAna karanA bar3e bar3e vidvAnoMke lie bhI kaThina jAtA hai / jainadharmakA. hRdaya kyA hai yaha ve jAnate haiN| unhoMne zvetAmbarazAstroMkA bhI eka yati mahAzayake pAsa acchA adhyayana kiyA hai| jainadharmakI zikSAko ve bahuta hI Avazyaka samajhate haiN| jainadharmake ve kevala jJAtA hI nahIM haiM, usakA AcaraNa bhI pUrNatayA karate haiN| abhI kucha dina pahale jelakhAnemeM jina-darzana na milanese unhoMne ATha dina taka bhojana na kiyA thaa| jainasamAjake bIsoM grejyueToMkA dhyAna unhoMne jainadharmake adhyayanakI ora AkarSita kiyA hai aura unheM samajhAyA hai ki apane isa ratnAkarako dekho, isameM avagAhana karo; tumheM vaha zAnti milegI jo aura kahIM bhI nahIM mila sakatI hai| ___ strIzikSAvibhAgakI orase sarasvatI kanyApAThazAlA aura padmAvatI kanyApAThazAlA do pAThazAlAyeM sthApita haiM aura unameM samitike For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - paThanakramake anusAra hindI, bhUgola, gaNita, gRhakArya aura dharmakI zikSA dI jAtI hai / 250 samitikA eka pustakAlaya bhI hai / usameM hindIkI tathA a~garejI AdikI kaI haz2Ara pustakeM saMgraha haiM / isase jaina ajaina saba eka sA lAbha uThAte the| jayapurakA prasiddha hindI pustakAlaya ' nAgarra bhavana' samitiko hI mila gayA thA / prAcIna hastalikhita granthoMkA saMgraha aura uddhAra karaneke lie bhI eka vibhAga sthApita kiyA gayA thA aura usake dvArA jayapura samasta bhaMDAroMkI sUcI taiyAra karAI gaI thI; parantu Age koI yogya kAryakarttA na milaneke kAraNa yaha kAma banda kara diyA gayA vidyArthiyoMko vyAkhyAna denA bhI sikhalAyA jAtA thA / unake sAmane acche acche vyAkhyAna hote the, jisase ve apane caritrako udAra unnata aura dharmamaya banAveM aura logoMke kalyANa karanekI zakti - vaktRtva zakti prApta kara sakeM / chAtrAlayameM kAlejake par3hanevAle vidyArthI bhI rakkhe jAte the aura jo asamartha hote the unase kucha kAma lekara unheM kucha Arthika sahAyatA kara dI jAtI thI / aise vidyArthiyoMke hRdaya para dhArmika saMskAra DAlanekA seThIjI bahuta prayatna karate the / thor3e hI samaya meM unheM dharmase prema ho jAtA thA aura unakI dharma tathA samAjakI sevA karane kI ora ruci ho jAtI thI / unake yahA~ke aise kaI vidyArthI Aja jainasamAjakI sevA kara rahe haiM / I samiti eka aisI acchI saMsthA thI ki usakI vizeSa vizeSa For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 arjunalAlajI seThI bI. e.| 251 bAtoMkA ullekha karaneke lie hI bahuta sthAna cAhie / hamane yahA~ moTI moTI bAteM batalA dI haiN| adhika jAnaneke lie samitikI riporTa dekhanA caahie| hamArI samajhameM seThIjIkA vAstAveka paricaya pAneke lieunake kartavyazIla jIvanakA mahattva samajhaneke lie samitike kAmoMko chor3akara aura koI sAdhana nahIM hai / unakA antaraMga zarIra samitike hI rUpameM vidyamAna thA / ___ hamArA vizvAsa hai ki yadi seThIjIkI -- samiti ' daza hI varSa aura cala jAtI to jainasamAjakI pragati itanI ho jAtI jisakI ki hama kalpanA bhI nahIM kara sakate haiN| abhI to usakA prAraMbha hI thAkAma karaneke dina to usake aba Aye the; parantu jainasamAjakA durbhAgya ki usa para akAlahImeM eka vajra Akara par3A aura vaha naSTa bhraSTa ho gii| seThIjIkA zikSApracArake samAna samAjasudhArakI ora bhI lakSya hai| unhoMne jo mahattvakA aura sabase Avazyaka kArya apane hAthameM le rakkhA thA usake dekhate hue yadyapi unheM isa kAryameM hAtha na DAlanA cAhie thA; tathApi jainasamAjake kalyANakI-usakI dazA sudhAranekI bhAvanA unake hRdayameM itanI prabala thI ki unheM yaha kArya balAt karanA par3atA thaa| isase unheM aneka saMkIrNa hRdaya vyaktiyoMkA kopabhAjana bananA par3A aura bahutoMne to unake mArgameM kA~Te bichAneM takakA prayatna kiyA / kintu ve apane vicAroMmeM itane dRDha the ki unhoMne kisIkI z2arA bhI paravA na kI-saba kucha hAniyA~ sahakara bhI ve apane kartavyapatha para ArUDha rhe| For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jainahitaiSI ve sudhAraka haiM; parantu AvicAraka nahIM haiM / samAjameM jina | sudhAroMkI vAstavameM AvazyakatA hai, jinase samAjakA kalyANa honekI saMbhAvanA hai aura jinase jainadharmake siddhAntoMmeM koI bAdhA nahIM A sakatI unhIM sudhAroM ke lie ve prayatna karate the / rAjapUtAnemeM choTI choTI saikar3oM kurItiyA~ pracalita haiM unheM seThInIne bahuta kucha banda karA diyA hai / kanyAvikraya, bAlyavRddhavivAha, raMDiyoMkA nAca aura phijUlakharcIke miTAnemeM unheM bahuta saphalatA huI hai| unhoMne aneka vivAha bahuta hI thor3e kharca sarvathA sabhya aura uccarItyAnusAra karavAye haiM / samAjasudhArake lie unhoMne eka nATakamaNDalI sthApita kara rakkhI thii| isake nATakoMkA logoM para bar3A prabhAva par3atA thA / abhI do varSa hue inake eka nATakameM lagabhaga daza haz2Ara darzaka upasthita hue the ! jainoMkI tamAma jAtiyoMmeM paraspara roTI-beTI vyavahAra jArI karanekI ve bahuta AvazyakatA batalAte haiN| isa viSayameM unakI yuktiyA~ sunane yogya hotI haiM / jainoMkI tInoM zAkhAomeM-digambara zvetAmbara sthAnakavAsiyoMmeM mela milApa baDhAnekA-prItibhAva utpanna karAnekA ve bahuta udyoga kiyA karate the| isake lie unhoMne eka bhajanamaNDalI sthApita kara rakkhI thI jo bArI bArIse tInoM sampradAyake mandiroMmeM jAkara prItivardhaka bhajana gAtI thii| kabhI kabhI ve tInoM sampradAyake zikSitoMko ekatra karate the aura unakA eka sAtha prItibhoja karAte the| apane vidyAlayameM ve tInoM sampradAyake vidyArthiyoMko rakhate the; unakI dharmazikSAkA bhI unhoMne yathocita prabandha kara rakkhA For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 arjunalAlajI seThI bI e.| thaa| unakI saMsthAke lie candA bhI unheM tInoM sampradAyoMse milatA thA / kaI ajaina vidyArthI bhI unake vidyAlayameM zikSA pAte the / dezakI unnatike lie ve yaha bhI Avazyaka samajhate haiM ki nIca jAtiyoMko zikSA dI jAya / unake khayAlameM jJAnadAna kisIko bhI kiyA jAya, vaha pApakA kAraNa nahIM ho sakatA hai / avazya hI unake ina kAmoMse bahuta loga aprasanna the| seThIjI jainasamAjake bar3e nAmI vyAkhyAtA haiN| unake vyAkhyAnoMkA prabhAva bhI bar3A gaharA par3atA hai| naye aura purAne donoM tarahake qhayAlavAle unake vyAkhyAnoMkI prazaMsA karate haiN| isa kAraNa unheM prAyaH pratyeka jaina sabhAmeM upasthita rahanA par3atA thaa| Aja taka unake dezake eka chorase dUsare chora taka saikar3oM vyAkhyAna hue haiM; parantu jahA~taka hama jAnate haiM samAja aura dharmase bAhara rAjanIti Adike sambandhameM unakA koI bhI vyAkhyAna nahIM huaa| ve kevala dharma aura zikSAke pracAraka haiM / jainasamAjameM abhI itanI yogyatA bhI kahA~ hai ki vaha rAjanItike. vyAkhyAna sune / jisa samAjakI sArI zaktiyA~ sAmpradAyika jhagar3oMmeM--zAstrArthoMmeM aura tIrthoMkI mukaddamevAnImeM kharca hotI haiM usameM itanA bala kahA~ ki rAjanaitika kSetrameM khar3A ho ske| seThIjIkA svabhAva bar3A hI suzIla, mRdu aura prabhAvazAlI hai| abhimAna unako chU taka nahIM gyaa| ve prazaMsAke bhUkhe nahIM / ve kevala kAma karanA jAnate haiN| unakA rahana sahana bahuta hI sAdA hai / sadA apanI dezI pozAka pahanate haiN| jayapurI pagar3I For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jainahitaiSI ~ ~ ~ choDakara unheM kabhI kisIne TopI lagAye na dekhA hogA / khAnA pInA bahuta hI sAdhA rakhate haiM / kaSTa sahana karanemeM to ve bahuta hI bar3he caDhe haiM / thor3ese bhune cane sAthameM rakhakara saikar3oM mIloMkI saphA kara AnA unake lie mAmUlI bAta hai| seThI ke kuTumbameM unakI sahadharmiNI, eka putra aura do kanyAyeMhaiM / apanI strI zrImatI gulAbabAIko unhoMne isa prakArakI zikSA dI hai, unake vicAroMko itanA unnata aura udAra banA diyA hai aura unake manameM samAjasudhArakI AvazyakatAke bhAva itane dRDha kara diye haiM ki ve inake kAmoMko acchA hI nahIM samajhatI haiM kintu inheM bahuta kucha sahAyatA bhI pahu~cAtI haiN| seThIjIkA vizvAsa hai ki jo puruSa apanI sahadharmiNIko apane vicAroMkI anuyAyinI / aura zikSitA nahIM banA sakatA hai vaha samAjakA kAma kabhI saphalatAke sAtha nahIM kara sktaa| putra prakAzacandrakI avasthA isa samaya 11 varSakI hai| lar3akiyA~ choTI choTI haiM / prakAzacandrako Apa svayaM hI paDhAte the / Apa yaha nahIM cAhate haiM ki vaha bI. e., ema. e. pAsa karake vakIla bana jAya yA naukarI kara le| ApakI yahI icchA hai ki vaha bhI acchI taraha zikSita hokara apanA jIvana deza, dharma aura samAjakI sevAke lie arpaNa kara de / 'prakAza' honahAra lar3akA hai| usase bAtacIta karake aura usake isa choTIsI umrake vicAra sunakara citta bahuta hI prasanna hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 arjunalAlajI seThI bI. e.| 255 gatavarSa indaurake nAmI raIsa rAyabahAdura seTha kalyANamalajIne do lAkha rupayoMkA dAna karake indaurameM eka jaina hAIskUla kholanA cAhA aura usakI nIva jamAkara kucha samaya taka skUlako acche DhaMgase calA deneke lie seThInIse prArthanA kii| unhoMne kucha samayake lie yaha kArya karanA svIkAra bhI kara liyaa| karate kyoM nahIM, unake jIvanakA to uddezya hI zikSApracAra hai| gatamArcameM ve ukta skUlako AdarzarUpameM sthApita karanekI taiyArI kara hI rahe the ki acAnaka giriphtAra kara liye gye| pahale dehalIke Sar3ayaMtrake mAmalemeM dehalI lAye gaye; parantu subUta na milanese thor3e hI dinoMmeM chor3a diye gye| isake bAda hI na jAne phira kyoM pakar3a liye gaye aura kucha dinoM indaurameM rakkhe jAkara jayapura bheja diye gaye / tabase abataka ve jayapurakI jelameM sar3a rahe haiM / yaha nahIM batalAyA jAtA hai ki unhoMne kyA aparAdha kiyA hai| dekheM jainasamAjake zubhadina kaba Ate haiM aura kaba vaha phirase aise mahAtmA, udArahRdaya, svArthatyAgI sacce sevakako prApta kara unnatike patha para agrasara hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jainahitaiSI - seThajIkA mAmalA / jala saMsa 66 dhik tAM ca taM ca vimadaM ca imAM ca mAM ca ! " suprasiddha vidvAn rAjA bhatRhariko jaba mAlUma huA ki merI pyArI strI vyabhicAriNI taba unhoMne apane hArdika duHkhako nIce likhe par3hameM prakaTa kiyA thA: " dhik tAM ca taM ca madanaM ca imAM ca mAM ca ! " isa amara padakA abhiprAya yaha hai ki, " dhikkAra hai usako ( rAnIko ), dhikkAra hai use ( patnIke jArako), dhikkAra hai madanako ( kAmadevako ), dhikkAra hai ise ( usa jArakA citta dUsarI jisa strIpara Asakta thA use ) aura dhikkAra hai mujhe jo maiM apanI strI para vizvAsa kara rahA thA / ------------------------ I eka dezI rAjAkA apanI prajA ke prati aprItikA vartAva dekhakara mere mu~ha se bhI sahasA yahI par3ha nikala paDA hai, kevala itanA pharka karake ki bhartRharike ' madana ' zabdake sthAna meM maiMne ' vimada ' zabda rakha diyA hai / vAstavameM ' madana ' aura ' mar3ha' donoM zabda eka hI dhAtuse bane haiM aura donoMmeM ucchRMkhalatAkA bhAva samAna rUpase bharA huA hai / pAThaka samajha hI gaye hoMge ki maiM yaha bAta jayapura rAjya aura kisI bhI prakAra ke aparAdha ke pramANake vinA jelakA kaSTa bhoganevAle paM. arjunalAlajI seThIko uddezya karake likha rahA hU~ / For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seThIjIkA maamlaa| 257 ___ paM0 arjulAlajI seThIke durbhAgyakA varNana gatAMkameM ho cuke hai / Aja maiM ukta mahAtmAke viSayameM apanA nijI anubhava prakaTa karanA cAhatA hU~ / na jAne kitane dhArmika sammelanoMmeM maiMne unheM dekhA hai, unase vArtAlApa kiyA hai, unake dharmabhAvanAoMse bhare hue vyAkhyAnoMko sunA hai, do tIna avasaroM para to unake sAtha dina dina rAtarAtaparyaMta nivAsa kiyA hai aura usa samaya unake nijI jIvanakA unake hRdayakA-unake AzayoMkA gaharA abhyAsa kiyA hai| maiMne unakA prakhara AtmatyAgase calanevAlA Adarza vidyAlaya dekhA hai aura usameM jo zikSA dI jAtI thI usakI jA~ca kI hai| unake race hue dharma bhAvanAmaya nATakake gIta bA~ce haiM aura unakI pravRttiyoMkA jhukAva dekhA hai| yadi itanA paricaya prApta karane para bhI eka lekhaka kisI manuSyake sambandhameM apane vicAra nizcita karanekA-apane abhiprAya prakaTa karanekA adhikArI na samajhA jAya to kahanA hogA ki saMsArakA koI bhI manuSya dUsare kisIke viSayameM abhiprAya bA~dha hI nahIM sktaa| merA vizvAsa hai ki paM0 arjunalAlajIke sAtha merA jo ukta rUpase paricaya rahA hai usase unake viSayameM mere jo khayAla bane haiM ve satya haiM aura unako koI manuSya galata siddha nahIM kara sakatA / mere khayAlase seThIjI kevala dharmakSetra aura zikSAkAryameM tanmaya rahanevAle puruSa haiN| zAntipracAraka jainadharma aura sukhavarddhaka zikSAkI unnatike sivAya dUsarA koI vicAra unake mastakameM utpanna hI nahIM ho sakatA / aba taka ve kabhI kisI bhI rAjanItika AndolanameM yahA~taka ki kAMgresameM For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jainahitaiSI bhI zAmila nahIM hue haiM / Sar3ayaMtra, khUna-kharAbI, upadrava Adi bAte unakI prakRti aura unake parama pavitra mizanake anukUla kadApi nahIM ho sakatI / jainajAtikA unhoMne itanA upakAra kiyA hai ki usakA RNa vaha aneka pIr3hiyoM taka bhI na cukA sakegI / jayapura rAjyakI jaina pranAmeM sAtha hI ajaina prajAmeM bhI unhoMne jo dhArmikabhAvanAoMkI vRddhikA tathA zikSApracArakA kArya kiyA hai, usase ve jayapura rAjyake bhI bar3e bhArI upakArI haiN| aisI avasthAmeM bhI unheM unakA rAjya--unakA hI svadeza rAjya kisI bhI prakArakA aparAdha pramANita kiye binA jelameM ThUsa detA hai, yaha kyA usa AghAtase halakA AghAta hai jo rAnI piM. galAne bhartRharike premapUrNa vizvasta hRdaya para kiyA thA ? prasannatApU. rvaka-niHsvArthatApUrvaka kI huI janasAdhAraNakI sevAkA yaha kitanA bhayaMkara badalA hai ! dhikkAra hai usa samAjako-usa jaina samAjako ki jisane eka manuSyase varSoM sevA karAneke bAda usake kaSTake samaya apanI A~kheM banda kara lIM aura apanI sAhajika vaNikbuddhi batalA dI ! arjunalAla, tumheM bhI dhikkAra hai ki tumane guNahInoMkI sevA kI ! dhikkAra hai usa sattAke mahAn madako yA garvako ki jisane jayapuranarezake kAna aise bahare kara diye ki duHkhinI abalA aura saikar3oM prajAjanoMkI karuNApUrNa pukAra bhI una taka na pahu~cI aura usakA uttara denekI bhI jisake kAraNa AvazyakatA na samajhI gaI ! aura dhikkAra hai rAjyake amaladAroMkI usa buddhiko jisane tumhAre kAraNa apanA-apane rAjyakA gaurava samajhaneke badale tumheM For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seThIjIkA maamlaa| 259 kaSTa denemeM hI kRtakRtyatA samajhI / parantu ina sabako dhikkAra deneke badale maiM svayaM apaneko hI dhikkAra kyoM na dU~ jo jainasamAjako solaha varSake lambe samayameM acchI taraha jAna-pahacAna kara bhI isa dhanalubdha, uccabhAvanAoMse vimukha aura kartavyacyuta samAjako arjunalAlajIke prati usakA jo kartavya hai usameM taptara honekI niSphala apIla karanemeM samaya gavA~ rahA hU~ ! kyA jainasamAja kartavyahIna nahIM hai ? bambaIkA prasiddha 'gujarAtI ' patra isa viSayameM kaTAkSa kara hI cukA hai| udhara kAnapurakA 'pratApa' kahatA hai:-" jainasamAjake lie yaha zarmakI bAta hai ki usakA eka khAsa sevaka nirdoSa hone para bhI jelameM sar3atA rahe aura vaha hAtha para hAtha rakkhe baiTha rahe / paTiyAleke mAmalemeM AryasamAjane AkAza aura pAtAla eka kara diye, para yahA~ to abhI kucha bhI nahIM huaa|" pratApake sampAdaka mahAzayako jainoM aura AryasamAjiyoMke bIcakA antara dekhakara Azcarya hotA hai; para mujhe to yahI Azcarya ho rahA hai ki unheM isameM Azcarya kyoM huA ! kahA~ AryasamAja aura kahA~ Adhunika jainasamAja ! kahA~ zera aura kahA~ gIdar3a ! kahA~ sUrya aura kahA~ becArA khadyota ! yadi jainoMmeM z2arA bhI kartavyaprema zeSa hotA-jIvana rahA hotA-sajIva jala rahA hotA to kyA dezaratna lAlA lAjapatarAya jainakulameM janma lekara bhI AryasamAjameM cale jAte? bhalA, jainasamAja aise ratnako kisa sthala para aura kaise rakhatA ? gujarAtIkI eka kahAvatakA artha yaha hai ki " yadi baniyA prasanna hogA to adhikase adhika tAliyA~ bajA . For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jainahitaiSI degaa|" parantu kartavyaparAyaNa samAjake vIra to aise hote haiM ki ve jisa vyaktiko yA jisa siddhAntako cAhate haiM, usake lie apanA sarvasta arpaNa kara dete haiM- svAtmArpaNa' yahI unakA 'moTo' yA mudrAlekha | hotA hai| aise hI vIroMke bIcameM kAma karanekA utsAha hotA hai| hamAre jaina bhAiyoMkI-vaNik mahAzayoMkI to yaha dazA hai ki apane eka samAjasevakake lie nyAyapriya briTiza sarakArake prati prArthanA karanerUpa kartavyaprema batalAnemeM bhI unheM bahuta kucha AgApIchA socanA par3atA hai| zAyada pratApake sampAdaka mahAzayako yaha mAlUma nahIM hai ki hamArA jainasamAja tIna sampradAya aura teraha sau vibhAgoMmeM ba~TA huA hai aura pratyeka sampradAya yA vibhAga dUsare sampradAyake prati prAyaH ghRNA athavA udAsIna bhAva rakhanevAlA hai| balki isameM to aise sajanoMkA bhI abhAva nahIM haiM jo tInoM sampradAyoMke bIca ekatA baDhAnekA prayatna karanevAle seThI jaise puruSoMko kaSTa dene takake lie taiyAra ho sakate haiM / maiMne svayaM kitane hI par3he likhe zvetAmbara aura sthAnakavAsI jainoMke mu~hase isa Azayake zabda sune haiM ki arjunalAla digambara hai, taba hamArA usakI Apattivipattise kyA sambandha hai ? vaha mare cAhe jIve, isase hameM kyA ? samajhameM nahIM AtA ki aise logoMko kauna sA vizeSaga diyA jAve; inheM duSTa yA dharmahIna kaha dene mAtrase to hRdayako jarA bhI santoSa nahIM hotA hai| jina mahAvIra bhagavAnane manuSya hI nahIM jIvamAtrako eka maitrIsUtrameM bA~dhanekI-paraspara sAmya aura bhrAtRbhAva sthApita karanekI zikSA For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seThIjIkA mAmalA / 261 dI thI, Aja unhIM mahAvIrake anuyAyI sampradAya aura paMthoM meM aise jakar3a gaye haiM ki ina ber3iyoMse hI phor3ane meM masta rahate haiM / isase adhika ho sakatI hai ? nirantara eka dUsarekA sira lajjAkI bAta aura kyA pratApa - sampAdaka paTiyAlA - kesakA udAharaNa dekara AryamasAjakI ekatAkI prazaMsA karate haiM; parantu merA vizvAsa hai ki yadi jainasamAja apanI saMkIrNatA aura svArthaparAyaNatA chor3a de, ekatA aura kRtajJatA sIkhe to yaha bhAratake vyApArake adhikAMza bhAgakI adhikAriNI caudaha lAkha saMkhyAvAlI jAti kevala eka hI mahIne ke bhItara arjunalAlajIko bandhamukta karA sakatI hai / Aja gyAraha mahInA ho gaye, batalAie jainoMne abataka kyA Andolana kiyA hai ? kyA gA~va gA~vameM tInoM zAkhAoMkI orase sabhAyeM huI haiM ? kyA gA~va gA~vase jayapura mahArAjake pAsa yA vAyasarAya sAhabake pAsa nyAya mA~ganeke lie tAra gaye haiM ? kyA tInoM sampradAyoMkI kAnphareMsoM aura prAntika sabhAoMkI orase, jaina esosiyezana Apha iMDiyAkI orase, jaina grejyueTa esosiyezanakI orase, samasta jainapatrasampAdakoMkI orase aura jainadharmopadezakoMkI orase mAnanIyA briTiza sarakArakI sevAmeM isa Azaya kI sArthanAyeM kI gaI haiM ki arjunalAlajIkA aparAdha prakaTa karane ke lie jayapura rAjyako preraNA kI jAya ? kyA binA mA~ge sagI mAtA bhI apane bacceko dUdha pilAtI hai ? For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 . jainahitaiSI __ maiM dezIrAjyoMkA gaurava bar3hatA huA dekhanekI nirantara pratIkSA kiyA karatA hU~ aura isalie maiM yaha kadApi acchA nahIM samajhatA ki briTiza sarakAra unake kAmoMmeM hastakSepa kare; parantu yahA~ prazna yaha hai ki jaba pahale kaI bAra isa tarahake mAmaloM meM sarakArane hastakSepa kiyA hai taba isa samaya kyoM nahIM karatI ? abhI kucha hI mahIne pahale jAmanagara rAjyake eka mAmalemeM sarakArako hAtha DAlanA par3A thaa| aura isake pahale to aise bIsoM mauke Acuke haiM jaba ki sarakAra logoMkI prArthanAoM para aura binA prArthanAoMke bhI dezIrAjyoMke kAmameM hAtha DAla cukI hai| lArDa hesTiMgsakI sarakArane dezI rAjyoMkI-vizeSa karake rAjapUtAneke rAjyoMkI andhAdhundhI dekhakara aneka bAra unake kAmoMmeM hastakSepa kiyA thA / svayaM jayapura rAjyameM hI rAjA jayasiMhake samayameM prajAke hitake lie kaI bAra sarakAra bIcameM par3I thI / nijAma aura maisUra jaise prathama zreNIke rAjyoMke viSayameM bhI sarakAra apanI taTastha rahanekI pAlisIkI rakSA na kara sakI thii| prajAko kaSTa denevAle malhArarAva gAyakabADako to padabhraSTa karane takake lie sarakAra lAcAra huI thI / indauraike holkara mahArAjako riTAyara honA par3A thaa| paNDita arjunalAlajIko binA jA~ca kiye jelama saDAneke kAraNa hama kisI rAjAkA yA rAjakarmacArIkA apamAna karaneke lie sarakArase prArthanA nahIM karate haiM; hama apanI nyAyazIlA briTiza sarakArase, kevala yahI mA~gate haiM ki vaha jayapura rAjyako seThIjIkA aparAdha pramANita karanekI yA aparAdha sAbita na ho to chor3a dene For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seThIjIkA mAmalA / 263 kI salAha denekI kRpA kare / vyaktigata adhikAroMkI rakSA ke lie sarvasvakA bhI homa kara deneke lie taiyAra ho jAnevAle briTizoMse kyA itanI bhI AzA karanA anucita hai ? ucca siddhAntakI rakSAke lie kAlake bandhanavAle kAnUna badale jA sakate haiM aura bhUtakAlameM isa taraha kaI bAra badalane bhI par3e haiM; taba samajhameM nahIM AtA ki isI samaya kAnUnakI oTa lekara kyoM mauna dhAraNa kara liyA gayA hai maisUra rAjyake lie to yahA~taka AjJA dI gaI thI ki revenyU, Teksa, nyAya, vyApAra, kRSi Adi maisUra rAjyakI prajAke hitarakSaNasambandhI pratyeka viSayameM mahArAjako hamezA gavarnara janaralakI salAhake anusAra vartAva karanA cAhie / isa taraha jaba pratyeka viSayameM hastakSepa karanA sarakArane ucita samajhA hai taba briTiza iMDiyAke eka nAgarikako binA pramANake jelameM ha~sate dekhakara kyA vAyasarAya sAhaba itanA bhI hastakSepa nahIM kara sakate haiM ki isa mAmalekI jA~ca karaneke lie rAjAko sUcanA kara dI jAya / yadi kara sakate haiM to abhItaka kyoM nahIM kiyA ? kyA yahA~ke dezI rAjyoMkI prajA briTiza rAjyakI prajA nahIM kahalAtI : yadi kisI dezI rAjyakA rahanevAlA hidustAna se bAhara jAtA hai to use briTiza prajAke rUpameM' pAsaporTa' milatA hai aura 'briTiza kaoNnsala' usakI, briTizaprajA samajhakara hI rakSA aura sahAyatA karatA hai / taba kyA unhIM dezI rAjyoMkI prajAkA khAsa hidustAna ke bhItara kaSTa sahana karate samaya briTizakI sahAyatA pAnekA haka china jAtA hai ? merI samajhameM to yahA~ usakA dUnA haqa hai / For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jainahitaiSI hamArI isa prArthanAmeM rAjadrohake praznake lie tila mAtra bhI sthAna nahIM hai| seThIjI para rAjadrohakA aparAdha pramANita karanekI abhI taka kisIne bhI himmata nahIM dikhalAI hai| isI taraha sArvajanika patroMmeM jo bAteM prakAzita huI haiM unako jhUTha siddha karanekI bhI kisIne koziza nahIM kI hai| isIse sAbita hotA hai ki paM0 arjunalAlajI rAjadrohameM kisI taraha kadApi zAmila nahIM rahe haiN| aura thor3I derake lie yaha bhI mAna liyA jAya ki ve rAjadrohI haiM to bhI hama kucha yaha prArthanA nahIM karate haiM ki ye rAjadroha yA aura kisI aparAdhake pariNAmase mukta kara diye jaayeN| hama to kisI choTese choTe aparAdhakI bhI kSamA karenakI himAyata nahIM kara sakate / sarakAra to dayAlu hokara kadAcit kabhI kisI aparAdhIko kSamA bhI kara detI hai; parantu hamArA jainadharma to itanA be-lihAz2a hai ki vaha, aparAdhIko kSamA mila hI nahIM sakatI-'karma' kisI bhI doSakA phala diye binA raha hI nahIM sakatA, yahI sikhalAtA hai| ataHhama kevala yahI cAhate haiM ki cAroM orasegA~va gA~vase--pratyeka sAmAja aura pratyeka pratiSThita vyaktikI orase sarakArakI sevAmeM yaha prArthanA kI jAya ki vaha arjunalAlajIko aparAdhI siddha karaneke lie athavA aparAdha na ho to chor3a deneke lie jayapura rAjyako salAha denekI kRpA kare jisase kevala arjunalAlajI hI nahIM baceM kintu rAjabhakta, nipkalaGka, zAntipriya jaina jAtikI ijjata bhI baca jAya / isase jayapura sTeTa zikSita saMsArakI aprasannatAse mukta hogA aura briTiza sarakArake prati bhI prajAjanoMkI jo aparimita bhakti bar3hegI. vaha vartamAna vigrahake samayameM bahuta hI kalyANakArI siddha hogii| For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seThIjIko maamlaa| isa samaya apane kartavyakI pAlanA karanemeM jainasamAjakA jo samUha yA jo prAnta kAyaratA dikhalAvegA usake sira para sadAke lie kalaMkakA bojhA lada jAyagA aura Aja jisa taraha arjunalAlajIko kaSTa bhoganA par3A hai usI taraha kisI samaya use bhI yA usake kisI niraparAdha vyaktiko bhI kaSTameM par3anA pdd'egaa| Aja sAsake dina haiM to kala bahUke bhI dina aayeNge| __ yadi jainasamAjameM apanA zAnta kartavya pAlana karane yogya jAgRti bhI na hogI aura usase sarakAra tathA jayapura rAjya donoM hI isa viSayameM sAre dezake a~garejI aura dezI samAcArapatroMkI AvAz2a sunanemeM pramAda kareMge to antameM binA aparAdhake kaSTameM bilabilAte hue eka dukhI manuSyakI 'hAya' kamedevake gupta kAnUnake anusAra apanA kAma Age pIche kabhI na kabhI kiye binA na rahegI: 'tulasI' hAya garIbakI, kabahu~ na niSphala jaay| mue chAgakI cAmasoM, loha bhasma ho jAya // 5-3-15 bADIlAla motIlAla zAha / For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - sahayogiyoM ke vicAra / bauddhadharma / bauddhadharmako mAnanevAle jitane loga haiM utane kisI bhI dharmake mAnanevAle nhiiN| cIna, jApAna, koriyA, maMcUriyA, maMgoliyA aura sAIbiriyA, nepAla, siMhala ( sIlona ) ke adhikAMza loga bauddha haiM / tivvata, bhUTAna, sikima, rAmapura busAyarake saba hI loga bauddha haiN| varmA, syAma, aura anAma ardhe ardha bauddha haiN| 266 eka samaya turkistAna, aphagAnistAna aura balUcistAna bauddhadharmakI khAni the; vahA~se bauddhadharma pArasya ( IrANa ) ke aura turkistAna ke pazcimameM phailA thA / romana kaithalika IsAiyoMke bahutase AcAra-vicAra pUjApaddhatiyA~ bauddhoMke hI samAna haiM / unake seMTa vAralAma aura joSephaTa ye do mahAtmA bauddha aura bodhisatva zabdake kevala rUpAntara haiM / bhAratavarSIya hinduoMke dharma aura AcAravyavahAra meM bauddhamata aura usake bhAva aba bhI gupta rIti se cala rahe haiM / baMgAlake dharmaThAkurake pUjanevAle bauddha hI haiM / biThobA aura bila devatAoMke bhakta apanA paricaya bauddha-vaiSNava kahakara dete haiM / baMgAliyoMke taMtrazAstrameM to bauddhadharmakA AbhAsa bahuta hI spaSTa ho rahA hai| / siMhaladezameM jo bauddhadharma pracalita hai vaha kitanI hI dharmanItiyoMkA samUha mAtra hai / nepAlake bauddhadharma meM darzanatattvoM kI adhikatA hai aura vaha vijJAna - mUlaka hai / varmAmeM pUjA pAThoMkI adhikatA hai tivvatake bauddha kAlIpUjA karate haiM, maMtrataMtra par3hate haiM, homa - japa karate haiM aura manuSyapUjA karate haiN| cInadezake bauddha saba tarahake jIvoMkI hiMsA karate haiM aura saba tarahake mAMsa khAte haiM / jApAna aura cIna bauddha aneka deva - deviyoMkI upAsanA karate haiM / bauddhadharma kahIM to pUrvapuruSoMkI upAsanAke sAtha, kahIM bhUtapretoMkI upAsanA ke sAtha aura kahIM dehatattvakI upAsanAke sAtha mila gayA hai / vaha kahIM zuddha buddhake samAna aura kahIM zuddha nAgArjunake samAna calatA hai / buddhadevake AdezoMkA pracAra jaba jisa dezameM huA hai, taba usI dezakI pracalita bhASAmeM likhA gayA hai; yahA~ taka ki IrANakI bhASA meM aura romakI bhASAmeM bhI likhA gayA hai / 'vimalaprabhA ' " For Personal & Private Use Only C Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayogiyoMko vicaar| 267 nAmaka eka pustakase isa bAtakA abhI patA lagA hai / prAkRta aura apabhraMza bhASAmeM bauddhoMke bahutase saMgItoMkI prApti huI hai| bauddha kise kahate haiM, isa viSayameM aneka muniyoMke aneka mata haiM / yadi saMsAratyAga karake maThoMmeM vAsa karanevAle sAdhu hI bauddha kahe jAveM to phira gRhastha bauddhoMko bauddha na kaha skeNge| yadi paMcazIla ( hiMsA nahIM karanA, jhUTha nahIM bolanA, corI nahIM karanA, zarAba nahIM pInA, vyabhicAra nahIM karanA ) grahaNa karanevAle hI bauddha kahe jAve to phira vyAdha, dhIvara AdikA bauddhadharmameM praveza karanekA adhikAra nahIM rahatA / nepAla aura tivvata Adike bauddhoMke matase sArI pRthivIke loga bauddha haiN| laMkAnivAsI kevala apanA hI uddhAra karake nizcinta haiM / nepAlI aura tivvatI kahate haiM ki jo bodhisatva hogA use jagatke uddhAra karanekI pratijJA karanI hogI / isI kAraNa nepAla aura tivvatake bauddha apaneko 'mahAyAna' aura laMkAke bauddhoMko ' hInayAna' sampradAya ke batalAte haiN| yAna' kA artha hai pantha yA mata / bauddhoMke pradhAna granthakA nAma hai prajJApAramitA / mahAyAna- panthakI sArase sAra bAta ' karuNA ' hai / prajJApAramitAke aneka saMskaraNa haiM / saikar3oM hajAroM zlokoMse lekara tIna pannoM takakI prajJApAramitA haiM / sabhIkA yaha pradhAna Adeza hai ki 'saba jIvoM para karuNA kro|' bauddhoMkI karuNA bahuta gaMbhIra hai| bauddha loga jAtiko nahIM mAnate; isalie unakI santAna 'bauddha' hokara janma nahIM letI, arthAt paidA hote hI koI 'bauddha ' nahIM kahalAne lagatA / zubhAkara guptake 'AdikarmaracanA ' nAmaka bauddhasmRtike matase jisane buddha, dharma aura saMgha ina tInakI zaraNa le lI hai vahI bauddha hai| zurU zurUmeM bauddhadharma sanyAsiyoMkA dharma thA / jo sanyAsa lenA cAhatA thA use eka sanyAsIko murabbI banAkara sanyAsiyoMke vihAra meM jAnA par3atA thaa| bauddhasanyAsIko bhikSu, samUhako saMgha, bhikSuoMke nivAsasthAnako saMghArAma, aura saMdhArAmake madhyake mandirako vihAra kahate haiN| sthavira ( vRddha bhikSu) kucha prazna karate haiM / usa samaya pA~ca bhikSa aura bhI upasthita rahate haiM / nAma, dhAma, koI kaThina roga to nahIM hai, kabhI rAjadaMDa to nahIM bhogA hai, rAjakarmacArI to nahIM hai, bhikSApAtra hai yA nahIM, For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 jainahitaiSI cIvara hai yA nahIM, isa tarahake ve prazna hote haiM / isake nAda ve saMghase pUchate haiM ki Apaloga kahie ki yaha manuSya saMghameM zAmila kiyA jAya yA nahIM / isa taraha tIna vAra pUchane para bhI yadi koI virodha nahIM karatA thA to vaha upAdhyAyako sauMpa diyA jAtA thA aura unake pAsa vaha sanyAsadharmake kartavya sIkhatA thA / sIkha jAnepara usameM aura upAdhyAyameM koI bheda na rahatA thaa| saMghameM donoMkA barAbara adhikAra ho jAtA thaa| mahAyAna sampradAyake bauddha upAdhyAyako 'kalyANa mitra' kahate haiM / isase mAlUma hotA hai ki unakA guruziSya jaisA sambandha nahIM hai; paralokakI kalyANakAmanAse guru ziSyakA kevala mitra hai / isa sampradAyake anuyAyI darzanazAstrakI khUba carcA karate haiN| dhIre dhIre jaba eka bar3A bhArI samUha gRhasthAbhikSu bana baiThA taba darzanazAstra par3hanA aura yogadhyAna kAThana pratati hone lgaa| usa samaya ' maMtrayAna' kI utpatti huI / isake anusAra eka maMtrajApa karanese hI sAre dharmakarmoM kA phala pAyA jA sakatA hai / isa vizvAsakI vRddhike sAtha sAtha guru ziSyakA sambandha khUba dRDha hotA gayA aura Age to gurubhaktikI-gurusevAkI-hadda hI ho gaI / bhAratake eka sampradAyameM aba bhI isa prakArakA vizvAsa pracalita hai ki ziSya gurukA dAsa hai, usake pAsa jo kucha hai-vaha svayaM Ara usakI strI kanyA taka-saba gurukI haiM / isa matakA mUla maMtrayAMna hI hai| vajrayAna ' sampradAyameM gurukI pratiSThA aura bhI bar3ha gaI; ve Izvarake tulya bana baitthe| 'sahajayAna ' meM gurukA upadeza hI saba kucha hai| guruke upadezase yadi mahApApa bhI kiyA jAya to usase mahApuNya hotA hai / isa taraha bauddhadharmake parivartanake sAtha sAtha gurukA sammAna bar3hatA calA gyaa| __ 'kAlacakrayAna' meM guru avalokitezvarakA avatAra mAnA jAtA hai / ' lAmAyAna ' meM to saba hI lAmA kisI na kisI bodhisattvake avatAra hote haiN| ve sAkSAt sarvadarzI sarvajJa mAne jAte haiN| 'lAmAyAna' Age 'dalAI-lAmAyAna' ke rUpameM pariNata ho gayA hai / ve avalokitezvarake avatAra haiM, kabhI marate nahIM haiM, unakA zarIra bIca bIcameM nayA nirmANa hotA hai / bauddhadharmakI ina bAtoMne nyUnAdhikyarUpase hindUdharmameM bhI sthAna pA liyA hai| -mahAmahopAdhyAya paM0 haraprasAda shaastrii| [baMgalA prvaasii|] For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayogiyoMke vicAra / gaMbhIra vicaar| gRhasthAzrama bar3A kaThina hai / isakI kaThinAiyoMko vaha hI acchI taraha jAnatA hai jo svayaM pUrA gRhasthI ho / jamAnA bar3A nAjuka hai, bAla baccedAra AdamI na jAne kina kina muzakiloM se apane nirvAha karate haiM aura apanI AbarU banAye rakhate haiM / santAna ko uttama zikSA denA aura unake vivAhAdi kAryoM meM apanA peTa kATa kara jAtiprathAke anusAra AvazyakatA se adhika dhana kharca karane ke liye majabUra kiye jAnA yaha saba bAteM kucha kama kaThinAI kI nahIM haiN| kintu hamAre khaMDelavAla bhAiyoM meM kisI 2 ko kabhI 2 aura baDI muzakiloM kA sAmanA bhI karanA par3atA hai jisa se una kA gRhastha kA jIvana aura bhI duHkhita ho jAtA hai / isI prakAra ke kaSTa kA eka udAharaNa isa patra meM milatA hai jo hamAre pAsa AyA hai / isa ke lekhaka ne apanI eka kaThinAI kA hAla likha kara hamArI rAya mAMgI hai; lekina yaha prazna eka jAtIya viSaya kA hai jisa kA sambandha hamArI jAti kI eka pracalita rIti se hai isaliye yaha ucita mAlUma huA ki isa mAmale ko saba bhAiyoM ke sAmane rakhA jAya ki ve pUrNa vicAra kara apanI sammati pragaTa kreN| patra meM yaha hAla likhA hai:___ " merI eka kanyA hai jisa kI umra 14 varSa ke lagabhaga ho gaI hai| isake liye maiM ne yogya vara DhUMDhane kI bahuta kucha ceSTA pahale se hI kI lekina abhAgyavaza abhI taka yogya vara nahIM milA / kaI acche lar3ake acche gharAne ke dekhe bhI lekina gotra na bacane ke kAraNa nirAza honA par3A / aba lar3akI bahuta syAnI ho gaI aura isa phikra meM merA mana bar3e kleza meM hai| hAla hI meM eka yogya lar3akA jisa kI umra bhI ThIka hai aura jo acche gharAne kA bhI hai milA hai kintu vidhAtA yahAM bhI vAma hogayA / tIna hI gotra bace aura eka nAnI kA gotra raha gayA jisane isa sambaMdha ke hone meM bhI vAdhA DAla dI hai| aba maiM bar3I Apatti meM huuN| maiM eka garIba AdamI hUM / isaliye dhanadhAnoM ke samAna mujhako svataMtratA prApta nahIM hai / kyA eka nAnI kA gotra na bacane ke kAraNa yogya vara kA parityAga kara ke isa abhAginI kI kisamata ko kisI ayogya vara ke sAtha phor3a kara jIvana bhara ke liye isa ko duHkha ke gar3he meM Dhakela diyA jAya ? kyA aisA karane se maiM pApa kA bhAgI na banU~gA ? kyA tIna gotra meM vivAha karane kI For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 jainahitaiSI zAstra meM bilakula AjJA nahIM hai ? aisI zocanIya dazA meM maiM 'hiteSIM' se sahA. yatA mAMgatA hUM ki vaha mujha ko batAve ki merA kyA karttavya hai|" bhAiyo ! Apane apane eka duHkhita bhAI kA hAla par3hA / aba Apa kyA rAya dete haiM ? vicAra kIjiye aura sAvadhAnI se vicAra kIjiye / hamAre yahAM cAra gotra bacAne kI rasma hai lekina jahAM tahAM tIna gotra meM bhI sambaMdha huA karate haiM jisakA kabhI kabhI natIjA yahI hotA hai ki kucha dinoM ke liye birAdarI meM thokabandI ho jAtI hai aura jo prabhAvazAlI hotA hai usI ke jyAdA sAthI ho jAte haiM / jAti ke netA paMca caudharI mahAzayoM kA kartavya hai ki isa mAmale kA eka daphai acchI taraha vicAra karaleM / kintu isa viSaya meM jo vicAra ho zAstra tathA deza kAla kI AvazyakatA ke anusAra ho| isI gotrasambaMdhI viSaya meM eka patra riyAsata alavara se bhI hamAre pAsa AyA hai jisameM isa prakAra se likhA hai " eka bAta Apase darayAphta karane kI yaha hai ki mere bhAI kI strI kA dehAnta ho gyaa| dUsarA vivAha karanA Avazyaka hai| pahalI strI se eka lar3akA hai jisakA vivAha rAvata gotra meM ho gayA hai| aba isakA nirNaya karake sUcanA dIjiye ki dUsare vivAha meM lar3ake kI strI ke koI gotra bacAne kI jarUrata hogI yA kyA ? aura hogI to kaunase gotra kI hogI ? kRpA kara zIghra uttara diijiye|" ___ samasta vicAravAn bhAiyoM se hamArI prArthanA hai ki Upara likhe praznoM para acchI taraha vicAra kara apanI sammati pragaTa kreN| jAti ke netA, paMca caudharI tathA zikSita ( tAlIma yAphtA ) puruSoM kA kartavya hai ki jAti meM uThate hue praznoM kI vivecanA kareM aura " jisa para par3egI vaha bhugategA" aise kSudra vicAroM ko tyAga kara saba ke hita kI bAtoM kA ucita rIti se nirNaya kreN| kintu jo ho ThIka yukti va pramANa ke sAtha ho / vinA pramANa va yukti ke bAta mAnanIya nahIM ho sktii| jAtIya bAtoM meM deza kI AvazyakatA para vizeSa dhyAna denA hotA hai| [ khaNDelavAla hitaiSI aMka 6] For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayogiyoMke vicaar| 271 kurala kaavy| tAmila kAvya kurala kI bAta *pATaliputra meM prakAzita ho cukI hai| isa graMtha kA anuvAda laiTina, pharAsIsI, jarmana, iTAlIya aura aMgarez2I meM ho cukA hai| kAvya doTappI rAmavANa dohe se 'venbA' chandas meM 12000 zabdoM meM hai| kisI dUsarA bhASA meM itane kama zabdoM meM kAvyavicAra prakaTa nahIM kie gae haiN| mAno " rAI bedha kara samudra piroyA gayA hai|" poSa sAhaba ke anuvAda ke AdhAra para kucha namUne die jAte haiN| eka zabda bhI na bolo jise antarAtmA jAnatA hai ki jhUTha hai| dadhaka uThegI Aga andara jhUTha kI cinagArI se| (2) .' jo apane antarAtmA ke sAmane saccA hai, . vaha jItA hai saba kI AtmA meM paiTha kr| use girA sakatA kauna hai? jisane kie niyukta maMtrI haiM bigar3ane aura batAnevAle, hoe jaba bhUla rAjA se // (4) - bhAgya kA hukma ho 'asiddhi,' taubhI siddhi milatI hai prayatnI ko| [ paattliputr| * jainahitaiSImeM bhI isa kAvyake viSayameM do lekha nikala cuke haiN| -sampAdaka / . For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jainahitaiSI hamArI striyoMkA svAsthya / aneka kAraNoMse hamAre deza kI striyoMkA svAsthya dina prati dina kharAba hotA jA rahA hai| jarA 2 sI bAtoM se bhIta aura cakita hone vAlI mAtAyeM pratApa aura zivAjI utpanna nahI kara sktiiN| jisa dezakA adhaHpatana hotA hai usa dezakI striyoM kA zArIrika, mAnasika aura Atmika bala sabase pahale kama honA Arambha hotA hai| jahAM ke manuSya, gharameM cirAga nahIM jalatA-isa liye aura pakI pakAI khAneko milegI-isaliye vivAha karate haiM vahAM striyoM kA Adara kevala manu mahArAja kI uktiyoM meM hI raha jAtA hai| ghara kI lakSmiyoM ko ghara kI dAsI meM pariNata karane vAlA samAja kyA vIra aura vidvAnoMse vibhUSita hogA yA dAsa aura dInoMse kalaMkita ? hamArI striyoM kA svAsthya jina kAraNoM se naSTa ho rahA hai Aja isa alpa lekha meM una para thor3A sA vicAra kiyA jAtA hai| striyAM kevala ghara meM aura phira ghara bhI hindusthAnI jisa meM paradoM kI dIvAroM aura koThariyoM kI bahutAyata ne vAyu aura prakAza ko bAhaSkRta karadenekA pakkA irAdA kara rakhA hai banda rahatI haiM / zuddha vAyu aura niyamita vyAyAma ke abhAva ke kAraNa unakI zArIrika avasthA zocanIya ho uThatI hai| isa dIna avasthA meM rahate hue unako dina rAta anavarata telI ke baila kI taraha gharake kUr3A karakaTake kAma meM lagA rahanA par3atA hai jisake kAraNa bahuta sI kula badhueM tapedika aura aneka saMkrAmaka rogoM kI bheMTa ho jAtI haiN| vidyAvihIna hone ke kAraNa ve saphAI aura usase kyA lAbha hai-isa bAtako nahI jAnatIM, kisa Rtu meM kisa taraha rahanA cAhie isa kA una ko jJAna nahIM hotaa| yahI kAraNa haiM jo una ke svAsthya kA yathAsaMbhava zIghra satyAnAza kara dete haiN| aura unake pati unakI isa girI huI avasthA para kyoM vicAra karane lage haiM ? ve to patnIviyoga ke dUsare hI dina mohara bAMdha dUsarI zAdI karane kA Izvaradatta hakka rakhate haiM / vIra aura vidvAn paidA karane vAlI mAtAeM bhAratavarSa meM prAyaH jisa burI taraha samaya yApana karatI haiM usa kA koI ThikAnA nahIM / eka aura bhI bahuta bar3A kAraNa hai jisane una kI zArIrika zakti ko rasAtala pahuMcAne meM bar3I bahAdurI dikhAI hai aura vaha unako asamaya garbhavatI kara denA hai| bhArata ke kisI prAMta ke maraNasaMbaMdhI vivaraNa ko par3hiye Apa ko bAlaka paidA hone yA paidA hone ke bAda una becA. For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayogiyoMke vicaar| 273 riyoMke liye avazyambhAvI kucha rogoM meM mRtyu ke mukha meM patita honevAlI hindU nAriyoM kI jitanI bar3I saMkhyA milegI aura kisI jAti meM nhiiN| bahuta AdamI bhrama se yaha samajha baiThe haiM ki jo jyAdaha kAma karatA hai vaha jyAdaha tandurusta hotA hai| para vAstava meM yaha bAta nahIM hai / kAma karane para tandurustI nahI, kAma karaneke DhaMga para tandurustIkA vicAra honA caahie| ro ro kara aura tabiyata ko vivaza kara ke jo kAma kiyA jAtA hai vaha tandurusta AdamI kA kAma nahI kahA jA sakatA / hamArI striyAM gharoM meM dAsI rUpameM jo kAma kara rahI haiM vaha bhI isI DhaMgakA kAma hai / loga kahate haiM ki cakkI pIsane se aura baratana mAMjane se tandurustI acchI rahatI hai| hama bhI kahate haiM, vezaka, para maizIna kI taraha dina rAta kAmakarane, vizrAma aura upayukta AhAra na milane para vaha cakkI aura caukA unake liye Arogyaprada cIjeM haiM yA rogaprada ? kAma ke bAda ArAma aura ArAma ke bAda kAma, prakRti kA sAdhAraNa niyama hai / yadi isa niyama kA apavAda dekhanA ho to hamArI striyoM kI avasthA dekhiye| ' jaba taka hama apanI striyoM kA Adara karanA nahIM sIkheMge, unako khulI havA aura prakAzameM nahI rakheMge, unako dAsIvat rakhane kI vajAya gRhalakSmIke rUpameM unakI gharoM meM pratiSThA nahIM kareMge aura apanI nikRSTa vRttiyoM kI pUrtikA AlA na samajha kara unameM ThIka samaya upasthita hone para garbhAdhAna na kareMge usa samaya taka ve bhI manuSya rUpameM pazu aura vIra vidvAnoMkI vajAya bhIru aura mUrkha puruSa paidA karanA baMda nahIM kreNgii| [vaidya, aMka 1] yuddha meM eka sipAhI ke mArane kA khrc| sAre bhumaNDala kI samasta janasaMkhyA eka araba pacahattara karor3a (175000000) hai / janasaMkhyA meM prativarSa savA karor3a kI vRddhi hotI rahatI hai / kyoMki Aye sAla ATha karor3a bacce paidA hote aura paune sAta karor3a manuSya mara jAte haiM / arthAt bhUtala para pratidina savA do lAkha kA janma, aura paune do lAkha kI mRtyu hotI hai| isa hisAba se eka dina meM cAlIsa haz2Ara kI parivRddhi hojAtI For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jainahitaiSI hai / so yadi dina rAta nirantara koI ghAtaka apanI sutIkSNa talavArase pratikSaNa manuSyoM kA eka eka sira kATatA rahe to yamarAjake kArya meM ( marane meM ) phI saikar3A eka kI vRddhi ho sake / isa ( yamarAjakRta ) mRtyusaMkhyA ke sAmane yuddha kI mRtyusaMkhyA tuccha sI pratIta hotI hai ! rUsa jApAna yuddha meM do lAkha sainika mRtyu ke grAsa bane the / para isa pravartamAna yuddhameM prathama cAra mAsameM hI hata sainikoMkI saMkhyA paccIsa tIsa lAkha tava batAI jAtI hai / yadi isI gati se eka varSa taka yaha yuddha calatA rahe haiM sirpha itanA pharka par3egA ki savAkaror3a ke sthAna meM paccIsa lAkha hI janasaMkhyA bar3ha sakegI / rUsa jApAna ke yuddha meM 103 goliyAM eka sainika kI hatyA para kharca AI thiiN| aura rUsa TarkI kI lar3AImeM eka sipAhI ko mArane para 47 hajAra rupayA kharca par3A thaa| rUsa jApAna meM eka sainikake mAranekA kharca sATha hajAra rupaye se bhI adhika huA thA / arthAt eka jAna kA nAza karaneke liye eka mana suvarNa aura eka hajAra goliyAM yA sATha hajAra rupaye kA kharca hotA hai !! Ajakala yorapa isI 'puNyakArya' meM lagA huA hai, aura isI ke liye apanI sampatti luTA rahA hai! isa yuddha kI samApti para phira hisAba jor3A jAyagA ki kitane haz2Ara pauMDa eka eka haz2Ara manuSyoM kI jAna lene meM kharca hue| [ bhAratodaya, aMka 43 / ] pustaka-paricaya / 1 prabhubhakti / anuvAdaka aura prakAzaka, ema. ke. boharA-ajamera / yaha gujarAtIke-'niSkAma bhakti ' nAmaka nibandhakA anuvAda hai| anuvAdaka mahAzayane mUla lekhakake nAmakA ullekha karaneko yA unake prati kRtajJatA prakAza karanekI koI AvazyakatA na smjhii| para nibandha bahuta acchA hai / bar3e hI acche vicAroMse bharA huA hai| sahRdayajana isase bahuta AnandalAbha kreNge| kyA hI acchA hotA yadi For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha prasaMga. 275 isakA anuvAda bhI acchA hotA / bhASAdoSa, bhAvazaithilya, aura aspaSTatAkI bharamAra hai| gujarAtIpana jahA~ tahA~se nikalA par3atA hai / gujarAta ke kaI dohe jyoMke tyoM rakha diye haiM jinheM hindI bhASAbhASI zAyada hI samajheM / pustaka moTe moTe akSaroMmeM 106 pRSToMpara chapI hai| eka rupayA mUlya bahuta adhika hai / hitaiSIke TAipameM yadi yaha pustaka chapAI jAve to isakA mUlya cAra Anese bhI kama ho / 2 saMsArameM sukha kahA~ hai ? pRSTha saMkhyA 108 / mUlya do AnA / jainatattvaprakAzinI sabhA kA yaha 26 vA~ TrekTa hai / ise par3hakara hama bahuta hI prasanna hue / sabhAne abataka jitane TrekTa prakAzita kiye haiM, unameM yaha sabase acchA hai / yaha jainahitecchuke sampAdaka zrIyuta vADIlAla motIlAla zAhake likhe hue eka gujarAtI nibandhakA anuvAda hai / anuvAdaka mahAzaya itane paramArthI haiM ki unhoMne apanA nAmataka prakAzita nahIM one diyA hai | anuvAda bahuta sarala aura sundara huA hai / hama cAhate haiM ki hamAre pratyeka bhAI isa naye DhaMgase likhe hue mArmika aura zikSAprada nibandhako par3heM aura isa para vicAra kareM / dharmAtmAoM ko isakI sau sau pacAsa pratiyA~ lekara jainoM aura jainetaroMmeM bA~TanA cAhie / bAbU candrasenajI jainavaidya lekhakoM ka nAma prakAzita karanemeM bahuta pramAda karate haiM / anya TrekToM ke samAna isameM bhI unhoMne yaha pramAda kiyA hai / 'vA. mo. zA. ' ' itanA likhanese koI lekhakakA paricaya nahIM pA sakatA; spaSTa likhanA cAhie thA / Ajakala lekhakA nAma - dekhakara hI pustaka par3hane kI icchA hotI hai / , 3 indirA / lekhaka, zrIyuta bAlacandra rAmacandra koThArI bI. e. aura prakAzaka surasa - granthaprasAraka maMDalI, giragAMva bambaI / mUlya 1) | marAThIkA upanyAsa hai / kisI bhASAkA anuvAda yA rUpAntara nahIM hai, svatantra likhA gayA hai| isameM eka strIke rahate hue aura usake udarakI eka vivAhayogya kanyA hote hue bhI putraprAptikI icchAse bur3hApe meM dUsarA vivAha karanevAle eka dhanikakI durdazAkA citra khIMcA gayA hai| isameM sandeha nahIM ki svataMtra racanAke lihAz2ase koThArIjIko isa pusta For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jainahitaiSI kake likhanemeM bahuta kucha saphalatA prApta huI hai; unakI racanAzailI batalAtI hai ki kAlAntarameM ve eka acche upanyAsa lekhaka ho jAveMge; parantu unhoMne jina vicAroMko kaI pAtroMke caritroMke bhItarase prakaTa kiye haiM ve ThIka nahIM / vidhavAvivAhake anuyAyI aura sudhAraka bhI unheM pasanda nahIM kara skte| asaMyamI aura apanI strIko AtmahatyA karanemeM tatpara karanevAle puruSa bhI yadi sudhAraka bana sakate haiM aura rAmacandrapaMta jaise saccaritra puruSoMkI bhI anumatise indirAko prApta kara sakate haiM to hamArI samajhameM vaha sudhArakatva Adarza nahIM bana sktaa| prabhAkara aura indirA donoMhIkA caritra yadi ujvala banAnekA prayatna kiyA jAtA to pAThakoM para acchA prabhAva par3atA / upanyAsameM asvAbhAvikatA bhI bahuta A gaI hai| 4 jainatIrthayAtrA diipk|| lekhaka, phatehacandra indraprasthanivAsI / milanekA patA, pustakAlaya jainapAThazAlA dharmapurA, dehalI / mUlya cAra AnA / isameM tamAma jainatIrthokA aura mArga meM milanevAle zaharoMkA yAtropayogI varNana hai| rela-mArga, kirAyA Adi bhI batalAyA hai / pustaka choTI honepara bhI kAmakI hai / yAtriyoMko isakI eka eka prati sAtha rakhanA caahie| 5 zivarAma bhjnsNgrh| kartI, mAsTara zivarAmasiMhajI, jainapAThazAlA rohataka / prakAzaka, dharmaprakAzinI jainasabhA, rohtk| isameM 'jAtisudhAra aura dharmapracAra viSayaka naI tarjake 60 jozIle bhojana haiN|' mAsTara zivarAmasiMhajI netrahIna hai; parantu bar3e jozIle aura svArthatyAgI kAma karanevAle haiN| rohataka pAThazAlAkI Apa varSoMse avaitanika sevA kara rahe haiN| unakI yaha racanA dekhakara prasannatA hotI hai| bhajana sAdhAraNataH acche haiM / 60 pRSThakI pustakakA mUlya do AnA adhika nahIM hai| 6 hanumAnacarita nauvila bhuumikaa| hAIskUla bulandazaharake mAsTara lAlA bihArIlAlajI vI. e. jaina isake lekhaka aura prakAzaka haiM / Apane urdUmeM 'hanumAnacarita ' nAmakA eka nauvila For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividh-prsNg| 277 yA upanyAsa likhA hai / yaha choTIsI pustaka usakI bhUmikA hai| isameM batalAyA hai ki hanumAna vAnara yA bandara nahIM the, ve jainazAstroMke anusAra eka pratiSThita kulake vIra puruSa the| jo loga unheM bandara kahate haiM ve galatI para haiM / bhASA acchI hai / yaha mAlUma na huA ki urdU upanyAsakI bhUmikA hindImeM chapAnekI kyA avazyakatA thii| 7 anamola buuttii| isake lekhaka bhI ukta mAsTara sAhaba haiM / yaha eka apUrva pustaka hai / isameM arka yA Aka ( madAra ) vakSakI jar3oM, DAliyoM, pattoM, phUloM phaloMse saikar3oM tarahake rogoMko ArAma karanekI tarakIbeM likhI haiM / pratyeka rogake lakSaNa, unameM yaha bUTI denekI vidhi, parahez2a Adi bhI likhe haiM / davA bar3I sastI aura saba jagaha sulabha hai / parIkSA karake dekhanA cAhie / pustakakI bhASA kaThina urdU hai, yadi kucha subhItA hai to yaha ki nAgarI akSaroMmeM chapI hai| yadi sarala hindImeM likhI gaI hotI to isase bahuta upakAra hotA / mUlya sAr3he cAra aane| 8 vijnyaanprveshikaa| prayAgameM eka vijJAnapariSat sthApita huI hai / vaha dezI bhASAoMmeM vijJAnasambandhI pustakeM nikaalegii| yaha usakI pahalI pustaka hai| isake lekhaka haiM zrIyukta rAmadAsa gaur3a ema. e. tathA zAlagrAma bhArgava ema. esa. sI. / lekhakoMke nAmase hI isa pustakakI uttamatAkA patA laga sakatA hai| bahuta hI saralatAse sugama bhASAmeM yaha pustaka likhI gaI hai / bAlakoMko isa viSayakA bodha karAnekA isase sahaja DhaMga zAyada hI koI aura ho / hindImeM sarala vijJAnakI sabase acchI yahI pustaka hai / jainapAThazAlAoMmeM isake par3hAnekA prabandha avazya karanA caahie| isake par3hAnemeM jo sAmAna Avazyaka hotA hai usakA mUlya tIna rupayAke karIba hai / pustakakA mUlya 3) hai| asalI jainapaMcAMga / jyotiSaratna paM0 jiyAlAlajI jainIkA paMcAMga vikrIke lie taiyAra hai / mUlya do AnA / pAMcake mUlyameM chaha / jainagrantharatnAkara kaaryaaly-bmbii| For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavitra asalI 0 varSakA saikar3oM prazaMsApatra prApta hAjamekI prasiddha aksIra davA AjamUdA dhamakasalamAnA phAyadA na kare to dAma vApasa. milane kA patA ka10 sA eka da) DA0 alama iTAvA. dahutamana - dAdakI akasIra davA phI DabI dantakumAra - dAMtoMkI rAmabANa davA | DavI nATa bhava rogoMkI tatkAla guNa dikhAnevAlI dabAoMkI bar3I sUcI dhokA hogA For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) PR-- - citrazAlA sTIma presa, pUnA siTIkI anokhI pustkeN| citramayajagat-yaha apane DhaMgakA advitIya sacitra mAsikapatra hai| " ilesTreTeDa laMDana nyUja" ke DhaMga para bar3e sAijameM nikalatA hai / eka eka pRSThameM kaI kaI citra hote haiM / citroMke anusAra lekha bhI vividha viSayake rahate haiM / sAla bharakI 12 kApiyoMko ekameM baMdhA lenese koI 400, 500 citroMkA manohara alabama bana jAtA hai / janavarI 1913 se isameM viSeSa unnati kI gaI hai / raMgIna citra bhI isameM rahate haiM / ATapeparake saMskaraNakA vArSika mUlya 5 // ) DA~0 vya0 sahita aura eka saMkhyAko mUlya // ) AnA hai / sAdhAraNa kAgajakA vA0 mU. 3 // ) aura eka saMkhyAkA / - ) hai| rAjA ravivarmAke prasiddha citra-rAjA sAhabake citra saMsAramarabharameM nAma pA cuke haiN| unhIM citroMko aba hamane sabake subhIteke liye ArTa peparapara pustakAkAra prakAzita kara diyA hai / isa pustakakeM 88 citra maya vivaraNake haiM / rAjA sAhabakA sacitra caritra bhI hai| TAiTala peja eka prasiddha raMgIna citrase suzobhita hai / mUlya haiM sirpha 1) ru. ! citramaya jApAna-ghara baiThe japAnakI saira / isa pustakameM jApAnake sRSTi. sauMdarya, rItiravAja, khAnapAna, nRtya, gAyanavAdana, vyavasAya, dharmaviSayaka aura rAjakIya, ityAdi viSayoM ke 84 citra, saMkSipta vivaraNa sahita haiN| pustaka avvala nambarake ArTa pepara para chapI hai / mUlya eka rupyaa| sacitra akSarabodha-choTe 2 vanoMko varNaparicaya karAnemeM yaha pustaka -- bahuta nAma pA cukI hai / akSaroMke sAtha sAtha pratyeka akSarako batAnevAlI, usI akSarake AdivAlI vastukA raMgIna citra bhI diyA hai / pustakakA AkAra bar3A hai| jisase citra aura akSara saba suzobhita dekha par3ate haiM / mUlya chaha aanaa| varNamAlAke raMgIna tAza-tAzoMke khelake sAtha sAtha baccoMke varNaparicaya karAneke liye hamane tAza nikAle haiN| saba tAzoMmeM akSaroM ke sAtha raMgIna citra aura khelaneke cinha bhI haiM / avazya dekhiye| phI seTa cAra Ane / For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) sacitra akSaralipi-yaha pustaka bhI uyayukta " sacitra akSabodha" ke DhaMgakI hai / isameM bArAkhaDI aura choTe choTe zabda bhI diye haiM / vastucitra sava raMgIna haiM / AkAra ukta pustakase choTA hai / isIse isakA mUlya do Ane haiN| saste raMgIna citra-zrIdattAtraya, zrIgaNapati, rA paMcAyatana, bharatabheTa hanumAna, zivapaMcAyatana, sarasvatI, lakSmI, muralIdhara, viSNu, lakSmI, gopIcanda, ahilyA, zakuntalA, menakA, tilottamA, rAmavanavAsa, gajeMdra mokSa, harihara bheTa, mArkaNDeya, rambhA, mAninI, rAmadhanurvidyAzikSaNa, ahilyoddhAra, vizvAmitra menakA, gAyatrI, manoramA, mAlatI, damayantI aura haMsa, zeSayAyI, damayantI ityAdike sundara raMgIna citra / AkAra 'x'', mukhya prati citra eka paisA / / zrI sayAjIrAva gAyakavADa bar3odA, mahArAja paMcama jAja aura mahAranI merI, kRSNaziSTAI, svargIya mahArAja saptama eDavarDake raMgIna citra, AkAra 8510 mUlya prati saMkhyA eka aanaa| lithoke baDhiyA~ raMgIna citra-gAyatrI, prAtaHsandhyA, madhyAhna sandhyA, sAyaMsandhyA pratyeka citra / ) aura cAroM milakara // ) nAnaka paMthake dasa gurU, svAmI dayAnanda sarasvatI, zivapaMcAyatana, rAmapaMcAyatana, mahArAja jArja, mahArAnI merIM / AkAra 16420 mUlya prati citra / ) Ane / anya sAmAnya-isake sivAya sacitra kArDa, raMyIna aura sAde. svadezI baTana, svadezI diyAsalAI. svadezI cAkU, aitihAsika raMgIna khelaneza tAza, Adhunika dezabhakta. aitihAsika rAjA mahArAjA, vAdazAha, saradAra, aMgrejI rAjakartA. gavarnara janarala ityAdike sAde gina ucita aura saste malya para milate haiM / skUloMmeM kiMDaragArDana rItise zikSA danaka li jAnavaroM Adike citra saba prakArake raMgIna nakaze, DAIgakA sAmAna, bhI yogya mUlyapara milatA hai| isa patepara patravyavahAra kIjiye / mainejara citrazAlA presa, pUnA sittii| For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striyoMke par3hane yogya naI pustakeM / sadAcAra, pAtivrata, gRhakarma, zizupAlana AdikI zikSA denevAlI sarala bhASAmeM likhI huI striyopayogI pustakoMkI jainasamAjameM bahuta jarUrata hai / yaha dekhakara hamane nIce likhI pustakeM ma~gAkara vikrIke lie rakkhI haiM / pratyeka strIkoM ye pustaka par3hanA cAhie / inake par3hane meM jI bhI khUba lagatA hai / 1 sarasvatI - gRhasthajIvanakA bahuta hI zikSAprada upanyAsa / bar3A hI dilacaspa hai / mUlya 1 ) pakkI jildakA 11 ) 2 varivadhU - cauhAnarAjA pRthvIrAja aura usakI vIra rAnI saMyogitAkA vIrarasapUrNa caritra / pA~ca bahuta hI sundara citra kaI 1 raMgoM se chape hue haiN| mU0 11) 3 Adarza parivAra--pratyeka kuTumbameM paDhejAne yogya / mU0||) / 4 zAntA - eka AdarzastrIkA caritra / mU0 // ) 5 lakSmI 1) 55 6 kanyA- sadAcAra -- lar3akiyoM ke kAmakI / mU0 / ) 7 kanyApatradarpaNa- 59 ma0 ) 8 banavAsinI -- bahuta hI hRdayadrAvaka upanyAsa / mR0 / ) 9 gRhiNIbhUSaNa -- isakI zikSAyeM bahutahI pavitra haiN| muu.||) ma~gAnekA patA mainejara, jainagrantharatnAkara kAryAlaya, giragAMva bambaI / 99 95 Printed by Nathuram Premi at the Bombay Vaibhav Press, Servants of India Society's Building, Sandhurst Road, Girgaon Bombay, & Published by Nathuram Premi at Hirabag, Near C. P. Tank Girgaon Dombate Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalakatte ke prasiddha DAktara barmana kI kaThina rogoM kI sahaja dvaaeN| gata 30 varSa se sAre hindusthAnamaiM ghara ghara pracalita haiN| vizeSa vijJApana kI koI AvazyaktA nahIM hai, kevala kaI eka davAiyoM kA nAma nIce dete haiN| haiz2A garmI ke dasta meM peTa darda,bAdIke lakSaNa miTAne meM asala arkakapUra akaMpUdInA [ sabja] mola / DAHmaH-1 se4 zIzI mola "DAHmaH / Ane / andarake athavA bAharI peciza, maror3a,aiThana, zUla, AMva | dardamiTAnemeM ke dastameM pena hIlara kloroDina mola // DAH mH|- pAMca Ane mola / darjana rupayA sahaja aura halakA julAbake li kaleja kI kamajorI miTAne meM julAbakI golI aura bala bar3hAne meM- 2 golI rAtako khAkara sove kolA Tonika 16goliyoMkI DibbI DAHmaH sabere khulAsA dasta hogaa| mola 1 ) ddaaH| Ane / 1 se 8 tk| pAMca Ane. pUre hAla kI pustaka vinA mUlya milatI hai davA saba jagaha hamAre ejenTa aura davA pharozoMke pAsa milegI athavA DAH esa,ke,bamena 5,6,tArAcaMda datta STrauTa klktaa| Jain Education Internationa 31 + startersonal Private Use only--3-94 www.ainelibrary.org