Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગોતમનીતિદુર્લભબોધ.
મા ન માં મારા સવા
છપાવી પ્રસિદ્ધ કરનાર શ્રી જેને ધર્મ પ્રસારકે સભા -
( ભાવનગેજે,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ગૌતમનીતિદુર્લભબોધ.
શ્રીૌતમપૃચ્છા મૂળ, બાલાવબોધ તથા સ્થાઓ સહિત
અને શ્રી ભગવતીસૂત્રમાંથી ઉદ્ધરેલા કેટલાક પ્રશ્નો.
પરમોપકારી અને કલબ્ધિસંપન્ન આરાધ્ધપાદ શ્રી શૈતમસ્વામી, સહાયકના આસન્ન ઉપકારી આચાર્ય શ્રી વિજયનીતિસૂરિ અને સહાયક પોતે (દુર્લભ) તથા તેને જેની ઈચ્છા છે તે બધા એના મિશ્રણરૂપ નામની એજના કરેલી છે.
ઉદારદિલ પરી, ચુનીલાલ દુર્લભજી તથા ત્રિભુવન દુર્લભજીની
આર્થિક સહાયથી
છપાવી પ્રસિદ્ધ કરનાર શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર,
વીર સંવત. ૨૪૬૦.
જી
વિ. સંવત. ૧૯૯૦
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહાયક – પરી. ચુનીલાલ દુર્લભજી
તથા પરી. ત્રિભુવન દુર્લભજી.
પ્રકાશક:શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા,
ભાવનગર.
શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ, શ્રી મહોદય પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, દાણાપીઠ-ભાવનગર.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
CUAN
9 નમ્ર નિવેદન. (@
પરમ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી વિજ્યનીતિસૂરિ :
સવિનય નિવેદન કરવાનું કે—સં. ૧૯૭૦ ના વર્ષમાં વળા મુકામે મને આપને પ્રથમ પરિચય થયો. આપે મને ધર્મોપદેશ આપે, જેથી મારામાં ધર્મની લાગણી ઉદ્દભવી. જો કે મારા વડીલ પ્રપિતામહ નથુભાઈ પારેખે બાલ્યાવસ્થાથી મારામાં ધર્મના સંસ્કારો પાડેલા હતા. પરંતુ આપના પરિચય પછી તે બહાર આવ્યા અને તદનુસાર વર્તન કરવાથી અત્યારે અમારું કુટુંબ સુખી સ્થિતિ ભેગવે છે. હું ચોક્કસ માનું છું કે જેનું જીવન ધર્મથી રંગાયેલ હોય તે કોઈ દિવસ દુઃખી થાય જ નહીં અને દેવ-ગુરૂ-ધર્મ પ્રત્યે બહુ માનપૂર્વક જેવું તેમ જ તેની સવિનય ભક્તિ કરવી તે 4 સજજનેનું કર્તવ્ય છે એમ હું માનું છું. આપના પારાવાર ઉપકારને કિચિત અનૃણી થવા માટે આ લઘુ પુસ્તક સાથે આપનું નામ જોડી દેવાને મને ઉત્સાહ થવાથી તેમ કરવાની રજા લઉં છું.
?
જેઠ શુદિ ૧ સં. ૧૯૦
આપને ચરણકિકર
ચુનીલાલ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાલબ્રહ્મચારી પ્રાતઃસ્મરણીય જગપૂજ્ય-વિશુદ્ધચારિત્ર-ચૂડામણી-તીર્થોદ્ધારક તપાગચછાલંકાર પૂજ્યપાદ-
વિર્ય-શ્રી શ્રી શ્રી ગણી પદ સં. ૧૯૬૫ માગશર સુદ ૫ પંન્યાસપદ ૧૯૬૨ કારતક વદ ૫ જન્મ સંવત ૧૯૩૦ પોશ સુદ ૧૧ દિક્ષા સં. ૧૯૪૨ અશાડ સુદ ૧૧
કામ ક દ =
# ટકા
શ્રીમાન આચાર્ય મહારાજશ્રી વિજયનિતિસૂરીશ્વરજી.
સૂરિપદ સ. ૧૯૭૬ માર્ગશીર્ષ શુક્લ પ.
ફીનીક્ષ પ્રો. વકર્સ, અમદાવાદ,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના.
આ ગ્રંથમાં જીવન સુખદુઃખ કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે તે સંબધી શ્રીૌતમસ્વામીએ શ્રીમહાવીરસ્વામીને જૂદા જૂદા અડતાલીશ પ્રશ્નો પૂછેલ તેના જવાબમાં શ્રી મહાવીર સ્વામીએ શુભાશુભ કર્મોનાં ફલ દાર્ણતિક કથાઓ સહિત કહી બતાવ્યાં છે કે જેથી તેનું બરોબર સ્વરૂપ જાણીને સુજ્ઞ વાચકે ધર્મમાર્ગમાં પ્રવર્તવાને પ્રયત્ન કરે.
આ ગૌતમપૃચ્છા બાલાવબેધ પ્રથમ શ્રાવક ભીમસિંહ માણેકે શાસ્ત્રી ટાઈપમાં પ્રતાકારે છપાવેલ તે શ્રીૌતમસ્વામીના પરમ ભક્ત શ્રાવક ચુનીલાલ દુર્લભજીની ઈચ્છા થવાથી પ્રકાશકની પરવાનગી મેળવીને અમે ગુજરાતી ટાઈપમાં કાંઈક ભાષા વિગેરેમાં સુધારો કરીને છપાવેલ છે. તેના પૃષ્ઠ ૧૧ર થયા છે. એમાં મૂળ માગધી ગ્રંથની ગાથા ૬૪ પણ પ્રશ્નના અનુકમાનુસાર આપેલી છે.
ત્યારપછી સદરહુ ગ્રંથમાં વિશેષ વધારો કરવાની આર્થિક સહાયકની ઈચ્છા થવાથી શ્રી ભગવતીસૂત્રમાંથી કેટલાક પ્રશ્નો ઉત્તરે સાથે આચાર્યશ્રી વિજયનીતિસૂરિને વિનંતિ કરીને મંગાવવામાં આવ્યા. તેમણે સારો પ્રયાસ કરીને પ્રશ્નો ૮૯ અને સ્કન્દક અણગારની સુવિત કથા લખી મેકલી. તે છપાવતાં તેના પૃષ્ઠ ૫૦ થયા છે. ભાઈશ્રી ચુનીલાલને વિચાર તે હજુ વધારે પ્રશ્નો આવે તે પ્રગટ કરવાનું હતું પરંતુ વખત બહુ વ્યતીત થવાથી આ બુક એકંદર પૃષ્ઠ ૧૧ર-૫૦ (કુલ ૧૬૨) ની જ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવી છે.
આ બુકની અપૂર્વતા એટલા માટે છે કે આસન્નઉપકારી પરમાત્મા શ્રી મહાવીર સ્વામી જેવા ઉત્તરદાતા અને અનેકલબ્ધિસંપન્ન, ગુરૂચરણના નિત્યપાલક શ્રી ગૌતમસ્વામી જેવા પ્રશ્નકર્તા. એમના સંગનું ફળ કેવું ઉત્તમ હોય? તે આ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુકના બંને વિભાગમાં અમે પ્રગટ કરેલ છે. એમાં આપેલા ઉત્તરે ટંકશાળી વચનેવાળા છે કે જેમાં કિંચિત્ પણ સંદેહને અવકાશ નથી. ભગવતીજી તે એવું શ્રેષ્ઠ સૂત્ર છે કે જેમાં પ્રશ્નકર્તા તરીકે આવતા યમ નામની સોનામહેરવડે પૂજા કરાચેલી છે. શ્રી ભગવતીજીમાં આ નામ ૩૬૦૦૦ વખત આવે છે. સંગ્રામસનીએ ૩૬૦૦૦ સોનામહોરે મૂકીને તે પદની પૂજા કરી છે અને પછી વક્તા મુનિરાજ તે નિસ્પૃહી હોવાથી સેના મહારની સોનેરી શાહી કરાવીને તેનાવડે પુસ્તકપ્રાયે ભગવતીસૂત્રની જ બીજી પ્રતા લખાવી છે. ધન્ય છે આવા દાનવીર, ધર્મવીર અને શ્રદ્ધાસંપન્ન શ્રાવક બંધુને ! અત્યારે પણ તેનું અનુકરણ રૂપાનાણાવટે થાય છે. - ભાઈ ચુનીલાલનો વિચાર જ્ઞાનવૃદ્ધિના સાધને પૂરા પાડવાના સંબંધમાં સારે હોવાથી તેમની સહાયને અંગે એક બીજી બુક શ્રી કુમારપાળરાજાના રાસના રહસ્યની છપાવવાનો નિર્ણય કર્યો છે. તે બુક પણ થોડા વખતમાં જ પ્રગટ કરવામાં આવશે. મળેલા દ્રવ્યને આવા શુભ કાર્યમાં વ્યય કરે તે જ ખાસ આત્મહિત કરનાર છે એટલું જણાવી આ ટુંકી પ્રસ્તાવને સમાપ્ત કરવામાં આવે છે. પ્રાંતે એટલું જણાવવામાં આવે છે કે ગતમપૃચ્છામાં આવેલ ૪૮ પ્રશ્નો ને ઉત્તરે જુદી જુદી તેટલી જ કથાઓ સાથે આપવામાં આવ્યા છે, તેથી પાપના ઉદયથી તેમાંની કેઈપણ પ્રકારની સ્થિતિ પિતાને પ્રાપ્ત થાય અથવા બીજાને પ્રાપ્ત થયેલી જોવામાં આવે ત્યારે મનમાં ન મુંઝાતા તેનું કારણ આ બુકમાંથી જ શોધીને તેના નિવારણને તેમાં બતાવવામાં આવેલ સત્ય ઉપાય કરો કે જેથી પ્રાપ્ત થયેલ દુઃખનું જરૂર ઓછેવત્તે અંશે પણ નિવારણ થશે. એને ખરો આધાર તે પરમાત્માના વચનઉપર દઢ શ્રદ્ધા હાવી તે ઉપર છે. સુક્ષેગુ ફ્રિ વહુના ? ચેત્ર શુદિ ૧ | શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા,
વિ. સ. 160
--
|
ભાવનગર,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
પૃછાના આંક.
વિષય.
પૃષ્ઠ. ૧ મંગળાચરણ તથા અડતાલીશ પૃચ્છાનાં નામ... ૧ ૨ જિનવાણી સાંભળતાં તૃષાદિક મટે તે ઉપર ડેશીની કથા. ૬ ૩ નરકગતિ પામવા ઉપર સુભૂમ ચકવતીની કથા. ૭
દેવગતિ પામવા ઉપર આનંદ શ્રાવકની કથા. - ૧૩ ૫ મનુષ્ય અને તિર્યંચગતિ પામવા ઉપર સાગરચંદ્ર
અને અશોકદત્તની કથા. • • • ૧૭ ૬ જે કર્મને ગે પુરૂષ મરી સ્ત્રીવેદ પામે અને સ્ત્રી
મરી પુરૂષદ પામે તેના ઉપર પક્વ અને પશ્ચિનીની કથા. ર૦ ૭ નપુંસકવેદ પામવાની ઉપર ત્રાસની કથા. . ૨૩
૮ અલ્પાયુ પામવા ઉપર યજ્ઞદત્ત અને શિવકુમારની કથા. ૨૫ ( સંપૂર્ણ આયુ પામવા ઉપર દયાવાન ષિની કથા. ૨૭ ૧૦-૧૧ ભેગી તથા ભેગ રહિત થવા ઉપર ધનસાર શેઠની કથા. ૨૯ ૧૨-૧૩ સોભાગી દુર્ભાગી પણ ઉપર રાજદેવ તથા ભેજદેવની કથા. ૩૨ ૧૪-૧૫ સુબુદ્ધિ અને દુર્બુદ્ધિ પામવા ઉપર સુબુદ્ધિ દુબુદ્ધિની કથા.૩૫ ૧૬-૧૭ પંડિતપણું અને મૂર્ખ પણું પામવા ઉપર આંબા
લીંબાની કથા. • • • • ૩૯ ૧૮-૧૯ શૂરવીરપણું, ધીરપણું અને બીકણપણું પામવા ઉપર
અભયસિંહ અને ધનસિંહ નામના બે ભાઈની કથા. ૪૨ ર૦ વિનય વિના ભણેલી વિદ્યા સફળ ન થાય તે ઉપર
નાપિતની કથા. ... ... ... ૨૧ વિનયયુક્ત ભણેલી વિદ્યા સફળ થાય તે ઉપર શ્રેણિક
રાજાની કથા .. .. • • ૪૭
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર-ર૩ જેની પ્રાપ્ત થયેલી લક્ષ્મી સ્વલ્પકાળમાં જતી રહે
તથા જેને લક્ષ્મી ઉપરાઉપર મળતી જ જાય તે
ઉપર સુધન અને મદન શેઠની કથા. .. . ૪૮ ૨૪ ઘણી લક્ષ્મી સ્થિરને થઈ રહે તે ઉપર ધના શાલિ
ભદ્રની કથા. . . . . પર ૨૫-૨૬ જે પુરૂષને સંતાન પ્રાપ્તિ ન થાય તથા જે પુરૂષને ઘણાં
સંતાનની પ્રાપ્તિ થાય તે ઉપર દેશલ અને દાની કથા. પ૬ ર૭-૨૮ જીવ બહેરે અને જાત્યંધ થાય તે ઉપર વીરમની કથા. ૬૦ ર૯ જેને અન્ન પચે નહીં તે ઉપર રેહિણીના જીવ દુર્ગ
ધાની કથા. • • • • • ૬૩ ૩૦ કોઠીયાપણું પામવા ઉપર ગેસલીયાની કથા. ... ૭૧ ૩૧ કૂબડાપણું પામવા ઉપર ધનદત્ત અને ધનશ્રીની કથા. ૭૪ ૩ર દાસપણું પામવા ઉપર સેમદત્ત પુરોહિતની કથા. ૭૬ ૩૩ દરિદ્રીપણું પામવા ઉપર શ્રેષ્ઠીપુત્ર મને રથની કથા. ૭૯
૩૪ ઘણું પ્રખ્યાત મહદ્ધિક થવા ઉપર પુણ્યસારની કથા. ૮૧ ૩૫-૩૬ રેગી નીરોગીપણું પામવા ઉપર અટ્ટણમલ્લની કથા. ૮૪
૩૭ હીણ અંગવાળા થવા ઉપર ઈશ્વર શેઠના પુત્ર દત્તની કથા. ૮૬ ૩૮-૩૯ મૂકપણું તથા ચૂંટાપણું પામવા ઉપર અગ્નિશમની કથા. ૮૯ - ૪૦ પાંગળાપણું પામવા ઉપર કર્મણ હાલીની કથા. ૯૪ ૪૧-૪ર રૂપ તથા કુરૂપ પામવા ઉપર જગસુંદર અને અસુંદ
રની કથા. . .. • • • લ્પ ૪૩ જે ઘણું વેદના પામે તેની ઉપર લેઢાની કથા. ૯૮ ૪૪ અસોહામણી વેદના ન પામવા ઉપર જિનદત્તની કથા. ૧૦૧
૪૫ એકેંદ્રિયપણું પામવા ઉપર મેહકની કથા. - ૧૦૪ ૪૬-૪૭ જે ઘણો સંસાર વધારે, સંસાર પરિભ્રમણ કરે તથા
જે અ૯પ સંસારીપણું પામે તેની ઉપર શૂર અને
વીરની કથા... • • • • ૧૦૭ ૪૮ મેલસુખ પામવા ઉપર અભયકુમારની કથા. ... ૧૧૦
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભગવતીસૂત્રમાંથી ઉદ્ધરેલા કેટલાક પ્રશ્નો. ૧-૫૦
વિષય.
પૃષ્ઠ. ૧ પ્રશ્નોત્તર પ્રારંભ. • • • ૨ આરંભ હિંસા. (પ્રશ્ન ૨-૩) ૩ પ્રશ્ન ૨-૩નું વિવેચન. ” ૪ સંવરરહિત અણગાર. (પ્રશ્ન ૪-૫) ૫ પ્રશ્ન પાંચમાનું વિવેચન. ... .... ૬ સંવરયુક્ત અનગાર. (પ્રશ્ન ૬-૭). ૭ પ્રશ્ન -૭નું વિવેચન. • ૮ અસંયત. (પ્રશ્ન ૮૯) ૯ પ્રશ્ન ૮-નું વિવેચન. ... ૧૦ કર્મનું વેદન (પ્રશ્ન ૧૦ થી ૧૩) ૧૧ પ્રશ્ન ૧૦–૧૧-૧૨નું વિવેચન. ૧૨ કિયા. (પ્રશ્ન ૧૪-૧૫) ... ૧૩ પ્રશ્ન ૧૪-૧૫નું વિવેચન ... ૧૪ કાંક્ષાહનીય. (પ્રશ્ન ૧૬-૧૭) .. ૧૫ પ્રશ્ન ૧૬-૧૭નું વિવેચન • • ૧૬ ઉત્થાન, કર્મ, બળ, વીર્ય અને પુરૂષકાર. (પ્રશ્ન ૨૦થી ર૬) ૧૭ પ્રશ્ન ૨૦ થી ર૬નું વિવેચન.
- ૧૧ ૧૮ પ્રશ્ન ર૭ થી ૩૩ ઉત્તરસાથે. • • • ૧૪ ૧૯ પ્રશ્ન ૩૨-૩૩નું વિવેચન. .
૧૫ ૨૦ ઉપસ્થાપન અને અપકમણ (પ્રશ્ન ૩૪ થી ૨૧ પ્રશ્ન ૩૪ થી ૩૭નું વિવેચન. ૨૨ પ્રશ્ન ૩૮ થી ૪૨ ઉત્તર સાથે. .
૨૨
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ પુગલ. (પ્રશ્ન ૪૩ થી ૪૫) • ૨૪ છટ્વસ્થ અને કેવળજ્ઞાની. (પ્રશ્ન ક૬ થી ૫૦) • ૨૫ રેહ નામે અણગાર (પ્રશ્ન પ૧ થી ૫૪.) ૨૬ સેકસ્થિતિ. (પ્રશ્ન પપ થી ૫૮. ) ... , ૨૭ ગર્ભસ્થિતિ જીવ. (પ્રશ્ન ૫૯ થી ૬૨) ૨૮ ભારેકમપણું અને લઘુમીપણું. (પ્રશ્ન ૬૩-૬૪.) - ૨૯ શ્રમણને પ્રશસ્ત ને અપ્રશસ્તપણું. ( પ્રશ્ન ૬૫-૬૬.) .. ર૯ ૩૦ કાંક્ષા-પ્રષ (પ્રશ્ન ૬૭.)... ... ... ૩૧ કાલાસિયપુર. (પ્રશ્ન ૬૮-૭૧.) ... ૩ર અપ્રત્યાખ્યાન કિયા. (પ્રશ્ન ૭૨ થી ૭૫.) .. ૩૩ શાશ્વત અને અશાશ્વત. (પ્રશ્ન ૭૬. )
૩૩ ૩૪ અચિત ભજન કરનાર નિગ્રંથ. (પ્રશ્ન ૭૭ થી ૮૨) .... ૩૩ ૩૫ સ્કન્દક અણગાર. (પ્રશ્ન ૮૨ થી ૮૬.) . ૩૫ થી ૫૦
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વર્ગવાસી પરીખ દુર્લભજી રૂગનાથ જનમ - સં ૧૯૨૮
દેહત્યાગ • સં. ૧૯૬૮
KUMAR PRINTERY, AHMEDABAD
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
” અર્પણ પત્રિકા. આ
પૂજ્ય વડીલ શ્રી દુર્લભજી રૂગનાથ,
આપને જન્મ સં. ૧૯૨૮ ના અશાડ માસમાં ભાવનગર તાબે અગીયાળી ગામે થયો હતે. આપના મુરબ્બી પરી. નથુભાઈ દેવરાજની પેઢી ભાવનગરખાતે સારા પાયા ઉપર ચાલતી હતી. આપે ઇંગ્લીશ તેમજ ગુજરાતી ભાષાને સારે અભ્યાસ કર્યો હતો અને તે કાર્ય પરત્વે વડીલોએ ખર્ચ પણ સારે કર્યો હતો. સમયાનુસાર કાળને ફટકે પડવાથી સં. ૧૯૫૬ માં પરી. નથુભાઈ દેવરાજની પેઢી બંધ થઈ. ત્યારબાદ તમે પિતે નવો ધંધો શરૂ કરીને પોતાના કુટુંબને નિર્વાહ સારી રીતે કર્યો. નાની વયમાં ધંધે રસ્તા ઉપર લાવી તમે સ્વર્ગવાસી થયા. ત્યારબાદ આપની દરેલી લાઈન પ્રમાણે વર્તવાથી અમે અત્યારે સુખી જીવન ગાળીએ છીએ, તેથી અમે આ અમૂલ્ય પુસ્તક આપના કિંચિત્ અનૃણી થવા માટે આપને અર્પણ કરીએ છીએ. આપને જેનધર્મ પ્રત્યે તેમ જ સિદ્ધાચળ મહાતીર્થ પ્રત્યે પરમ પ્રેમ હતું તેનું
અત્રે અમે સ્મરણ કરીએ છીએ અને આપને શુભ પગલે ક ચાલી આત્મહિત કરવાની ઈચ્છા ધરાવીએ છીએ.
જે શુદિ ૧
અમે છીએ આપના લઘુ બાળકો ચુનીલાલ અને ત્રિભુવન
ઇ
ક,
.
-
-
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
عمومي بمدي
GETTTTPाम
LIDINARIMARRIA
% 3D
*
॥ श्री गौतमगुरुभ्यो नमः ॥
अथ
संक्षिप्तवालावबोधसहिता श्रीगौतमपृच्छा प्रारभ्यते.
तत्र
प्रथम बालावबोधकर्ता मंगलाचरण करे छे. . नत्वा वीरजिनं बाला-वबोधो लिख्यते मया । श्रीमद्गौतमपृच्छाया, वाचनार्थं विशेषतः ॥१॥ श्रीसोमसुंदर श्री-मुनिसुंदरमद्विशालराजेंद्राः। श्रीसोमदेवगुरवो, जयंति जितकल्पवृक्षसमाः॥२॥ હવે પ્રથમ ગ્રંથકર્તા મંગલાચરણ માટે ગાથા કહે છે.
नमिऊण तित्थनाहं, जाणतो तहय गोयमो भयवं । . अबुहाण बोहणत्थं, धम्माधम्मफलं वुच्छे ॥१॥ ભાવાર્થ તીર્થના નાથ એવા શ્રી મહાવીર ભગવાનને નમસ્કાર કરીને શ્રુતકેવલી એવા શ્રીગૌતમસ્વામી પિતે ચાર જ્ઞાનના ધણી શ્રુતજ્ઞાનના બળે કરી અસંખ્યાતા ભવ સંબંધી સદેહને
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २ ) પિતે જાણતા છતાં પણ અબોધ (અજ્ઞાની) જીવને બેધ થવાને અર્થે અડતાલીશ પૃચ્છાએ કરી પુણ્ય પાપનું ફળ શ્રી મહાવીર દેવ પ્રત્યે પૂછતા હવા છે ૧ છે હવે દશ ગાથાએ કરી અડતાલીશ પૃચ્છાનાં નામ કહે છેभयवं सच्चिय निरयं, सचिय जीवो पयाइ पुण सग्गं । सच्चिय किं तिरिएसु, सच्चिय किं माणुसो होइ ॥ २ ॥ सच्चिय जीवो पुरिसो, सच्चिय इत्थी नपुंसओ होइ । अप्पाऊ दीहाऊ, होइ अभोगी सभोगी य ॥ ३ ॥ केणव सुहओ जायइ, केणव कम्मेण दुहओ होइ । केणव महाजुत्तो, दुम्मेहो कह नरो होइ ॥ ४ ॥ कह पंडिउत्ति पुरिसो, केणव कम्मेण होइ मुरकत्तं । कह धीरु कह भीरू, कह विजा निष्फला सफला ॥ ५ ॥ केणव नासइ अत्थो, कह वा संमिलइ कह थिरो होइ । पुत्तो केण न जीवइ, बहुपुत्तो केण वा बहिरो ॥ ६ ॥ जच्चंधो केण नरो, केण विभुत्तं न झिज्झइ नरस्स । केणव कुट्ठी कुजो, केणव कम्मेण दासत्तं ॥ ७ ॥ केण दरिदो पुरिसो, केणव कम्मेण ईसरो होइ । केणव रोगी जायइ, रोगविहूणो हवइ केण ॥ ८॥ कह हीणंगो मूओ, केणव कम्मेण टुंटओ पंगू। केणव रूवो जायइ, रूवविहूणो हवइ केण ॥ ९॥ केणव बहुवेयणत्तो, केणव कम्मेण वेयणविमुक्को । पंचिंदिओवि होइ, केणव एगिदिओ होइ ॥ १० ॥ संसारो कहवि थिरो, केणव कम्मेण होइ संखित्तो। कह संसारतरिउं, सिद्धिपुरं पावए पुरिसो ॥ ११॥ .
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) ભાવાર્થ –હે ભગવન્! ૧ આ જીવ નરકે કેમ જાય? ૨ તે જ જીવ સ્વર્ગે કેમ જાય? ૩ તે જ જીવ તિર્યંચ કેમ થાય? ૪ તે જ જીવ મનુષ્યપણું કેમ પામે? ૫ આ જીવ પુરૂષ કેમ થાય? ૬ તે જ જીવ સ્ત્રી કેમ થાય ? છે તે જ જીવ નપુંસક કેમ થાય? ૮ આ જીવ અલ્પાયુષ્યવાળો કેમ થાય ? ૯ તે જ જીવ મેટા આયુષ્યવાળો કેમ થાય? ૧૦ આ જીવ ભોગરહિત કેમ થાય ? ૧૧ તે જ જીવ મેટા ભેગ ભેગવનારે કેમ થાય? ૧૨ ક્યા કર્મના ઉદયથી જીવ સૈભાગ્યવંત થાય? ૧૩ કયા કર્મના યોગે જીવે દુર્ભાગી થાય? ૧૪ ક્યા કર્મના ગે જીવે બુદ્ધિમાન થાય? ૧૫ ક્યા કર્મના યોગે જીવ હીનબુદ્ધિવાળો થાય? ૧૬ કયા કર્મો કરીને જીવ પંડિત થાય? ૧૭ કયા કમેં કરીને જીવ મૂર્ખ થાય? ૧૮ કયા કર્મને વેગે જીવ ધીર–સાહસિક થાય? ૧૯ કયા કર્મને યેગે જીવ ભીરૂ-બીકણ થાય? ૨૦ કયા કર્મને વેગે ભણેલી વિદ્યા નિષ્ફળ થાય? ૨૧ કયા કર્મને વેગે ભણેલી વિદ્યા સફળ થાય? ૨૨ કયા કમને યેગે પ્રાપ્ત થયેલી લમી જતી રહે ? ૨૩ કયા કર્મને વેગે ઘણી લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થાય અને સ્થિર થાય? ૨૪ ક્યા કર્મને યુગે થયેલા પુત્ર જીવતા ન રહે? ૨૫ ક્યા કર્મને વેગે મનુષ્ય ઘણું પુત્રવાળે થાય? ૨૬ ક્યા કર્મને યેગે જીવ બહેરે થાય?
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ કયા કર્મને યેગે જીવ જાત્યંધ-જન્માંધ થાય? ૨૮ ક્યા કર્મને યોગે મનુષ્યને ખાધેલું અન્ન પચે નહીં? ૨૯ ક્યા કર્મને યેગે જીવ કેઢી થાય ? ૩૦ કયા કર્મને યેગે જીવ કૂબડે થાય? ૩૧ ક્યા કર્મને યેગે જીવ દાસપણું પામે ? ૩ર કયા કર્મને યેગે જીવે દરિદ્રી થાય ? ૩૩ કયા કર્મને યેગે જીવ ધનવંત થાય? ૩૪ કયા કર્મને યેગે જીવ રેગી થાય? ૩૫ કયા કર્મને યેગે જીવ નિરોગી થાય? ૩૬ કયા કર્મને યોગે જીવે હીન અંગવાળો થાય? ૩૭ કયા કર્મને યેગે જીવ મુંગે કે બેબડે થાય? ૩૮ ક્યા કર્મને ઉદયે જીવ હાથે ઠુંઠો થાય? ૩૯ ક્યા કર્મને ઉદયે જીવ પગે પાંગળો-લુલો થાય? ૪૦ કયા કર્મો કરીને જીવ સ્વરૂપવંત થાય ? ૪૧ કયા કમેં કરીને જીવ હનરૂપવાળ-કપ થાય ? કર ક્યા કર્મો કરીને જીવે અનેક પ્રકારની વેદનાથી પીડિત રહે? ૪૩ કયા કમેં કરીને જીવે વેદનારહિત-સાતાસુખવાળો થાય? જ ક્યા કર્મો કરીને જીવ પચેંદ્રિયપણું પામે? ૪૫ કયા કર્મો કરીને જીવ એકેદ્રિયપણું પામે? ૪૮ ક્યા કર્મો કરીને જીવ ઘણે કાળ સંસારમાં રખડે? ૪૭ કયા કર્મો કરીને જીવ સંસારમાં સ્વલ્પ કાળ રહે? ૪૮ કયા કર્મને યેગે જીવ સંસાર સમુદ્ર તરીકે મેક્ષનગરે જાય? " ઉપર પ્રમાણે ૪૮ પ્રશ્નો પૂછયા પછી શ્રી ગૌતમસ્વામી તે પ્રશ્નોના ઉત્તરે જાણવાની જિજ્ઞાસાવાળા થયા સતા કહે છે કે
सबजगजीवबंधव, सवन्नू सबदसण मुणिंद। .. सवं साहसु भयवं, कस्सव कम्मस्स फलमेयं ॥ १२ ॥
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ –હે ભગવન્! તું સર્વ જગતવાસી જીને બાંધવ છે, વલી સવ્વગ્ન એટલે સર્વજ્ઞ છે અર્થાત્ સર્વ વસ્તુને જાણ છે, તથા સવદંસણ એટલે સર્વ વસ્તુને દેખવાવાળો છે, તથા સર્વ મુનિએમાં ઇંદ્ર સમાન છે માટે મેં જે જે પ્રશ્ન પૂછડ્યા તે સર્વ ક્યા કર્મનાં ફળ છે? તે સંબંધી સર્વ વાત કહે છે ૧૨
एवं पुठो भयवं, तियसिंदनरिंदनमियपयकमलो । अह साहिउं पयत्तो, वीरो महुराइ वाणीए ॥ १३ ॥
ભાવાર્થ –એ પ્રકારની પૃચ્છા શ્રીૌતમસ્વામીએ કર્યા પછી તિયસિંદ એટલે ત્રિદશ જે દેવતા તેના ઈંદ્ર અને નરીંદ જે રાજાઓ તે જેના પદકમલને નમે છે એવા શ્રીવીર ભગવાન મધુરી વાણીએ કરી પ્રશ્નના ઉત્તર કહેવા માટે પ્રવર્યા છે ૧૩ છે
અહીંયાં પરમેશ્વરની વાણી સાંભળતાં થકાં જીવને કષ્ટ, ક્ષુધા, તૃષા જાણવામાં આવે નહીં, તે ઉપર કઈ એક વૃદ્ધ સ્ત્રીની એટલે ડેશીની કથા કહે છે–એક ગામમાં કઈ વણિક રહે છે. તેને ઘેર એક ડોશી ચાકર છે, તે ઘરનું કામકાજ કરે છે. એકદા તે ડેશી ઈધણ લેવા માટે વનમાં ગઈ. તે મધ્યાહે સુધા અને તૃષાએ પીડાણું, તેથી થોડાંક ઇંધણ લઈને પાછી ઘેર આવી. તેને દેખીને શેઠે કહ્યું કે- “અરે ડોશી ! આજે ઈધણ થોડાં કેમ લાવી ? બીજાં ઈધણ લઈ આવ, પછી ખાવાનું મળશે. તે સાંભની ફરીને તે ડેશી પાછી વનમાં ગઈ. બપોરનો વખત હતું તેથી લૂ અને તાપને સહન કરતી થકી બીજી કાષ્ઠભારી ઉપાડીને તે ઘરભણી ચાલી. માર્ગમાં એક કાષ્ટ નીચે પડી ગયું તેને ઉપાડવા નીચી વળી. એટલામાં શ્રીવીર ભગવાનની વાણું તેના સાંભળવામાં આવી; તેથી ત્યાં જ ઉભી રહી. વાણીની મધુરતાને વેગે સુધા, તૃષા અને તાપની વેદના તેના જાણવામાં ન આવી અને ધર્મદેશના સાંભળી હર્ષ પામતી સાંજે ઘેર આવી. તેને શેઠે ઘેર આવવામાં અસૂર થયાનું કારણ પૂછયું, તે વારે તેની આગળ ખરેખરી વાત કહી સંભળાવી. તે વારે શેઠે પણ ત્યાં જઈને શ્રી મહાવીરનાં વચન સાંભળ્યાં, અને તે ડેશીમાં ધર્મને ગુણ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાણીને તેને બહુમાન દીધું. તેને વેગે તે સુખી થઈ. એ રીતે પરમેશ્વરની વાણી સાંભળવાથી દુઃખ ટળી જાય છે. કહ્યું છે કે –
જિનવરવાણી જે સુણે, નર નારી સુવિહાણ, સૂક્ષમ બાદર જીવની, રક્ષા કરે સુજાણ ૧. ઈતિ શ્રીજિનવાણીના મહિમા ઉપર ડેશીની કથા. હવે શ્રી વીર ભગવાન કહે છે કે- “હે ગતમ! જે પ્રશ્નો તે મને પૂછયા છે, તે સર્વ વાનાં એક જ જીવ પોતે પિતાના કર્મને વશ થયે થકે પામે છે, તે કર્મનું સ્વરૂપ હું તને કહું છું તે સાંભળ.' હવે ભગવાન પૂર્વોક્ત અડતાલીશ પ્રશ્નોના ઉત્તર કહે છે, તેમાં પ્રથમ જીવ ક્યા કર્મને ગે કરી નરકે જાય ? તેને ઉત્તર ત્રણ ગાથાએ કરી કહે છે –
जे घायइ सत्ताई, अलियं जपेइ परधणं हरइ । परदारं चिय वंचइ, बहुपावपरिग्गहासत्तो ॥ १४ ॥ चंडो माणो पिठो, मायावी निठुरो खरो पावो । પિમુળ સંસી, સાદૂ નિંબો કામ ? . . आलप्पालपसंगी, दुठो बुद्धिइ जो कयग्यो य । बहुदुरकसोगपउरे, मरिउं नरयम्मि सो जाइ ॥ १६ ॥
ભાવાર્થ – ૧ જીવને ઘાત કરે એટલે જીવહિંસા કરે, તથા જે ૨ અલિક એટલે જૂઠું વચન બોલે, તથા જે ૩ પારકા ધનનું હરણ કરે એટલે ચેરી કરે, તથા જે ૪ પદારા એટલે પારકી સ્ત્રી સાથે ગમન કરે, તથા જે ૫ ઘણું પાપપરિગ્રહને વિષે આસક્ત હોય. એ રીતે પાંચ અણુવ્રતને જે વિરાધે તે જીવ નરકનું આયુષ્ય બાંધે. તથા જે ૬ ચડે એટલે પ્રકૃતિએ અત્યંત ક્રોધી હોય, ૭ માણો એટલે માની અહંકારી હાય, વિઠ્ઠો એટલે ધૃષ્ટ તે કેઈને નમે નહીં તે હોય, ૮ માયાવી કપટી હોય, ૯ નિફર નિષ્ફર તે કઠેર ચિત્તવાળે હાય, ૧૦ ખર તે રૌદ્ર સ્વભાવવાળો હોય, ૧૧ પ એટલે
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) પાપી હોય, ૧૨ પિશુન એટલે પારકી ચાડી કરનારે હોય, દુજે નતાપરાયણ હોય, ૧૩ અતિ પાપહેતુ એવી વસ્તુને સંગ્રહશીલ હોય, ૧૪ સાધુની નિંદા કરનારે હાય, ઉપલક્ષણથી સાધુને પ્રત્યેનીક હોય, ૧૫ અધમ નીચ સ્વભાવવાલો હોય, ૧૬ આલપાલ એટલે અસંબંધ વચન બોલનાર હોય, ૧૭ દુષ્ટ બુદ્ધિવાળો હાય, ૧૮ તથા જે કૃતદન હોય એટલે કરેલા ઉપકારને ન જાણે એ હેાય તે જીવ મરણ પામીને પ્રચુર એટલે ઘણાં દુઃખ અને શેક તેણે કરીને ભરેલા એવા નરકને વિષે જાય છે ૧૪–૧૬ , - અહીંયાં પ્રથમ હિંસા આશ્રયી આઠમ સુભૂમ નામને ચકવત્તી ઘણાં પાપાએ કરીને નરકે ગયે તેની કથા કહે છે –
વસંતપુરી નગરીના વનમાં એક આશ્રમમાં જમદગ્નિ નામે તાપસ રહેતો હતો. તે ઘણું કષ્ટ સહન કરવા સાથે તપસ્યા કરતા અને શિવનું ધ્યાન હૃદયમાં ધારણ કરતો, તેના ગે તે સર્વત્ર પ્રસિદ્ધિને પામ્યો હતો.
એકદા દેવલોકને વિષે એક ધન્વતરી નામે દેવ તાપસભક્ત મિથ્યાષ્ટિ છે અને બીજે વિશ્વાનર નામે દેવ જિનભક્તિ સમ્યગ્દષ્ટિ છે. એ બંને મિત્ર છે. તે બંને મિત્ર પિતપતાના અંગીકાર કરેલા ધર્મનાં વખાણ કરવા લાગ્યા. એકે કહ્યું કે શ્રીજિન ધર્મ સમાન બીજે કોઈ ધર્મ નથી, ત્યારે બીજાએ કહ્યું કે શિવધર્મ સમાન બીજે કોઈ ધર્મ નથી. પછી બંને દેવોએ એ ઠરાવ કર્યો કે આપણે બંને ધર્મના ગુરૂઓની પરીક્ષા કરીએ.” તે વખતે જિનધમી દેવ છે કે શ્રીજિનધર્મ મહેલે જે જઘન્ય-નવીન દીક્ષિત સાધુ હોય તેની પરીક્ષા કરીએ, અને શિવધર્મમાંહે જે દીર્ઘ કાળને મહાતપસ્વી હોય તેની પરીક્ષા કરીએ, તે ઉપરથી સારા નરસાની સમજણ તરત પડશે.” એ. નિશ્ચય કરી તે બંને પૃથ્વીતલ ઉપર આવ્યા.
તે વખતે મિથિલા નગરીના પદ્યરથ રાજા રાજ ત્યાગીને ચંપાનગરીએ શ્રીવાસુપૂજ્યસ્વામી પાસે જઈ તરતમાં જ દીક્ષા લઈને પાછા વળ્યા હતા, તેને રસ્તામાં આવતા દેખીને પ્રથમ તેની જ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરીક્ષા કરવા માટે અનેક પ્રકારનાં મિષ્ટાન્ન ભાત પાણી સરસ બનાવીને તેને દેખાડ્યાં. તે સાધુ ભૂખ્યા તરસ્યા હતા, તે પણ તેણે તે મિષ્ટાન્નને અસુઝતાં જાણું લીધાં નહીં. પિતાના પૈયેથી ચળ્યા નહીં. પછી તે દેએ એક રસ્તે કાંટા કાંકરા વિદ્ભવ્ય અને એક તરફના રસ્તા ઉપર ઘણા નાના નાના દેડકા વિકૂર્ચા તે પણ તે મહાત્મા દેડકા તરફના માર્ગને છોડીને જે રસ્તે કાંટા કાંકરા હતા તે રસ્તેથી ચાલવા લાગ્યા. તેને કાંટાને વેગે પગમાંથી લેહીની ધાર ચાલી જાય છે, તે પણ ક્ષોભ પામ્યા નહીં. પછી ત્રીજી પરીક્ષામાં તે સાધુની આગળ દેવોએ ગીત નાટક કર્યો, સ્ત્રીઓનાં રૂપ બનાવીને ક્ષેભવી જોયા; તે પણ તે લોભાણું નહીં. પછી ચોથી પરીક્ષા કરવા માટે તે દેવે નિમિત્તિયાનાં રૂપ વિકૂવી સાધુની પાસે આવીને કહેવા લાગ્યા કે—“મહાત્મન્ ! અમે નિમિત્તશાસ્ત્રના બળથી કહીએ છીએ કે તમારું આયુષ્ય હજી ઘણું છે, માટે હમણા વનાવસ્થાએ ભેગ ભેગવી પછી વૃદ્ધાવસ્થામાં ચારિત્ર લઈ તપ કરજો.’ તે સાંભળી સાધુ બેલ્યા કે –“હે સિદ્ધપુરૂષ! જે મારું આયુષ્ય ઘણું હશે તો હું ઘણા કાળ પર્યત ચારિત્ર પાળીશ, તેથી ઘણાં કર્મની નિર્જરા થશે. વળી હમણું લઘુવયમાં તપ થઈ શકશે, પરંતુ જરા અવસ્થા પ્રાપ્ત થયા પછી કાંઈ વિશેષ તપ થઈ શકે નહીં.” એવી તે સાધુની દઢતા જોઈ દેવ હર્ષ પામી જિનધર્મની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા.
હવે તે બંને દેએ આગળ જતાં વનમાં ઘણું કાળથી તપ કરતા, મટી જટાવાળા, એકાંત ધ્યાનમાં રહેલા એવા જમદગ્નિ નામના તાપસને દીઠા. તેની પરીક્ષા કરવાને અર્થે તે બે દે, ચકલા અને ચકલીનું રૂપ ધારણ કરી તે ત્રાષિની દાઢીના વાળમાંહે માળે કરીને રહ્યા. એવામાં ચકલે મનુષ્યની ભાષાએ ચકલીને કહેવા લાગે કે–“હું હિમવંત પર્વતે જઈ આવું ત્યાં સુધી તું અહીંયાં રહેજે.” તે વાત ચકલીએ ન માની અને કહેવા લાગી કે “તું ત્યાં જઈને બીજી કોઈ ચકલી સાથે આસક્ત થઈ જા તે મારી શી સ્થિતિ થાય?” ત્યારે ચકલો બે કે-જે ફરી ન આવું તે
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
મારા ઉપર ગાહત્યા, સ્રીહત્યાદિકનું પાપ છે. ’ ઈત્યાદિ વાતા કહી; પરંતુ ચકલીએ કાંઇ માન્યું નહીં અને કહેવા લાગી કે–‘જો તુ કાઇ ચકલી સાથે યારી કરે તેા આ ઋષિનું જેટલું પાપ છે તે સર્વ પાપ તારી ઉપર પડે, એવી રીતની પ્રતિજ્ઞા કરે તેા તને જવા દઉં.'
,
તે વાત સાંભળતાં જ જમદગ્નિ તાપસ રાષે ભરાણા થકા દાઢીમૂછમાં હાથ નાખી બેઉને પકડીને પૂછવા લાગ્યા કે– અરે ! હું કઠણ તપ કરીને પાપાના નાશ કરૂં છું તેમ છતાં તમે મને પાપી કહીને કેમ એટલાવા છે ? ' તે સમયે ચકલી મેલી કે- હું ઋષિ ! તમે કેપ ન કરી અને આપણું શાસ્ત્ર જુઓ. તેમાં કહ્યું છે કે અપુત્રસ્ય ગતિર્નાસ્તિ, સ્વર્ગ નવ ચ નૈવ ચ ા તસ્માત્ પુત્રમુખ હૃષ્ટવા, સ્વર્ગ ગચ્છતિ માનવા: ।। ૧૫ માટે અપુત્રીઆને ગતિ નથી અને સ્વર્ગ પણુ નથી, અને તમે અપુત્રીઆ છે તેથી તમારી ગતિ કયાં છે ? તે વાત ઋષિએ સત્ય માની લીધી અને વિચાર્યું કે– કાઇક સ્ત્રી સાથે પાણિગ્રહણ કરીને પુત્ર ઉત્પન્ન કરૂં, ’ પછી તપના ત્યાગ કરીને કેાષ્ટિક નગરે જિતશત્રુ રાજાને ઘણી પુત્રીઓ છે, એવું સાંભળી વિચારવા લાગ્યા કે– ચાલ, તેની પાસે જઇ હું એક કન્યાની યાચના કરૂં. એ રીતે ઋષિને ચલાયમાન થયેલા જોઇને જે મિથ્યાત્વી દેવ હતા તેણે શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કર્યો અને અને સ્વસ્થાને ગયા.
"
હવે તાપસ રાજા પાસે કન્યાની યાચના કરવા ગયા, ત્યાં રાજા આસનથી ઉઠી સામે આવ્યેા. ઋષિએ કન્યાની માગણી કરી એટલે રાજાએ તાપસને કહ્યું કે- મારી સેા પુત્રીઓ છે; તેમાંથી જે તમારી વાંછા કરે તેના તમે અંગીકાર કરો. ’ તે સાંભળી ઋષિ અંતેરમાં ગયા. તિહાં તે કન્યાએ તેને જટાધારી, દુખલા, ભીખ માગીને ખાવાવાળા, ધેાળા કેશવાળા, અસંસ્કારી શરીરવાળા દેખી થૂંકવા લાગી, તેથી તે ઋષિએ રાષિત થઈ પોતાના તપને પ્રભાવે તે સર્વ કન્યાઓને કૂબડી અને કુરૂપિણી કરી દીધી અને ત્યાંથી તરત પાછેા વળ્યેા. ત્યાં આંગણા આગળ ધૂળમાં રમત કરતી એવી રાજાની એક પુત્રી દીઠી. તેને હાથમાં ખીજેરૂં
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
લઈ ષિ કહેવા લાગ્યા કે-“હે રેણુકા ! તે મુજને વાછે છે ?” તે વારે કરીએ બીજેરા તરફ પિતાને હાથ લંબાવ્યું. તે દેખી નષિએ જાણ્યું કે “આ મને ઈચ્છે છે,” એમ વિચારી તેને ઉપાડી લઈ ગયે. રાજાએ પણ શાપના ભયથી બીતા થકા એક હજાર ગાય તથા દાસ દાસી સહિત તે કન્યા ઋષિને દીધી. ત્રાષિએ બીજી સો કન્યાને પોતાની સાળીઓના સ્નેહથી તપને બળે કૂબડાપણું નિવારી સારી કરી. એ રીતે સર્વ તપસ્યા ગુમાવીને તે કન્યાને વનમાં પિતાના આશ્રમમાં લઈ આવ્યું. ત્યાં લાલનપાલન કર્યું. વનવય પ્રાપ્ત થયે મહા સ્વરૂપવાન થયેલી જોઈ, એટલે તેની સાથે અગ્નિની સાખે ફરી પાણિગ્રહણ કર્યું. ઋતુકાળે તેને કહેવા લાગ્યું કે-“ એક ચરૂ મંત્ર કરી તેને સાધી આપું કે જેથી તને ઘણો જ રૂડે એ બ્રાહ્મણ પુત્ર થશે.” તે વખતે રેણુકાએ કહ્યું કે-મંત્રે કરી બે ચરૂ સાધજે જેથી એક બ્રાહ્મણપુત્ર થાય અને બીજે ક્ષત્રિયપુત્ર થાય; કેમકે ક્ષત્રિય ચરૂ મારી બહેન જે હસ્તિનાપુર પરણું છે તેને આપશું.” પછી ઋષિએ બે ચરૂ મંત્ર સાધીને સ્ત્રીને આપ્યા. તે વારે રેણુકાએ ચિંતવ્યું કે-“મારો પુત્ર ક્ષત્રિય મહા શૂરવીર થાય તે હું આ જંગલમાં રહેવાથી છૂટું.” એવા હેતુથી ક્ષત્રિય ચરૂ પોતે ખાઈ ગઈ અને બ્રાહ્મણ ચરૂ પિતાની બહેનને માટે હસ્તિનાપુર કલ્ય, તે તેણીએ ખાધે. - હવે ધૂલીના ઢગલામાં રમત કરતી હતી માટે એનું નામ રિકા પાડી દીધું હતું. તેને રામ એવા નામે પુત્ર થયો અને તેની બહેનને કૃતવીર્ય એવા નામે પુત્ર છે. એવામાં આતસારના રેગે કરી પીડિત એ એક વિદ્યાધરે તે આશ્રમે આવ્યું. તે અતિસારના વ્યાધિથી આકાશગામિની વિદ્યા ભૂલી ગયો હતે. ત્યાં તે વિદ્યાધરની રામે ઘણું ઔષધાદિક સંબંધી સારસંભાળ કરી, તેથી તે વિદ્યાધરે હર્ષવંત થઈને રામને પરશુ નામે વિદ્યા આપી. તેને રામે સાધી લીધી. તેને ગે તે પરશુરામ એવા નામે જગતમાં પ્રસિદ્ધ થયે. પછી દેવાધિષ્ઠિત કુઠાર પ્રહરણ લઈને તે નિરંતર ફરવા લાગ્યું. કે એકદા જમદગ્નિની આજ્ઞા લઈને રેણુકા પિતાની બહેનને
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ ) મળવા માટે હસ્તિનાપુર ગઈ. ત્યાં રેણુકાને પિતાની સાળી જાણીને અનંતવીર્ય રાજા તેની હાંસી-મશ્કરી કરવા લાગે અને રેણુકાનું ઘણું સુંદર રૂપ જેઈ કામાતુર થઈ નિરંકુશપણે રેણુકા સાથે વિષય સેવવા લાગ્યો. તેના વેગથી રેણુકાને એક પુત્ર થયે. જમદગ્નિ તે પુત્ર સહિત રેણુકાને પિતાને આશ્રમે તેડી લાવ્યું. તેને પુત્ર સહિત દીઠી એટલે પરશુરામે ક્રોધમાં આવી પરશુએ કરી તરત પિતાની માતા તથા ભાઈનાં મસ્તકે છેદી નાખ્યાં. તે વાત સાંભળી અનંતવીર્ય રાજા ક્રોધે ભરાણે થકે સેના સાથે જમદગ્નિના આશ્રમે જઈ આશ્રમને બાળીને તેડીકેડી નાખ્યો અને સર્વ તાપસને ત્રાસ પમાડ્યો. તે તાપને કકળાટ સાંભળી પરશુરામ ત્યાં આવ્યું અને તેણે અનંતવીર્યને મારી નાખ્યો. પ્રધાનલેકેએ તે વાત સાંભળીને અનંતવીર્યના પુત્ર કૃતવીર્યને હસ્તિનાપુરની ગાદીએ બેસાડ્યો. તેણે એક દિવસ પોતાની માતાના મુખથી બાપને માર્યાનું વેર જાણી આશ્રમે જઈ જમદગ્નિ ઋષિને મારી નાખ્યો. તે વાત પરશુરામે સાંભળી એટલે હસ્તિનાપુર આવીને કૃતવીર્યને મારી પોતે રાજગાદીએ બેઠે. તે વખત કૃતવીર્યની તારા નામે રાણી સગર્ભા હતી, તે પરશુરામના ભયથી નાશીને વનમાં ગઈ. તેના ઉપર કે તાપસે દયા આણુને પિતાના આશ્રમના ભેંયરામાં છુપાવી રાખી. તિહાં તેણીએ ચૌદ સ્વમસૂચિત પુત્રને જન્મ આપ્યો. તેનું નામ ભૂમિગૃહમાં જન્મેલ હોવાથી સુલૂમ પાડ્યું.
હવે પરશુરામે ક્ષત્રિય ઉપર રેષ કરી ફરી ફરી સાત વખત નિ:ક્ષત્રિય પૃથ્વી કરી. જિહાં ક્ષત્રિય હાય તિહાં પરશુરામને કુહાડે જવલ્યમાન થાય. એકદા જે સ્થાનકે રાણી છૂપી રહેલી છે, તે આશ્રમે આવતાં પરશુરામન કુહાડો જાજવલ્યમાન થયે. તે વખતે પરશુરામે તાપસને પૂછયું કે-“ ઈહાં કઈ ક્ષત્રિય છે?” તે વારે તાપો બોલ્યા કે-“ગૃહસ્થાવાસમાં અમે સર્વ ક્ષત્રિય હતા.” તે વારે તેને ઋષિઓ જાણી છેડી દીધા. પરશુરામે સર્વ ક્ષત્રિયોને મારીને તેમની દાઢાઓ લઈ એક થાળ ભર્યો. એકદા પરશુરામે ગુપ્ત રીતે કેઈ નિમિત્તિયાને પૂછયું કે- મારૂં મરણ કેવી રીતે થશે ?”
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
ત્યારે નિમિત્તિયાએ કહ્યુ` કે- જેના દેખવાથી આ દાઢાઓ ખીરરૂપ થશે અને તે ખીરને સિંહાસન ઉપર બેસીને જે જમશે, તેના હાથથી તારૂં મરણ થશે. ' તે વાત સાંભળી પરશુરામે એક દાનશાળા મંડાવી તેની આગળ એક સિંહાસન રચાવ્યું અને દાઢાઓના થાળ સિંહાસન ઉપર રખાવ્યેા.
એવા અવસરે વૈતાઢ્ય પર્વત ઉપર મેઘનાદ નામના વિદ્યાધરે * પાતાની પુત્રીના વર કાણુ થશે ? ' તે માટે કાઈ નિમિત્તિયાને પૂછ્યું, નિમિત્તિયાએ ‘ સુભૂમ વર થશે ' એમ કહ્યું તથા સર્વ હકીકત કહી સંભળાવી. તે વારે તે વિદ્યાધર પેાતાની પુત્રીને લઈને સુભ્રમવાળે આશ્રમે આવ્યા. તિહાં પેાતાની પુત્રી સુભૂમને પરણાવી અને પોતે પણ સુભમના સેવક થઇને રહ્યો.
એકદા સુભૂમે પોતાની માતાને પૂછ્યું કે હે માતા ! પૃથ્વી શું આટલી જ છે ? ’ ત્યારે તેને માતાએ કહ્યું કે વત્સ! પૃથ્વી તા ઘણી છે, તેમાંથી એક માખીની પાંખ જેટલી જગ્યામાં આ આશ્રમ છે, તેમાં આપણે પરશુરામના ભયથી ગુપ્ત રહ્યા છીએ. આપણી પેાતાની રાજભૂમિ તા હસ્તિનાપુર છે. ' ઈત્યાદિ સ વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યા. તે સાંભળી સુભ્રમ રાષે ભરાણા સતા ભોંયરામાંથી અહાર નીકળ્યેા અને મેઘનાદ વિદ્યાધર સહિત હસ્તિનાપુરમાં જિહાં દાનશાળા છે તિહાં ગયા. તેની નજર પડતાં જ ક્ષત્રીની દાઢાના સમૂહ ખીરરૂપ થઈ ગયા. તે તેને જમવા લાગ્યા, તે જોઈ પરશુરામના રાખેલા બ્રાહ્મણા તેને મારવા માટે ઢાડ્યા. તેમને મેઘનાદ વિદ્યાધરે ત્રાસ પમાડી મારી નાખ્યા. પરશુરામ પણ તે વાત સાંભળી તિહાં આબ્યા અને સુભૂમને મારવા માટે પરશુ ચલાવ્યેા. તે પરશુ સુભૂમની દ્રષ્ટિએ પડતાં જ અંગારાની માફક એલવાઈ ગયા અને સુભૂમે પરશુરામની ઉપર થાળ જ ઉપાડીને ફેંકયા, તે થાળ પ્રીટીને ચક્રરત્ન થયું. તેણે પરશુરામનું મસ્તક છેદી નાખ્યુ.
પછી જેમ પરશુરામે સાત વાર નિ:ક્ષત્રિય પૃથ્વી કરી હતી તેમ પરશુરામના વેરી સુમે એકવીશ વાર નિહ્મણી પૃથ્વી કરી. કા
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩ )
પણ જાણવામાં આવે એવા બ્રાહ્મણને જીવતે રહેવા દીધું નહીં. પછી ચકરત્નને બળે છ ખંડ પૃથ્વી સાધીને ચક્રવર્તી થયો. પ્રાંતે લોભને વાહ્યો થકે ધાતકીખંડનું ભરતક્ષેત્ર સાધવા માટે લવણસમુદ્રમાં ચર્મરત ઉપર કટક ચડાવીને ચાલ્યા. વચમાં જ ચર્મરત્નના અધિછિત સર્વ દેવોએ ચર્મરત્ર ઉપાડવાને બદલે પડતું મૂક્યું; તેથી સર્વ સૈન્ય સમુદ્રમાં બૂડી ગયું. સુભૂમ પણ સમુદ્રમાં ડૂબી મરણ પામી અનેક જીવહિંસા વિગેરેના પાતકને ગે કરી સાતમી નરકે ગયે. ઈતિ જંતુઘાત વિષે બહપાપપરિગ્રહાસક્ત સુબૂમ ચકીની
કથા સમાપ્ત.
હવે બીજા પ્રશ્નને ઉત્તર એક ગાથાએ કરી કહે છે -
तवसंजमदाणरओ, पयईए भद्दओ किपालूओ। .. गुरुवयणरओ निचं, मरिउं देवेसु सो जाइ ॥ १८॥
ભાવાર્થ-જે જીવ તપ, સંયમ અને દાનને વિષે રક્ત હોય, પ્રકૃતિએ ભદ્રિક પરિણામી હોય, કૃપાલ–દયાવંત હોય, ગુરૂનાં વચન ઉપર નિરંતર રક્ત હય, ગુરૂના કહ્યા પ્રમાણે ચાલનાર હોય, તે જીવ મરીને દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય. છે ૧૮
જેમ આનંદ શ્રાવકે તપસ્યા કરી શ્રાવકની અગીયાર પ્રતિમા આદરી, દાન દઈ, શ્રી મહાવીરદેવનાં વચનઉપર નિરંતર રક્ત, દયાવંત, ભદ્રિક પરિણામી થઈ, અવધિજ્ઞાન પામી, દેવપદવી મેળવી. એ બીજા ઉત્તર આશ્રયી આનંદ શ્રાવકની કથા કહે છે – - વાણિજ્ય નામના ગ્રામે જિતશત્રુ રાજા રાજ્ય કરે છે. ત્યાં આનંદ નામે ગૃહસ્થ રહે છે. તેને શિવાનંદા નામે સ્ત્રી છે. તેના ઘરમાં બાર ક્રોડ સુવર્ણ છે, દશ હજાર ગાયનું એક ગોકુળ, એવાં ચાર ગેકુળ છે. વળી તે ગામથી ઈશાન ખૂણે કેલ્લાગ ગામે આનંદ શ્રાવકનાં સગાંસંબંધી ઘણાં વસે છે,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
એકદા તિહાં ઘ્રુતિપલાશ નામના વનને વિષે શ્રીમહાવીરસ્વામી આવીને સમાસર્યાં. તેમને જિતશત્રુ રાજા અને આનંદ ગૃહસ્થાદિ વાંઢવા માટે આવ્યા. શ્રીવીર ભગવાનની ધર્મદેશના સાંભળીને આન ંદે શ્રાવકનાં ખાર વ્રત અંગીકાર કર્યો. તેમાં પાંચમા પરિગ્રહપરિમાણુવ્રતને વિષે ચાર ક્રોડ સુવણૅ થાપણ તરીકે રાખવુ, ચાર ક્રોડ વ્યાજે આપવુ અને ચાર ક્રોડ વ્યાપાર માટે રાખવું એમ સર્વ મળી ખાર ક્રોડ સુવર્ણ, અને એક ગાકુલમાં દશ હજાર ગાય હાય તેવાં ચાર ગાકુળ ગાયાનાં રાખ્યાં; તેમજ ખેતરા ખેડવા માટે પાંચશે હળ મેાકળા રાખ્યા, તથા પાંચશે શકટ દેશાંતર માકલવા ચાગ્ય અને પાંચશે શકટ ઘરનાં કામકાજ કરવા ચેાગ્ય ખેતરામાંથી ધાન્ય, કાઇ અને તૃણાદિ લાવવા માટે રાખ્યાં. તથા જળમાર્ગે પરદેશ જવાને ચાર વહાણુ અને ચાર વહાણુ અન્ય દેશથી ધાન્યાદિ લાવવા માટે—એ રીતે આઠ વહાણુ રાખ્યાં, તથા સ્નાન કરી રાતે વચ્ચે અંગલહણ કરવું, ઉપરાંત અંગલૂણાંના નિયમ કર્યાં, તથા નીલા જેઠીમધનું દાતણુ રાખ્યું તથા ક્ષીરામલક ફળ ટાળી બીજા ફળના નિયમ કર્યાં, તથા શતપાક અને સહસ્રપાક એ બે તેલ મન કરવાને માકળા રાખ્યા, બીજા તેલના નિયમ કર્યાં, તથા શિલારસ અને અગરના ધૂપ ટાળી બીજા ગ્રૂપને નિયમ કર્યો. જાઈફલ અને કમલિની એ એ જાતિનાં ફૂલ ટાળી બીજા પુષ્પના નિયમ કર્યા. કાનનાં આભરણુ તથા નામાંકિત મુદ્રિકા ટાળી બીજા આભૂષણુ રાખવાના નિયમ લીધા. આઠ પારી ભરાય એટલા પાણીના ઘડાથી સ્નાન કરવું તથા ગહૂં ના ચણુની પીઠી કરવી. એ શ્વેત પટકૂળ ટાળી ખીજા વસ્ત્રના નિયમ લીધેા. ચંદન, અગરુ, કુંકુમ-એ ત્રણ ટાળી બીજા વિલેપન કરવાના નિયમ લીધા. મગ પ્રમુખની ખીચડી તથા તંદુલની ખીર તેમજ ઉજ્જવળ ખાંડથી ભરેલાં ઉંચા મેંદાનાં ઘણા ધૃતથી તળેલાં એવાં પક્વાન્ન ખાવાં, ઉપરાંતને નિયમ લીધેા. દ્રાક્ષાદિક મીલી કાષ્ઠપેચા ટાળી બીજી પૈયાના નિયમ લીધેા. સુગધીમય માશાલિના ક્રૂર ટાળી બીજા એદનના નિયમ લીધે. અડદ અને મગ ટાળી બીજા વિદ્યળના નિયમ લીધેા, શરત્કાળ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ ).
સંબંધી ગાયનાં ધૃત ટાળી બીજા ધૃતનો નિયમ લીધે. ટૂંબક મંકી અને વન્યુઆનાં શાક ટાળી બીજાં શાકને નિયમ લીધે. વડ પૂર્ણાદિક ટાળી બીજાં ધાન્ય શાકને નિયમ લીધો. આકાશનું પાણી ટાળી બીજાં પાણી પીવાને નિયમ લીધે. એલચી, લવીંગ, કકલ, કપૂર, જાયફળ-એ પાંચ વસ્તુએ કરી સંસ્કારિત જે તંબોલ તે ટાળીને બીજાં તંબેલ ખાવાનો નિયમ લીધો. જે કાંઈ પ્રથમથી જ ઘરમાં વસ્તુ છે, ઘરવખરી છે તે ઉપરાંત પરિગ્રહ વધારવાનો નિયમ કર્યો. એ પાંચમા તથા સાતમા વ્રત સંબંધી વાત કહી, તેમ બીજા પણ સર્વ વ્રતના યથાયોગ્ય નિયમ લઈ શ્રીમહાવીરને વાંદીને ઘેર આવ્યા. શિવાનંદ સ્ત્રીએ પણ શ્રીમહાવીર પાસે આવી આનંદની પેઠે જ શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કર્યો. બેઉ જણાએ ચૌદ વર્ષ પર્યત એ રીતે શ્રાવકધર્મ પાળે. જે કઈ દેવ મનમાં દ્વેષ ધરી ચળાવવા આવે તો પણ ચલાયમાન થાય નહીં એવા દઢ નિશ્ચયવાળા થયા.
પછી આનંદ શ્રાવકને પ્રતિમા આરાધવાને મને રથ થયે, તે વારે સર્વ કુટુંબની આજ્ઞા લઈને કેલ્લાગ ગ્રામે પૈષધશાળા કરાવી. મેટા પુત્રને ઘરને ભાર શેંપી, સર્વ સજ્જનને જમાડી, હકીક્ત કહીને પિષધશાળાએ જઈ મહા તપ કરતે થકે અગીયાર પ્રતિમાનું આરાધન કરવામાં પ્રવર્યો. કહ્યું છે કે – - સંસ ાય સામાયિક પદ પરિમા યમ સજા
વારંમ પેજ ઉદ્દિપ સમળમૂત્ર ? :
એવી રીતે પ્રતિમાનું આરાધન કરતા થકા આનંદનું શરીર અત્યંત દુર્બળ થઈ ગયું.
એકદા ધર્મજાગરણ કરતાં અનશનને મને રથ ઉપજે, તે વારે સંલેષણ કરી અનશન લીધું. તે પછી અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. એવામાં શ્રી મહાવીરસ્વામી આવી ઉદ્યાન વિષે સમેસર્યા, તે વખતે શ્રીૌતમસ્વામી છઠ્ઠને પારણે ભિક્ષાને અર્થે નગરમાં ગયા. અન્નપાણું વહારીને પાછા વળતાં કેલ્લાગ ગ્રામ તરફ ઘણા લેકને જતા દેખી ગેમ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વામીએ પૂછયું કે-“આ લેકે ક્યાં જાય છે?” તે વારે કેઈએ જવાબ આપે કે– હે મહારાજ ! આનંદ શ્રાવકે અનશન કર્યું છે, તેમને વાંદવા જાય છે. તે સાંભળી શ્રીૌતમસ્વામી પણ આનંદ શ્રાવકને વંદાવવા માટે તિહાં ગયા. તેમને આવ્યા જોઈને આનંદ શ્રાવક અત્યંત હર્ષ પામે થકે કહેવા લાગે કે-હે મહારાજ! હું ઉઠી શકતો નથી, માટે તમે ટુકડા પધારે તે આપના પગને હું મારા મસ્તકે કરી ફરસું.” તે સાંભળી શ્રીૌતમસ્વામી ટુકડા ગયા તે વારે આનંદ શ્રાવકે ત્રિધા શુદ્ધ કરી મસ્તક પગે લગાડીને વાંદ્યા અને પૂછયું કે “મહારાજ ! ગૃહસ્થને અવધિજ્ઞાન ઉપજે ?” શ્રીગૌતમસ્વામી બોલ્યા કે- હા ઉપજે.” તે વારે આનંદે કહ્યું કે-“મને તમારા પ્રસાદથી અવધિજ્ઞાન ઉપન્યું છે, તે કેટલું ઉપન્યું છે? તે કહું છું–પૂર્વ, દક્ષિણ અને પશ્ચિમ દિશાએ લવણસમુદ્રમાં પાંચશે ચાજન પર્યત દેખું છું અને ઉત્તર દિશાએ હિમવત પર્વત પર્યત દેખું છું તથા ઉંચું સૈધર્મદેવલેક સુધી અને નીચું પહેલી નરકપૃથ્વીના લલુઆ નરકાવાસા સુધી દેખું છું.” તે સાંભળી શ્રીગૌતમસ્વામી બેલ્યા કે- ગૃહસ્થને એટલું અવધિજ્ઞાન ઉપજે નહીં, માટે તમે મિચ્છામિ દુક્કડ .” આનંદે કહ્યું કે- સત્ય કહેવાને મિચ્છામિ દુક્કડ દેવાય નહીં.” શ્રીૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે એટલું
અવધિ ગૃહસ્થપણે ન ઉપજે.” ત્યારે આનંદે કહ્યું કે તમે જ મિચ્છામિ દુક્કડં . ” તે વાત સાંભળી શ્રીગૌતમસ્વામી શંકા પામતા શ્રી મહાવીર પાસે આવી ભાત પાણી આવી પૂછવા લાગ્યા કે-“હે ભગવન! આનંદ શ્રાવક મિચ્છામિ દુક્કડે છે કે હું દઉં?” ભગવાને કહ્યું કે “હે ગતમ! તું જ મિચ્છામિ દુકકડ દે, કારણ કે આનંદને એટલું જ અવધિજ્ઞાન ઉપન્યું છે.” ત્યારે શ્રીગૌતમસ્વામીએ આનંદ શ્રાવક પાસે આવીને મિચ્છામિ દુક્કડં દીધું અને આનંદને ખમાળે. વિશ વર્ષ પર્યત શ્રાવકધર્મ પાળીને આનંદ શ્રાવક પહેલે સૌધર્મદેવલોકમાં અરૂણાભ વિમાનમાં ચાર પલ્યોપમને આઉખે દેવતાપણે ઉપજ્યા. તિહાંથી આવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રે મનુ ધ્યપણે ઉપજી ચારિત્ર લઈ મેક્ષે જશે. બીજા પ્રશ્નના ઉત્તર ઉપર આનંદ શ્રાવકની કથા સમાપ્ત.
T W T ;
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ )
એ રીતે નરક સ્વર્ગપણું પામવા આશ્રયી બે પ્રશ્નના ઉત્તર કા. હવે તિર્યંચ અને મનુષ્યપણું પામવા આશ્રયી બે પૃચ્છા કરી છે તેને ઉત્તર બે ગાથાએ કરી કહે છે.
कज्झत्थी जो सेवइ, मित्तं कजे एवि संवयई। कूरो गूढमईओ, तिरिऊं सो होइ मरिऊणं ॥ १९ ॥ अजवमद्दवजुत्तो, अकोहणो दोसवजिओ मज्झो। नय साहुगुणेसु ठिओ, मरिउं सो माणुसो होइ ॥ २० ॥
ભાવાર્થ – જે કે.) જે કજજથી એટલે પિતાના કાર્યને અથીર થકે મિત્રની સેવા કરે, તે કાર્ય (કવિ કેવ ) કૃતેડપિ એટલે સિદ્ધ થયા પછી મિત્રને (સંવયઈ-એટલે) વિહડેવિડે એ કૂર પરિણામને ધણું હાય, ગૂઢમઈઓ એટલે ગુઢ મતિવાળો હાય અર્થાત્ પોતાના હૃદયની વાત કોઈની આગળ કહે નહીં, તે જીવ મરીને તિર્યંચ થાય. જેમ અશોકકુમારે માયાએ કરી મિત્રદ્રોહ કર્યો તેથી વિમલવાહન કુલગરનો હાથી થયે. ૧૯ છે
તથા આર્જવ એટલે સરલ ચિત્તવાળે હય, માર્દવ એટલે માન રહિત-નિરહંકારી હાય, અક્રોધી-ક્ષમાવંત હોય, દોષવર્જિત એટલે જીવઘાતાદિ દેષ રહિત હોય, મધ્યસ્થ–મધ્યસ્થવૃત્તિવાળો હોય. “નયસાધુગુણેષુ સ્થિતઃ” એટલે સુપાત્રને દાન દેય, ન્યાયતંત હાય, મહાત્મા સાધુના ગુણનો વખાણનાર હોય તે જીવ મરણ પામીને મનુષ્ય થાય. જેમ સાગરચંદ્ર મરીને પહેલો કુલગર વિમલવાહન થયો. | ૨૦
હવે એ બે પૃચ્છા ઉપર સાગરચંદ્રશેઠ અને અશોકદતની મળી એક જ કથા કહે છે;–મહાવિદેહ ક્ષેત્રને વિષે અપરાજિતા નામની નગરીમાં ઈશાનચંદ્ર રાજા રાજ્ય કરે છે. ત્યાં ચંદનદાસ નામને શ્રેષ્ઠી વસે છે. તેને ગુણવંત એ સાગરચંદ્ર નામનો પુત્ર છે. તે સરલ ચિત્તવાલે, નિરંતર ધમી અને નિર્મળ આચારવાળો
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) છે. તેને અશદત્ત નામે મિત્ર છે, તે માયાવી, મનમાં કપટી અને પ્રપંચી છે. એકદા વસંતમાસ આવે છે કે રાજાને આદેશ થયો કે- આજે વસંતક્રીડા કરવાને માટે સર્વ લેકેએ વનમાં આવવું.” તે વાત સાંભળીને સાગરચંદ્ર તથા અશકદર એ બંને વનમાં ગયા, અને રાજા પણ પરિવાર સહિત વનમાં આવ્યો. એમ લાખેગમે લેક ત્યાં એકઠા થયા. સર્વ સ્થળે ગીત, ગાન, નાટક, રૂલણાદિ કેતુક સર્વ લેક કરવા લાગ્યા. તે અવસરે
રક્ષણ કરે, રક્ષણ કરે,” એ કલકલાટ શબ્દ સાંભળે. તે સમયે સાગરચંદ્ર નજીક હોવાથી તરવાર હાથમાં લઈને તિહાં ગયે તે ચરેવડે હરણ કરાતી એવી પુણ્યભદ્ર શેઠની દીકરી પ્રિય દર્શનાને દયા માટે પ્રાર્થના કરતી દીઠી. તેને સાગરચંદ્ર બળે કરીને છોડાવી. તે વાત સાગરચંદ્રના પિતા ચંદનદાસે સાંભળી. પુત્ર ઘેર આવ્યો ત્યારે પિતાએ શિખામણ દીધી કે-“હે વત્સ ! એવું ઉદ્ધતપણું ન કરીએ, કુળની મર્યાદા પ્રમાણે બળ ફેરવીએ, દ્રવ્યને અનુસાર વેશ પહેરીએ, કુસંગતિ પરહરીએ, મોટાને વિનય કરીએ, વડીલેએ કહેલાં વચને સહન કરીએ તે મહત્ત્વ પામીએ, માટે તું તારો જે અશકદત્ત મિત્ર છે તેની સંગતિ તજીને શ્રીજિનધર્મનું પાલન કર.” એવી પિતાની શિખામણ સાંભળી સાગરચંદ્ર બોલ્યો કે– હે તાતજી ! જેમાં લાજ જાય તેવી ક્રિયા હું નહીં કરું.” એવા પુત્રના વચનથી પિતા ઘણે હર્ષ પામ્યો.
હવે પુણ્યભદ્ર શેઠે પણ સાગરચંદ્ર કુમારને ઉપકાર જણને પિતાની પ્રિયદર્શના નામની કન્યા મેટા મહોત્સવથી તેને પરણાવી. બંનેને વિધાતાએ સુંદર સમાગમ મેળવ્યું. કુમરકુમરી બેહુ સુખપૂર્વક રહે છે.
એકદા સાગરચંદ્ર ગ્રામાંતરે ગમે તેવામાં અશોકદર મિત્રને ઘેર આવી માયાએ કરી પ્રિયદર્શનાને સ્નેહ દેખાડતો કહેવા લાગે કે—“ આવે, આપણે સ્નેહ સંબંધ કરીએ.” તે વાત સાંભળતાં પ્રિયદર્શનાને ક્રોધ ઉપજો, તેથી તેને ઘરથી બહાર
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯ )
કાઢી મૂક્યો. બહાર નીકળતાં રસ્તામાં સાગરચંદ્ર ગ્રામાંતરથી આવતે સામો મળે. તેને અશોકદરે કહ્યું કે તમારી સ્ત્રી મારી સાથે સ્નેહ કરવા તત્પર થઈ હતી તેને મેં નિષેધી છે.”તે વાત સાંભળી સાગરચંદ્રે કહ્યું કે ઉત્તમ મનુષ્ય અગ્ય–અઘટીત કાર્ય કરવું નહીં.” પછી તે ઘેર આવ્યા ત્યારે સ્ત્રીના મુખથી મિત્રનું સર્વ સ્વરૂપ જાણ્યું. તેણે વિચાર્યું કે મારા પિતાએ કહ્યું હતું કે તારા મિત્ર અશકદત્તની તું સોબત કરીશ નહીં, તે વાત સત્ય થઈ.” એમ વિચારી ધર્મકાર્ય કરવાને ઉદ્યમવંત થયો. પિતાની લક્ષ્મી સાત ક્ષેત્રે વાપરવા લાગ્યો.
અનુક્રમે સ્ત્રી–ભર્તાર બંને જણ કાળ કરી જંબુદ્વિપના ભરતક્ષેત્રે દક્ષિણ ખડે ગંગા અને સિંધુ બેઉ નદીની વચ્ચે ત્રીજા આરાને પલ્યોપમનો આઠમે ભાગ બાકી હતો ત્યારે નવશે ધનુષ્ય પ્રમાણુ શરીરવાળા યુગલિયા થયા. તિહાં કલ્પવૃક્ષ મનેવાંછા પૂર્ણ કરે છે. તેઓ અલ્પ કષાયવાળા થયા. મહેમાહે બેઉને ઘણે સ્નેહ થ.
અશોકદર મિત્ર પણ મરીને તિહાં જ ચાર દાંતવાળો હાથી થયા. તે હાથીએ ભમતાં ભમતાં એકદા આ બેઉ યુગલિયાને દીઠા, એટલે પાછલા ભવના સ્નેહના વશથી બેહને સુંઢથી ઉપાડીને પિતાની પીઠ ઉપર ચડાવી લીધાં, તેથી તે યુગલિયાનું વિમલવાહન એવું નામ પ્રસિદ્ધ થયું. આર્જવ ગુણના પ્રતાપથી સાત કુલગરમાં એ પ્રથમ કુલગર થયો અને અશોકદર માયાએ કરી તિર્યંચ થયો. મનુષ્ય તથા તિર્યચપણું પામવા આશ્રયી સાગરચંદ્ર
તથા અશકદત્તની કથા સમાપ્ત.
હવે સ્ત્રી મરણ પામીને કેમ પુરૂષપણું પામે અને પુરૂષ મરણ પામીને સ્ત્રીપણું કેમ પામે? એ બે પૃચ્છાને ઉત્તર બે ગાથાઓ : કરીને કહે છે –
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ ) संतुट्ठा सुविणीआ, अजवजुत्ता य जा थिरा निच्चं । सच्चं जंपइ महिला, सा पुरिसो होइ मरिऊणं ॥ २१ ॥ जो चवलो सठभावो, मायाकवडेहिं वंचए सयणा । न य कस्सय वीसस्सइ, सो पुरिसो महिलया होइ ॥२२॥
ભાવાર્થ-જે સ્ત્રી સતિષવાનું હોય, રૂડી વિનીત હોય, સરલ ચિત્તવાળી હાય, સ્થિર સ્વભાવવાળી હોય, સત્ય વચન બેલનારી હોય, તે સ્ત્રી મરીને પુરૂષપણું પામે છે ૨૧ છે જે પુરૂષ ચપળસ્વભાવી હોય, શઠ હોય, કદાગ્રહી હોય, માયાક્યુટ કરી સગાંસંબંધીને વંચે–ઠગે, વળી કોઈને વિશ્વાસ ન કરે, તે પુરૂષ મરણ પામીને પરભવે સ્ત્રી થાય છે ૨૨ છે એ બેઉ ઉત્તર ઉપર પન્ન પશ્વિનીની કથા કહે છે
સ્વસ્તિમતી નામની નગરીમાં ન્યાયસાર નામે રાજા રાજ્ય કરે છે. તે નગરમાં એક પદ્ધ નામે સત્યવાદી અને સંતોષી શેઠ વસે છે. તેની સ્ત્રી પદ્મિની નામની મહા રૂપવતી છે, પરંતુ કર્મના યેગે મુખગે કરી પીડાતી થકી કાહલ સ્વરવાળી છે, અસત્યવાદી અને માયાવી છે. શેઠે સ્ત્રીને મુખરેગ મટાડવા માટે ઘણા ઉપચાર કર્યો, પણ કઈ રીતે ફાયદો થયો નહીં. એકદા તે સ્ત્રી પટે કરી ભત્તરને કહેવા લાગી કે– હે સ્વામી ! મને સારું ન થયું માટે તમે સુખે બીજી સ્ત્રી પરણે.” ત્યારે શેઠે કહ્યું કે—મને પરમ સતેષ છે, માટે એ વાત કહીશ નહીં. ”
એક્તા શેઠ જુના ઉદ્યાને દેહચિતાને અર્થે ગયા તિહાં મેઘની વૃષ્ટિથી નિધાન પ્રગટ થયું હતું તે દેખી શેઠ તિહાંથી ઉઠીને ઘેર જતા રહ્યા. તે સ્થાનમાં નજીકમાં કોટવાળ ઉભો હતો, તેણે નિધાન દીઠું અને રાજાને જઈને કહ્યું કે– પદ્મ શેઠ વનમાં નિધાન પ્રગટ થયેલું દેખી ઘેર જતા રહ્યા.” રાજાએ કેટવાલને કહ્યું કે–એ શેઠ પાછળથી ધન લેવા ગયા હશે, માટે તે ફરી તિહાં જઈ છાનામાને રહીને જોઈ આવ.” કોટવાલ ફરી તિહાં ગયા, પણ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ )
શેઠને તિહાં દીઠા નહીં, તેથી રાજાની આગળ આવીને કહ્યું કે– “હે સ્વામી ! શેઠ કાંઈ નિધાન લેવા આવ્યા નથી.” એવું સાંભળી રાજાએ શેઠને તેડાવી પૂછ્યું કે—“તમે નિધાન શા માટે ન લીધું?” શેઠે કહ્યું કે-“હે મહારાજ ! મારી પાસે અખૂટ નિધાન છે, તો પછી બીજા નિધાનને હું શું કરું ?” રાજાએ પૂછયું કે–એવું કયું નિધાન તમારી પાસે છે?” ત્યારે શેઠે કહ્યું કે—મારી પાસે સંતેષરૂપ અક્ષય નિધાન છે.” તે સાંભળી રાજા ઘણો જ ખુશી થયે અને શેઠને નિર્લોભી જાણ નગરશેઠની પદવી આપી. છે
એકદા પ્રસ્તાવે ઉદ્યાનમાં શ્રુતકેવળી પધાર્યા. તેમને રાજા તથા પ શેઠ વિગેરે વાંદવા ગયા. ધર્મદેશના સાંભળ્યા બાદ શેઠે ગુરૂને પૂછયું કે–“હે મહારાજ ! મને અત્યંત સત્ય અને સંતોષ રૂચે છે તેનું કારણ શું ? અને મારી સ્ત્રી મુખરોગે કરી કાહલ સ્વરવાળી થયેલ છે તેનું પણ કારણ શું ? તે મને કહો.”
એવું શેઠનું બોલવું સાંભળીને ગુરૂએ તેમને પાછલો ભવ કહ્યો કે-એ જ નગરમાં નાગ નામે શેઠ અસત્યવાદી, અસંતોષી અ . માયાવી રહેતો હતો. તેને નાગિલા નામે સ્ત્રી હતી તે માયારહિત તથા સત્ય, સંતેષને ધારણ કરનારી હતી. ”
એકદા નાગ શેઠને કઈક નાગમિત્ર નામે મિત્ર દેશાંતર જતો હતો. તેની સ્ત્રી ચપલ સ્વભાવવાળી હતી, તેના ભયથી પિતાના પુત્રને કહી નાગ શેઠની સ્ત્રી નાગિલાને સાક્ષી રાખી પિતાનું સુવર્ણ નાગ શેઠની પાસે થાપણ તરીકે મૂકયું અને પોતે દેશાંતર ગયો. તિહાં ઘણું ધન ઉપાર્જન કરી પાછા ફરતાં માર્ગમાં ચોર લેકેએ ધાડ પાડી તેને મારી નાખે. તે વાત તેની સ્ત્રી તથા પુત્રે સાંભળી એટલે ઘણું દુઃખિત થઈ શેક કરવા લાગ્યા. અનુક્રમે કેટલાક દિવસ પછી તે શેઠના પુત્રે પોતાના પિતાએ મૂકેલી થાપણ નાગ શેઠની પાસે માગી, તે વારે શેઠ નાકબૂલ થયે અને કહેવા લાગ્યો કે મારી પાસે તારા પિતાએ કાંઈ પણ થાપણ રાખી નથી.”
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
( રર ) નાગમિત્રના પુત્રે રાજાની આગળ જઈ તે વાત કહી. રાજાએ પૂછયું કે-“તારી પાસે કેઈ સાક્ષી છે?” તેણે કહ્યું કે-“નાગ શેઠની સ્ત્રી નાગિલા સાક્ષી છે.” રાજાએ પ્રથમ શેઠને બોલાવીને પૂછ્યું, પણ તેણે કહ્યું કે-“મારી પાસે એને બાપે કાંઈ થાપણ મૂકી નથી.” પછી રાજાએ નાગિલાને તેડાવીને પૂછ્યું તે વારે નાગિલા વિચારવા લાગી કે-એક બાજુ નદી અને બીજી બાજુ વાઘ, એ ન્યાય મારે માટે થયે છે ” કેમકે એક બાજુ ભર છે ને બીજી બાજુ સત્ય છે. વળી ઉત્તમ સ્ત્રીની એ રીત છે કે ભર્તારને પ્રતિકૂલ ને થવું અને બીજી રીતે વિચારું છું તો સત્ય વચન લોપાઈ જાય છે, તે આ ભવે અને પરભવે મહા દુઃખનું દેવાવાળું થાય છે,” એમ ચિંતવી છેવટ નક્કી કર્યું કે “સાચું બોલતાં જે થવાનું હોય તે થાઓ. અમૃત પીવાથી મરણ થવાનું નથી.” એમ વિચારી ખરેખરી સત્ય વાત રાજા આગળ કહી દીધી. તે વચનથી રાજા ઘણે જ હર્ષિત થયે અને નાગશેઠની પાસેથી નાગમિત્રના પુત્રને થાપણ અપાવીને તેને છેડી દીધો અને તેની સ્ત્રીને ઉત્તમ વસ્ત્રોની પહેરામણ આપી વિદાય કરી.
નગરની સ્ત્રીઓમાં નાગિલા સત્ય બોલનાર તરીકે પ્રસિદ. પામી. એકદા નાગશેઠને ઘેર મા ખમણને પારણે કે ઈ મુનિ આવ્યા, તેને ભાવસહિત ફાસુ અન્નપાણી બંનેએ વહેરાવ્યાં, તેથી બેઉ જણે શુભ કર્મ ઉપાર્જન કર્યું. અનુક્રમે આયુ પૂર્ણ થયે છતે મરણ પામીને તે નાગિલાને જીવ તું પ શેઠપણે ઉપજ્યા છે, અને નાગશેઠ મરણ પામી કપટને ગે તારી પદ્મિની સ્ત્રી થઈ છે. જીભથી કૂડું બોલ્યો હતો, તેથી મુખરેગ અને કાહલ સ્વર થયે છે. એ રીતે પાછલો ભવ સાંભળી વૈરાગ્ય પામી બેઉ જણ દીક્ષા લઈ મેણે પોંચ્યાં.
જીભે સાચું બેલીએ, રાગ દ્વેષ કરી; ઉત્તમશું સંગત કરે, લાભે જિમ સુખપૂર
વીરા નામ વિદ્યાક્ષ | એ પાંચમા અને છઠ્ઠા બે ઉત્તર આશ્રયી પર્વ પશ્વિનીની કથા સમાપ્ત.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩) હવે સાતમી પૃચ્છાને ઉત્તર એક ગાથાએ કરી કહે છે.
अस्सवसहपसुओ, जो लंछइ वंधियं पिहु करइ । सो सबाणविहीणो, नपुंसओ होइ मरिऊणं ॥ २३ ॥
ભાવાર્થ-જે પુરૂષ (અસ્સ કે) ઘેડા અને (વસહ કે.) વૃષભ એટલે બળદ તથા બેકડા પ્રમુખ પશુઓને (લંઈ કે) લાં છે, આંક દેવરાવે, નાક વીંધે, ગલકંબલ કાપે, શ્રોત્ર-કાન કાપે, તે જીવ સર્વ મનુષ્યમાંહે હણો–અધમ જાણુ અને તે મરીને નપુંસક થાય છે. ૨૩
જેમ ત્રાસે અનેક જીવના અવયવ છેદ્યા, તેથી ઘણા ભવ સુધી નપુંસકપણું પામે. તે ત્રાસની કથા નીચે પ્રમાણે.
વણિક ગ્રામે મિત્રદેવ નામે રાજા રાજ્ય કરે છે. તેને શ્રીદેવી નામે પટ્ટરાણું છે. એકદા તિહાં વદ્ધમાનસ્વામી સમોસર્યો. બાર પર્ષદા મળી. ધર્મદેશના સાંભળીને સર્વ હર્ષવંત થયા. તિહાં શ્રી મહાવીરના પ્રથમ શિષ્ય અને સાત હાથ પ્રમાણ શરીરવાળા, અક્ષણમહાણસી પ્રમુખ અનેક લબ્ધિના ધારક શ્રીગૌતમસ્વામી છઠ્ઠને પારણે શ્રીમહાવીરના આદેશથી પાત્રા પડિલેહીને વણિક ગ્રામે વહેરવા માટે આવ્યા. તિહાંથી વહેરી પાછા વળતાં માર્ગમાં ઘણ રાઉલજને વટેલ અને આકરા બંધને બાંધેલ એવો એક પુરુષ દીઠ. તે કેવો છે? તો કે જેનાં કાન, નાક, હોઠ, જીભ છેદ્યાં છે, જેનું ધૂળથી શરીર ખરડ્યું છે, અને તિલ તિલ જેટલું તેના શરીરનું માંસ છેદી છેદી તેને ખવરાવે છે. એ દયામણે અને દુ:ખી દેખી, એ પાપનું ફળ છે, એમ જાણ મનમાં વૈરાગ્ય આણુને ભગવાન શ્રી મહાવીર પાસે આવી ઈરિયાવહિ પડિક્કમી, ભાત પાણી આવીને પૂછવા લાગ્યા કે-“હે ભગવન્! કેવા પ્રકારના અશુભ કર્મો કરીને એ પુરુષ એ મહા દુઃખી થયે છે?” એમ પૂછવાથી ભગવાન બોલ્યા કે-“હે ગૌતમ સાંભળ.
હOિણઉર નગરમાં સુનંદ રાજા રાજ્ય કરે છે. ગામમાં ગાયને બેસવા માટે લોકોએ એક માંડ કરાવેલ છે. ગાયે,
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪ ) બહાર જંગલમાંથી તૃણાદિક ચરી પાણી પીને સાંજની વખતે તે મંડપમાં આવી સુખે બેસે છે. તે ગામમાં કોઈ ભીમ નામે પુરુષ રહે છે. તેની ઉત્પલ નામે સ્ત્રી છે. તેને પુત્ર ત્રાસ નામે છે. તે બાલપણાથકી જ મડા દુષ્ટ, ધીર, નિર્દયી, પાપી અને જીવને ઘાત કરનારો છે. એકદા રાત્રિને વખતે સર્વ લેક સૂતા પછી તે ત્રાસ પિતાના હાથમાં કાતી લઈને ગાયના માંડવામાં આવ્યા. તિડાં કેટલીક ગાનાં પુંછ, કાન, નાક, ઠ, જીભ, સ્તન, ઉડાડા, પગ પ્રમુખ અવયવ છેદી નાખ્યા. એવું પપ વારંવાર કરી પાંચશે વર્ષનું આયુ પૂર્ણ કરી મરણ પામીને તે બીજી નરકને વિષે નારકપણે ઉપજે. કહ્યું છે કે
घोडा बलद समारीया, कीधा जीव विणास ॥ - કુવિધા વાવ તે, પામે નવનિવાસ છે ? તે પછી તે ત્રાસનો જીવ નરકનાં મહા અઘોર દુઃખ ભોગવી તિહાંથી નીકળી આ નગરમાં સુમિત્ર શેઠની સુભદ્રા નામે વાંઝણું સ્ત્રીને ઘેર પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયો છે. તેને જન્મતાંની સાથે ઉકરડા ઉપર નાખી દીધો હતો. વળી તિહાંથી ઉપાડી લાવીને ઉજિઝત એવું નામ દીધું છે. તે માટે થયે ત્યારે સુમિત્ર શેઠ ધન ઉપાર્જવા માટે એને સાથે લઈ પ્રવહણે ચડ્યો. કર્મવશે સંવર્તક પવનવડે પ્રહણ ભાગ્યું. તિહાં સુમિત્ર શેઠ દેવશરણ થયા અને ઉઝિત પુત્ર ઘરે આવ્યા. પિતાના મરણની વાત સંભળાવી તેથી સુભદ્રા શેઠાણું પણ શેક સંતાપ કરતી મરણ પામી. પાછળથી તે છેક દુરાચારી ને પાપિષ્ટ થયે. તે વાત સજજનેએ જાણીને એને ઘરમાંથી કાઢી મૂક્યો. તે ગામમાં ફરતો છતો સાતે દુર્બસન સેવવા લાગે અને સર્વ અનર્થના મૂળરૂપ છે. તે નગરમાં રાજાની માનીતી મહારૂપવંત, કલાવાન, સર્વ દેશોની ભાષા જાણનારી એવી કામધ્વજા નામે વેશ્યા છે, તેની સાથે રાજાને ઘણો નેસંબંધ છે, તેના ઘરમાં પ્રવેશ કરતો એ ઉજિઝતકુમાર રાજાના માણસોએ દીઠે. એટલે તેને બાંધીને રાજા આગળ લાવ્યા. તેથી રાજાએ એની વિડંબના આવા પ્રકારની કરેલી છે. એવા પ્રકારની વિડંબના
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫), કરીને રાજા તેને મારી નાખશે. મરીને પહેલી નરકને વિષે તે નારકપણે ઉપજશે. ત્યાંથી વી મનુષ્યપણું પામીને નપુંસક થશે. એમ ઘણું ભવ પર્યત નપુંસકપણાનું દુઃખ સહન કરશે, એમ જાણું નિર્લાછન કર્મ કદાપિ ન કરવું. એ સાતમા પ્રશ્નના ઉત્તર આશ્રયી ત્રાસની કથા જાણવી.
હવે આઠમી પૃચ્છાને પ્રત્યુત્તર એક ગાથાઓ કરીને
मारेइ नियमणो, परलोअं नेव मन्त्रए किंचि । अइसंकिलिठकम्मो, अप्पाऊसो भवे पुरिसो ॥ २४ ॥
ભાવાર્થ –જે નિર્દય મનથી જીવોને મારે, સ્વર્ગ મોક્ષ પ્રમુખ પરલોકને કિંચિત્માત્ર પણ માને નહીં, અને જે જીવ અતિ સંકિલષ્ટ વિરૂદ્ધ કર્મોને આચરે, તે જીવ પરભવે અલ્પાયુષ્યવાળે થાય છે ૨૪
આ હકીક્ત પર દષ્ટાંત કહે છે કે-ઉજજયણ નગરીમાં સમુદ્રદત્ત શેઠની ભાર્યા ધારિણે નામની દુરાચારિણી હતી. તે યજ્ઞદત્ત નામના ચાકરની સાથે આસક્ત હોવાથી કમકરની સાથે મળીને પિતાના પુત્ર શિવકુમારને દ્રોહ કરવા ચિંતવ્યું. તેણુએ સર્વને મરા
વ્યાં અને છેવટે પોતે પણ મરણ પામી. આગળ ઘણું ભામાં અપાયું પામી, માટે અહીંયાં શિવકુમાર અને યજ્ઞદત્તની કથા કહે છે –
ઉજીયણ નગરીમાં સમુદ્રદત્ત શેઠ વસે છે. તેને ધારિણી નામની સ્ત્રી છે, શિવકુમાર નામે પુત્ર છે અને યક્ષદત્ત નામે કર્મકર છે. એકદા સમુદ્રદત્ત શેઠના શરીરમાં રોગ ઉત્પન્ન થયે તેથી તે મરણ પામે. પાછળ તેના બેટાએ મૃતકાર્ય કર્યું. કર્મને યુગે ધારિણી પેલા યજ્ઞદત્ત કર્મકરની સાથે લુબ્ધ થઈ. યૌવનાવસ્થામાં ઇંદ્રિયોને જીતવી મહા દુર્લભ છે, તેમાં પણ કામને જીત તે વિશેષ મુશ્કેલ છે. તે વાત લોકવિરૂદ્ધ જાણીને શિવકુમાર તેને વારે છે પણ માતા માનતી નથી.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) એકદા ધારિણીએ યજ્ઞદત્તને એકાંતમાં કહ્યું કે-“મારે પુત્ર શિવકુમાર સારો નથી, તેથી જેમ કુમુદિનીને સૂર્ય વિનાશ કરે, કાંઠાનો જેમ નદીનો પ્રવાહ નાશ કરે તથા વનનો જેમ દાવાનલ નાશ કરે તેમ શિવકુમાર આપણો વિનાશ કરશે; તેથી પ્રચ્છન્નપણે એને મારી નાખે જોઈએ.” તે સાંભળી યજ્ઞદત્તે કહ્યું કે એ વાત યુક્ત નથી, કેમકે તારો પુત્ર તે મારો સ્વામી છે. એની મહેરબાનીથી આપણે બેઉ સુખી છીએ. વળી સ્વામીદ્રોહ કરે તે મહા પાપને હેતુ છે.”
તે સાંભળી ધારિણું બોલી કે-એમાં શેનું પાપ છે? જે એ જીવતે હશે તો આપણું સુખમાં અંતરાય કરશે.”ઈત્યાદિ વાતે સાંભળી વિષયાંધ યજ્ઞદત્તે પણ શિવકુમારને મારવાનું કબૂલ કર્યું. કેઈ સમયે પટે કરી ધારિણીએ પોતાના પુત્રને કહ્યું કે-“હે વત્સ! કઈ પણ હથિયાર ધારણ કરનાર પુરૂષને વિશ્વાસ કરીશ નહીં.” બીજે પ્રસ્તાવે કુમારને કહેવા લાગી કે-ગેવાળ લેકે આપણા ગોકુળની રક્ષા રુડી રીતે કરતા નથી, માટે તમે બંને જણ ગાયની રક્ષા કરવા માટે જાઓ.” તે સાંભળી બંને જણ હાથમાં હથિયાર લઈને જંગલમાં ગયા. તે બંને જણ આગળ પાછળ ચાલે છે, એક બીજાને વિશ્વાસ કરતા નથી. નીચે ઉતરતાં અંધકારવાળી જગ્યામાં યજ્ઞદત્તે પડ્યું કાઢયું, તે પાછળથી શિવકુમારે જોયું એટલે તે ત્યાંથી નાસીને ગોકુળમાં જતો રહ્યો. ત્યાં જઈ ગોવાળીયાઓને શિખામણ આપીને સમજાવી રાખ્યા.
સંધ્યા સમયે ગાયના વાડામાં બેઉ જણ શય્યા પાથરીને સૂતા, એવામાં શિવકુમારે ઉઠીને શગ્યામાં ખડ્ઝ રાખી ઉપરથી ઢાંકી મૂક્યું અને પોતે ગાયના સમૂહમાં છાનામાને જઈને બેસી ગયો. એટલામાં યજ્ઞદત્તે ગુપ્ત રીતે બલ્ગ કાઢીને શિવકુમારની શગ્યા ઉપર ઘા કર્યો. તે વખતે શિવકુમારે ગાયોના સમૂહમાંથી નીકળી છાને ઘા કરીને યજ્ઞદત્તને મારી નાખ્યા અને મુખથી
ચેર ! ચાર!!” એ કલકલાટ શબ્દ કરતા ગવાળિયા અને શિવકુમાર કાંઈક બહાર જઈ પાછા આવીને બૂમ પાડવા લાગ્યા
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૭) કે-“યજ્ઞદત્તને ચારે મારી નાખે.” એ પ્રમાણે કામ કરીને શિવકુમાર ઘેર આવ્યો. તેને માતાએ પૂછયું કે-“યજ્ઞદત્ત ક્યાં છે?” શિવકુમારે કહ્યું કે-પાછળ આવે છે.” એમ કહી મનમાં ચિંતવન કરે છે કે મારી માતાનાં કર્મ તે જૂઓ કેવાં ભયંકર છે? એણે પુત્રને પણ મારવાની તજવીજ કરી.” એમ વિચારી ફરી માતાને કહેવા લાગ્યું કે-“હું રાત્રે જાગે છું, તેથી હમણાં નિદ્રા આવે છે.” એમ કહી સુઈ રહ્યો. એટલામાં તેની માતાએ ખર્શ ઉપર કીડીઓ ચડતી દીઠી, અને ખડ્ઝ કાઢીને જોયું તે લેહીએ ખરડાયેલું દીઠું, તેથી વિચાર્યું કે- નિશ્ચયે યજ્ઞદત્તને આણે જ માર્યો છે.” એમ ચિંતવીને તે નિસ્તેજ થઈ ગઈ. પછી તે જ ખગવડે તેણીએ પોતાના પુત્રને માર્યો. તે ધાવમાતાએ દીઠો. તેણે મુશલથી ધારિણીને મારી. એટલામાં મરતી એવી ધારિણીએ ચપેટાવડે ધાવમાતાના મર્મસ્થાનમાં પ્રહાર કર્યો તેથી તે પણ મરણ પામી. એમ નિર્દયપણે માંહોમાંહે દ્રોહ કરી તેઓ સર્વ મરણ પામ્યાં. તે સર્વ છે તે ભાવમાં પણ પાપે કરી અલ્પાયુષ્યવાળાં થયાં અને આવતે ભવે મહાદુઃખી થશે, માટે જીવવધ ન કરવો. કહ્યું છે કે –
जीववधे पाप ज करे, आणे हिये कुबुद्धि
भारीकर्मा जीव जे, ते किम पामे सिद्धि ॥ १ ॥ એ આઠમા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં શિવકુમાર યજ્ઞદત્તની કથા કહી. હવે નવમી પૃચ્છાને ઉત્તર એક ગાથાએ કરી કહે છે.
मारेइ जो न जीवे, दयावरो अभयदाणसंतुठो ॥ दीहाऊ सो पुरिसो, गोयम भणिओ न संदेहो ॥ २५॥
ભાવાર્થ –જે પુરૂષ જીવને ન મારે, દયાવંત હય, જે અભયદાન દઈને હૈયામાહે સંતુષ્ટ થાય, હર્ષ આણે, તે જીવ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮) દીર્ધાયુવાળે થાય, આવતે ભવે ઘણું જીવે, સંપૂર્ણ આયુષ્યવાન થાય. હે ગૌતમ ! એ વાતમાં કોઈ પણ સંદેહ નથી. જે ૨૫ છે
જેમ રાજગૃહી નગરીએ મણિકાર શેઠને પુત્ર દામનક નામે હતું, તે એકલે ઘણી વખત મરણસંકટથી ઉગ, મોટી અદ્ધિને ધણી થ, દીર્ધાયુષ્યવાળે થયો. અહીં તેની કથા જાણવી. તે પ્રથમ બાર પર્વોની કથામાં છપાઈ ગયેલી છે તેથી બીજી કથા કહે છે.
એક જાષીવર વનમાં તપસ્યા કરતા હતા એવામાં એક આહેડીએ ત્રાસ પમાડેલા મૃગલાં તેમની આગળ થઈને નાસી ગયા. પાછળથી આહેડીએ આવી કષીશ્વરને પૂછયું કે-“મૃગલાં
ક્યાં ગયાં ?” તે સમયે ઋષિએ દયાથી આ પ્રમાણે કહ્યું કેયત્યયતિ ન તદૂતે, યા તે સ પથતિ એટલે જે ચક્ષુ દેખે છે તે ચક્ષુ કાંઈ બોલતી નથી, અને જે જીભ લે છે તે જીભ કાંઈ દેખાતી નથી. કહ્યું છે કે
देखे ते बोले नहीं, बोले ते नवि आंख । आहेडी मृगलां किहां, धनुष्यबाण सविलाख ॥ १॥
એમ સાંભળી તે આહડી જતો રહ્યો. એ દયાવાન ષિની કથા નવમાં પ્રશ્નના ઉત્તર ઉપર કહી. હવે દશમી અને અગીયારમી પૃચ્છાના ઉત્તર બે
ગાથાએ કરીને કહે છે – देइ न नियसंसत्तं, दिन्नं हारेइ वारए दित्तं । एएहिं कम्मे हिं, भोगेहिं विवजिओ होइ ॥ २६ ॥ सयणासणवत्थं वा, भत्तं पत्तं च पाणियं वावि । દિયા હે તુદો, જોમ મળી ન હો ૨૭
ભાવાર્થ-જે આપણુ પાસે છતી વસ્તુ હોય તે પણ ના આપે, તથા દીધા પછી સંતાપ કરે, અન્ય કેઈ આપતો હોય
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯) તેને દેતાં વારે, એવે કર્મો કરી જીવ ભેગવિવર્જિત એટલે ભેગરહિત થાય. જેમ ધનસાર શેઠ છાસઠ કેડી દ્રવ્યનો ધણી હેવા છતાં અત્યંત કૃપણ હતું તેથી ભેગરહિત થયો છે રદ છે .
તથા જે પુરૂષ શયન, પાટ, સંથાર, આસન, પાટલે, પછણું, કાંબલે, વસ્ત્ર, ભાત, પાણી જે મહાત્માને દેવા ગ્ય વસ્તુ તે હૃદયની વાસનાઓ કરી સંતુષ્ટ થકે આપે તે પુરૂષ હે ગૌતમ! ભેગવંત સુખી થાય છે ર૭ છે
જેમ ધનસાર શેઠ સુપાત્રે દાન આપી ભેગ સંબંધી સુખ પામે તેમ અનેક છ પામે છે.
वीनतडी सामी सुणो, तप जप क्रिया न कीध ॥ રાતે પતિ જ, પર્વ નિધિ છે ? / પદાઘક્ષરેવીતરાગનામ શ્રેયાર્થ.
હવે તે શેઠની કથા કહે છે – મથુરા નગરીએ ધનસાર શેઠ વસે છે, તે છાસઠ કેડી દ્રવ્યનો અધિપતિ છે, પરંતુ મહા કૃપણ છે. એક દમડી પણ ધર્મને અર્થે આપતું નથી. દરવાજા આગળ કઈ ભિક્ષાચરને દેખે તે તેની ઉપર રોષ કરે, જે કોઈ આવીને માગે તો તેની ઉપર રીસ કરે, યાચકને દેખે કે સ્થાન થકી ઉડી જાય. ધર્મને અર્થે ધન આપવાની વાત કરનાર પાસે પણ આવે નહીં. પોતાના ઘરમાં કેઇના દેખતાં સારી રસોઈ પણ જમે નહીં. પૂરું ખાય પણ નહીં. તે નગરમાં કઈ ભૂખ્યા માણસ ધનસાર શેઠનું નામ પણ જમ્યા વિના લે નહીં. તે એવું વિચારે કે એનું નામ લેશું તો આજે અન્ન પણ મળશે નહીં.
હવે તે ધનમાંથી ત્રીજો ભાગ બાવીશ કોડ દ્રવ્ય ધરતીમાં દાટી રાખેલું હતું એટલે પૃથ્વીગત કરેલું હતું, તેને એક દિવસ કાઢીને જોતાં કોયલા જેવું દીઠું. તે જોઈ શેઠને મૂછ આવી
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦ )
જવાથી ધરતી ઉપર પડી ગયા. ઘેાડી વાર પછી સચેત થયા એટલામાં વળી કાઇકે આવી કહ્યું કે- શેઠજી ! આપનાં બાવીશ ક્રોડના માલથી ભરેલાં વહાણ ડૂબી ગયા. વળી ત્રીજા કાઈકે આવીને કહ્યું કે—‘અમુક સ્થળે આપણા માલનાં ગાડાં ચારેએ લૂટી લીધાં. આ પ્રમાણે સર્વ દ્રવ્ય નાશ પામ્યાની વાતા સાંભળી શેઠ શૂન્ય થઈ ગયા. રાત્રિદિવસ શહેરમાં ભસ્યા કરે, લેાકેા તેની હાંસી કર્યા કરે.
,
એકદા દશ લાખ ભાંડ લઇ પ્રવહેણ ભરી પાતે વહાણમાં બેસી દેશાંતર ભણી ચાલ્યા, ત્યાં પણ ક યાગે સમુદ્રમાં ગાજવીજ અને વર્ષાદ થયા. તેાફાનથી પ્રવહણ ભાંગી ગયું. પાટીયું હાથમાં આવ્યું. તેની મદદથી કાંઠે આવ્યેા. ત્યાંથી રઝળતા ઘેર આવી પહેચ્યા. મનમાં ચિંતવવા લાગ્યા કે‘હું દ્રવ્ય પામ્યા હતા પરંતુ કાઈ વખત સુપાત્રને દાન દીધું નહીં, શ્વેતાને પણ વાર્યા, મારી લક્ષ્મી પરાપકારાદિ કાઇ પણ સુકૃતમાં કામ આવી નહીં. શાસ્ત્રમાં લક્ષ્મીની ત્રણ ગતિ કહી છે.
दानं भोगो नाशस्तिस्रो, गतयो भवंति वित्तस्य । यो न ददाति न भुंक्ते, तस्य तृतीया गतिर्भवति ॥ १ ॥
',
ઉપર કહેલી દાન, ભાગ અને નાશ એ ત્રણ ગતિમાંથી મારી લક્ષ્મીની તા માત્ર એક ત્રીજી ગતિ જ થઇ એટલે નાશપણું જ પામી.’
"
એકદા વનમાં કેવળી ભગવાન્ સમેાસો, તેમને શેડ વાંદવા ગયા. વાંદીને પછી પૂછ્યું કે— હે ભગવન્ ! હું કેવા કર્માંના ઉદયથી કૃપણ થયા ? તથા મારી લક્ષ્મી સજતી રહી તેનું શું કારણ ? ’ તે સમયે ગુરૂ કહેવા લાગ્યા કે— હું શેઠ! ધાતકીખંડના ભરતક્ષેત્રમાં એક ગામે બે ભાઇ માટી ઋદ્ધિના ધણી હતા. તેમાં માટા ભાઇ તા સરત ચિત્તવાળા, ઉદાર, ગંભીર હતા, અને બીજો નાના ભાઈ રૌદ્ર પરિણામી ને કૃપણ હતા. તે મોટા ભ!ઇને પણ દાનાદિક આપતાં વારતા હતા, તથાપિ તે તા દાન અવશ્ય આપ્યા જ કરતા હતા.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
- (૩૧ ) એમ કરતાં મેટા ભાઈની લક્ષ્મી દિવસેદિવસે વૃદ્ધિ પામવા લાગી. નાનો ભાઈ તે જોયા કરે પરંતુ કોઈને પાઈ પણ આપે નહીં, તેથી ઉલટી તેની લક્ષ્મી ખૂટવા લાગી. તે ત્રાદ્ધિ લેવા માટે મોટા ભાઈ સાથે કલહ કરવા લાગ્યો. તે કલહના વેગથી એકદા. મોટા ભાઈએ ગુરૂની દેશના સાંભળી વૈરાગ્ય પામી દીક્ષા લીધી. કાળ કરીને તે પહેલે દેવ કે દેવપણે ઉપ. ના ભાઈ કૃપણ છતાં નિધન થયું. લેકે નિંદા થકે તાપસી દીક્ષા લઈ અજ્ઞાન તપ કરી અસુરકુમાર દેવામાં જઈ ઉપ. તિહાંથી આવી અહીંયાં તું ધનસાર નામે શેઠ થયો છે અને હું મોટો ભાઈ દેવકથી એવી તામલિસી નગરીએ એક વ્યવહારીઆને ઘેર પુત્રપણે ઉપ અને તિહાં દીક્ષા લઈ કર્મ ક્ષય કરી કેવળજ્ઞાન પાસ કરીને હું હમણું અહીં આવ્યો છું.” તે સાંભળી શેઠ પોતાના પાછળ ભવન ભાઈ જાણુને હર્ષવંત થયે. પછી ગુરૂએ કહ્યું કે તે દાન ન દીધું તેથી અંતરાય કર્મ ઉપાજ્ય તથા દાન દેતાને વાર્યા તેથી ધન સર્વ ક્ષય થઈ ગયું.” ઇત્યાદિ વાત સાંભળી ધનસાર શેઠે એ નિયમ લીધે કે–“હવેથી હું જેટલું ધન ઉપાર્જન કર્યું તેમાંથી ચોથા ભાગ ધર્મકાર્યમાં વાપરીશ, એવી જ્યાં સુધી જીવું ત્યાંસુધીને માટે પ્રતિજ્ઞા કરું છું તથા પારકા દોષ ન બોલું.” એમ કહી શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કર્યો અને કેવળીભગવાનની સાથે પાછલા ભવને અપરાધ અમા.
હવે શેઠ તામલિમી નગરીએ જઈ વ્યાપાર કરવા લાગ્યું. તિહાં લક્ષ્મી ઉપાર્જન કરી તેમાંથી ઘણું લક્ષ્મી ધર્મ અર્થે સાત ક્ષેત્રે ખરચવા લાગ્યા. અષ્ટમી ચતુર્દશીએ પિસહ કરવા લાગ્યા અને પારણે સુપાત્રને દાન આપવા લાગ્યો.
એક્તા પ્રસ્તાવે શેઠ શૂન્ય ઘરમાં પસહ લઈ કાઉસગ્ગ ધ્યાને રહ્યા છે ત્યાં કોઈ વ્યંતર દેવ કેપ કરી સર્પનું રૂપ કરી શેઠને ડો. એક દિવસ પર્યત શેઠ પ્રતિમાએ રહ્યા, ત્યાં સુધી વ્યંતર દેવે અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગ કર્યો, પણ શેઠ ક્ષોભ પામ્યા નહીં. એવી શેઠની સ્થિરતા જોઈ વ્યંતર સંતુષ્ટ થઈને બેલ્યો કેજે માગે તે હું આપું.” શેઠે કાંઈ માગ્યું નહીં, તે પણ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૨ )
બ્યતરે કહ્યું કે- તમે ફ્રી મથુરા નગરીએ જાએ ત્યાં તમારા ભૂમિમાં દાટેલા ખાવીશ ક્રોડ સાલૈયા જે કાયલા થઈ ગયા હતા તે તમારા પુણ્યને ચેાગે સેાનૈયા થશે. ' પછી શેઠે મથુરામાં આવી નિધાન ઉઘાડી જોયુ તા પૂર્વે જે કાયલા દીઠા હતા તેને બદલે સાનૈયા જ દીડા; તેમજ જળમાર્ગનાં વહાણેા પણ પાણીની તાણથી ક્યાંક ખરાબે ચડી ગયેલાં હતાં તે પણ કુશળતાએ પાછા આવ્યાં. એમ સર્વ સ્થળેથી ફરી વખત પણ છાસઠ કાટી દ્રવ્ય એકઠું થયું. તેમાંથી દાન દેતા થકા ભાગ ભાગવવા લાગ્યા, ઘણાં જિનપ્રાસાદ કરાવ્યાં. એમ સાતે ક્ષેત્રે સારી રીતે ધન વાવરીને રૂડી ધર્મ સંબંધી કીર્ત્તિ ઉપાર્જન કરી. અંતે પુત્રને ઘરને ભાર સોંપી અનશન લઇ પહેલે દેવàાકે અરૂણાભ વિમાને ચાર પલ્યાપમને આઉષે દેવપણે ઉપન્યા. તિહાંથી ચ્યવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રે મનુષ્યપણું પામી દીક્ષા લઇ માક્ષે જશે.
અગીઆરસી પૃચ્છાના ઉત્તરમાં ધનસાર શેઠની કથા સમાપ્ત.
હવે બારમી અને તેરમી પૃચ્છાના ઉત્તર એ ગાથાએ કરી કહે છે.
गुरु देव य साहूणं, विणयपरो संतदंसणीओ अ । न य भइ किंपि कडुअं, सो पुरिसो जायए सुहिओ ||२८|| अगुणोवि विओच्चिय, निंदइ रागी तवस्सिणो धीरो । माणी विडंबओ जो, सो जायइ दुहिओ पुरिसो ॥ २९ ॥
·
ભાવાઃ—જે પુરૂષ પેાતાના ગુરુ, દેવ અને સાધુ મહાત્માના વિનય કરવામાં તત્પર હાય, જેનું દર્શન શાંત મુદ્રાવાળું હાય-એટલે શાંત મુદ્રા હાય અને કાઈને કટુ વચન ન કહે, એટલે કોઇનાં મર્મયુક્ત, નિંદાયુક્ત તથા અણુગમતાં વિરૂદ્ધ વચન ન એટલે, તે પુરૂષ સૌભાગ્યવંત હાય ! ૨૮ ૫ તથા જે પુરૂષ નિર્ગુણ હેાય એટલે ગુણુરહિત થકા પણ ગએિ એટલે ગર્વિતઅહંકારી હાય, અને ગુણવંત ધૈર્યવાન એવા તપસ્વીની નિંદા કરતા હાય તથા જે માની એટલે જાતિમઢના કરનાર, અહંકારી
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૩ ) અને જિનશાસન વિડંબક હોય, તે પુરૂષ દુર્ભાગી થાય છે ૨૯ છે જેમ રાજદેવને ભાઈ ભેજ દેવ એવા પાપના ભેગે દુર્ભાગી થયે; માટે એ બંને પ્રશ્નના ઉત્તર ઉપર રાજદેવ અને ભેજદેવ નામના બે ભાઈની કથા કહે છે.
અધ્યા નગરીએ સેમચંદ્ર રાજા સેમ્ય પ્રકૃતિવાળે છે. તે નગરમાં દેવપાળ નામે શેઠ રહે છે. તેને દેવની નામે સ્ત્રી અને રાજદેવ અને ભેજદેવ એ નામે બે પુત્ર છે. તેમાં મેટભાઈ સર્વ કેઈને ગમતે સુભાગી છે. તેણે આઠમે વર્ષે સર્વ કળાએ શીખી લીધી, અનેક શાસ્ત્ર ભર્યો અને વનવિય પામે થકે કેઈક વ્યવહારીએ આવીને સ્વયંવરકન્યા આપી તેનું પાણિગ્રહણ કરાવ્યું. તે કોઈ પણ સ્થળે જઈને કોઈપણ ચીજને વ્યાપાર કરે તે ત્યાં અવશ્ય લાભ પ્રાપ્ત થાય. તે પુત્ર રાજાને પણ ઘણે માનીતે થયો.
બીજે ના ભાઈ ભેજદેવ છે, તે જન્મથી જ દુર્ભાગી છે. તે જ્યારે વનાવસ્થા પામે ત્યારે તેના પિતાએ ઘણું શેકીઆઓ પાસે કન્યાની માગણી કરી, પણ એને આપવાની કેઈએ ઈચ્છા બતાવી નહીં. તે વારે શેઠે કઈ એક દરિદ્રીને પાંચસો સોનૈયા આપીને તેની કન્યા પરણાવવાનું ઠરાવ્યું. તે કન્યાના બાપે સેનેયાના લેભથી કન્યા દેવાની હા કહી, પરંતુ કન્યા કહેવા લાગી કે- હું અગ્નિમાં પ્રવેશ કરવાનું કબૂલ કરીશ પણ એ ભોગીને પરણીશ નહીં.” એ હઠ લઈ બેઠી. એમ થવાથી વેશ્યાને ધન આપીને તેને ઘેર જવા માંડયું. ત્યાં વેશ્યા પણ એવું ચિંતવવા લાગી કે “જેમ તેમ કરીને આ અહીંયાંથી ચાલ્યા જાય તે સારૂં.” તે કઈ વેપાર કરી આવે તે તેમાં પણ અવશ્ય નુકશાન જ થાય. પૂરું નાણું થવું પણ મુશ્કેલ થઈ પડે. એવી રીતે જો કે તે બેઉ સગા ભાઈ છે, તે પણ આંતરું ઘણું છે.
એકદા કે જ્ઞાની ગુરૂ વનમાં સમવસર્યા. શેઠજી બેઉ પુત્રને સાથે તેડીને તેમને વાંચવા માટે ગયા. તેમને વાંદી ધર્મદેશના
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪ ). સાંભળ્યા પછી શેઠે પૂછ્યું કે –“હે ભગવન્! મારા બે પુત્રમાંથી એક મહાસુભાગી અને બીજે મહાદુર્ભાગી થયે છે, તે કયા કયા કર્મને યોગે થયા હશે? ”
તે સમયે ગુરૂ બોલ્યા કે –“હે દેવપાલ! સંસારમાં સર્વ છે પોતપોતાનાં કરેલાં શુભાશુભ કર્મને જ ભગવે છે, માટે તારા પુત્રનું વૃત્તાંત કહું તે સાંભળ.”
આ જ નગરમાં આ ભવથી ત્રીજે ભવે એક ગુણધર અને બીજે માનધર એવા નામે બે વાણીઓ રહેતા હતા. તેમાં ગુણધર દેવ, ગુરૂ અને સાધુને વિષે વિનીત તેમ જ ઉપશાંત ચિત્તવાળો ને અક્રોધી હતે. કેઈને કટુ વચન પણ કહે નહીં જ્યારે બીજે માનધર મહાનિર્ગુણી, અહંકારી અને સાધુની તથા ધર્મવંત પુરૂષની નિંદા કરનારો હતે. મહાપુરૂષની હાંસી કરીને કઠિન કર્મ ઉપાર્જન કરતો હતો.
એકદા એક સાધુએ વર્ષાકાળે માસખમણને તપ કર્યો. તે તપના બળથી આકર્ષાઈને દેવે પણ તેની સેવા કરવા લાગ્યા. તે દેખીને માનધર તેની નિંદા કરતે કહેવા લાગ્યો કે—“અરે! આ પાખંડી–માયાવી લેકેને ઠગવા માટે જ તપસ્યા કરે છે અને મેટાઈ પામવાને અર્થે જ કષ્ટ સહન કરે છે.” એમ નિંદા કરતાં તેને એક દેવતાએ વાર્યો, તે પણ નિંદા કરતો અટક્યો નહીં. ત્યારે દેવતાએ ક્રોધ આણું ચપેટે માર્યો તેથી તે મરણ પામીને પહેલી નરકે ગયા.
મટે ગુણધર નામનો વણિક મરીને દેવતા થયા. હવે માનધર નરકથી નીકળીને ભાજદેવ નામે તમારે ઘેર પુત્રપણે આવી ઉપ છે. તે પૂર્વકૃત કર્મને વેગે દુર્ભાગી થયો છે અને ગુણધર પહેલા દેવલોકથી ચવીને તમારે ઘેર રાજદેવ નામે પુત્ર થયા છે, તે સુકૃતને ભેગે સુભાગી થયો છે.” એવી ગુરૂની વાણું સાંભળી બંને ભાઈને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉપર્યું, તેથી પૂર્વભવ દીઠા. તે વારે ભેજદેવે પિતાની નિંદા કરી કેટલાએક કર્મ ક્ષય કર્યા, અને બંને ભાઈ તથા તેના પિતાએ ત્રણે જણે મળી કેવળીની પાસેથી
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કર્યો. અનુક્રમે બેઉ પુત્ર દીક્ષા લઈ ચારિત્રધર્મ પાળી આયુ પૂર્ણ થયે દેવલેકમાં ગયા. ત્રીજે ભવે મેક્ષે જશે.
છે દેહે છે ગુણ બોલે નિંદે નહીં, તે ભાગી હેત; અવગુણ બેલે પરતણું, દેહગ તે પામત છે ૧ /
છે ઈતિ રાજદેવ ભેજદેવ કથા. છે
હવે ચાદમી અને પન્નરમી પૃચ્છાના ઉત્તર બે ગાથાએ
जो पढइ सुणइ चिंतइ, अनं पाढेइ देइ उवएसो। सुअगुरुभत्तिजुत्ती, मरिउं सो होइ मेहावी ॥ ३० ॥ तवनाणगुणसमिद्धं, अवमन्नइ किर न याणइ एसो । सो मरिऊण अहन्नो, दुम्मेहो जायए पुरिसो ॥ ३१ ॥ ભાવાર્થ –જે પુરૂષ જ્ઞાન ભણે, જ્ઞાન સાંભળે, તેને અર્થ મનમાં ચિંતવે, તથા (અન્ન પાઈ કે.) અનેરા બીજા પુરૂષને જ્ઞાન ભણાવે, તેમને ધર્મોપદેશ આપે અને જે પુરૂષ સિદ્ધાંતની તથા સદ્દગુરૂની ભક્તિ કરી સહિત હાય, એટલે સિદ્ધાંતની, રૂડા ગુરૂની ભક્તિ કરે તે પુરૂષ મરીને મેધાવી એટલે બુદ્ધિમાન, ચતુર, ડાહ્યો, વિચક્ષણ થાય. જેમ મતિસાગરને પુત્ર સુબુદ્ધિ પ્રધાન બુદ્ધિવાળે થયે તેમ છે ૩૦ છે તથા જે તપસ્વી, જ્ઞાનવંત, ગુણવંત પુરૂષ હોય તેની જે પુરૂષ અવગણના કરે, મુખથી એમ કહે કે એમાં કાંઈ નથી, એમાં શે માલ છે? એ કાંઈ પણ જાણતા નથી, મૂર્ખ છે એમ અવગણના કરે તે પુરૂષ અહો એટલે અધન્ય અર્થાત્ અભાગ્યવાન, દુષ્ટ, પાપિષ્ટ, દુમેહ એટલે દુબુદ્ધિવાળે એટલે બુદ્ધિરહિત થાય. જેમ સુબુદ્ધિ પ્રધાનને નાનો ભાઈ દુષ્ટ બુદ્ધિવડે દુઃખી થયે તેમ છે ૩૧ છે હવે બે પૃચ્છાની ઉપર સુબુદ્ધિ દુર્બુદ્ધિની કથા કહે છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૬) ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નગરે ચંદ્રયશા નામે રાજા રાજ્ય કરે છે. તેને મહિસાગર નામે પ્રધાન છે. તેને સુબુદ્ધિ નામે પુત્ર થયો. તે નાનપણમાં ભણ્ય અને પ્રજ્ઞાના બળે કરી સર્વ કળાઓ શીખ્યો. વળી તે ચાર પ્રકારની બુદ્ધિને જાણ થયે. હવે તે પ્રધાનને બીજે પુત્ર થયો. તે ભણવા યોગ્ય છે એટલે નિશાળે ભણવા મોકલ્યા. તેને ભણાવવા માટે ચાર માસ પર્યત પંડિતે ઉદ્યમ કર્યો, પણ જેમ ખેડુત ઉખર ભૂમિમાં બીજ વાવે તે નિષ્ફળ થાય, તેમ એ પુત્ર ગુણવંત ને બુદ્ધિવંત ન હોવાથી ભણાવનાર પંડિતને ઉદ્યમ સર્વ નિષ્ફળ થયે; તેથી જનસમૂહે એ પુત્રનું દબુદ્ધિ એવું નામ પાડ્યું.
એવામાં તે જ ગામના રહેનાર કઈ ધન્ન નામને શેઠ વ્યવહારીઓ છે. તેને એક જાવડ, બીજે બાહડ, ત્રીજો ભાવડ અને ચોથે સાવડ એવા નામે ચાર પુત્ર છે. તે ચારેને પરણાવ્યા છે. એટલામાં ધન્નો શેઠ રેગે પીડાણે. તે વારે પોતાના ચારે પુત્રને બોલાવી શિખામણ દેવા લાગ્યો કે– હે પુત્ર ! તમે ચારે જણ માંહોમાંહે સ્નેહ રાખીને ભેળા રહેજે, પોતાની સ્ત્રીઓનાં વચન સાંભળી જૂદા થશે નહીં. કહ્યું છે કે
/ વો स्त्रीने वचने जाये स्नेह, स्त्रीने वचने जाये देह । स्त्रीने वचने बांधव लडे, एकठा रहे तो गूअड चडे ॥१॥
એવી વાત તમે કરશો નહીં. ક્યારેય પણ કલહ કરી એક બીજાથી જુદા પડશે નહીં. જૂદા પડવાથી લોકમાં હાંસી થશે. એમ કરતાં જે કદાપિ જૂદા થાઓ તે તમે ચારેને માટે જુદાં જૂદાં ચાર વિધાન આપણા ઘરના ચારે ખૂણામાં ચારેના નામથી અંક્તિ મેં દાટી રાખ્યા છે તે લેજે.” એવી વાત પિતાના મુખથી સાંભળીને પુત્રો બેલ્યા કે—“હે તાત ! જેમ તમે કહો છો તેમજ અમે કરીશું.'
પછી પિતાને સમાધિમરણ થયું. તેનું મૂતકાર્ય કરી ચારે
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૭ ). ભાઈ નેહપૂર્વક એકઠા રહ્યા. અનુક્રમે ચારે ભાઈઓને સંતાનની પ્રાપ્તિ થઈ. તે વારે સ્ત્રીઓ વઢવા લાગી ને પોતપોતાના સ્વામીને કહેવા લાગી કે—હવે જૂદા થાઓ”. તે વખતે ચારે ભાઈએ મળી ચારે નિધાન કાઢયાં. તેમાં પહેલા મોટા ભાઈના નિધાનમાંથી કેશ નીકળ્યા, બીજાના નિધાનમાંથી માટી નીકળી, ત્રીજાના નિધાનમાંથી ચેપડા તથા કાગળીયા નીકળ્યા અને ચોથાના નિધાનમાંથી સોનું તથા રત્ન નીકળ્યાં; તેથી તે ના ભાઈ હર્ષવંત થયે અને ત્રણ ભાઈ દુઃખી થયા થકા કહેવા લાગ્યા કે-“પિતાએ આપણું સાથે વૈર રાખ્યું. માત્ર એક નાનો પુત્ર પ્રિય હોવાથી તેને જ સર્વ લક્ષ્મી આપી દીધી; પરંતુ રીતસર તે આપણે ચારે ભાઈઓએ મળી તે લક્ષ્મી વહેંચી લેવી જોઈએ.” તે વખતે નાનો ભાઈ કહેવા લાગ્યું કે મને. પિતાએ જે નિધાન આપ્યું છે તેમાંથી હું કેઈને ભાગ આપીશ નહીં. ” એમ મહેમણે રાત્રિદિવસ કલહ કરવા લાગ્યા. કેઈનું વચન કોઈ માને નહીં એમ થયું. - પછી ત્રણે ભાઈઓએ રાજાના પ્રધાન આગળ જઈને પિતાની વાત કહી, પરંતુ પ્રધાનથી તેને ન્યાય થઈ શકે નહીં તેથી તે અફસમાં પડ્યો. એવામાં પ્રધાનને પુત્ર સુબુદ્ધિ ત્યાં આવ્યો, તેની આગળ તે ચારે નિધાનને સંબંધ ત્રણ જણાએ કહી સંભલાવ્યું. સુબુદ્ધિએ કહ્યું કે–રાજાને આદેશ હોય તે હું તમારે કલહ ભાંગી નાખું.” રાજાએ આદેશ આપે એટલે સુબુદ્ધિએ તેમને એકાંતમાં લઈ જઈ વાત કહી કે તમારો પિતા ઘણો ચતુર હતા. તેણે ચારે ભાઈને લાખ લાખ ટકા આપવા ઠરાવ્યા છે. તેણે મોટા ભાઈના નિધાનમાં કેશ રાખ્યા છે માટે ઘડા, ગાય, ભેંશ, ઉંટ આદિ જે ચપદરૂપ ધન છે તે એને આપ્યું છે, અને બીજાના નિધાનમાં માટી નીકળી છે, માટે તેને ખેતર તથા ધરતીરૂપ ધન આપ્યું છે, તથા ત્રીજાના નિધાનમાં કાગળ ચેપડા છે માટે વ્યાજે આપેલું નાણું અને ખતપત્ર વિગેરે સર્વ લહેણું જે લેકે ઉપર છે તેરૂપ ધન તેને આપ્યું છે, અને ચોથાને સેનું તથા રત્ન જે ઘરમાં છે તેરૂપ ધન આપ્યું છે. તે સાંભળી ચારે જણે મળી હિસાબ તપાસી જે તે તે ચારેને સરખે હિસ્સે લાખ લાખ ટકાની વહેંચણ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૮ ) કરી આપેલી જોવામાં આવી. તે જોઈ ચારે જણે જઈ રાજાની આગળ કહ્યું કે-“હે સ્વામિન ! સુબુદ્ધિએ રૂડી બુદ્ધિવડે અમારા ઝગડાનો નિવેડે કરી આપે છે. તે સાંભળી રાજા ખુશી થયા અને સુબુદ્ધિ લેકમાં પ્રસિદ્ધ થયે. બીજો પુત્ર તે લેકમાં હાંસીનું પાત્ર થેયે થકે નિંદા પામતે કુબુદ્ધિઓ કહેવાતે પ્રસિદ્ધિને પામે.
એવામાં કઈ જ્ઞાની ગુરૂ તે વનના ઉદ્યાનમાં આવ્યા. તેમને રાજા તથા પ્રધાન પોતાના પુત્ર સહિત તેમજ અન્ય જને પણ વાંદવા ગયા. વાંદી ધર્મોપદેશ સાંભળ્યા પછી પ્રધાને સુબુદ્ધિ અને દુબુદ્ધિ નામે બેઉ પુત્ર સંબંધી વાત પૂછવાથી ગુરૂ કહેવા લાગ્યા કે-“હે પ્રધાન ! એ જ નગરમાં એક વિમલ અને બીજો અચલ નામે બે વાણીયા રહેતા હતા, પરંતુ બેઉના સ્વભાવ જૂદા હતા. તેમાં વિમલે દીક્ષા લીધી, દેવ, ગુરૂ, સિદ્ધાંતની ભક્તિ કરી, સિદ્ધાંત ભયે, તેના અર્થ વિચાર જાણ્યા, બીજા સાધુઓને પણ ભણવ્યા, છેવટ આચાર્ય પદ પામે અને ઘણા અને ધર્મોપદેશ દઈ પિતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી બીજે દેવલાકે દેવ થયે.
બીજે અચલ વાણી જે તપસ્વી, જ્ઞાની અને ધર્મવંત હોય તેની નિંદા કરે અને કહે કે- એ સાધુ શું જાણે છે? ” એમ સર્વ કેઈની અવજ્ઞા કરતો હતો, તે પાપના ઉદયે મરીને બીજી નરકે ગયે.
હવે વિમલને જીવ દેવલેથી આવીને તારે સુબુદ્ધિ નામે પુત્ર થયે અને અચલને જીવ નરકથી નીકળી પૂર્વે આચરેલી નિંદાને ભેગે તારે દુબુદ્ધિ નામે પુત્ર થયે છે. તે હજી પણ સંસારમાં ઘણે રઝળશે. ” ઈત્યાદિ. પૂર્વભવની વાત સાંભળી સુબુદ્ધિએ શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કર્યો. વળી કેટલાએક દિવસ પછી દીક્ષા પણ લીધી, સિદ્ધાંત ભણે, ચારિત્ર પાળી પાંચમે બ્રહ્મદેવલેકે દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. અનુક્રમે મેશે પણ જશે,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૯ )
છે દેહો ભણે ભણાવે જ્ઞાન જે, થાયે નિર્મલ બુદ્ધિ દેવ ગુરૂ ભક્તિ કરે, અનુક્રમે પામે સિદ્ધિ છે ૧ |
ઈતિ સુબુદ્ધિદબુદ્ધિકથા સમાસા. હવે સેળમી અને સત્તરમી પૃચ્છાના ઉત્તર
બે ગાથાએ કરી કહે છે. जो पुण गुरुजणसेवी, धम्माधम्माइ जाणिऊं महइ । सुयदेव य गुरुभत्तो, मरिऊ सो पंडिओ होइ ॥ ३२ ॥ मारेइ खाइ पीयइ, किंवा पढिएण किंच धम्मेण । एअंचिय चिंतंतो, मरिऊ सो काहलो होइ ॥ ३३ ॥
ભાવાર્થ-જે પુરૂષ ગુરૂજન એટલે વડીલની સેવા-ભક્તિ કરવામાં તત્પર હોય, ધર્માધર્મ એટલે પુણ્ય-પાપને વિચાર જાણવાની વાંછા કરે, તથા જે કૃત–સિદ્ધાંતને અને દેવગુરૂને ભક્ત હોય તે કુશળ પુરૂષ મરીને પંડિત થાય છે ૩૨ છે તથા જે પુરૂષ અનેક જીવોને મારે, હિંસા કરે, મદ્યમાંસાદિક ખાય, પીયે, મે જમજાહ કરે અને ભણવા પઢવાથી શું થાય ? તથા ધર્મ કરવાથી પણ શું થવાનું છે ? એ પ્રકારની ચિંતવના કરે તે જીવ મરીને કાહલે-મૂક મૂર્ણ થાય છે ૩૩ છે જેમ પાછલે ભવે આંબાને જીવ મરીને કુશળ થયો અને આંબાનો મિત્ર લીંબે હતો તે મરીને કુશલને ઘેર કુમાર એવે નામે સેવક થયે. તેની કથા કહે છે.
ધારાવાસ નગરે સમણ શેઠ ધનવંત વસે છે, તેને કુશલ એવે નામે પુત્ર થયો. તે ભણગણીને બહેતર કળાને જાણું થે. પદાનુસારિણી પ્રજ્ઞાવાળે થયે. હવે તે શેઠને ઘેર એક કર્મકર છે, તે કુરૂપ, દુર્ભાગી, મૂક, મુખગી છે, તથાપિ કુશળ તે કર્મકરની ઉપર સ્નેહ આણે છે. કુશલ પિોતે જિનધર્મને જાણુ છે અને ધર્મકરણું કરે છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૦ ) એકદા કુશલ કીડા કરવા માટે વનમાં ગયો ત્યાં એક વિદ્યાધરને ઉંચે ઉછળીને પાછો નીચે પડતે દીઠે. તેને કુશલે પૂછયું કે-“તમે ઉત્તમ પુરૂષ હોવા છતાં પાંખરહિત પંખીની પેઠે કેમ ચડે–પડે છે?” તે સાંભળી વિદ્યાધર બેલ્યો કે–
હું વૈતાઢયને વાસી વિચિત્રગતિ નામે વિદ્યાધર છું. હમણાં હું શ્રીપર્વતે ગયે હતું, ત્યાંથી પાછા વળતાં મારા મિત્ર વિદ્યાધર મળે. તેને કેટલાએક શસ્ત્રના ઘા લાગેલા દીઠા, એટલે મેં પૂછયું કે તમને આ શું થયું ?” તેણે કહ્યું કે-“મારી સ્ત્રીને એક બીજે વિદ્યાધર હરી જતો હતો, તેની પછવાડે જઈ યુદ્ધ કરી મારી સ્ત્રીને પાછી લાવી અહીંયાં રહ્યો છું. યુદ્ધમાં ઘા લાગ્યા છે.” એવું સાંભળીને મેં ત્રણસંગ્રહણી ઔષધિવડે તેને સજા કર્યો. તે વિદ્યાધર સ્ત્રીને લઈ પિતાને સ્થાનકે ગયે, પરંતુ હે ભાઈ ! હું વ્યાકુળપણથી આકાશગામિની વિદ્યાનું એક પદ વીસરી ગયો છું તેથી પડી જાઉં છું.” એવી વાત સાંભળીને કુશલે કહ્યું કે–તમારી વિદ્યાનું અપૂર્ણ પદ યાદ કરીને કહો. તે વિદ્યાધરે પદ કહી સંભળાવ્યું, તેને અનુસાર કુશલે પદાનુસારિણી પ્રજ્ઞાને બળે સમસ્ત પૂરેપૂરી આકાશગામિની વિદ્યાનાં પદે કહી સંભળાવ્યાં; તેથી વિદ્યાધર હર્ષવંત થયે થકે વિસ્મય પામ્ય અને વિચાર્યું કે –“આ પુરૂષ પ્રજ્ઞાએ, બુદ્ધિએ, રૂપે અને ગુણે કરી પ્રેયસ્કર છે. પરોપકાર કરવામાં દક્ષ છે. એવા પુરૂષ વિરલા જ હોય છે.” એમ ચિંતવી કુશલનાં માતાપિતાનું નામ પૂછી વિદ્યાધર પિતાને સ્થાનકે ગયે.
બીજે દિવસે વેસમણ શેઠનું ઘર પૂછતે વિદ્યાધર ત્યાં આવ્યો. ત્યાં કુશલને દેવપૂજા કરતા દેખી વિદ્યારે પૂછયું કે–
તું આ શું કરે છે?” તેણે કહ્યું કે–દેવપૂજા ને ગુરૂભક્તિ કરતો સતે શ્રીજિનધર્મનું આરાધન કરું છું.” તે સાંભળી વિદ્યારે પણ જિનધર્મ અંગીકાર કર્યો, અને કહેવા લાગ્યો કે–એક તે આકાશગામિની વિદ્યાનું પદ સંભારી આપ્યું તેને ઉપકાર અને બીજે શ્રીજિનધર્મ બતાવ્યું, એ બે ઉપકાર તે મારા ઉપર કર્યો, તેથી હું તારે એસીંગણ કઈ રીતે થઈ શકું નહીં.” એટલું કહી ફરી
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ ) શેઠને કહેવા લાગ્યું કે –“મારા પિતાએ એક નિમિત્તિયાને પૂછયું હતું કે મારી પુત્રીને વર કોણ થશે?” નિમિત્તિયાએ કહ્યું હતું કે-“તારે પુત્ર વિદ્યા વીસરી જશે તેને જે સંભારી આપશે, તે તારી પુત્રીને વર થશે. તે માટે હે શેઠ! તમારા પુત્રને મારી સાથે વૈતાઢય પર્વતે મોકલે એટલે મારી બહેનને તેની સાથે વિવાહ કરીએ.” તે સાંભળી શેઠે પુત્રને વૈતાઢ્ય પર્વતે મોકલ્યા. તિહાં શુભલગ્ન વિવાહ કર્યા પછી વિદ્યાધર તથા કુશલ અને કુશલની સ્ત્રી એ ત્રણે જણ શાશ્વતા ચૈત્ય વાંદવાને માટે ગયા. સર્વ ચૈત્યને વાંદીને એક ચૈત્યના મંડપમાં આવ્યા. ત્યાં રહેલા ચારણશ્રમણ મુનિને વાંદ્યા. મુનિએ વિદ્યાધરને કહ્યું કે તું તારા બનેવીથી જિનધર્મ પામ્યો છું.” - તે વારે મુનિને જ્ઞાનવંત જાણ કુશલે પૂછયું કેહે મહારાજ ! કયા શુભ કર્મના ઉદયથી અત્યંત નિર્મળ પદાનસારિણું પ્રજ્ઞા (બુદ્ધિ) મને પ્રાપ્ત થઈ ? અને મારે કર્મ કર મુખરેગી, મૂર્ખ, કુરૂપવાન કયા કર્મથી થયે ? વળી એની ઉપર મને ઘણે નેહ શાથી થયો? તે સર્વ મને કહે.' '
મુનિ બેલ્યા કે –“ આ ભવથી ત્રીજે ભવે તું અને તારે કર્મકર આબે અને લીંબે એવે નામે કુલપુત્ર મિત્ર હતા. તમારે પરસ્પર ઘણે સ્નેહ હતું, તેમાં આંબો નિરંતર ગુરૂની સેવા કરે, પુણ્ય-પાપ સંબંધી વિચાર પૂછતો રહે. વળી તેણે ગુરૂના કહેવાથી પાંચ વર્ષ ને પાંચ માસ પર્યત જ્ઞાનપંચમીનું તપ વિધિપૂર્વક એકાગ્રચિત્તે કર્યું. જ્ઞાન અને જ્ઞાનવંતની ઘણું ભક્તિ કરી, તેના પુણ્યથી આંબાને જીવ મરીને દેવલેકે દેવ થયા. તિહાંથી ચવીને તું સમણ શેઠને પુત્ર થયો છે. લીંબાને જીવ તે નાસ્તિકવાદી હોવાથી જીવહિંસા કરતો હતો. રૂડું ખાવું, રૂડું પીવું, સ્વેચ્છાએ ફરવું, ભણવાથી શું થાય? તથા ધર્મ કરવાથી શું થાય? એનું ફળ કાંઈ નથી, જે ધર્મ કરે તે વધારે દુઃખી થાય, એમ ચિંતવન કરતે તથા લોકોને પણ એ જ ઉપદેશ દેતે ફરતો હતો. જો કે તમે બંને મિત્ર હતા, તથાપિ સ્વભાવમાં એક બીજાને આંતરૂં ઘણું હતું. એક જ ગાંઠ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૨ )
આંધેલા હાય, તેા પણ જે કાચ તે કાચ જ કહેવાય અને મણ તે મણિ જ કહેવાય તેમ તેએ બે મિત્ર હતા તેા પણ આંખે ધર્મનું સ્થાપન કરતા અને લીંબેા ધર્મને ઉત્થાપતા અને નિંદા કરતા તેથી તે નરકે ગયા. તિહાંથી નીકળીને તમારે ઘેર મૂક, મૂર્ખ, દુર્ભાગી અને કદરૂપા થયા. જેવું નામ તેવું જ પિરણામ થયું અને હું કુશલ ! તે જ્ઞાનપંચમીનું તપ કર્યું હતું, જ્ઞાનવત ગુરૂની ભક્તિ કરી હતી, તેથી તું નિર્મળ બુધ્ધિવાળા થયા છું; માટે તને ધર્મને વિષે ભાવપ્રજ્ઞા છે. ’
એવી ગુરૂની વાણી સાંભળી કુશલને જાતિસ્મરણજ્ઞાન ઉપજ્યું. તેણે પૂર્વભવ દીઠા. તે સમયે ગુરૂ પાસેથી શ્રાવકના ખાર વ્રત લઈ દેશિવરિત થયા થકા ત્યાંથી સુંદરી નામની સ્ત્રી સહિત પાતાને ઘેર આવ્યા અને વિદ્યાધર વૈતાઢયે પાતાને નગરે ગયા.
ઘેર આવ્યા બાદ અનુક્રમે પુત્રપ્રાપ્તિ થઇ. સ્ત્રી ભતાર બંનેએ પંચમીનું તપ કર્યું. તે પૂર્ણ થયે તેનુ ઉજમણું કર્યું, શ્રીસંઘની ભક્તિ કરી. પછી ઘરના ભાર પુત્રને સોંપી કુશલે પિતા સહિત દીક્ષા લીધી. અગીયાર અંગ અને ચાઢ પૂર્વ ભણી શુધ્ધ ચારિત્ર પાળી તે મેાક્ષનું સુખ પામ્યા અને લીંબાના જીવ ઘણે! સંસાર ભમ્યા.
जे नाणपंचमितवं, उत्तम जीवा कुणति भावजुआ । उवभुंजिय मणुअसुहं, पार्वति केवलं नाणं ॥ १ ॥
ઇતિ આંખા લીંખાની કથા.
હવે અઢારમી તથા એગણીશમી પૃચ્છાના ઉત્તર એ ગાથાવર્ડ કહે છે.
सव्वेसिं जीवाणं, तासिं ण करेह णो करावेह | परपीडवञ्जणाओ, गोयम धीरो भवे पुरिसो ॥ ३४ ॥ कुक्कड तित्तर लावे, सूअर हरिणे अ विविहजीवे अ । धारे निच्चकालं, स सव्वकालं हवइ भीरू || ३५ ॥
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ). ભાવાર્થ –જે જીવ પિતે સર્વ પ્રકારના છ પ્રત્યે ત્રાસ ઉપજાવે નહીં, એટલે ભય પમાડે નહીં, બીવરાવે નહીં તેમ બીજા પાસે ત્રાસ કરાવે નહીં. જે પરજીવને પીડા કરવાનું વર્ષે તે પુરૂષ હે ગતમ! પૈર્યવંત સાહસિક થાય. જેમ પૃથ્વીતિલક નગરે ધર્મસિંહ ક્ષત્રિયને અભયસિંહ નામને પુત્ર મહા પૈર્યવાન થયો તેમ. એ ૩૪ છે તથા જે જીવ કૂકડા, તેતર, લાવાં, સૂવર, હરિણ પ્રમુખ વિવિધ પ્રકારના છને નિરંતર બંધન– તાડનાદિક કરે, પાંજરામાંહે ઘાલે, તે જીવ સદૈવ બીકણું હોય, ઉચાટમાં રહે. જેમ તે અભયસિંહનો નાનો ભાઈ ધનસિંહ ક્ષત્રી બીકણ થયે તેમ. ૩૫ છે - હવે બંને પ્રશ્નના ઉત્તરમાં અભયસિંહ અને ધનસિંહ બે ભાઈઓની કથા કહે છે. પૃથ્વીતિલક નગરે પૃથ્વીતિલક રાજા રાજ્ય કરે છે. તે રાજાને સેવક ધર્મસિંહ ક્ષત્રી છે, જે જિનધર્મમાં રક્ત છે. તેને અભયસિંહ અને ધનસિંહ નામે બે પુત્ર થયા છે. તે બંનેનાં કર્મ જુદાં જુદાં છે. મેટે ભાઈ તે વાઘ, સિંહ, સ, શરભ, ભૂત, પ્રેત ઈત્યાદિક જીથી પણ બહે નહીં, આકાશથી વા પડે તે પણ ડરે નહીં તે છે અને નાના ભાઈ જે ધનસિંહ છે તે તો માત્ર સીંદરી દેખે તો પણ તેને સર્પ માનીને ભય પામે અને પાંદડું હાલે તેટલામાં બીવે તે છે.
એક વાર તે નગરની નજીક એક સિંહ આ જાણીને તે રસ્તેથી કેઈપણ જાય નહીં. તે સમયે પ્રધાને રાજા આગળ આવી વિનંતિ કરી કે-“હે મહારાજ ! સિંહની બીકથી માર્ગમાં કઈ ચાલી શકતું નથી. ” ત્યારે રાજાએ સભામાં સિંહને મારી લાવવાનું બીડું આપવા માંડ્યું, પણ કેઈએ ગ્રહણ કર્યું નહીં પરંતુ અભયસિંહે તે બીડું સ્વીકાર્યું અને કહ્યું કે-“હે મહારાજ ! તમારે આદેશ છે તે હું એકલો જ જઈને સિંહનો વધ કરી આવીશ અને લોકોને સુખ કરી આપીશ.” એમ કહી તે વનમાં ગયે. ત્યાં સિંહને બેલાવી ભાલું મારી તેને વધ કરી પાછા આવી રાજાને પ્રણામ કર્યા. રાજાએ ખુશી થઈને તેને મેટ સિરપાવ આપે અને ઘણા વસ્ત્રાભરણ દીધાં.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪) ' વળી એકદી કોઈ સીમાડી રાજા તે રાજાની આણ ન માનતે થકે વાટ પાડે છે અને ગામને લૂંટે છે. તેને નિગ્રહ કરવા માટે રાજાએ બીડું ફેરવ્યું તે પણ અભયસિંહે સ્વીકાર્યું અને સૈન્ય લઈને તે સીમાડીયા સામંતના નગરે પહએ. તે રાજાની પાસે દૂત મોકલીને કહેવરાવ્યું કે-“અમારા રાજાની આજ્ઞા માન્ય કર નહીં તો યુદ્ધ કરવાની તૈયારી કર.” એટલે સામંતે કહ્યું કે “આગળ પણ ઘણી વખત રાજાનું કટક મારી ઉપર ચડાઈ કરી આવ્યું હતું તેને મેં જીત્યું હતું. ત્યારે તે કહ્યું કે-“સ્વામી! હમણાં તે અભયસિંહ સિંહ આવ્યો છે.” તે સાંભળી સામંત બે કે-“મેઢે વખાણ કરવાથી શું થવાનું છે? સિંહ છે કે શિયાલીયું છે? તે તે સંગ્રામ સમયે જણાઈ આવશે.” તે સાંભળી દૂત પાછા આવ્યા અને અભયસિંહને કહ્યું કે-એ રાજા ઘણે અહંકારી છે, તેથી યુધ્ધ કર્યા વિના માને તેમ નથી.”
હવે અભયસિંહ રાત્રિના વખતે નક્તચર્યાએ ગઢ ઓળંગીને સામંત રાજાના મહેલમાં પૈઠે. સામંત સૂતો હતો તેને જગાડ્યો અને કહ્યું કે-“ઉઠ ઉઠ, સિંહ આવ્યું છે, તેની સામે આવ.” તે સાંભળી સામંત પણ ઉઠીને સામે આવ્યો. બેએ મલ્લયુદ્ધ કર્યું. અભયસિંહે સામંતને ભૂમિએ પાડી બાંધી લીધો. તે વખતે તેની સ્ત્રીએ પગે લાગીને ભર્તારની ભિક્ષા માગી ભર્તારને છોડાવ્યો. તે રાજા અહંકાર મૂકીને અભયસિંહને સેવક થયે.
હવે પ્રભાત થયું તે સમયે લશ્કરમાં અભયસિંહને કેઈએ જે નહીં, તેથી સર્વ સૈન્ય ચિંતાતુર થયું. તેટલામાં એક જણે આવીને કહ્યું કે–અભયસિંહે સામંતને જ છે અને તમને સર્વેને તેણે બોલાવ્યા છે. તમે કાંઈ પણ શંકા કરશે નહીં.” તે સમયે સૈન્યના સર્વ લેક ગામમાં આવ્યા, તેને સામતે ભેજન કરાવી સર્વને વસ્ત્રની પહેરામણું કરી ખુશી કર્યા. - હવે અભયસિંહ સામંતને પિતાની સાથે તેડી પૃથ્વીતિલક નગરે આવ્યા. તિહાં સામંત સહિત જઈ પૃથ્વીતિલક રાજાને પ્રણામ કર્યા. તે જોઈ રાજા હર્ષિત થઈ વિચારવા લાગ્યો કે આ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૫ )
મનુષ્ય છે, પણ દેવશક્તિ ધારણ કરે છે.' એમ ચિંતવી અભસિહુને એક દેશ બક્ષીસ આપ્યા અને સામતને ભાજન કરાવી વસ્ત્ર પહેરામણી કરી વિદાય કર્યા. તે પણ રાજાને ભેટ આપી રજા લઇને પેાતાને દેશ ગયા.
એકદા તે નગરના ઉદ્યાનમાં ચાર જ્ઞાનના ધણી શ્રુતસાગર નામના આચાર્ય પધાર્યા તે સાંભળી રાજા પરિવાર સહિત તેમને વાંઢવા ગયા. દેશના સાંભળ્યા પછી ધર્મસિંહે પૂછ્યું કે— હે મહારાજ ! આ મારા અભયસિંહ પુત્રે શું પુણ્ય કર્યુ છે કે જેથી એ મહા સાહસિક થયા છે ? ’ અને નાના પુત્રે શું પાપ ક" છે કે જેથી તે મહા બીકણ થયા છે ? '
"
ગુરૂ કહેવા લાગ્યા કે– એ જ નગરને વિષે એક પૂરણ અને ખીન્ને ધરણુ એવે નામે એ આહિર હતા. તેમાં પૂરણુ તે ઘણુા જ દયાળુ હતા, ધર્માત્મા હતા, સર્વ જીવની રક્ષા કરતા હતા અને કાઇને ત્રાસ દેતા નહાતા. બીજો ધરણુ જે હતા તે તા કૂકડા, સુડા, તેતર, મૃગલાં પ્રમુખ જીવાને પકડીને બાંધી રાખે, કોઈના વાર્યા રહે નહીં, કાઇનુ કહ્યું માને નહીં, તેથી તેને જૂદો કર્યાં. જીવરક્ષાને પુણ્ય કરી પૂરણના જીવ તે તારા અભયસિ નામે શૂરવીર અને ભાગ્યવંત પુત્ર થયા છે અને ધરણના જીવ ઘણા જીવાને દધ્રુવી મરીને તારા ધનસિહુ નામે લઘુ પુત્ર બીકણુ થયા છે. ’ એવી પૂર્વભવ સંબંધી વાર્તા સાંભળીને સઘળાએ શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કર્યો. ધર્મારાધન કરી પિતા તથા ખેડુ પુત્ર મળી ત્રણે જણ દેવલેાકે પહોંચ્યા.
૫ ચોપાઈ ॥
ગાયમ આગળ જણુવરે કહ્યું, પુણ્ય પાપનું ફળ જૂઉં; ગૌતમ પૃચ્છા ખાલાવબેાધ, સુણતાં કહેતાં હાય પ્રતિબંધ ॥૧॥
॥ ઇતિ અભયસિંહ ધનસિંહુ કથા ॥
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે વીશમી પૃચ્છાને ઉત્તર એક ગાથાએ કરી કહે છે. विजा विनाणं वा, मिच्छा विणएण गिन्हिउं जोउ । अवमन्नइ आयरियं, सा विजा निष्फला तस्स ॥ ३६ ॥
ભાવાર્થ-જે જીવ વિદ્યા અથવા વિજ્ઞાન જે કળાપ્રમુખ તેને મિથ્યા એટલે કૂડા વિનયે કરી લેવા વાંછે અર્થાત્ ભણવનાર જે આચાર્ય તેનું નામ એળવી નાખે, અવગણ નાખે, તે જીવને પરભવે ભણેલી વિદ્યા સફલ ન થાય-નિષ્ફળ થાય. જેમ ત્રિદંડીયાએ નાપિતાની પાસેથી વિદ્યા શીખીને તે વિદ્યાને બળે વિદેશ જઈ ત્રિદંડને આકાશને વિષે રાખ્યો અને ગુરૂનું નામ ઓળવી નાંખતાં આકાશથી ત્રિદંડ પડી ગયો અને વિદ્યા નિપ્પલ થઈ. અહીંયાં નાપિત ને ત્રિદંડીની કથા કહે છે.
રાજપુર નગરે કઈક વિદ્યાવંત નાપિત વસે છે. તે વિદ્યાને બળે આકાશને વિષે પિતાને છરે આધાર વિનાને રાખે, પરંતુ તેને લેક જાણે નહીં. એ તેને પ્રભાવ દેખીને એક ત્રિદંડી તે વિદ્યા લેવાની ઈચ્છા કરતો તે નાપિતને બાહ્ય વિનય કરવા લાગે. તેણે ચિંતવ્યું કે કઈ રીતે પણ વિદ્યા આપે તે ઠીક થાય “ અમેધ્યાદપિ કાંચન એટલે અપવિત્ર વસ્તુમાંથી પણ સોનું લઈએ.” એમ ચિંતવી સદેવ તેની સેવા–ભક્તિ કરે. પછી કેટલેક દિવસે વિદ્યા માટે પ્રાર્થના કરી ત્યારે તેણે પણ સંતુષ્ટ થઈને વિધિપૂર્વક વિદ્યા દીધી. તે ત્રિદંડીએ પણ વિધિપૂર્વક આરાધીને વિદ્યા સાધી લીધી. પછી પિતાને જે ત્રિદંડ હતો તેને આકાશમાં અધર રાખીને લેકેને કેતુક દેખાડવા લાગે. લેક પણ તેની પૂજા ભક્તિ કરી પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. એકદા લોકોએ પૂછયું કે –“હે સ્વામિન! આ વિદ્યા તમે ક્યા ગુરૂની પાસેથી મેળવી છે?” ત્યારે તે બ્રાહ્મણે લજજા થકી નાવીનું નામ કહ્યું નહીં અને તેને બદલે “હિમવંતવાસી વિદ્યાધર મારા ગુરૂ છે, તેની સેવા કરવાથી હું આ વિદ્યા પામ્યો છું.” એ રીતે ગુરૂનું નામ ઓળવતાં જ તે બ્રાહ્મણને ત્રિદંડ જે આકાશમાં અધર રહેલું હતું,
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૭ ) તે ખડખડાટ કરતે આકાશથી નીચે ધરતી પર આવીને પડ્યો. તે સમયે લેકે સર્વ હાંસી કરવા લાગ્યા અને જેટલું માન મહત્વ વૃદ્ધિ પામ્યું હતું તેથી બમણું અવહેલના થઈ. જે લેકે પ્રથમ પૂજા ભક્તિ કરતા હતા તેણે પણ ભક્તિ કરવી મૂકી દીધી. એ રીતે જે પુરૂષ વિનય વિના વિદ્યા શીખે, ગુરૂનું નામ એાળવે, ગુરૂની અવગણના કરે તેની વિદ્યા નિષ્ફલ થાય; તેમજ આવતે ભવે તેને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ પણ દેહેલી થાય. એ ગુરૂનિcવણ ઉપર નાપિતની કથા કહી. હવે એકવીસમી પૃચ્છાને ઉત્તર એક ગાથાએ કરી
बहु मन्नइ आयरियं, विणयसमग्गो गुणेहिं संजुत्तो। इय जा गहिया विजा, सा सफला होइ लोगंमि ॥ ३७॥
ભાવાર્થ-જે જીવ પોતાના ભણાવનાર આચાર્ય પ્રત્યે ઘણું જ માન ધરાવે, વિનયવંત હય, સમગ્ર ગુણે કરી સહિત હોય. એવી રીતે જે વિદ્યા લીધી હોય તે વિદ્યા લેકમાંહે સફળ થાય. છે ૩૭ છે જેમ શ્રેણિક રાજાએ પોતાના સિંહાસનની ઉપર ચાંડાલને બેસાડી વિનયે કરી અવનમન નામની વિદ્યા લીધી, તે સફળ થઈ. અહીંયાં તે શ્રેણિક રાજાની કથા કહે છે.
રાજગૃહી નગરે શ્રેણિક રાજા રાજ્ય કરે છે. તેને ચેલણું નામે પટ્ટરાણું છે. એકદા રાણીને એકથંભા ધવલગ્રહે વસવાનો ડેહલે ઉપજ. તે વાત રાજાએ અભયકુમારને કહી. અભયકુમારે દેવનું આરાધન કર્યું એટલે દેવ પ્રત્યક્ષ આવીને ઉભો રહ્યો. તેની પાસે એકથંભે આવાસ કરાવ્યો. તેને ચારે બાજુ ફરતાં ચાર વન કરાવ્યાં. તે ચારે વનમાં સર્વ ઋતુનાં ફલકુલ નિરંતર સદેવ પ્રાપ્ત થાય એમ કરી રાણીને એકથંભ આવાસમાં રાખી તેને ડોહલો પૂર્ણ કર્યો.
એવામાં એક માતંગની સ્ત્રીને અકાળે આંબા ખાવાને પેહલે ઉપજે. તેના ધણી માતંગે અવનમન નામની વિદ્યાને
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮), બળે રાજાની વાડી મહેલાં આંબાની ડાળ નમાવી તેનાં ફળ લઈ સ્ત્રીને ડેહલે પૂર્ણ કર્યો. રાજાએ અભયકુમારને કહ્યું કે –
આંબાનાં ફળ આ વાડીમાંહેથી તેણે લીધાં ? તે ચેરને શોધી કાઢ જોઈએ.” અભયકુમારે મેટી કુંવારી કન્યાની કથા કહીને બુદ્ધિને બળે તે માતંગ ચેરને પ્રગટ કર્યો અને તેને પકડી લાવ્યા. તેને રાજાએ પૂછયું કે-“ગઢની અંદર મારી વાડી છે, તેનાં ફળ તેં કેવી રીતે લીધાં ?’ એટલે માતંગે ભયથી કહ્યું કે-“મેં વિદ્યાના બળે લીધાં.” - શ્રેણિક રાજાએ કહ્યું કે- તે વિદ્યા જે તું મને આપે તે હું તને મૂકી દઉં.' માતંગે તે વાત માન્ય કરી. તે વારે રાજાએ પોતે સિંહાસન ઉપર બેઠાં થકાં જ વિદ્યા ભણવા માંડી. તેને ઘણી વખત માતંગે વિદ્યા કહી, પણ રાજાને આવડી નહીં. તે વારે અભયકુમાર મંત્રીએ કહ્યું કે-“મહારાજ! વિદ્યા તે વિનય કરવાથી જ આવડે.” તે સાંભળી રાજાએ પોતે સિંહાસનથી હેઠા ઊતરી માતંગને સિંહાસન ઉપર બેસાડ્યો. પોતે માતંગની આગળ બે હાથ જોડી વિદ્યા લેવા બેઠા, તેથી માત્ર એક વાર ચંડાલે કહેલી વિદ્યા રાજાને મુખા થઈ ગઈ. એ રીતે વિનય કરીને વિદ્યા લેવાથી કાર્ય સર્યું.
ઇતિ વિનયે વિદ્યા લેવા આશ્રયી શ્રેણિક રાજાની થા.
હવે બાવીશમી અને વેવીશમી પૃચ્છાના ઉત્તર
બે ગાથાએ કરી કહે છે जो दाणं दाऊणं, चिंतइ हा किसमं मए दिन । - होऊणवि धणरिद्धि, अचिरावि हु नासए तस्स ॥ ३८॥ ... थोवधणोवि हु सत्तिइ, देई दाणं पयट्टइ परेवि । ।
सो पुरिसो तस्स धगं, गोयम संमिलइ परजम्मे ॥ ३९ ॥ | ભાવાર્થ-જે મનુષ્ય દાન દઈને પછી હૃદયમાં એવું ચિંતવન કરે કે– હા ઈતિ ખેદે ! અરે મેં આ દાન ફેકટ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯). શા માટે દીધું?” એવી રીતે દાન દીધા પછી તેને પશ્ચાત્તાપ કરે, તેને ઘેર ધન-સદ્ધિ એટલે લક્ષ્મી એકઠી થઈને પછી પાછી અચીર એટલે સ્વલ્પકાળમાં જ અર્થાત્ થોડા દિવસમાં જ નિશ્ચ પાછી જતી રહે છે. જેમ દક્ષિણમથુરાના વાસી ધનદત્ત શેઠના પુત્ર સુધનની લહમી પરાઈ થઈ ગઈ–પારકે ઘેર જતી રહી તેમ. છે ૩૮ તથા જે સ્વ૫ ધનવાન હોવા છતાં પણ પોતાની શક્તિ પ્રમાણે પિતે સુપાત્રને દાન આપે, પરેવિ એટલે બીજા પાસે (પઈ કે.) દાન દેવરાવે એ જે પુરૂષ હેય, (તસ ધણું કે.) તે પુરૂષને ધન-લક્ષ્મી તે હે યમ! (પરજમે ) પરજન્મ એટલે ભવાંતરને વિષે (સંમિલઈ કે) સમ્યફ પ્રકારે મળે છે–સંપજે છે. જેમ ઉત્તરમથુરાવાસી મદન શેઠને ઘેર અકસમાત્ ઘણી ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ તેમ. ૩૯ છે
એ બંને પ્રશ્ન ઉપર સુધન અને મદન શેઠની કથા
દક્ષિણદેશે દક્ષિણમથુરા નગરીએ ધનદ શેઠ વસે છે. તે કેટિદ્રવ્યને ધણી છે. તેને સુધન નામને પુત્ર થયે. તે શેઠ પાંચશે શકટ કરિયાણુનાં ભરી વાણોતરને પરદેશ વેચવા મેકલે છે. તે ત્યાં કરિયાણું વેચીને વળી બીજા નવા કરિયાણા લઈને આવે છે, તેમજ કેટલેક માલ સમુદ્રમાર્ગે વહાણ ભરી પરદેશ મોકલે છે તથા મંગાવે છે; તથા કેટલું એક ધન વ્યાજે આપે છે અને કેટલુંએક ધન તે ઘરમાં ભંડારમાં ભરી મૂક્યું છે.
હવે ઉત્તરમથુરામાં સમુદ્રદત્ત વ્યવહાર વસે છે. તેની સાથે એ શેઠને ઘણો નેહ છે, પરસ્પર પ્રીતિ છે. મહામહે એક બીજાની ઉપર વેચવા-લેવા માટે કરિયાણું મોકલે છે તેમાં લાભ ઘણે થાય છે. એમ કરતાં એકદા ધનદત્ત શેઠ દાહજવરે પીડા થકે દેવશરણ થયે. એટલે સગાસંબંધીઓએ તેના પુત્ર સુધનને તેની પાટે સ્થાપ્યા. સુધન ઘરના કુટુંબને ભાર વહન કરવા લાગ્યા,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦) - હવે તે સુધન એક વાર સોનાના બાજોઠ ઉપર સ્નાન કરવા બેઠે. આગળ સેનાની કુંડી પાણીથી ભરીને સેવકોએ મૂકી. સ્નાન કરી રહ્યો કે તરતજ સેનાની કુંડી આકાશમાર્ગે ચાલી ગઈ અને સ્નાન કરી પાટલા ઉપરથી નીચે ઉતર્યો એવામાં સેનાને પાટલે પણ આકાશમાર્ગે ચાલતો થયે. વળી દેવપૂજા કરવા માટે દેરાસરમાં ગયા ત્યાં દેવપૂજા કરી લીધી કે તરતજ દેરાસર તથા બિંબ અને કલશ સર્વ અદશ્ય થઈ ગયાં. છેતીયાને સમૂહ પણ આકાશે ચાલ્યો ગયો. પછી ઘરમાં આવ્યો ત્યાં ઘેર આવતાં વહાણ ડૂબી ગયાના સમાચાર સાંભળ્યા. પછી જમવા બેઠે. આગળ સુવર્ણના થાળમાં ભેજન તથા સુવર્ણમય બત્રીશ કાળાં દાળ, કઢી, શાક પ્રમુખનાં ભરીને મૂક્યાં, અને બત્રીશ વાટકી રૂપાની મૂકી, તે સર્વ આકાશે ચાલી ગઈ. જ્યારે થાળ આકાશે જવાને ધૂ , તે વખતે સુધને તેને થરહરતે ઝા. તેને એક કટકે તેના હાથમાં રહી ગયે, પણ થાળ તે ચાલ્ય ગયે. એમ દેખતાં દેખતાં સઘળી ત્રાદ્ધિ જતી રહી. કર્મના પ્રાબલ્ય આગળ કેઈનું કાંઈ જેર ચાલતું નથી. એવામાં એક લેણદારે આવી કહ્યું કે-“મારું એક લાખ દ્રવ્ય લેણું છે તે આપ.” ત્યારે નિધાન ખેલીને જોયું તો સર્વ દ્રવ્ય રાખ થઈ ગયેલું દીઠું, તેથી તે ઘણું જ દુઃખી થયે. - ત્યારબાદ માતાની આજ્ઞા લઈ સોનાના થાળ કટક સાથે રાખી દેશાંતર ભણું ચાલ્યું. માર્ગે જતાં મહા કષ્ટથી કંટાળીને એક પર્વત ઉપર ચડી ત્યાંથી પૃપાપાત કરી આપઘાત કરવા તૈયાર થયે. તેને પૃપાપાત ખાતો એક સાધુએ દીઠો. તેણે જ્ઞાનબળે તેનું નામ જાણીને બોલાવ્યો કે-“હે સુધનશાહ ! તમે સાહસ ન કરે, કેમકે પર્વત ઉપરથી પડી અકાળે મરવાથી વ્યંતર થવાય.” તે સાંભળી સુધન પણ તે જ્ઞાની ઋષિ પાસે આવ્યા, રાષિને વાંદ્યા. ઋષિએ કહ્યું કે “કર્મથી કઈ છૂટતો નથી.”
| | દેહે છે કર્મો કરી સુદંસણ શેઠ, હરિચદે કીધી માતંગ વેઠક મેતારજ નષિ કાઢી દષ્ટ, કમેં કીધું સહુ પગ હેઠ !
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૧) માટે હે શેઠ! જે લમીના દુઃખથી તમે મરવા તૈયાર થંયા છે તે લક્ષ્મી અસાર છે, ચપલ છે, મલિન છે, અનર્થનું મૂળ છે. વીજળીના ઝબકારની પેઠે હાથમાંથી જતી રહે એવી છે, તે ક્ષણિક લક્ષ્મીને અર્થે કોણ મરીને વ્યર્થ હીરા જેવા મનુષ્યભવને નિષ્ફળ કરે?” ઇત્યાદિક ઉપદેશ સાંભળી શેઠ પ્રતિબંધ પામ્યા. મુનિની પાસે દીક્ષા લઈ સૂત્ર ભણું ગીતાર્થ થયા. ત્યારબાદ અવધિજ્ઞાન ઉપન્યું. એ સુધન ઋષિ વિહાર કરતા ઉત્તરમથુરાએ સમુદ્રદત્ત શેઠને ઘેર વહેરવા માટે ગયા.
તેને ઘેર પિતાનાં સુવર્ણને પાટલા, કુડી, લેટી, કળા, થાળ, દેરાસર પ્રમુખ સર્વ પદાર્થો દીઠાં અને ઓળખી લીધાં. સોનાના ખાંડા થાળમાં સમુદ્રદત્ત શેઠને જમતા દીઠા. એ રીતે તે સાધુને પિતાના ઘરમાં અરહાપરતા ફરતા અને વસ્તુઓને જોતા જોઈ શેઠે પૂછયું કે—મહારાજ ! શું જુએ છે?” ત્યારે અષિએ કહ્યું કે“હે શેઠ ! આ પાટલો, કુડી, કળા, થાળ પ્રમુખ તમે કરાવેલાં છે અથવા તમારા પૂર્વજોનાં કરાવેલાં છે?” શેઠે કહ્યું–‘એ પ્રથમથી જ મારા ઘરમાં છે.” ઋષિએ કહ્યું કે“તમે આવા ખાંડા થાળમાં શામાટે જમે છે ?” શેઠે કહ્યું કે“શું કરીએ એ થાળમાં બીજો ખંડ ચૅટ નથી.” એટલે ઋષિએ કેડમાંથી થાળનો ખંડ કાઢી થાળ ઉપાડીને તેની સાથે મેળવ્યા એટલે પિતાની મેળે ચુંટી ગયે. થાળ સંપૂર્ણ અખંડ થયો, તે જોઈને શેઠના કુટુંબને કૌતુક થયું. સાધુએ ચાલવા માંડયું એટલે શેઠે વંદન કરી પૂછયું કે-“હે મહારાજ ! એ શી વાત છે ?” સાધુએ કહ્યું કે- તું અસત્ય બેલે છે, તેથી તેને હું શું કહું ? ” શેઠે કહ્યું કે-“હું અસત્ય બેલ્યો છું, પરંતુ ખરી વાત તો એ જ છે કે એ ઋદ્ધિને મારે ઘેર આવ્યું આઠ વર્ષ થયાં છે.”
સાધુએ કહ્યું કે-એ ત્રાદ્ધિ મેં એાળખી છે. એ સર્વ મારા પિતાના પિતાના વખતની છે, પણ મારા પિતા મરણ પામ્યા પછી હું તેને સુધન નામે પુત્ર હતો. તે લક્ષ્મી મારા હાથથી ગઈ, તેથી મેં વૈરાગ્ય પામી દીક્ષા લીધી. મને અવધિજ્ઞાન ઉપન્યું છે, તેથી
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
હુ અહીંયાં આવ્યા છું. ’ શેઠે કહ્યુ` કે– એ લક્ષ્મી સર્વે તમારી જ છે. હવે તે સ્વીકારા અને સુખ ભાગવે. ’· સાધુ ખેલ્યા કે– મારા દેખતાં તેા એ જતી રહી, માટે હું હવે એને શી રીતે ભાગવું ?’ શેઠે પૂછ્યું' કે—‘ હે ભગવન્ ! તમારા હાથથી ગઈ અને અમારે ઘેર આવી, તેનું કારણ શું ? ' ત્યારે ઋષિ ખેલ્યા કે પૂર્વે શ્રીપુર નગરે જિનદત્ત શેઠ વસતા હતા. તેને એક પદ્માકર અને બીજો ગુણાકર એવે નામે બે પુત્ર હતા. તે શેઠે. મરણ સમયે બંનેને કહ્યુ કે અમુક જગ્યાએ મેં દ્રવ્ય દાટેલુ છે.' પછી મેાટા ભાઇએ રાત્રિએ છાના જઈને સર્વ દ્રવ્ય કાઢી લીધું. પાછળથી નાના ભાઇને કહ્યું કે− ચાલા નિધાન કાઢીને આપણે અને વહેંચી લઈએ.' પછી એ ભાઈએ ધરતી ખાદી પરંતુ તેમાંથી કાંઈ મળ્યું નહીં, ત્યારે મોટા ભાઇના કપટને ચેગે નાના ભાઇને મૂર્છા આવી ગઈ. સચેત થયા પછી વળી માટા ભાઈએ નાના ભાઈને કહ્યું કે• એ ધન સર્વ કાઢીને તું છાના લઈ ગયા લાગે છે.' એમ કહી તેને ધીજ કરાવ્યું. એ રીતે મેં વહેંચના કરી તેથી મરીને હું સુધન થયા અને નાના ભાઈ મરીને તારા મદન નામે પુત્ર થયા. મેં' વચના કરી તેથી મારી લક્ષ્મી મનને ઘેર આવી. વળી મેં પૂર્વભવે દાન આપીને પછી પશ્ચાત્તાપ કર્યા હતા તેથી મારી લક્ષ્મી ગઇ અને એ મદનને જીવે ઘણા સુપાત્રાને દાન દીધાં, દેવરાવ્યાં તેથી એને ઘણી લક્ષ્મી મળી. ’
એ વાત સાંભળી શેઠને વેરાગ્ય ઉપજ્યે તેથી તેણે દીક્ષા લીધી. એટલે સર્વ લક્ષ્મીને માલેક મદ્દન થયા. તે શ્રાવકધર્મ પાળી અંતે દેવલાકે દેવ થયા, અને સુધન ઋષિ મેાક્ષસુખ પામ્યા. ઇતિ સુધન મદન કથા.
હવે ચાવીશમી પૃચ્છાના ઉત્તર એક ગાથાએ કરી કહે છે.
जं जं नियमण, तं तं साहूण देह सद्धाए । दिनेवि नातप्पड़, तस्स थिरा होइ धणरिद्धि ॥ ४० ॥
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૩ ) ભાવાર્થ-જે જે આપણા મનને ગમતી એવી ઈષ્ટ વસ્તુ આપણી પાસે હોય તે તે વસ્તુ સાધુને શ્રદ્ધાએ કરી એટલે પિતાના શુદ્ધ ભાવે કરીને દે, દઈને તેની અનુમોદના કરે પણ પશ્ચાત્તાપ-વિષાદ કરે નહીં, તે પુરૂષને ઘણી ત્રાદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય અને સ્થિર થઈને રહે. ૪૦ છે જેમ શાલિભદ્ર શેઠને ઘેર સદ્ધિ સ્થિર થઈને રહી, બત્રીશ કન્યા પરણ્યા અને નિત્ય નવાં નવાં વસ્ત્રાભરણ મળવા લાગ્યાં તેની કથા કહે છે.
મગધ દેશમાં રાજગૃહી નગરીની નજીક શાલિગ્રામ નામે ગામ હતું. ત્યાં ધન્યાને પુત્ર સંગમ નામને ગોવાલીયે લોકોનાં વાછડ ચારીને પેટ ભરતા હતા. એકદા પર્વને દિવસે માતાની સાથે કલહ કરી તેણે ખીર માગી, પણ ઘરમાં કોઈ પણ ચીજ ન હતી કે જેથી ખીર રાંધી છોકરાને ખવરાવે; તેથી માતા રડવા લાગી. તે દેખીને પાડે શણાએ ખીર, ખાંડ અને શાલિધાન્ય આણી આપ્યું. તેની ઉત્તમ ખીર રાંધી સંગમાને ભાણામાં પીરસીને માતા બહાર ગઈ. એવામાં પાછળથી ત્યાં મા ખમણને પારણે એક સાધુ આવ્યા, તેને સંગમાએ મોટા ઉલ્લાસથી ભાવસહિત હર્ષ આણીને તે સર્વે ખીર વહરાવી દીધી. તે પુણ્યને મેંગે ત્યાંથી મરણ પામીને તે રાજગૃહી નગરીમાં શોભદ્ર શેઠની ભદ્રા નામે સ્ત્રીની કુખે ઉપજે. શાલિક્ષેત્રનું સ્વપ્ન માતાને આવ્યું હતું તેથી શાલિભદ્ર એવું નામ દીધું. તે તરૂણાવસ્થા પાપે એટલે બત્રીશ કન્યા પરણાવી. ગભદ્ર શેઠ દીક્ષા લઈ દેવ થયા. તેને પુત્ર ઉપર ઘણે સ્નેહ હતું તેથી બત્રીશ વહુઓ તથા શાલિભદ્ર પુત્રને સારૂ દેવલોકથી નવાં નવાં આભરણવસ્ત્રાદિક નિત્ય મોકલવા લાગ્યા. . એક દિવસ નેપાળ દેશના વ્યાપારી લક્ષ લક્ષ મૂલ્યનાં સોલ રત્નકંબળ વેચવા લાવ્યા. તે શ્રેણિક રાજાએ ન લીધાં, પણ ભદ્રા શેઠાણીએ સોળે ચીર વેચાતાં લઈ તે ફાડીને બત્રીશ ટુકડા કરી બત્રીશ વહુઓને એકેકે ટુકડે વહેંચી આપે. સાંજે સર્વ વહુઓએ પગ લુંછીને તે કુવામાં નાખી દીધા.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪) હવે શ્રેણિક રાજાની પટ્ટરાણી ચલણાએ રત્નકંબળની વાત સાંભળીને એક રત્નકંબળ લેવા માટે રાજાને ઘણે આગ્રડ કર્યો. શ્રેણિકે વ્યાપારીને તેડાવ્યા ત્યારે તે બેલ્યા કે–અમે તે ભદ્રા શેઠાણીને બધા વેચાતાં આપી દીધાં છે.” રાજાએ એક રત્નકંબળ લેવા માટે ભદ્રા શેઠાણ પાસે માણસ મેકહ્યું, ત્યારે ભદ્રાએ કહ્યું કે-એ તે મારી વહુઓએ પગ લૂઈને નાખી દીધાં છે. તેના ટુકડા પડ્યા છે તે જોઇએ તે લઈ જાઓ.” તે વાત સાંભળી આશ્ચર્ય પામીને શ્રેણિક રાજા શાલિભદ્રને જોવા માટે તેને ઘેર આવ્યા. ત્યારે ભદ્રા શેઠાણી સાતમી ભૂમિકાએ બેઠેલા શાલિભદ્રને કહેવા ગયા કે-“હે વત્સ! આપણે ઘેર શ્રેણિક આવ્યા છે, માટે તમે નીચે ચાલે.”
પુત્રે જાણ્યું કે –“ શ્રેણિક નામનું કેઈ જાતનું કરિયાણું હશે, તેથી માતાને કહ્યું કે તમે જ લઈને વખારમાં ભરે. વળી લાભ આ વેચી નાખજે.” માતાએ કહ્યું કે–પુત્ર એ કરિયાણું નથી, એ તે આપણું મહારાજા છે. ”તે વચન સાંભળી શાલિભદ્ર ચિંતવવા લાગ્યું કે સેવક છું, એ ઠાકુર છે માટે મેં પૂર્વે પૂર્ણ પુણ્ય કર્યા નથી.” એમ વિચારી નીચે આવી રાજાને પ્રણામ કર્યો. રાજાએ મેળામાં બેસાડી ચુંબન કર્યું. શાલિભદ્ર રાજાની પાસે રહેતાં ચીમળાઈ ગયે, તેથી તે બેળામાંથી ઉડી સાતમી ભૂમિકાએ ગયે. ભદ્રાએ રાજાને ભેજન કરાવવા માટે રક્યા. શ્રેણિક સ્નાન કરવા બેઠે. ન્હાતાં પિતાની મુદ્રિકા વાવમાં પડી ગઈ. ભદ્રાએ વાવનું પાણી બહાર કઢાવ્યું તે તેમાં પાર વિનાનાં અનેક પ્રકારનાં ઝળઙળતાં આભૂષણો દીઠાં. તે આભરણ આગળ પિતાની મુદ્રિકા તે લીહાલા સરખી જણાવા લાગી. તે જોઈ ચમત્કાર પામી રાજાએ દાસીને પૂછયું કે –આ અમૂલ્ય આભરણ વાવમાં ક્યાંથી આવ્યાં? ” એટલે દાસીએ કહ્યું કે–અમારે સ્વામી તથા તેની બત્રીશ સ્ત્રીઓ નિત્ય પ્રત્યે નવાં નવાં આભરણ પહેરે છે. આગલા દિવસનાં પહેરેલાં આભરણ ઉતારીને વાવમાં નાખી દે છે, માટે એ અમારા સ્વામી વિગેરેનું નિર્માલ્ય છે,” શ્રેણિકરાજા ચમત્કાર પામી દાનપુણ્યનું એ ફળ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૫ )
છે, એવું ચિંતવી ભાજન કરી પેાતાના મહેલમાં આવ્યેા. પાછળથી શાલિભદ્રે વૈરાગ્ય પામી એવા મનમાં નિશ્ચય કર્યો કે ‘ ખત્રીશ સ્ત્રીઓમાંથી નિત્ય પ્રત્યે એકેક ત્યાગવી. ’
'
હવે એ જ ગામમાં ધન્નો શેઠ રહે છે. તેને શાલિભદ્રની મહેન પરણાવી છે. તે ધન્નાને સ્નાન કરાવે છે, તે વખતે તેને રાતી દેખીને ધન્નાએ પૂછ્યું કે— તું કેમ રડે છે?' તેણે કહ્યું કે– મારા ભાઈ નિત્ય એકેકી સ્ત્રી પરિહરે છે અને મત્રીશેને તજીને પછી દીક્ષા લેનાર છે. ' તેને ધન્નાએ હસીને કહ્યું કે—‘ તારા ભાઈ એવા રાંક કાં થયા છે ? ખત્રીશે સ્ત્રીને એકી સાથે કેમ ત્યાગતા નથી ? ’ તે વારે સ્ત્રી એલી કે— વાતા કહેવી તેા સુલભ છે, પણ આચરણમાં મૂકવી અતિ દુર્લભ છે. તમે કેમ છેડી શકતા નથી ? ’ ધન્નાએ કહ્યું કે—‘ મારે એટલું જ વચન તારા મુખથી કહેવરા
વુ હતું. હવે તુ ખાલીશ નહીં. જા, મેં મારી આઠે સ્ત્રીને આજથી જ તજી દ્વીધી.' તે સાંભળી સ્ત્રી પગે લાગી મનાવવા લાગી કે હે નાથ ! મેં તે હસતાં હસતાં તમારી સાથે વાતા કરી હતી માટે તમારે રાષ ન કરવા જોઇએ. ’ ઇત્યાદિ કહીને ઘણા સમજાવ્યા, પણ ધન્નાએ કહ્યું કે... મારા મુખમાંથી વાત નીકળી તે કદાપિ કરે નહીં.’ એમ કહી ત્યાંથી ઉઠીને પેાતાના સાળા પાસે ગયા. તેને સમજાવી સાથે તેડીને શાલિભદ્ર તથા ધન્નો એ મનેએ મળી શ્રીમહાવીરસ્વામી પાસે જઇ દીક્ષા લીધી. ધન્નાની આઠે સ્ત્રીઓએ દીક્ષા લીધી. દીક્ષામહાત્સવ શ્રેણિકરાજાએ કરાવ્યેા. મેહુ સાધુ છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ, દશમ, દુવાલસ માસખમણાદિ તપ કરતાં શરીરે અત્યંત દુ લ થઇ ગયા. એકદા શ્રીમહાવીરની સાથે વિહાર કરતાં રાજગૃહી નગરીએ આવ્યા. પારણા માટે ભગવાને કહ્યું કે— ‘આજ તમારી માતાને હાથે પારણું થશે. ’ તેથી તે ભદ્રાને ઘેર ગયા, પણ શરીર અત્યંત દુČળ થઇ ગયેલ હાવાથી કાઇએ ઓળખ્યા નહીં. પાછા વળતાં માર્ગમાં પાછલા ભવની માતા મહિયારણ મળી. તેણે મુનિને દીઠાથી હર્ષવડે તેના સ્તનમાંથી દૂધધારા વહેવા લાગી. પછી પેાતાની પાસે મહીની માટલી હતી તેમાંથી તેણે મહીનું દાન દીધું. સાધુએ ભગવાન પાસે આવી પૂછ્યું કે અમાને
"
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) માતાને હાથે પારણું કેમ ન થયું?” ભગવાને કહ્યું કે—જેને હાથે પારણું થયું તે શાલિભદ્રની પૂર્વ ભવની માતા હતી.” પછી બહુ સાધુએ પ્રભુની આજ્ઞા લઈ વૈભારગિરિ ઉપર જઈ અનશન કર્યું તેની ભદ્રાને ખબર પડી, તેથી તે બહુ પશ્ચાત્તાપ કરતી બત્રીશ વહુઓ તથા શ્રેણિક રાજાની સાથે અનશનવાળે સ્થાનકે ગયા. સાધુએને વાંદી કષ્ટ ખમતા દેખી આશ્ચર્ય પામી પાછા પિતાને ઘેર આવ્યા. તે મુનિ કાળે કરીને સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાને એકાવતારી દેવ થયા. ત્યાંથી એવી મનુષ્ય થઈ મોક્ષપદને પામશે, માટે જે નિર્મળ ભાવથી સુપાત્રને દાન આપે છે તેને ત્યાં લક્ષ્મી સ્થિર થાય છે અને તે દિવસે દિવસે નવાનવા ભેગ પામે છે. ' ઇતિ ધન્ના શાલિભદ્રની કથા સંપૂર્ણ
श्रीमद्वीरं जिनाधीश, गौरवर्ण गुणोत्तमम् । . તહ વહા , હિંમતમામ / ૨૪
વિદ્યાક્ષ શ્રીૌતમનામ. હવે પચ્ચીશમી અને છવીશમી પૃચ્છાને ઉત્તર : -
દેઢ ગાથાએ કરી કહે છે. .. पसुपरिकमाणुसाणं, बालेवि हु जो विओअए पावो।।
सो अणवचो जायइ, अह जायइ तो विवजिजा ।। ४१ ॥ - जो होइ दयापरओ, बहुपुत्तो गोयमा भवे पुरिसो॥ - ભાવાર્થ-જે પાપી પુરૂષ ઢોર પ્રમુખ પશુનાં બાળકો તથા હંસ પ્રમુખ પક્ષીઓનાં બાળકો તેમજ મનુષ્યનાં (બાલેવિ કે.) બાળકને નિશે (વિએઅએ કે) વિ છેહ કરે એટલે તેમને માતપિતાથી વિયેગ કરાવે તે પુરૂષ (અણવો કેવ) અનપત્યો એટલે અપત્ય જે પુત્ર તેણે કરી હિત થાય. ( અહ કે.) અથવા કદાપિ તેને પુત્ર થાય તે પણ (વિવજિજ કે.) વિવર્જિતા એટલે તે જીવે નહીં. જેમ સિદ્ધિવાસ નગરે વર્ધમાન
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ). શેઠને દો એવા નામે પુત્ર હતું તે સંતાન વિના અપાર દુઃખી થયો છે ૪૧ છે તથા જે પુરૂષ સર્વ જીવની દયામાં તત્પર હોય એટલે દયાવંત હોય, તે પુરૂષને હે મૈતમ ! ગુણવાન, ડાહ્યા અને વિવેકી એવા ઘણા પુત્ર થાય. જેમ પૂર્વોક્ત વર્ધમાન શેઠને માટે પુત્ર દેસલ હતો તેને ઘણા પુત્ર થયા હતા. તે દેસલ તથા દદાની કથા કહે છે.
સિદ્ધિવાસ નગર વદ્ધમાન નામે વણિક વસે છે, તેને દેસલ અને દદે એ નામે બે પુત્ર થયા. તેમાં દેસલ મહા દયાવાન છે અને દદ્દાનું હૃદય નિર્દય છે. યુવાવસ્થાએ દેસલને દેવીની અને દાદાને દેમતી એવા નામની કન્યાઓ બાપે પરણાવી. તેમાં દેસલ ધર્મકરણ પણ કરે, લક્ષ્મી પણ ઉપાર્જ અને સુખ પણ ભગવે. એ રીતે ત્રણે પુરૂષાર્થ સાધે અને દર્દો તે માત્ર લક્ષ્મી પેદા કરવી અને સુખ ભેગવવું એટલું જ સાધે, પણ ધર્મકૃત્ય ન કરે. મહાભી હવાથી ધર્મની વાત પણ સાંભળે નહીં. અનુક્રમે દેસલને ગુણવંત પુત્ર થયા. તેની માતા દેવીની પોતાના પુત્રનું લાલનપાલન કરે, ખોળામાં બેસાડે, મહામહે વઢતા હોય તો વારી રાખે, એક ઘુઘરે બાધે, ઉતાવળા બાહિરથી આવી પિતાની માતાને મળે, એક માતા સામું જુએ, એકને મુખે માતા ચુંબન આપે. એવું દેખી દો અને દેમતી પોતાના હૃદયમાં ચિંતાતુર થયાં થકાં મહેમાહે વાતો કરવા લાગ્યાં કે –“ આપણને પુત્ર ન થયે, માટે આપણે એ સંગ, એ ત્રાદ્ધિ, એ સનેહ અને એ જીવિતવ્ય ઈત્યાદિ સર્વ શા કામનું છે? કહ્યું છે કે
છે જ अपुत्रस्य गृहं शून्यं, दिशः शून्या अबांधवाः ॥ - પૂર્વથ દુરાં ન્ય, સર્વશ્ર્ચે દ્રિતા છે ? || ' એમ વિચારી ઘણાં દેવ-દેહરાની માનતા કરતાં, ઈચ્છતાં, એક દિવસ સત્યવાદી યક્ષનું આરાધન કર્યું. દ યક્ષની પૂજા
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮ ) અને ઉપવાસ કરી આગળ બેઠો અને પ્રતિજ્ઞા કરી કે – જે સમયે મને પુત્ર આપશો ત્યારે જ હું અહીંથી ઉઠીશ.’ એમ કરતાં તેને અગીયાર ઉપવાસ થઈ ગયા ત્યારે યક્ષદેવ પ્રત્યક્ષ થયે અને કહેવા લાગ્યા કે—હે શેઠ! તું શામાટે કષ્ટ સહન કરે છે? કારણ કે દેવ, દાનવ, વ્યંતર, યક્ષ ગમે તે હો, પરંતુ કઈ પણ ઉપાર્જન કરેલા કર્મને દૂર કરી શકે તેમ નથી. હે શેઠ ! તે પૂર્વે પુત્ર ન પામવા સંબંધી અંતરાય કર્મ બાંધ્યું છે, તેમાં મારું શું ચાલે ?” યક્ષે એમ કહ્યું તે પણ શેઠ ત્યાંથી ઉઠ્યો નહીં. ત્યારે યક્ષે કહ્યું કે—“કદાચિત જે હું તને પુત્ર આપીશ તે પણ તે પુત્ર જીવતો રહેશે નહીં. એટલે પાછો તું મને ઠપકો આપીશ.” તે સાંભળી શેઠે કહ્યું કે–એક વાર પુત્ર થાય એવું કરે. પછી જે થનાર હોય તે થાઓ.” યક્ષ પણ તે વાત સ્વીકારીને પિતાને સ્થાનકે ગયા.
શેઠે ઘેર આવીને પિતાની સ્ત્રી આગળ વાત કહી. સ્ત્રી તથા શેઠે કાંઈક હર્ષ અને કાંઈક વિષાદ પામતાં થકાં પારણું કર્યું. અન્યદા ગર્ભાધાન થયું. પુત્ર જન્મ્યો. વધામણું પણ આવી. તેને જીવાડવા માટે તુલાએ કરી છે અને તેનું નામ પણ તોલ પાડ્યું છઠ્ઠી, દશેટ્ટણ પ્રમુખ કરતાં સ્વજનેને જમણજૂઠણ કરાવી દાનમાન દીધાં. પછી યક્ષને ભેટવા માટે કુલ પ્રમુખ લઈ બાળકને તેડી યક્ષને ભવને ગયા. ત્યાં બારણું બંધ કરેલાં હતાં, તે કઈ પણ રીતે ઉઘડડ્યા નહિં. ઘણું ઉપાય કર્યા, પણ કઈ રીતે યક્ષે દર્શન દીધું નહીં એટલે સર્વે પાછા ઘેર આવ્યા. શેઠ બોલ્યા કે–યક્ષે કહ્યું હતું કે છોકરે જીવશે નહીં. તે રખે તેમજ થઈ જાય.” એમ વિચાર કરતાં તે દિવસ તે ગયે, પણ રાત્રિએ બાળક આજારી (માદે) પડીને જેમ વાયરથી દીવો ઓલવાઈ જાય તેમ દેખતાં દેખતાં દેવશરણ થઈ ગયે. તે જોઈ દો શેઠ અને દેમતી શેઠાણી મૂછો પામી ભૂમિએ પડ્યાં. થોડી વારે સચેત થયા પછી ઘણું રૂદન તથા આકંદ કરતાં, પડતાં, આખડતાં થયાં, પરંતુ હાથમાંથી ગયેલે પુત્ર પાછો આવ્યું નહીં.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
, પછી મેટા ભાઈ દેસલે કહ્યું કે “તમે સ્નાન ભજન કરે, મારાં છોકરાં છે તે તમારાં જ જાણજે, માટે હવે તમે શેકને ત્યાગ કરો. એવામાં આકાશમાર્ગે ચાર જ્ઞાનના ધણું ચારણત્રષિ ચાલ્યા જતા હતા, તે તેનું રૂદન સાંભળીને ત્યાં આવ્યા. તેમને સર્વ જજોએ ઉઠીને વંદના કરી. ત્રાષિએ ધર્મલાભ દીધો. પછી ધર્મોપદેશ આપીને કહ્યું કે–“હે શેઠ! તમે શોક ન કરે, કારણ કે જે જીવે જેવું શુભાશુભ કર્મ ઉપાર્જન કર્યું હોય તેવું ફળ તે જીવને મળે. આપણે કેદરા વાવ્યા હોય તેં તેને બદલે શાળ ક્યાંથી પ્રાપ્ત થાય? લીંબાળી વાવીને રાયણની આશા રાખીએ તે ક્યાંથી મળે?”
શેઠે પૂછયું કે_મહારાજ ! મારા બેઉ પુત્રએ પૂર્વે ક્યા પ્રકારનાં કર્મ કર્યા છે? જેને ગે એકને સંતાન ઘણું છે અને બીજે સંતાન વગરને છે.” તે વારે મુનિએ કહ્યું કે—હે શેઠ ! એ જ નગરીમાં આ ભવથી પાછલે ત્રીજે ભવે વિલ્હણ અને તિલ્હણ એ નામે બે કુલપુત્ર રહેતા હતા. તેમાં મોટે ભાઈ તે મહાન ધર્માત્મા તેમજ દયાવંત હતો અને નાનો ભાઈ તે દયાહીન હોવાથી નિત્ય વનમાં જઈને મૃગલી અને તેના બાળકને વિયેગ કરાવતે હતો. હંસ, સૂડા, મેર આદિ પક્ષીઓને તેમનાં બાળકથી છૂટા પાડી પકડીને પાંજરામાં નાખી વેચતે, તેમજ માણસનાં બાળકને એક ગામમાંથી બીજે ગામે લઈ જઈને વેચત. એ રીતે ધનને લોભે મહાપાપ કરો. તેને ઘણા સજજનેએ વાર્યો, તે પણ તે દુષ્ટ કર્મથી પાછો વળ્યો નહીં-દુર્વ્યસન મૂક્યું નહીં. જેનો જે સ્વભાવ હોય તે કઈ પણ વખત પિોતાના સ્વભાવને છોડે નહીં.
એકદા કેઈ ક્ષત્રિયનાં બાળકને વેચવા માટે ચોરીથી ઉપાડ્યો તે તેના માબાપે દીઠે એટલે તરત તેને પકડી બાંધીને સારી પેઠે માર માર્યો- છેદનભેદન કર્યો. તેની વેદનાથી રદ્રધ્યાને મરણ પામી પહેલી નરકે ગયો. મેટેભાઈ વિલ્હણ પિતાના ભાઈનું મૃત્યુ સાંભળી, વૈરાગ્ય પામી અનશન વ્રત લઈ સમાધિમરણે મણ પામી સિંધર્મ દેવો કે દેવ થયા. ત્યાંથી આવીને તે તારે દેસલ નામે મોટો
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ ) પુત્ર થયો છે. એણે પૂર્વ ભવે ભૂખ્યા તરસ્યા અનેક જીવ ઉપર દયા કરી છે, તેના પ્રભાવે એને ગુણવંત પુત્રો થયા છે, અને તિલ્હણને જીવ નરકથી નીકળીને તારે દૉ નામે નાને પુત્ર થયો છે. એણે પૂર્વભવે મનુષ્ય અને તિર્યંચનાં બાળકને વિયેગ કરાવ્યું, તેથી એને છોકરાં થતાં નથી.”
એવાં ગુરૂના વચન સાંભળી બેઉ ભાઈને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉપન્યું, તેથી પૂર્વ ભવ દીઠામાં આવ્યા, અને વૈરાગ્ય પામી સમક્તિમૂળ બાર વ્રત લીધાં. ચારણમુનિ આકાશમાર્ગે ચાલતા થયા. પછી ઘણા કાળ સુધી શ્રાવકધર્મ પાળી બને ભાઈઓએ દીક્ષા લીધી. સમાધિમરણે મરણ પામી દેવલેકે દેવપણે ઉપન્યા.
જીવદયા જિનવર કહી, જે પાળે નર નાર; પુત્ર હવે શૂરા સબળ, તેહને રંગ મઝાર.
ઇતિ દેસલ અને દાની કથા. હવે સત્યાવીશમી અઠ્ઠાવીશમી પૃચ્છાને ઉત્તર દેઢ
ગાથાએ કરી કહે છે – असुयं जो भणइ सुयं, सो बहिरो होइ परजम्मे ॥ ४२ ॥ अद्दिछविय दिठं, जो किर भासिज कहवि मूढप्पा ॥ सो जचंधो जायइ, गोयम नियकम्मदोसेण ॥४३॥
ભાવાર્થજે પુરૂષ અમૃત એટલે અણસાંભળ્યાને સાંભનું કહે, એટલે તે વાત ક્યાંઈથી સાંભળી પણ ન હોય છતાં પણ કહે કે આ વાત મેં સાંભળી છે. વળી પારકા દેષને પ્રકાશે, તે જીવ નિચ્ચે ભવાંતરે બહેરો થાય એટલે કાને સાંભળે નહીં.
તથા જે પુરૂષ અણદીઠી વસ્તુને દીઠી કહે. એવી રીતે જે મૂહાત્મા પુરૂષ ધર્મને ઉવેખતે થકે ભાષણ કરે, તે જીવ છે ગૌતમ! મરીને પિતાના કર્મને દોષે ભવાંતરે જન્માંધ થાય
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે ૪૩ છે જેમ મહેદ્રપુરના રહેવાસી ગુણદેવ શેઠને પુત્ર વીરમ પૂર્વકૃત પાપના ઉદયથી જન્મપર્યત બહેરે ને જાત્યંધ ગ્રીટ્રિય જે થયે–એટલે કાન અને આંખ વિના શેષ ત્રણ ઇંદ્રિયવાળો જ જાણે હેય નહીં? એ થયે.
- હવે એ વિરમની કથા કહે છે – મહેંદ્રપુર નગરે ગુણદેવ નામે શેઠ વસે છે, તેને ગાયત્રી નામે સ્ત્રી છે. તેને ઘણે દિવસે એક પુત્ર થયો. તે પણ કર્મને યેગે જન્માંધ અને બહેરે થે, તેથી વધામણી આપવી તે દૂર રહી પરંતુ તે છોકરાનું નામ પણ પાડ્યું નહીં. તે આંધળો અને બહેરે એ નામે પ્રસિદ્ધ થયે. તેની બાલ્યાવસ્થા વતી અને વનવય પ્રાપ્ત થયું ત્યારે તેના માબાપે મોહના વશથી જેટલા જેટલા મંત્રતંત્ર પ્રમુખ જે કાંઈ હતા તે સર્વ કર્યા. કઈ પણ બાકી રાખ્યું નહીં, તેમજ નિમિત્તિયા, જ્ઞાની, જોશી, ચૂડામણિ આદિ સર્વ કેઈ સિદ્ધપુરૂને પૂછ્યું. મંડલ મંડાવ્યાં, દીપાવતાર, અંગુષ્ઠાવતાર, પાત્રાવતાર જોયાં, તથા ગ્રહપૂજા અને શાંતિકર્મ કરાવ્યાં, પાદરેદેવતાની માનતા કરી, અનેક પ્રકારની ઈચ્છાઓ કરી યક્ષ સેવ્યા, સુવઈ, વિદ્યાવંત, જાણું, ઝેડીયા વિગેરેને પૂછ્યું. પુત્રના મેહથી એવું કઈ દેવસ્થાન શેષ રહ્યું નહીં કે જે સ્થાન એના માવિત્રે પૂછયા અને પૂજ્યા વિના મૂકી દીધું હોય; પણ તે સર્વ પ્રયાસ જેમ ઉમરભૂમિએ વાવેલું બીજ નિષ્ફળ થાય તેમ નિષ્ફળ થયે. વળી વૈદ્યનાં ઔષધ પણ કર્યા, તથાપિ તે છેકરે કઈ રીતે સાજો થયો નહીં. આંખે કાંઈ દેખે નહીં અને કાને કોઈ સાંભળે નહીં, તેથી ભેજનપાન કરાવવું પડે તે પણ શાન કરીને કરાવે. માવિત્રે વિચાર્યું કે
અમે પૂર્વ ભવે કેણ જાણે કેવું પાપ કર્યું હશે કે જેથી આ પુત્રરૂપે પણ સદેવ શલ્ય જ અમને પ્રાપ્ત થયું ? એવા પુત્રથી સર્યું. આવા પુત્ર કરતાં પુત્ર ન હોય તે જ સારું અને એ પુત્ર જીવ્યા કરતાં મુ જ રૂડે. ” આવા પ્રકારના વિચાર કર્યા જ કરે.
એકદા કઈ જ્ઞાની ગુરુ વનમાં પધાર્યા, તેમને સર્વ લેક વાંદવા ગયા, વાદીને બેઠા. ત્યારે જ્ઞાનબળે જાણીને ગુરૂ બેલ્યા
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર ) કે હે ગુણદેવ શેઠ ! તમે તમારા અંધ-બહેરા કરાના સંબંધમાં ઘણું દુઃખ ધરે છે પણ તેવું દુઃખ ધરશે નહીં, કારણ કે કરેલાં કર્મ ઇંદ્રથી પણ દૂર થઈ શકે તેમ નથી. પિતપતાનું કરેલું પુણ્ય-પાપ સહુ કોઈ ભેગવે છે, ”. એવી ગુરૂની વાણી સાંભળીને સર્વ કહેવા લાગ્યા કે –“જુઓ, આ મુનિ મહારાજનું કેવું જ્ઞાન છે ? કેવું પરહિતચિંતન છે ? કેવું જાણપણું છે?” ઈિત્યાદિ પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. * પછી શેઠે પૂછ્યું કે–“હે મહારાજ ! કયા પાપકર્મના ઉદયથી મારા પુત્રને અંધપણું તથા બધીરપણું પ્રાપ્ત થયું છે?” ત્યારે જ્ઞાની ગુરૂ બોલ્યા કે “આ જ નગરમાં વિરમ નામે એક કણબી રહેતા હતા. તે મહા અધમી, જૂઠાબેલ, અન્યાયી, પરના દેષ સાંભળનાર, પરના દોષપ્રકાશનાર, પરનિંદા કરનાર અને કૂડાં કલંક ચડાવનાર ઈત્યાદિક દુષ્ટ કર્મ કરનારે હતો. - એકદા ગામના રાજા સાથે કઈ સીમાડીયા રાજાને વેર થયું, તેને ભય રાજા રાખે છે. એટલામાં બે પુરૂષ મહિમાણે છાની વાત કરતા દેખીને વીરમે કેટવાલ પાસે જઈને કહ્યું કે-“અમુક બે જણ સીમાડીયા રાજાને તેડાવવાની વાત કરતા હતા.” તે વાત સાંભળી કેટવાલે તે બેહુ જણને પકડીને રાજા આગળ ઉભા કર્યા. રાજાના પૂછવાથી તે કહેવા લાગ્યા કે–મહારાજ ! અમે અમારા ઘરસંબધી કામકાજની વાત કરતા હતા. અમે સોગનપૂર્વક કહીએ છીએ કે કઈ દિવસે સ્વમમાં પણ અમે અમારા રાજાનું માઠું ચિંતવ્યું નથી.” એવી તેમની વાત સાંભળી રાજાએ વિરમને તેડાવી પૂછયું તે વારે ધૂર્ત, પાપી અને દષ્ટ ચિત્તવાળો વીરમ બોલ્યો કે
મહારાજ ! એ સાચેસાચી વાત છે. મેં મારે કાને સાંભળી છે. રાજાએ પણ તેનું કહેણ માનીને તે બેહ જણને દંડની શિક્ષા કરી.
વળી એક વાર વીરમને પાડોશી ગ્રામાંતરે ગયે. તે પાછો ઘેર આવતું હતું તેને માર્ગમાં વિરમ મળે, તેને પાડોશીએ પિતાના ઘર સંબંધી સુખસમાધિની ખબર પૂછી, તે વારે દુષ્ટ વીરમે કહ્યું કે-“કામદેવ નામે વાણી તમારે ઘેર સદેવ આવે છે, તે તારી સ્ત્રી
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) સાથે બહુ સ્નેહ રાખે છે, રમે છે.” તે વાત સાંભળી શેઠે કામદેવ ઉપર કેપ કરી રાજાની આગળ વાત કરી. રાજાએ કામદેવને પકડી તેનું સર્વસ્વ લુંટી લઈ દંડ કર્યો.
વિરમ એવાં પાપ કરતે, જૂઠું બોલતો, પરનિંદા કરતે, કોને કૂડાં કલંક ચડાવતો હતો. એક દિવસે કેઈક ક્ષત્રીએ તેને સારી પેઠે માર માર્યો, તેની પીડાથી ઘણું દિવસ પર્યત દુ:ખ ભેગવી મરણ પામીને તારે ઘેર પુત્રપણે ઉપન્યા છે. એ અણસાંભલ્યા, અણદીઠા જનાપવાદ બેલ્યો છે તેથી જન્માંધ અને બધિર થયા છે. એ જીવ સંસારમાં ઘણે રઝળશે, એવી ગુરુના મુખથી વાત સાંભળીને માતપિતા ધર્મ કરવામાં પ્રવૃત્ત થયાં. આંધળો પુત્ર દુઃખ સહન કરતો મરણ પામીને દુર્ગતિએ ગયા. દેહે.
. અસમંજસ બોલે ઘણું, પરને દીયે કલંક, તે મૂરખ કિમ છૂટશે, પાપી હુઆ નિ:શંક. ૫ ૧છે
| ઈતિ વિરમ કથા. હવે ઓગણત્રીશમી પૃચ્છાને ઉત્તર એક
ગાથાએ કરી કહે છે. - જિમણુંક્યું, માં તહ પાળિયં જ વો સે .. " સાદુ વાળમાળો, મુત્તરિ ન નિન્જાઇ તરસ | કષ્ટ | - ભાવાર્થ – પુરુષ ઉચ્છિષ્ટ, ઉખરાડાં, છાંડ્યાં, વિટાલ્યાં, એઠાં એવાં વિવાં જે પિતાને કઈ પણ કામમાં ન આવે એવાં ભાત પાણી જાણતો છતો સાધુ મહાત્માને આપે, તે પુરુષને જમેલું ખાધેલું અન્ન જ નહીં, અપચાને રેગ થાય છે ૪૪ જેમ શ્રીવાસુપૂજ્ય સ્વામીનો પુત્ર જે મઘવા તેની પુત્રી રોહિણી હતી તે પૂર્વ ભવે દુર્ગધા એ નામે પ્રસિદ્ધિ પામી હતી અને કુષ્ટાદિક રેગે પીડાણ હતી; કારણ કે એણે ઘણા ભવ પહેલાં જાણીબૂઝીને સાધુને કડવું તુંબડું વહરાવ્યું હતું. તેની કથા કહે છે,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(' ૬૪ )
॥ જોક
श्री वासुपूज्यमानम्य, तथा पुण्यप्रकाशकम् ॥ रोहिण्याश्च कथायुक्तं, रोहिणीत्रतमुच्यते ॥ १ ॥
"
ચંપા નગરીએ શ્રીવાસુપૂજ્યસ્વામીને પુત્ર મઘવા નામે રાજા રાજ્ય કરે છે. તેને લખમણા નામે સદાચાર અને સુશીલવાળી રાણી છે. તેને આઠ પુત્ર થયા. ઉપર એક રાહિણી નામે પુત્રી પણ થઈ. તે માતાપિતાને અત્યંત વલ્લભ છે, માટે જન્મી તે વારે રાજાએ વધામણીમાં દાન દીધાં. તે માટી થઇ, ચાસઠ કળા શીખી, રૂપ લાગણ્ય સાભાગ્ય અને ગુણવંતી થઇ. તેને યાવનાવસ્થાએ પહોંચેલી જોઇને રાજાએ ચિંતવ્યુ કે– અને ચેાગ્ય વર મળે તેા સારૂં, માટે સ્વયંવરમ’ડપ રચાવીએ. એ મનગમતા વર વરે તેા પછી પશ્ચાત્તાપ ન થાય. એમ વિચારી સ્વયંવરમ ડપ રચાવ્યા. કુરૂ, કોશલ, લાટ, કર્ણાટ, ગાઢ, વેરાટ, મેદપાટ, નાગપુર, ચાડ, દ્રાવિડ, મગધ, માલવ, સિંધુ, નેપાલ, ડાહુલ, કાંકણુ, સૈારાષ્ટ્ર, ગુજ્જર, જાલંધર આદિ ચારે દિશાઓના રાજકુમારા તેડાવ્યા. સર્વ રાજા સ્વયંવરમડપમાં આવીને બેઠા. એવામાં રોહિણી પણ સ્નાન વિલેપન કરી, ક્ષીરેાક શ્વેત વસ્ત્ર પહેરી, હીરા મેતી માણેકના આભરણેાવડે અલંકૃત થઇ જાણે દેવલાકથી ઉતરીને જ આવી હાય નહીં ? એવી રીતે અપ્સરા સરખી શેાલતી પાલખીમાં બેસી સખીઓના વૃંદે પરવરી થકી તિહાં આવી. પ્રતિહારીએ રાજકુમારાનાં નામ, ગેાત્ર, ગુણુ, ખળ, દેશ, ગામ, સીમ જૂદાં જૂદાં વર્ણન કરી કહી દેખાડ્યાં, સમજાવ્યાં. એમ કરતાં કરતાં નાગપુરના વીતશેાક રાજાના અશોક નામના કુમારના ગુણેા સાંભળી રેાહિણીએ તેના કંઠમાં વરમાળા પહેરાવી. ચેાગ્ય વર વરવાથી સહુકાઇ હર્ષ પામ્યા. પિતાએ વિવાહ મહેાત્સવ કર્યો. બીજા સર્વ રાજાઓને હાથી, ઘેાડા, વસ્ત્ર, ભાજન, તાલ આપીને સન્માન્યા અને સહુ પોતપોતાને સ્થાનકે ગયા.
અશેાકકુમરને પણ સુવર્ણ મેાતીનાં આભરણુ પ્રમુખનાં દાનમાન દઇ રાહિણી સહિત નાગપુરે પહોંચાડ્યો. તિહાં વીતશેાક રાજાએ પણ નગરમાં પ્રવેશ કરવાના શુભ દિવસે મહાત્સવ કર્યા.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૫) કેટલાએક દિવસ પછી અશોકકુમારને રાજ્યપાટે સ્થાપી વીતશોક રાજાએ દીક્ષા લીધી. હવે અશક રાજાને રાજ્યસંપદા તથા રાણી સાથે સુખ ભોગવતાં ગ સરિખા આઠ પુત્રો અને ચાર પુત્રીઓ થઈ.
એકદા રાજા રાણું બને સાતમી ભૂમિકાએ ગેખમાં કપાળ નામના પુત્રને ખેાળામાં લઈને બેઠા છે. એવામાં કોઈ એક સ્ત્રી હૈયું પીટતી, વિલાપ કરતી, રોતી, પુત્રના ગુણ બોલતી દૈવને એલંભે દેતી જાય છે. તેને એ પ્રમાણે કરતી દેખી હિણીએ રાજાને પૂછયું કે-“હે સ્વામિન્ ! આ કેવા પ્રકારનું નાટક કરે છે?” રાજાએ કહ્યું કે-“હે રાણી ! તું ધન, યૌવન, રાજ્ય, મંદિર, ભર્તાર, પ્રાસાદ અને પુત્ર પૂર્ણ થઈ થકી અહંકાર ન કર, યુદ્ધાતદ્વા ન બોલ.” રાણી બોલી કે હે સ્વામિન ! રીસ મ કરે, મને અહંકાર નથી. મેં આવું નાટક કયારે પણ દીઠું નથી તેથી તમને પૂછ્યું છે.” રાજાએ કહ્યું કે- એ કાંઈ નાટક નથી, પણ એને પુત્ર મરણ પામ્યા છે તેથી એ રૂદન કરે છે.” રાણીએ ફરીથી પૂછ્યું કે–એ રૂદન કરવાની કળા ક્યાંથી શીખી હશે ? ” રાજાએ કહ્યું કે-“જે તને પણ હું રૂદન કેમ કરવું એ શીખવું છું.” એમ કહી રાણીના ખોળામાંથી બાળકને લઈ ગોખ બહાર હીંડોળતા બંને હાથ થકી નીચે નાખી દીધો. તે જોઈ સર્વ લોકે હાહાર કરવા લાગ્યા, પરંતુ રોહિણના મનમાં કોઈ પણ દુઃખ થયું નહીં. પુત્રને પડતે જોઈ નગરદેવતાએ તેડી લઈને સિંહાસન ઉપર બેસાડ્યો. તે દેખી સર્વ મનુષ્ય હર્ષવંત થયા અને રાજા કહેવા લાગ્યો કે-“હે રહિણું! તું ધન્ય ને કૃતપુણ્ય છો, જેથી તે દુઃખની વાત પણ જાણતી નથી.”
એકદા શ્રીવાસુપૂજ્ય સ્વામીના શિષ્ય સુવર્ણકુંભ અને રૂપકુંભ એવે નામે બે સાધુ ચાર જ્ઞાનના ધણી, છઠ્ઠ અઠ્ઠમ વિગેરે તપ કરતા ત્યાં આવ્યા. રાજા, રાણુ પુત્રપ્રમુખ સર્વ પરિવારસાથે વાંદવા ગયા. ગુરુએ ધર્મલાભ દઈ ધર્મદેશના દીધી. પછી રાજાએ પૂછયું કે-“હે ભગવન્! મારી રોહિણી રણુએ પૂર્વભવે શું તપ કર્યું છે કે જેથી એ દુઃખની વાત પણ જાણતી નથી ?
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
વળી મારે પણ એની ઉપર ઘણે સ્નેહ છે તેનું શું કારણ છે? તેમજ એને પુત્ર પણ ઘણા ગુણવંત થયા છે તેને હેતુ શો છે? તે મને કૃપા કરીને કહે.”
ગુરુએ કહ્યું કે- હે રાજન ! આ જ નગરમાં ધનમિત્ર નામે શેઠની ધનમિત્રા નામે સ્ત્રી હતી, તેને કુરૂપિણ, દુર્ભાગિણું એવી દુર્ગધા નામે પુત્રી થઈ. તે જ્યારે થોવનાવસ્થા પામી ત્યારે પિતાએ તેને વિવાહ કરવા માટે તેના વરને કટિ દ્રવ્ય આપવા ઠરાવ કર્યો, તે છતાં કોઈ રાંક જેવાએ પણ તેને પરણવાની ઈચ્છા કરી નહીં. એવામાં શ્રીષેણ નામે એક ચેરને મારવા માટે લઈ જતાં શેઠે તેને મરતે મૂકાવી ઘેર રાખી પુત્રી પરણાવી. તે પણ દુર્ગધાના શરીરની દુર્ગધ સહન ન કરી શકવાથી રાત્રિએ નાશી ગયો. એટલે શેઠ વિષાદ કરેતે કહેવા લાગ્યા કે કર્મને દોષ આગળ કેઈનું ચાલતું નથી. અને પુત્રીને કહ્યું કે “તું ઘરે રહીને દાન પુણ્ય કર. ” તે પુત્રી દાનધર્મ કરવા વાંછે છે પણ તેના હાથનું દાન પણ કઈ લેતું નથી.
એકદા કઈ જ્ઞાની મુનિને દુર્ગધાને પૂર્વભવ પૂછવાથી તેમણે કહ્યું કે- ગિરનાર પર્વત પાસે ગિરિનગરીએ પૃથ્વીપાળ નામે રાજા હતા. તેને સિદ્ધિમતી નામે રાણી હતી. કેઈ અવસરે રાજા રાણી બેહુ વનમાં ક્રીડા કરવા ગયાં. એવામાં કંઈક ગુણસાગર મુનિ મા ખમણનું પારણું કરવા માટે નગરમાં જતા હતા તેને દેખી રાજાએ તેમને વાંદી-નમસ્કાર કરી રાણુને પરાણે પાછી વાળને કહ્યું કે- એ જંગમ તીર્થ છે, એને સૂઝતે આહારપાણી આપ.” રાણીએ વિચાર્યું કે- આ મૂંડાએ આવીને મારી કીડામાં અંતરાય પાડ્યો છે” તેથી ક્રોધિત થઈ એક કડવું તુંબડું સાધુને વહરાવ્યું. સાધુએ વિચાર્યું કે- આ આહાર જ્યાં પરઠવાશે
ત્યાં અનેક જીવને ઘાત થશે માટે હું જ ખાઈ જાઉં.” એમ વિચારી તેને પોતે જ આહાર કર્યો એટલે કડવા તુંબડાના વિષપ્રયોગથી શુભ ધ્યાને મરણ પામી દેવ થયા.
પાછળથી રાજાને તે વાતની ખબર પડી એટલે રાજાએ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૭ )
રાણીને ઘરથી બહાર કાઢી મૂકી. રાણીને જંગલમાં રખડતાં સાતમે દિવસે કેઢ રોગ નીકળે. તેને દુઃખે પીડાતી થકી મરીને છઠ્ઠી નરકે ગઈ. ત્યાંથી ચવી તિર્યંચમાં ઉપજી, વળી પાછી નરકમાં ગઈ. એમ સાતે નરકમાં ક્રમે ક્રમે દુઃખ ભેળવીને નાગણી, ઉંટડી, કૂકડી, સયાલણી, સૂવરી, ઘીરેલી, ઉંદરી, જલ, કાગડી, ચંડાલિણી, રાસથી પ્રમુખના અવતાર પામી. એકદા ગાયના અવતારમાં મરતી વેળાએ નવકાર મંત્ર સાંભળી આ શેઠને ઘેર દુર્ગધા નામે પુત્રીપણે ઉપજી છે. પૂર્વે બાંધેલા નિકાચિત કર્મ હજુ સ્વલ્પ રહ્યાં છે.” આવી જ્ઞાનીની દેશના સાંભળી જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉપન્યું અને પૂર્વના બે દીઠા એટલે દુર્ગધાએ હાથ જોડી પૂછયું કે – મહારાજ ! એ દુઃખનો અંત આવે તે ઉપાય કહે.” ગુરૂએ કહ્યું કે– સર્વ પ્રકારની પીડાનું ભાંજણહાર એવું રેશહિણ તપનું સેવન કરે. તે તપને વિધિ હું કહું છું તે સાંભળે. સાત વર્ષ ને સાત માસ પર્યત રહિણી નક્ષત્રને દિવસે ઉપવાસ કરે, શ્રીવાસુપૂજ્ય સ્વામીની પૂજા કરવી, તપ તપતાં શુભ ધ્યાન ધરવું, તેના પ્રભાવથી સર્વ સારૂં થશે અને આવતા ભવે તું અશક રાજાની રાણું થઈશ. ત્યાં સુખ ભોગવી શ્રીવાસુપૂજ્ય સ્વામીના સમયમાં મેક્ષ પામીશ. વળી તપ પૂર્ણ થયે ઉજમણું કરવું તેમાં શ્રીજિનપ્રાસાદ કરાવવા, શ્રીવાસુપૂજ્ય સ્વામીની રત્નમય પ્રતિમા કરાવવી, તેને સેના ને મોતીનાં આભરણ કરાવી ચઢાવવાં, તથા સ્નાન, વિલેપન, કુંકુમ, કર્પર વિગેરે સુગંધી દ્રવ્યવડે પૂજા કરવી, શ્રીસંઘની ભક્તિ કરવી, અમારી પ્રવર્તાવવી, દીનજનેને દુઃખથી મૂકાવવા, સ્વામીવાત્સલ્ય અને સંઘપૂજા કરવી, સિદ્ધાંત લખાવવાં. એ તપ કરવાથી સુગંધ રાજાની પેઠે સર્વ દુઃખ નાશ પામશે.” ત્યારે દુર્ગધાએ પૂછ્યું કે– સુગધ રાજા કેણ થયે છે? તેનું વૃત્તાંત કહે. ”
ગુરૂએ કહ્યું કે –“સિંહપુર નગરમાં સિંહસેન રાજા રાજ્ય કરે છે. તેની કનકપ્રભા રાણીને એક પુત્ર થયો. તે અતિશય દુર્ગ ધવાળે હતું, તેથી તે સર્વને અપ્રિય થયે. એક વખતે તે નગરીમાં પપ્રભસ્વામી સમેસર્યા. ત્યાં કુટુંબ પરિવાર સહિત જઈ રાજાએ - હાથની અંજલિ જેડી વાંદીને પૂછયું કે હે ભગવન્! મારો પુત્ર
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮) દુધી થયે છે. એણે પૂર્વ ભવમાં શું અઘોર કર્મ કર્યું છે?” ત્યારે ભગવાન કહેવા લાગ્યા કે—નાગપુરથી બાર જન છે. નીલપર્વતે એક શિલાની ઉપર માપવાસી સાધુ ધર્મધ્યાન કરતા હતા. ત્યાં તે સાધુના પ્રભાવથી આધેડીને શિકાર મળતો નહોતે, તેથી એક આહેડીએ સાધુની ઉપર રેષ કરીને તેને ઉપદ્રવ કરવાને નિશ્ચય કર્યો. જ્યારે માસખમણ પૂર્ણ થયું ત્યારે સાધુ ગામમાં એષણાર્થે ગયા. પાછળથી શિકારીએ આવી તે શિલાની નીચે કાણું નાખીને અગ્નિ સળગાવ્યું. સાધુ પણ ગોચરી કરી ફરી તે જ શિલા ઉપર આવીને બેઠા. તેમને નીચેથી તાપ આવવા લાગે. જેમ જેમ તાપ પ્રચંડ થયે તેમ તેમ શુભ ધ્યાનની શ્રેણું વધવા લાગી. એમ ઉષ્ણ પરીસહને સહન કરી કેવળજ્ઞાન પામી મુનિ મેક્ષે ગયા. તે વ્યાધ દૂર કર્મથી કુછી થયે. મરીને સાતમી નરકે ગયે. પછી સર્પ થઈને પાંચમી નરકે ગયે. પછી સિંહ થઈને ચોથી નરકે ગયા. પછી ચિત્રક થઈને ત્રીજી નરકે ગયે. પછી માર (બીલાડે) થઈને બીજી નરકે ગયે. પછી ઉલૂક (ઘુવડ) થઈને પહેલી નરકે ગયે. એમ ઘણું ભવ ભમીને એકદા દરિદ્રી ગોવાલીયે થયે. પશુપાળને ધંધો કરતે તે નારી શ્રાવક પાસેથી નવકાર મહામંત્ર શીખે. તે એક વખતે વનમાં સૂતે હતે એવામાં દાવાગ્નિમાં સપડાઈ ગયે તેથી મરણ પામ્યા. ત્યાં પ્રાંતે નવકારમંત્ર સંભાર્યો તેના પ્રભાવથી તે તારે પુત્ર થયે. શેષ રહેલા પૂર્વકર્મના દેષથી તેનું શરીર દુધી થયું છે. એવી રીતે પૂર્વભવ સાંભળતાં તે દુર્ગધ કુમારને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉપર્યું. દુઃખ સંભારી ભય પામે, તેથી ભગવંતને પ્રણામ કરીને પૂછવા લાગ્યા કે “આ દષથી કેમ ? તેને ઉપાય કહે.” ત્યારે જિનેશ્વરે જણાવ્યું કે-“તું રેહિણી તપ કર, તેથી સર્વ રીતે નિરાબાધપણું પ્રાપ્ત થશે.” પછી તે રાજપુત્રે રેહિણું તપ કર્યું, તેથી તેનું શરીર સુગંધમય થયું. હે દુર્ગધા! તું પણ એ તપનું સેવન કર. એના પ્રભાવથી સુગંધ કુમારની જેમ તારાં સર્વ દુઃખ નાશ પામશે.”
એવું સાંભળીને તે દુર્ગધાએ રેહિણું તપ અંગીકાર કર્યું. વિધિપૂર્વક શુભ ધ્યાનથી તપસ્યા કરતાં અને આત્માની નિંદા કરતાં
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ ). દુર્ગધાને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉપન્યું. તેના ગે પૂર્વભવ સાંભરી આવ્યો, એટલે વિશેષે તપ કરવા માંડયું. આયુ પૂર્ણ થવાથી શુભ ધ્યાને મરણ પામીને તે દેવલોકને વિષે દેવપણે ઉપજી. ત્યાંથી ચવીને અહીં ચંપા નગરીને વિષે મઘવા રાજાની પુત્રી થઈ. તેનું રેહિણું નામ પાડ્યું જેને તમે પરણ્યા છે. એણે પૂર્વભવે ઘણું દાન આપ્યું છે તેથી તમારી પટ્ટરાણું થઈ છે અને પૂર્વે રોહિણી તપ કર્યું છે તેના પ્રભાવથી દુઃખ શી ચીજ છે તે પણું એ જાણતી નથી. વળી ઉજમણું કર્યું છે તેના પ્રભાવથી એ અત્યંત ઋદ્ધિ પામી છે. વળી હે રાજન! તે સિંહસેન રાજાએ પિતાના સુગંધ કુમારને રાજ્યપાટે સ્થાપી પોતે દીક્ષા લીધી. સુગંધ રાજા રાજ્ય પાળતે, ધર્મકૃત્ય કરતે, જેનધર્મ પાળતે મરણ પામી દેવેલેકે ગયે. ત્યાંથી અવીને પુષ્કલાવતી વિજયે પંડરગિણી નગરીમાં વિમલકીર્તિ રાજાને ઘેર અકીર્તિ નામે ચકવત્તપણે ઉપયે. ત્યાં રાજ્ય પાળી જિતશત્રુ સાધુ પાસે દિક્ષા લઈ બારમે દેવકે અમ્યુરેંદ્ર થયો. ત્યાંથી આવીને અહીં તું અશક નામે રાજા થયા છો. તારી રાણીએ અને તે બંને જણે મળી પૂર્વે એકમનવાળા થઈને એ જ રહિણી તપ એકસરખું આરાધ્યું છે, માટે તારે નેહ એની ઉપર ઘણે છે. વળી રાજાએ પૂછયું કે–“હે સ્વામિન! મારી સ્ત્રીને આઠ પુત્ર અને ચાર પુત્રીઓ થઈ, તે તેમના ક્યા પુણ્યોદયથી થયેલ છે?” એટલે ગુરુ બેલ્યા કે-“હે મહાભાગ્ય! એમાંથી સાત પુત્ર તે પૂર્વભવે મથુરાનગરીએ એક અગ્નિશમાં બ્રાહ્મણ ભિખારી રહેતું હતું તેને ઘેર સાતે પુત્રપણે ઉપજ્યા હતા. તે દરિદ્રી કુળમાં ઉપજ્યા તેથી સાતે ભિખ માગવા જાય, પણ તેને કઈ એટલે બેસવા પણ આપે નહીં. જ્યાં જાય ત્યાંથી ધક્કો મારી બહાર કાઢી મૂકે. એવી રીતે તે પુત્ર ગામેગામ ફરતાં ભિખ માગતા માગતા એકદા પાટલીપુરે ગયા. ત્યાં તેઓએ એક વાડીમાં રાજાના પુત્ર તથા પ્રધાનના પુત્રને ઘણું હીરામેતીના અમૂલ્ય આભરણ પહેરીને ખેલતા દીઠા, તેથી મનમાં ઘણું આશ્ચર્ય પામ્યા. મોટા ભાઈએ નાના ભાઈઓને કહ્યું કે–જુએ, વિધાતાએ કે અંતર કર્યો છે?
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૦ )
નિરાજને મા. ત્યાંથી રવાના છીએ
એ વાંછિત સુખ ભોગવે છે અને આપણે ભિક્ષા માગતા ઘરે ઘરે ભટકીએ છીએ.”તે સાંભળી ના ભાઈ બે કે–એ એલ. આપણે કોને આપીએ? એણે પૂર્વે પુણ્ય કર્યા છે તે તેનાં ફળ એ ભેગવે છે અને આપણે પુણ્યહીન છીએ તે ઘરે ઘરે ભિખ માગતા ફરીએ છીએ.” ત્યાંથી ફરતાં ફરતાં વનમાં ગયા. ત્યાં એક સાધુમુનિરાજને કાઉસ્સગ્ગ ધ્યાને રહેલા દીઠા. તેમની પાસે જઈ તેઓ ઉભા રહ્યા. સાધુએ પણ કાઉસ્સગ્ગ પારી દયા આણીને તેમને ધર્મદેશના દીધી. તે સાંભળી સાતે ભાઈઓ વૈરાગ્ય પામી, દીક્ષા લઈ, ચારિત્ર પાળી દેવલોકે ગયા. ત્યાંથી ચવીને અહીં તારે ઘેર પુત્રપણે ઉપજ્યા છે. આઠમે પુત્ર તે વૈતાઢ્ય પર્વત ઉપર એક ભવ્રુક નામે વિદ્યાધર હતું તે નંદીશ્વર દ્વીપે શાશ્વત જિનપ્રતિમાની પૂજા કરતે, યાત્રા કરતે, ધર્મ સેવતો વિચરતે હતે. તે મરણ પામી સૌધર્મ દેવલેકે દેવ થયા. ત્યાંથી ચ્યવી તારે લોકપાળ નામે આઠમો પુત્ર થયો છે, જેને ખોળામાંથી પડતાં દેખી દેવે સાન્નિધ્ય કર્યું. અને જે તારી ચાર પુત્રીઓ છે તે પૂર્વભવે વૈતાઢ્ય પર્વતે એક વિદ્યાધર રાજાની પુત્રીઓ હતી. અનુક્રમે વૈવનાવસ્થા પામી. એકદા બાગમાં રમવા ગઈ ત્યાં કાઉસ્સગ ધ્યાનમાં ઉભેલા સાધુને દીઠા. સાધુએ કાઉસ્સગ પારી તેમને કહ્યું કે “હે કુમારીઓ! તમે ધર્મ કરે.” ત્યારે તેમણે કહ્યું કે–અમારાથી ધર્મકરણી થાય તેમ નથી.” વળી સાધુએ તેમને કહ્યું કે તમારું આયુષ્ય અલ્પ રહ્યું છે, માટે ધર્મકરણીમાં પ્રમાદ કરશે નહીં. તે સાંભળી તે પુત્રીઓએ પૂછયું કે –“અમારું આયુ કેટલું બાકી રહ્યું છે?” સાધુએ કહ્યું કે-“આઠ પહેાર શેષ રહ્યું છે.” રાજકુમારીઓ કહેવા લાગી કે-“આટલા સ્વલ્પ કાળમાં અમે શું પુણ્ય કરીએ ?” મુનિએ કહ્યું કે આજે જ અજુવાળી પાંચમ છે માટે જ્ઞાનપાંચમનું તપ કરે. એ તપના પ્રભાવથી તમે સુખી થશે. કહ્યું છે કે
जे नाणपंचमिवयं, उत्तमजीवा कुणंति भावजुया । उवभुज अणुवमसुहं, पावंति केवलं नाणं ॥
એ પ્રકારને ઉપદેશ સાંભળી તે પુત્રીઓએ ઘેર આવી માબાપ આગળ વાત કરી, આજ્ઞા લઈ ગુરૂના દર્શનથી દિવસ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૧) સફળ માની, દેવપૂજા કરી, પુણ્યની અનુમોદના કરી, પચ્ચખાણ લઈ પોતાના આત્માને કૃતાર્થ માનવા લાગી. એક સ્થાનકે ચારે જણીઓ બેઠી છે એટલામાં વિદ્યુત્પાત થયે, તેથી ચારે પુત્રીઓ મરણ પામીને દેવપણે ઉત્પન્ન થઈ. તિહાંથી ચવીને તારી પુત્રીઓ થઈ છે. માત્ર એક જ દિવસ જ્ઞાનપંચમી તપ કરવાનું એ ફળ એમને પ્રાપ્ત થયું છે. એ વાત સાંભળતાં જ રાજા તથા રાણી અને પુત્ર-પુત્રીઓ સર્વને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉપર્યું. પૂર્વભવ સાંભર્યા તેથી વૈરાગ્ય પામીને શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કરી સવે પોતાના ઘેર આવ્યા.
વળી એકદા શ્રીવાસુપૂજ્ય ભગવાન આવી સમેસર્યા. તેમને રાજા રહિણી રાણી પ્રમુખ પરિવાર સહિત વાંદવા ગયા. ત્યાં પ્રભુની દેશના સાંભળી ઘેર આવી પુત્રને રાજ્યપદે સ્થાપી, સાત ક્ષેત્રે ધન વાવરી, ચારિત્ર અંગીકાર કરી, બેહ જણે મેક્ષે ગયા. કહ્યું છે કે
રોહિણુ પંચમી તપતણું, ગિરવા એ ફળ જાણું છે દુઃખ ન હેય સુખ હોય સદા, બેલે કેવળી વાણુ છે ૧ છે ઈતિ રહિણું અશક રાજાની કથા.
શો. श्रीमदूरवीरपदौ, श्री जिनमतगजनैः सदा वंद्यौ । श्रीपतिनिकराराध्यौ, श्रीदौ प्रणमामि चंगगती ॥१॥
સ્વસ્તિક શ્રી વીતરાગા નામ ગુપ્તમ છે
હવે ત્રીશમી પૃચ્છાને ઉત્તર એક ગાથાએ કરી કહે છે
महुघाय अग्गिदाह, अंकं वा जो करेइं पाणीणं । बालारामविणासी, सो कुट्ठी जायए पुरिसो ॥ ४५ ॥
ભાવાર્થ –(જે કે) જે પુરૂષ (મહુઘાય કે) મધ પાડે, મધપુડા પાડે, મહુયાલને આરંભ કરે, તથા અગ્નિદાહ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૨ )
એટલે વનમાં દાવાનલ દીએ વા એટલે તથા ( પાણીણું કે ) પ્રાણીઆને આંકે—લાંછન કરે, ઢારને ડામ દીએ, તથા ( માલારામવિષ્ણુાસી કે ) સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયના વિનાશ કરે, કુમળી વનસ્પતિને છેદે, ભેઠે, ત્રાડ, માડે, ખૂટે, ચૂંટે ( સે કે ) તે પુરૂષ ભવાંતરે કાઢી થાય. જેમ ગાવિંદપુત્ર ગેાસલ મધ વગેરે પાડવાનાં પાપવડે પદ્મ શેઠના પુત્ર ગારા એવા નામે મહા કુઠ્ઠી થયા તેમ. ૫ ૪૫ ॥
તે ગેાસલની કથા કહે છે.
પેઠાણપુર નગરે ગોવિંદ નામે ગૃહસ્થ વસે છે, તેને ગૌરી નામે સ્ત્રી છે અને ગાસલ નામે મહા દુર્વ્યસની પુત્ર થયા છે. તે એકલા વનમાં જઇને લાકડીએ મયાલ પાડે, નિ યપણું જાળમાં સસલાદિક જીવ હાય તિહાં દાવાનળ દીએ, અગ્નિ સળગાવે, ખળદ, ગાય, ઘેાડાને આંકે, કુમળા નવા ઉગતા રાપા કૂંપળને છૂંદી નાખે, ઉન્મૂલન કરી નાખે. એવું કૃત્ય કરતા દેખી લેાકેાએ તેના બાપને ઠપકા દીધા, ત્યારે બાપે તેને શિખામણ દીધી; તે સર્વ રાખમાંહે ઘી હામ્યાની પેઠે નિષ્કુલ થઇ. તે પુત્ર માતાપિતાને પણ સંતાપ કરાવનારા થયા. ધર્મની તા વાત પણ તે ન જાણે.
પણ
એવામાં તેનાં માબાપ દેવશરણ થયાં. એટલે તે ગેાસલ નિર કુશ હાથીની પેઠે વધારે ઉ ંખલ થયા થકા ક્રે છે. એક દિવસ નગરની વાડીઓમાં જઈ નારગી વિગેરેનાં વૃક્ષ ઉખેડી નાખતાં તેને કાટવાળે દીઠા એટલે ખાંધીને રાજાની પાસે આણ્યા. રાજાએ તેનુ સર્વ ધન લઈને છેડી દીધા.
વળી એક દિવસ છાનામાના રાજાની વાડીમાં જઇને કુમળી અનેક જાતિની વનસ્પતિ છેદી નાખી. એટલામાં વનપાળકે દીઠા, એટલે માર મારી, આંધી, ફૂટી, રાજા આગળ આણીને વનપાળકે વિનંતિ કરી. કે... હે મહારાજ ! આમણે તમારી વાડીના વિનાશ કર્યો છે.’ રાજાએ તેના બેડુ હાથ છેદી નખાવ્યા, તેથી તે મહા દુ:ખી થયા. પછી તેણે ઘણા જ પશ્ચાત્તાપ કર્યાં.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૩ ) ॥ દોહા !
માય બાપ મોટાતણી, શિખ ન માને જેહ; ક`વશે પડીયા થકાં, પછી પસ્તાયે તે. ૧
પછી તે ગાસલ પેાતાની નિંદા કરતા મરણ પામીને તે જ નગરે પદ્મ શેઠને ઘેર ગેારા એવા નામે પુત્ર થયા. તે જન્મથી જ રાગીયા અને ગલત કાઢીએ હતા. તેના નખ અને નાક એસી ગયાં, ભ્રકુટીના કેશ સડી ગયા, દાંત પડી ગયા, નિરંતર માખીએ ખણખણાટ કરતી શરીર ઉપર વીંટીને રહેવા લાગી. દુગ ધ તા એટલી બધી નીકળે કે કાઇથી સહેવાય પણ નહીં. બાપે ઘણાં ઘણાં ઔષધ કર્યો પણ તે સર્વ વ્યર્થ ગયાં. કુષ્ટ વ્યાધિ ટળ્યા જ નહીં.
ܐ
C
એકદા ક્રમસાર નામના જ્ઞાની મુનિ તે નગરના વનમાં પધાર્યા. તેમને વાંઢવા માટે નગરના લેાકેાને જતા દેખી પદ્મ શેઠ પણ તેમને વાંઢવા માટે ગયા. ત્યાં સાધુ મુનિરાજે ધર્માંદેશનામાં કહ્યું કે— જીવ પોતે કરેલાં શુભાશુભ કર્મને વશે સુખી તથા દુ:ખી થાય છે. જેમ આ નગરમાં પદ્મ શેઠના પુત્ર દુ:ખી થયા છે તેમ.’ તે સાંભળી પદ્મ શેઠે પૂછ્યું કે— હે ભગવન્ ! મારા પુત્રે પૂર્વે શું પાપ કર્યું છે ?' ગુરૂએ તેને પૂર્વોક્ત ગોવિંદના પુત્ર ગેાસલનું સર્વ વૃત્તાંત સંભળાવીને કહ્યું કે— તે ગેાસલ મરીને તારા થયેા છે. પુત્ર પદ્મ શેઠે ઘેર આવી પેાતાના પુત્રને કહ્યું કે તે પાછલા ભવે ઘણાં પાપ કર્યાં છે.’ એમ કહી તેને પૂર્વ ભવ જણાવ્યેા, તે સાંભળતાં જ તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉપજ્યું, પછી તે મુનિરાજ પાસે આવ્યા, તેમને વંદના કરી, પાપની નિંદા-ગાઁ કરી, અનશન લઇ મરણ પામી પહેલે દેવલાકે દેવ થયા.
,
ઇતિ ગેાસલ કથા.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૪ ) હવે એકત્રીશમી પૃચ્છાને ઉત્તર એક ગાથાએ
કરી કહે છે.
गोमहिसखरं करहं, अइभारारोवणेण पीडेइ । I u પામેળ, ગોરમા સો મને પુણો ૪૬ / - ભાવાર્થ-અળદ, પાડા, ગધેડા અને ઉંટાદિકની ઉપર લેબે કરી અતિ ભાર આરે પણ કરે એટલે એમની ઉપર ઘણે ભાર ભરીને જે પુરૂષ એ જીવોને પીડા કરે, તે જીવ નિશ્કેવળ એ જ પાપકર્મો કરી નિશ્ચયથી હે ગૌતમ! ખુજજે એટલે કુત્તે અર્થાત્ કૂબડા થાય. જેમ ધનાવહ શેઠને પુત્ર ધનદત્ત પાછલે ભવે ઘણા અને ગજા ઉપરાંત ભાર વહેવરાવવાથી કૂબડે થયા તેમ. અહીંયાં ધનદત્ત અને ધનશ્રીની કથા કહે છે - ભૂમિમંડન નગરે શત્રુદમન નામે રાજા રાજ્ય કરે છે. ત્યાં ધ નામે શેઠ રહે છે, જેને ધીરૂ નામે સ્ત્રી છે. તે ભાડાને ધંધો કરી આજીવિકા ચલાવે છે. તેણે પોતાને ઘેર પઠીયા, ઉંટ, ગધેડા અને પાડાનો સંગ્રહ કર્યો છે. તે શેઠ લેભાધીન થઈને અવાચક-મુંગા જેની ઉપર તેમની શક્તિ ઉપરાંત ઘણે ભાર ભરે છે અને ઘણું ભાડું લઈ નિર્વાહ કરે છે.
એકદા કઈ સાધુ વહોરવા માટે તેને ઘેર આવ્યા, તેમને સ્ત્રીભર્તાર બંનેએ મળી શુદ્ધ ભાવથી દાન આપ્યું. તેને વેગે શુભ કર્મ ઉપાઈ તે જ નગરે ધનાવહ શેઠને ઘેર ધનદત્ત નામે પુત્રપણે ઉપજો. તે વણિકની સર્વ કળા જાણે છે, પણ પૂર્વભવમાં જીની ઉપર ઘણે ભાર ભર્યો હતો તે પાપને યોગે કૂમડે થયે છે.
હવે તે જ નગરમાં ધન નામે શેઠ વસે છે, તેને ઘેર ધીરૂનો જીવ મરીને પુત્રીપણે ઉપ. તેનું ધનશ્રી એવું નામ પાડ્યું. તે ઘણું રૂપવંત ને ગુણવંત છે. તે વનવય પામી થકી પૂર્વભવના નેહથી ધનદત્ત કુબડાને પરણવા વાંછે છે. વળી એ જ ધન્નાશેઠને એક બીજી પણ પુત્રી થઈ છે, પરંતુ કર્મને યેગે તે કૂબડી છે. એકદા તેના બાપની આગળ કેઈ નિમિત્તિયાએ કહ્યું કે જે
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૫) કઈ તારી પુત્રી ધનશ્રીને પરણશે તે માટે વ્યવહારીઓ થશે.” એવી વાત સાંભળીને કોઈ ધનપાળ નામના શેઠીયાએ ધનશ્રીની માગણી કરી. ધનશ્રીના પિતાએ તે વાત કબૂલ કરી તથા બીજી જે કૂબડી બેટી હતી તે ધનદત્તને દીધી; અને બેહુ કુમારીને પરણાવવાનું મુહૂર્ત પણ એક જ દિવસે નકકી કર્યું.
હવે ધનશ્રીએ પૂર્વભવના સ્નેહને લીધે ધનદત્ત કૂબડાને પરણવાની ઈચ્છાથી મને રથપૂરક નામના યક્ષને ભક્તિભાવથી આરાધ્ય. યક્ષે સંતુષ્ટ થઈને “માગ, માગ,” એવું ત્રણ વખત કહ્યું. ધનશ્રીએ કહ્યું કે-“જેમ મારે ભર્તાર ધનદત્ત થાય તેમ કરે.” ત્યારે યક્ષે કહ્યું કે-“તારા પિતાએ બંને પુત્રીને એક જ દિવસે એક જ લગ્ન બંને વર સાથે પાણિગ્રહણ કરાવવા ઈચ્છયું છે, એટલે તે વખતે હું દષ્ટિબંધન કરીશ, જેથી તે ધનદત્તને પરણજે. પછી જ્યારે તને પરણને ઘેર લઈ જશે ત્યારે મેહ નાશ પામશે.” એમ કહી યક્ષ અદશ્ય થઈ ગયા. . - - હવે લગ્નને દિવસે બંને વર સાથે જ પરણવા આવ્યા. યક્ષે સર્વ લોકને મોહ પમાડ્યો. બંને પરણીને પોતપોતાને ઘેર આવ્યા એટલે ધનદત્ત ધનશ્રીને ઘણી જ સ્વરૂપવાન દેખીને હર્ષ પામે અને ધનપાળ પિતાની પરણેલી સ્ત્રીને કૂબડી દેખી ગ્લાનિ પામી મનમાં વિચારવા લાગ્યો કે-“આ વળી ઇંદ્રજાળ કેવી થઈ ! મતિવિભ્રમ કેમ થઈ ગયો !!!” તે વાત રાજાએ સાંભળી અને ગામના લેકે એ પણ જાણી. લેકેનાં ટોળેટોળાં મળી અરસ્પરસ વાત કરવા લાગ્યા. પછી મહેમાહે બન્ને જણ સ્ત્રીને માટે કલહ કરતા રાજાની આગળ ન્યાય મેળવવા ગયા. રાજાએ તેમને પાછા ઘેર મેકલીને એકલી ઘનશ્રીને તેડાવી એકાંતે પૂછયું કે-“ધનદત્ત જાતે કૂબડે છે, તે તેને મનગમત થાય નહીં; માટે સાચે સાચું કહે કે તું ક્યા વરને વરી છે?” તે સાંભળી ધનશ્રીએ રાજાની આગળ ખરેખરી સત્ય વાત કહી દીધી કેમેં મેહવશ થઈને એ ધનાવહના પુત્રની સાથે પરણવા માટે જ યક્ષનું આરાધન કર્યું હતું. તે સંતુષ્ટ થયે એટલે તેના સાન્નિધ્યથી હું ધનદત્તને પરણું છું અને મારી કૂબડી બહેનને યક્ષે ધનપોળની સાથે
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) પરણાવી છે. હવે જેમ યુક્ત હોય તેમ કરે. દેવે જે કર્યું તે અન્યથા શી રીતે થાય? માટે મારે એ કૂબડે જ ભર છે.” પછી રાજાએ સર્વ જનેને બોલાવી સર્વ વાત કહી સમજાવી. તેઓ પણ સમજીને ઘેર ગયા.
એકદા તે નગરના વનમાં કઈ ચાર જ્ઞાનના ધણુ ધર્મરૂચિ નામના આચાર્ય સમેસર્યા. તેમને વાંચવા માટે સર્વ લેક ગયા, તેની સાથે ધનદત્ત પણ પિતાની સ્ત્રી સહિત ગ. મુનિને વાંદી ધનદત્તે પૂછયું કે-“હે ભગવન! કયા કર્મો કરીને હું કૂબડે થયે? અને કયા કમેં મારી સ્ત્રી ધનશ્રીને મારી ઉપર ઘણે સ્નેહ થયે? તથા ક્યા શુભ કર્મો કરી હું લક્ષ્મી, સુખ અને સભાગ્ય પામે? તે મારી ઉપર કૃપા કરીને કહે.'
ગુરૂ બેલ્યાકે-હેધનદત્ત! પૂર્વભવે ધન્ના નામને શ્રેષ્ઠી હતું, અને ધનશ્રીને જીવ ધીરૂ નામની તારી સ્ત્રી હતી. ત્યાં પિઠીયા, રાસાદિક ઉપર ઘણે ભાર ભરવાથી તે કૂબડે થયો અને શુભ ભાવથકી સાધુને દાન દીધું હતું તેના પ્રભાવે લક્ષ્મીને રોગ અખંડ રહ્યો. તેમજ પાછલે ભવે બેહુ સ્ત્રી–ભર્તાર હતાં, તેથી તમારો નેહ પણ અખંડ રહ્યો છે.” એવી વાત સાંભળી બંનેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉપર્યું અને પૂર્વભવ દીઠા. પછી સમક્તિમૂળ બાર વ્રત સ્વીકારી મુનિને વાંદી ઘેર પહોંચ્યા. અનુક્રમે ધર્મ પાળતાં સુપાત્રને દાન દેતાં આયુ પૂર્ણ થયે દેવલેકે દેવ થયા.
ઈતિ ધનદત્ત ધનશ્રી કથા.
હવે બત્રીશમી પૃચ્છાને ઉત્તર એક ગાથાઓ કરી
जाइमओ मत्तमणो, जीवे विक्किणइ जो कयग्यो य । सो इंदभूइ मरिउं, दासत्तं वच्चए पुरिसो ॥४७॥
ભાવાર્થ –જે જીવ જાતિમદ કરે, અહંકાર કરે એટલે જાતિકુળાદિકના મદે કરી મદેન્મત્ત થાય તથા જે મનુષ્યાદિક
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૭ )
જીવાને ( વિકિણુ કે॰ ) વેચે–વિક્રય કરે અને કૃતઘ્ર થાય એટલે પરના કરેલા ઉપકાર વીસરી જાય, પારકી નિંદા કરે, પેાતાની પ્રશ ંસા કરે, અન્ય કાઇ પ્રશંસા કરવા ચેાગ્ય હાય છતાં તેના ગુણને ઢાંકે, પાતે કોઈ ગુણવાનની પ્રશ ંસા ન કરે, પારકા અછતા દેાષ કહે તેથી નીચ ગાત્રકમ ઉપાર્જન કરે. અને હું ઈંદ્રભૂતિ ગાતમ ! ( સા કે॰ ) તે પુરૂષ મરીને દાસપણું પામે. જેમ હસ્તિનાપુરે સામદત્ત પુરાહિત પદભ્રષ્ટ થઈ મરીને ડુબપુત્ર થયા તેમ. તેની કથા કહે છે:
કુદેશે હસ્તિનાપુરે સેામદત્ત નામે પુરાહિત વસે છે. તેને ઘણા મનેારથે અલભદ્ર નામે એક પુત્ર થયા. તે બ્રાહ્મણજાતિના મદે કરી ખીજા લેાકેાને તૃણ સમાન ગણે. નગરમાંહે મા માં પાણી છાંટતા ચાલે, રાજપુત્ર અડી જાય તે પણ સ્નાન કરે અને જો કાઇ માતગ દષ્ટિએ પડી જાય ત્યારે તે વસ્ત્રસહિત સ્નાન કરે અને પ્રાયશ્ચિત્ત લીએ. એવી રીતે બ્રાહ્મણ વિનાની બીજી સ જાતિ ઉપર દ્વેષ ધરતા, તેમની નિંદા કરતા, પેાતાની જાતિને પ્રશંસતે રહે છે. તેની લેાકેા હાંસી કરે છે. એ પ્રમાણે વત્ત ન હેાવાથી તે પુત્ર પેાતાના માપિતાને અત્યંત ઉચાટ કરવાનું કારણ થઇ પડ્યો.
,
તેના પિતાએ તેને કહ્યુ - હે વત્સ ! લેાકવ્યવહાર જ રૂડા છે. કર્મ કરી બ્રાહ્મણ પણ હીન જાતિમાં જન્મ પામે. જાતિ શાશ્વતી કેાઇની ન હાય, તે માટે જાતિને મદ કરવા નહીં. કિ કરવા તા એટલેા કરવા કે જેથી લાક હાંસી ન કરે. ' ઈત્યાક્રિક તેના પિતા શિખામણ આપે પણ તે માને નહીં. ઉન્મત્ત હાથીની પેઠે ખુમારીમાં જાતિઅભિમાન ધરતા રહે. એમ કરતાં તેના પિતા દેવશરણ થયા એટલે રાજાએ તે પુરેાહિતના પુત્ર અહંકારી હાવાથી તેને અયાગ્ય જાણીને તેના પિતાને સ્થાને સ્થાપ્યા નહીં, બીજાને પુરાહિતપદવી આપી. એવી રીતે મઢે કરી અહીંયાં જ સ્થાનથી પદ્મભ્રષ્ટ થયા, લેકમાં હાંસી થઈ. લોકોએ તેનું બ્રહ્મદત્ત નામ પાડયું. પઢવી ગયાથી તે નિનપણાને પ્રાપ્ત થયા. કૃતઘ્ર થયા. પછી ગાય, બળદ વેચી પેટનું પાષણ કરવા લાગ્યા. લેાકેા સર્વ તેની નિંદા કરવા લાગ્યા. એકદા ગાયાને ચારો નાખતાં કાઇએ કહ્યું કે- હું
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૮ )
"
બ્રહ્મદત્ત ! આ તૃણું જે તું તારે હાથે ઉપાડે છે તે તૃણુને માતંગીએ પગે કરી ચાંપેલ છે, તેથી તને આભડછેટ નથી લાગતી ? ' એવી અનેક જાતની મશ્કરી લેાકેા કરે છે, તેથી ક્રોધે ભરાઈને તે ગામ છેડી જતા રહ્યો. જતાં જતાં માર્ગમાં ભૂલા પડ્યો. ત્યાં હું એને દેખી આક્રોશ કરી હણવા લાગ્યા, એટલે ડુબેએ કાપ કરી બ્રહ્મદત્તના પેટમાં છરી મારી, જેથી તે મરણ પામીને ડુબેને ઘેર જ પુત્રપણે ઉપજ્યું. તે પણ કાંણા, ખાડા, કદરૂપા, કાળા, દુર્ભાગી થયા. રાજા વિગેરેનું દાસપણું કરે, માણસને શૂળીએ ચડાવવા પ્રમુખ વધ કરવાના ધંધા કરે. ત્યાંથી મરણ પામી પાંચમી નરકે નારકીપણે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી મરીને મત્સ્ય થયા. ત્યાંથી નીકળી વળી નરકે ગયા. એમ અનેક ભવમાં પરિભ્રમણ કર્યું. જ્યારે મનુષ્યપણે ઉપજે ત્યારે પણ હીન કુળમાં ઉપજે અને દાસપણું કરે. એકદા અજ્ઞાન તપના બળે કરી યાતિષિ દેવામાં દેવપણે ઉપજ્યા. ત્યાંથી ચવીને પદ્મખેડ નગરે કુંદદત્તા ગણિકાને ત્યાં પુત્રપણે ઉપજ્યા. તેનું નામ મયણુ પાડયું. ત્યાં તે અહાંતેર કળા શીખ્યા. પરોપકારી, દક્ષ, દયાળુ, લજ્જાળુ, ગભીર, સરળ, પ્રિયવાદી અને સત્યવાદી થયા. તેનામાં એવા ઉત્તમ ગુણા છતાં તેના તેને ગર્વ નથી. જ્યારે લેાકેા તેને ગણિકાના પુત્ર કહીને એલાવે છે ત્યારે દુ:ખી થયા થકા તે ચિંતવે છે કે– મેં પૂર્વભવે કાઈ પાપ કીધાં છે, તેથી વિધાતાએ મને ગણિકાને ઘેર જન્મ દીધા છે, જેથી હું આટલા ગુણુને ધરતા છતા પણ જાતિહીન થયેા છું. અથવા અમૃતમય ચંદ્રમા છે તે પણ કલકત છે તથા રત્નાકર જે સમુદ્ર તે રત્નાથી ભરેલા છે છતાં તેનું પાણી ખારૂં છે; તેથી જ્યાં ગુણુ હાય ત્યાં દોષ પણ સંભવે છે.
9
એકદા તે નગરે કેવળી ભગવાન પધાર્યા. તેમને વાંઢવા માટે મયણુ ગયા. તેણે વાંદીને પૂછ્યું કે- હે ભગવન્! મારામાં કેટલાએક ઉત્તમ ગુણા છતાં હું ક્યા કર્મના ઉદ્દયથી હીનજાતિમાં ઉપન્યા છુ ? ? ભગવાને પાછલા ભવનુ સ્વરૂપ કહી સંભળાવ્યુ અને કહ્યું કે- તે પૂર્વભવે જાતિના મદ કર્યાં હતા તથા પરનિંદા કરી હતી તેના પાપે કરી તુ ગણિકાને ઘેર ઉપજ્યું ’
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૯ )
ત્યારબાદ મયણે કહ્યું કે−‘હે ભગવન્ ! જો મારામાં ચેાગ્યતા હાય તા મને દીક્ષા આપેા. ' કેવળજ્ઞાનીએ તેને ચેાગ્ય જાણી દીક્ષા દીધી, સાધુસમાચારી શીખવી. પછી દુષ્કર તપ કરી અનશન લઇ દેવ થયા. અનુક્રમે સર્વ કર્મ ના ક્ષય કરી મેાક્ષસુખ પામ્યા. બ્રહ્મદત્ત બ્રાહ્મણની કથા સંપૂર્ણ.
હવે તેત્રીશમી પૃચ્છાના ઉત્તર એક ગાથાએ કરી કહે છે.
विणयविहीणो चारि-तवजिओ दाणगुणविउत्तो य મળતા જ તંતુનુત્તો, રિસો વિદ્યો ઢો ॥ ૪૮ ||
ભાવાઃ—જે પુરૂષ વિનયે કરી હીન હાય એટલે વિનયરહિત હાય તથા ચારિત્રવર્જિત હાય એટલે ચારિત્ર જે વિરતિપણું તે થકી રહિત હાય તથા દાનગુણુથકી વિમુક્ત હાય એટલે દાનગુણથી રહિત હાય, તથા મનેાદડ, વચનદંડ અને કાયદડ એ ત્રણ ઈંડે કરી યુકત હાય એટલે મને કરી આ ધ્યાન રીદ્રધ્યાન ચિંતવે અને વચને કરી દુચન ખાલે, લેાકેાને કુબુદ્ધિ આપે, કાયાએ કરી કુચેષ્ટા કરે, એવા પુરૂષ મરીને દિરઢી થાય. ૫ ૪૮ ૫ જેમ હસ્તિનાપુરે સુખ શેઠના પુત્ર મનેારથ નામે હતા, તે અવિનીત અને અવિરત થકા મરીને રિદ્રી થયેા. તેનુ નિપુણ્ય એવું નામ પાડ્યું. તેની કથા કહે છે:
હસ્તિનાપુર નગરે અરિમન નામે રાજા રાજ્ય કરે છે. તે ગામમાં સુખંધુ નામના શેઠ વસે છે. તેને મધુમતી નામની ભાયો છે. તેને ઘણે મનેરથે એક પુત્ર થયા, તેથી તેનું મનારથ એવું નામ રાખ્યું. તે મોટા થયા ત્યારે તેના પિતા દેવગુરૂને નમસ્કાર કરવાનું કહે, પણ એ સ્તબ્ધ થઈ ઉભેા રહે, પ્રણામ ન કરે. તેમજ નિશાળે ભણવા માલ્યા, તા પણ તેવા ને તેવા જ કારે કારો રહ્યો; પણુ એક અક્ષરે શીખ્યા નહીં. પિતાએ મેટાના વિનય કરવા શિખવ્યુ, તે પણુ કાઇના વિનય કરે નહીં. • જેને જેવા સ્વભાવ હાય છે તે કાઈ રીતે મટતા નથી, ’
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ). એકદા તેને પિતા એને ગુરૂની પાસે તેડી ગયે. ગુરૂને કહ્યું કે–એને પ્રતિબંધ આપે.” ગુરૂએ મને રથને પૂછયું કે- “હે
આ તારી માં વત્સ! વ્રત, પચ્ચખાણ, નિયમ પાળવાથી બહુ ફળ થાય, માટે તારી ઈચ્છા પ્રમાણે કાંઈક નિયમ લે.” મનેરથે કહ્યું કે-“મારાથી નિયમ પાળી શકાય નહીં.” ગુરૂએ કહ્યું કે ત્યારે દાન આપવાની પ્રતિજ્ઞા કર.” મનોરથે કહ્યું કે-“હું દાન આપી શક્તો નથી.” એમ કરતાં તેને પિતા મરણ પામ્યા. મનેરથે મહાકૃપણ હતે તેથી તેને ઘરે કઈ ભિખારી ભિખ પણ માગવા આવતો નથી.
એકદા તે એક ગ્રામાંતરે જતો હતો, તેને માર્ગમાં ચોર લોકેએ મારી નાખ્યા. પાસે જે કાંઈ ધન હતું તે સર્વે ચોરો લઈ ગયા. મરીને દરિદ્રીના કુળમાં પુત્રપણે ઉપર્યો. ત્યાં નિપુણ્યક એવું નામ દીધું. મેટે થયે ત્યારે તે લેકેનાં ઢેર ચારે, હળ ખેડે, લેકેની સેવા કરે, દાસ થઈને રહે, મજુરી કરે, માથે ભાર ઉપાડે, તે પણ પેટ ભરવું અત્યંત મુશ્કેલ થાય.
એકદા ધન કમાવા સારૂ દેશાંતરે ચાલ્યા, ત્યાં લક્ષ્મી મેળવવાના ઘણા ઉપાય કર્યા, પરંતુ કર્મયોગે દરિદ્રી જ રહ્યો. હવે ત્યાં એક ષમુખ નામે દેવ છે, જેનો સાચો પ્રભાવ છે, તેની આગળ ધન મેળવવા માટે ઉપવાસ કરીને તે બેઠે. સાતમે દિવસે દેવ પ્રત્યક્ષ થઈ બોલ્યા કે “તું શા માટે લાંઘણ કરે છે?” ત્યારે દરિદ્રીએ કહ્યું કે-“લક્ષ્મીને અર્થે કરૂં છું.” દેવતાએ કહ્યું કે-“લક્ષ્મી તારા ભાગ્યમાં લખી નથી.” દરિદ્રી બોલ્યા કે-“તે મારું અહીંયાં જ મરણ થાઓ.” એ તેને હઠ જાણુને દેવતાએ કહ્યું કે અહીંયાં પ્રભાતે સોનાને મેર આવીને નાચશે, તે એક પ૭ સોનાનું મૂકશે તે તું લઈ લેજે.” એમ કહી દેવ અદશ્ય થયે.
પ્રભાતે સોનાનું પીછ મળ્યું, એમ નિત્ય પ્રત્યે એક એક પિચ્છ લેતાં લેતાં એક દિવસ તે દરિદ્રીને કુબુદ્ધિ ઉપજી તેથી વિચાર્યું કે-“હું આ જંગલમાં કેટલા દિવસ રહું ? માટે આજે મરને પકડી એક જ સાથે એનાં સર્વ પીછાં લઈ લઉં.” એમ ચિતવી તેણે મરને પકડ્યો કે તરત મેર બદલાઈને કાગડો થઈ ગયો અને
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ )
દેવે આવી તે રિદ્રીને પગના પ્રહારથી હણ્યા, તેથી તે પડી ગયા અને પ્રથમ જેટલાં મારનાં પીછાં લીધા હતાં તે સર્વ પણ કાગડાનાં પીછાં થઈ ગયાં. કહ્યું છે કે બુદ્ધિ: કર્માનુસારિણી ' ॥ દોહા !
ઉતાવળ કીજે નહીં, કીધે કાજ માર સાનાના કાગડા, કરી હુએ
વિષ્ણુાસ; ઘરદાસ. ૧
.
પછી પોતે જ પેાતાના આત્માને નિંદતા થકા ઝપાપાત કરવા માટે એક પર્વત ઉપર ચડ્યો. ત્યાં એક સાધુને દીઠા. ત્યારે મનમાં વિચાર્યું કે હું એમને ધન મેળવવાના ઉપાય પૂછું. ’ એમ ચિંતવીને તેમને વાંદ્યા, ત્યારે ઋષિએ કહ્યું કે− તે દેવનું આરાધન કર્યું. પણ ક પ્રભાવે મારના કાગ થઈ ગયા, તેથી હમણાં તું અહીંયાં અપાપાત કરવા આવ્યેા છું. ' તે સાંભળી આશ્ચર્ય પામી તેણે વિચાર્યું. કે જુએ, આ ઋષિનું કેવું જ્ઞાન છે ? ’ પછી સાધુને કહેવા લાગ્યા કે મહારાજ ! મને ધન મેળવવાના ઉપાય કહા.' જ્ઞાનીએ કહ્યું કે તે પૂર્વભવમાં કોઇ નિયમ પાળ્યેા નથી, વિનય કીધા નથી અને કોઇને દાન પણ દીધું નથી, તેને યાગે રિદ્રી થયા છે. ’ એવી વાત સાંભળતાં જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉપજ્યુ અને પૂર્વભવ દીઠા, તેથી વૈરાગ્ય પામી તેણે દીક્ષા લીધી. તેને સારી રીતે આરાધીને દેવલાકે દેવ થયા.
એ દરિદ્રીપણા ઉપર નિપુણ્યની કથા સમાપ્ત.
હવે ચેાત્રીશમી પૃચ્છાના ઉત્તર એક ગાથાએ કરી કહે છે.
जो पुण चार विण - यजूओ चारितगुणसयाइनो | सो जण सयविरकाओ, महडीओ होइ लोगंमि ॥ ४९ ॥
ભાવાઃ—જે પુરૂષ ચાઈ એટલે ત્યાગી હાય-દાતાર હાય, વિનયસહિત હાય, ચારિત્ર સબંધી જે સેંકડા ગુણ્ણા તેણે
૧૧
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૨ ) કરી આઈ આકીર્ણ એટલે વ્યાપ્ત હોય અથાત્ ચારિત્ર જે વિરતિ તેનાથી વ્યાપ્ત હેય તે પુરૂષ (જણ કે.) સજજનેના (સય કે.) સેંકડો તે માંહે (વિખાઓ કેટ) વિખ્યાત હોય એટલે સેંકડો ગમે કેમાં મહદ્ધિકપણે પ્રસિદ્ધ હેય. ૪જેમ સાંકેતપુરપાટણમાં સ્વલ્પ રદ્ધિને ધણું ધનમિત્ર શેઠને પુણ્યસાર નામે પુત્ર ઋદ્ધિવંત થયો હતો તેમ. તેણે પૂર્વ પુણ્યને ભેગે ઘરમાં ચાર નિધાન દીઠાં હતાં, તે રાજાએ લઈ લીધાં અને વળી તેને પાછાં આપ્યાં, તેની કથા કહે છે –
સાંકેતપુરે ભાનુમિત્ર રાજા રાજ્ય કરે છે. ત્યાં ધનમિત્ર નામે શેઠ વસે છે. તેને ધનમિત્રા નામે ભાર્યા છે, તેના સમાગમથી તે સુખીઓ છે. એકદા ધનમિત્રા સ્ત્રીએ રાત્રે સૂતાં સ્વપ્રમાણે સેનાનો કળશ રત્ન ભરેલો મુખમાં સિત દીઠે. પછી જાગીને ભર આગળ વાત કહી. ભારે વિચારીને કહ્યું કે_તને કઈ મહાભાગ્યશાળી પુત્ર થશે.” તે સાંભળી સ્ત્રી અત્યંત હર્ષ પામી. અનુક્રમે પૂર્ણ માસે પુત્ર પ્રસ. વધામણીઆને વધામણું દીધી. તેનું પુણ્યસાર એવું નામ પાડ્યું. તે પુત્ર અનુક્રમે રૂપ અને ગુણે કરી વૃદ્ધિ પામ્ય, સર્વ કળા શીખે અને વનવયે એક વ્યવહારીયાની ધન્યા નામની કન્યા સાથે પરણ્ય. * એકદા તે પુણ્યસાર રાત્રિએ સુખે નિદ્રામાં સુતે છે, તે વખતે લક્ષ્મીદેવીએ આવીને કહ્યું કે –“હે પુણ્યસાર! હું તારે ઘેર આવીશ.” પછી પ્રભાતસમયે ઘરને ચારે ખુણે રત્ન ભરેલાં સેનાના કળશરૂપ ચાર વિધાન દીઠાં. ત્યારે પુણ્યસારે જાણ્યું કે- દેવીએ કહ્યું તે સત્ય થયું, પરંતુ જે કઈ દુર્જનના વચનવડે રાજા જાણશે તે અનર્થ ઉપજશે માટે પ્રથમથી જ રાજાને જણાવું.” એવું ચિંતવીને રાજાની આગળ નિધાનનું સ્વરૂપ કહ્યું. તે જોવા માટે રાજા પિતે પુણ્યસારને ઘેર આવ્યા. નિધાન દેખી વિસ્મય પામે, અને ત્યાંથી ઉપાડી પિતાના ભંડારમાં મૂકાવ્યા. બીજે દિવસે પણ પ્રભાતસમયે પુણ્યસારે ચાર વિધાન દીઠા અને રાજાની આગળ કહ્યું. તે પણ રાજાએ પુણ્યસારના ઘેરથી મંગાવી પિતાના ભંડારમાં રાખ્યા. ત્રીજે દિવસે પણ પુણ્યસારે
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૩ )
ચાર નિધાન દીઠા અને રાજા આગળ આવીને કહ્યું કે— હું મહારાજ ! મારે ઘેર તેવી જ રીતે ફરી પણ ચાર નિધાન પ્રગટ્યા છે.’ તે પણ રાજાએ પોતાના ભંડારમાં મૂકવાના હુકમ કર્યાં ત્યારે પ્રધાન મેલ્યા કે મહારાજ ! તમે જે એ દિવસ પહેલાં નિધાન લાવી ભંડારમાં મૂકાવ્યાં છે, તે અહીં મગાવા.' રાજાએ ભંડારી ઉઘડાવ્યા અને જોયું તેા નિધાન દીઠાં નહીં. એટલે રાજાએ કહ્યુ કે– એ તા જેના પુણ્યને ચેાગે નિધાન આવ્યાં છે તેને ત્યાં જ રહેશે; મારી પાસે રહેવાનાં નથી. મે લેાભાધીન થઇને રે નિધાન આણ્યાં તે મારા પ્રયાસ બ્ય છે. ’
•
પછી રાજાએ તે ભંડારગત સર્વદ્રવ્ય પુણ્યસારને આપી નગરશેઠની પદવી દઇ, વસ્ત્ર, મુદ્રિકા પહેરાવી, વાજિત્ર વાજતેગાજતે પરિવાર સહિત પુણ્યસારને તેને ઘેર પહોંચાડ્યો. પુણ્યસારનું મહત્ત્વ દિવસેદિવસે વૃદ્ધિ પામ્યું. તે પેાતાની લક્ષ્મીથી પુણ્યકાર્ય સાધતા રહે છે, પરંતુ ધનના સંચય કરી રાખતા નથી.
એકદા તે નગરના ઉદ્યાનમાં સુનંદ નામે કેવળી · ભગવાન્ સમાસર્યો. રાજા પેાતાના પરિવાર સહિત તથા પુણ્યસાર શેઠ પણ પોતાના માતાપિતા તથા સ્ત્રી સહિત અન્ય જનાની સાથે તેમને વાંઢવા ગયા. વાંદીને બેઠા એટલે કેવળીએ ધર્મોપદેશ દ્વીધા. પછી ધનમિત્ર શેઠે પૂછ્યું કે− હે ભગવન્ ! મારા પુત્રે પૂર્વભવે શુ પુણ્ય કર્યું છે કે જેનાથી એ લક્ષ્મી, રાજ્યમાન, સૌભાગ્ય તથા મહત્ત્વને પામ્યા ? ’ ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું કે− પૂર્વે એ જ નગરમાં ધનકુમાર નામે શેઠ હતા. તેણે ગુરૂ પાસેથી ખાવીશ અભક્ષ્ય અને ખત્રીશ અનંતકાયના નિયમ લીધા હતા. સુપાત્રને દાન દીધાં તેમજ દેવ, ગુરૂ અને વડીલેાની ભક્તિ કરી તથા શ્રાવકધર્મ પાળ્યા. પ્રાંતે વૃદ્ધાવસ્થાએ તેણે દીક્ષા લીધી. સિદ્ધાંત ભણી, તપસ્યા કરી, ક્ષમા ઉપશમાદિક અનેક ગુણુ પેાતાને વિષે આણ્યા. પ્રાંતે અનશન લઈ આયુ પૂર્ણ કરી ત્રીજે દેવલાકે ઈંદ્રના સામાનિક દેવ થયો. ત્યાં દેવસંબંધી ભાગ લેાગવી ચવીને તારા પુત્ર થયા છે. પૂર્વ પુણ્યને ચેગે એ લક્ષ્મી મહત્ત્વાદિક પામ્યા છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ).
એ વાત સાંભળી પુણ્યસારને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉપર્યું અને પૂર્વભવ દીઠે. પછી કુટુંબ સહિત શ્રાવકધર્મ સ્વીકારી પોતાને ઘેર આવ્યું. તે દેવપૂજા કરે, મહામંત્ર નવકાર ગણે, ગુરૂને વિદે, દાન આપે. પછી પોતાના પુત્રને યેગ્ય જાણું, તેને ઘરનો ભાર સંપી, પોતાની શ્રેષ્ઠીપણની પદવીએ સ્થાપી પુણ્યસારે સુનંદ નામે ગુરૂની પાસે દીક્ષા લીધી. તે નિરતિચારપણે સંયમ પાળી દેવ થયે. ત્યાંથી આવી મનુષ્યજન્મ પામી મેલસુખ પામશે.
' છે દેહા છે જિણ પૂજે વંદે સુગુરૂ, ભાવે દાન દિયંત પુણ્યસાર જિમ તસ ઘરે, ઋદ્ધિ અચિંતિ હૂંત. ૧
ઈતિ મહર્તિકપરી પુણ્યસાર કથા.
હવે પાંત્રીશમી તથા છત્રીશમી પૃચ્છાના ઉત્તર બે
ગાથાએ કરી કહે છે. वीसत्थघायकारी, सम्ममणालोइऊणपछित्ते। जो मरइ अन्न जम्मे, सो रोगी जायए पुरिसो ॥५०॥ वीसत्थरकणपरो, आलोइअ सयलपावठाणो य । વો માન , તો રોમાવિવજ્ઞિો હો / ૧ / ભાવાર્થઃ—જે મનુષ્ય વિશ્વાસઘાત કરે અને સભ્ય મને એટલે શુદ્ધ મને કરી શુદ્ધ આયણ ન લે, તે પુરૂષ મરીને અન્ય જન્મે એટલે ભવાંતરને વિષે રેગી થાય છે ૫૦ છે તથા જે પુરૂષ વિશ્વાસીની રક્ષા કરવામાં અગ્રેસર હોય અને પિતાનાં કરેલાં જે પાપસ્થાનક હોય તે સર્વને સાચા મનથી આવે, તે ભવાંતરને વિષે રોગરહિત-નિરોગી હોય છે પ૧ છે . એ બંને પૃચ્છા ઉપર અટ્ટણમલ્લની કથા કહે છે –
ઉજજયણ નગરીએ જિતશત્રુ રાજા રાજ્ય કરે છે. તેને અટ્ટણમલ્લ નામે મહામલ્લ છે. સોપારા નગરે સિહગિરિ નામે
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૫ )
રાજા છે તે વર્ષોવર્ષે મયુદ્ધ કરાવે છે. મહુયુદ્ધમાં જે કાઈ જીતે છે તેને ઘણું ધન આપે છે. અરૃણમલ્લુ બીજા સ્થાને જઈ બીજા મહોને જીતી સિરપાવમાં ઘણું ધન લઈ આવે છે. એકદા સિંહગિરિ રાજાએ વિચાર્યું કે- ઉજ્જયણીના મલ્ર અહીં આવી વર્ષોવર્ષ જીતી જાય છે તે ઠીક નથી, માટે આપણે એના કાંઇ પશુ ઉપાય કરીએ. ’ પછી એક બળવાન માછીને દેખી રાજાએ તેને પાતાની પાસે રાખી મલ્લુયુદ્ધ શીખવ્યું. માલમલીદા ખવરાવી પીવરાવી પુષ્ટ કર્યાં. પછી મદ્યમહેાત્સવને દિવસે અટ્ટણમણે આવી યુદ્ધ કર્યું. પણ તેને તરૂણૢ એવા માછીએ જીતી લીધા. રાજાએ માછીને દ્રવ્ય આપ્યું. અદૃણુ વિલખા થઇ પાછા વળ્યેા. તેણે સારઠ દેશમાં એક મહા જોરાવર લિહ નામે કાળી દીઠા, તેની સાથે નાણા સબંધી ઠરાવ કરીને તેને ઉજ્જયણીએ લઇ ગયા. ત્યાં તેને મધુવિદ્યા શીખવી. પછી તેને સાપારા નગરમાં પરીક્ષા સમયે સાથે તેડી ગયા, ત્યાં સભામાં મહુમહાત્સવ સંબંધી વાજિંત્ર વાજતે, શંખ પૂરાતે, ખદિજન જય જય ખેલતે, લિહમણૂ અને માછીમદ્ભુ એ એ માંહામાંહે યુદ્ધ કરતા, નાચતા, માચતા, હસતા, એક બીજાને મુષ્ટિપ્રહાર દેતા, પડતા, ચડતા, પોતપેાતાને સ્થાનકે ગયા. ત્યાં અદૃણમલે ફલિહમદ્યને પૂછ્યું કે– તને યુદ્ધ કરવાથી કાઇ અંગ દુ:ખતું હાય તા કહે. ' તેણે પણ સાચેસાચું કહ્યું કે- અમુક અમુક અંગ દુ:ખે છે. ' ત્યારે અટ્ટમર્દો ફ઼િલહમશ્ર્વને અભ્યંગ સ્નાન કરાવી તેનુ શરીર તાજી કરાવ્યું.
ܕ
હવે રાજાએ માછીમન્નુને પૂછ્યું કે– તારાં અંગ ક્યાં દુ:ખે છે ? ’ પણ માછીએ લાજને લીધે દુ:ખવાનુ કાંઇ કારણુ કહ્યું નહીં. બીજે દિવસે સભામાં સર્વ લેાક સમક્ષ એહુ મયુદ્ધ કરવા લાગ્યા. ત્યાં માછીમલુ થાકયા અને કલિમલે તેની ગ્રીવા મરડી મારી નાખ્યા, તેથી કૃલિહમદ્યના યશ વિસ્તાર પામ્યા અને બક્ષીસ પણ મળી. એમ અરૃણમલની આગળ તે યથાસ્થિત સ્વરૂપ કહી સુખી થયા અને માછીમલ્લુ યથાસ્થિત સ્વરૂપ ન કહ્યું તેથી દુ:ખી થયા. એ દ્રષ્ટાંતથી એટલું સમજવાનુ કે જે કાઈ ગુરૂની આગળ સાચું કહી આલેાયણા લીએ, તે અદૃણમલ અને લિહમલની પેઠે સુખી થાય તેમજ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) નિરેગી થાય અને જે કઈ ગુરૂની આગળ આવતાં લાજથી સાચું ન કહે તે માછીમલ્લની પેઠે દુઃખી થાય. કહ્યું છે કે
પાપ આવે આપણું, ગુરૂ આગળ નિઃશંક, નિરંગી સુખીઆ હવે, નિર્મળ જેહ શંખ. ૧ આયણ ઉપર અણમલ્લ અને ફલિમલ્લની કથા સંપૂર્ણ
હવે સાડત્રીશમી પૃચ્છાને ઉત્તર એક ગાથાઓ કહે છે –
लहुहत्थयाइ धुत्तो, कूडतुला कूडमाण भंडेहि। ववहरइ नियडि बहुलो, सो हीणंगो भवे पुरिसो॥५२॥
ભાવાર્થ—જે ધૂર્ત, લઘુલાઘવી કળાએ એટલે હસ્તાદિ લાવે કરી કૂડા તેલ, કૂડાં માપે કરીને તથા કુંકુમ, કર્પર, મજીઠ વિગેરેમાં ભેળસેળ કરીને કૂડાં કરિયાણે કરી (વવહરઈ કે) વ્યાપાર કરે તે (નિયડિબહુલે કેટ) નિવૃતિબહુલ એટલે મહા માયાવી થઈને ઘણું પાપ કરે. વળી તે પુરૂષ ભવાંતરને વિષે જે મનુષ્ય થાય તે પણ હીનઅંગવાળે થાય. જેમ ઈશ્વર શેઠને પુત્ર દત્ત પૂર્વે કૂડા તેલ, કૂડાં માપ અને રૂડાં કરિયાણાદિક કરવાના પાપને ભેગે હસ્તાદિક અવયવથી હીન થેયે તેમ. | પર છે તેની કથા કહે છે.
આશાપૂરળજલ્પો વિધુતે | देहि त्वं गौतमस्वामिन् , वंदितः सुखसंपदम् ॥ १॥
આશા પૂર્ણ કરવામાં કલ્પવૃક્ષ સમાન અને સૂર્ય સમાન અને શ્રેષ્ઠ કાંતિવાળા હે ગતમસ્વામી ! વંદન કરાયેલા એવા તમે સુખસંપદાને આપો.”
ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નામના નગરે ઈશ્વર નામે શેઠ વસે છે. તેને પ્રેમલા નામે સ્ત્રી છે, જેને ચાર પુત્ર થયા છે. તે ચારેને ભણાવ્યા તેમજ પરણાવ્યા. અનુક્રમે શેઠ વૃદ્ધ થયા તેના ઘરમાં ઘણું દ્રવ્ય છતાં પણ લેભને લીધે તે અનેક પ્રકારના વ્યાપાર કરે છે, પરંતુ લક્ષ્મી કેઈને આપતું નથી. કેઈને દાન દેવાનું છે તેને મન જ થતું નથી.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) એક દિવસ શેઠ જમીને ગેખમાં બેઠા છે એવામાં ચોથા પુત્રની સ્ત્રી બહુ ગુણવંતી છે. તેની સુપાત્રને દાન દેવાની મતિ છે, ચતુર છે, જાણ છે. તે સ્ત્રી વાસણ ધોવા–માં જવા માટે ઘરની બહાર આંગણામાં બેઠી છે, એટલામાં કઈક નવદીક્ષિત સાધુ આઠ વર્ષની ઉમરના હતા તે ઈયોસમિતિ શોધતા વહોરવા માટે શેઠના ઘરને બારણે આવ્યા. તેને દેખી પેલી સ્ત્રીએ કહ્યું:
દેહે. ચેલા ખરી સવાર, ધામણું વાર ન જાણુએ; તમે ત્યાં અન્યથી આહાર, અહુ ઘર વાસી જીમીએ. ૧
અર્થ:“હે ચેલા ! હજી તે સવાર છે, તું ભિક્ષાને વખત થઈ ગયો છે એમ ન સમજીશ. વળી અમે વાસી અન્નના જમનાર છીએ તેથી તમે બીજે જઈને આહાર .” ચેલાએ કહ્યું કે-“તે હું અન્યત્ર ભિક્ષા માટે જાઉં?” વહુએ કહ્યું કે જેમ ઠીક લાગે તેમ કરે.” પછી ચેલો પણ તે કૃપણનું ઘર મૂકી અન્ય ઘરે આહાર લેવા ગયે.
ગેખમાં બેઠેલા શેઠે તે સર્વ વાત સાંભળીને વિચાર્યું કે–“એ વહુનાં વચન મળતાં આવતાં નથી. એટલે વહુને બેલાવી પૂછયું કે
બે પહેર દિવસ થયા છતાં તમે ચેલાને એમ કેમ કહ્યું કે સવાર છે. વળી ચેલાએ બીજે આહાર લેવા જવાનું કહ્યું ત્યારે તમે તેમ કરવામાં સંમતિ કેમ આપી? અને અમારે ઘેર વાસી જમીએ છીએ એમ કેમ કહ્યું? આપણે ઘેર તે સર્વદા નવી જ રસવતી નીપજે છે અને સર્વ કુટુંબ સહિત તાજી રસવતી ખાઈએ છીએ; પરંતુ ટાઢી રસોઈ તો કઈ જમતું નથી. તેમ છતાં તમે ચેલાને એમ કહ્યું તેનું કારણ શું ?” તે સાંભળી વહુ ઘૂંઘટ કાઢી લજજા આણતી થકી કહેવા લાગી કે-“હે તાતજી! સાંભળે. મેં ચેલાને કહ્યું કે તમે સવારી એટલે વહેલી નાનપણમાં દીક્ષા કેમ લીધી? ત્યારે ચેલે કહ્યું કે ધામણું વાર ન જાણુએ, તેથી હું બહું છું, કારણ કે સંસાર અસાર છે, આયુ અથિર છે, તેની બીક લાગે છે, માટે ધામણ વાર ન જાણુએ એટલે વેળા કેમ ગમાવીએ?
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૮ )
કારણ કે જીવિતવ્ય વીજળીના ઝબકારા સરખું છે. વળી મેં કહ્યું કે અમારે ઘેર વાસી જમીએ છીએ તેને અર્થ આમ છે કે અમે પાછલે ભવે દાનપુણ્ય કીધાં છે તેને યોગે દ્ધિ મળી છે, પરંતુ આ ભવમાં દાનપુણ્ય કાંઈ કરતા નથી માટે નવી ઉપાજેના કાંઈ થતી નથી, તેથી વાસી ભજન કરીએ છીએ.”
એ વચન સાંભળી શેઠ વહુને મહાબુદ્ધિમાન જાણી હર્ષ પાયે થકે સર્વને એકઠા કરીને કહેવા લાગ્યું કે મારી આ વહુ સહુ વહુથી નાની છે પરંતુ બુદ્ધિએ કરી સર્વમાં અગ્રેસર છે માટે એને હું મારા કુટુંબમાં મોટી કરી સ્થાપું છું. હવે મારા સર્વ કુટુંબીજનેએ એને પૂછીને કામકાજ કરવું, એવી આજ્ઞા કરૂં છું.” વળી શેઠને તે દિવસથી દાન દેવાની બુદ્ધિ પણ થઈ, તેથી દાન દેવા લાગ્યા.
કેટલાએક કાળ વીત્યા પછી વળી શેઠને પાંચમો પુત્ર થશે. તેનું દત્ત એવું નામ પાડયું, પરંતુ તેને હાથ–પગ નથી-હીણ છે. તેને જ્યારે વનવિય પ્રાપ્ત થયું ત્યારે લેક તેની હાંસી કરે. વૈદ્ય તેલમર્દનાદિ અનેક ઉપચાર કર્યો, પણ જેમ દુર્જનને ઉપકાર કરીએ તે ગુણ ન કરે તેમ એને પણ કાંઈ ગુણ થયે નહીં. શેઠે અનેક ઉપચાર કરી ઘણું દ્રવ્ય ખરચ્યું, પણ પુત્ર જેવો હતું તે ને તે જ રહ્યો. - એકદા બે મુનીશ્વર ભિક્ષાએ આવ્યા, તેમને વાંદીને શેઠે પૂછયું કે–“હે મહારાજ ! મારો પુત્ર સારો થાય તેવું ઔષધ કહો.” ગુરૂએ કહ્યું કે– જીવને રેગ બે પ્રકારના થાય છે. એક દ્રવ્યોગ અને બીજો ભાગ. તેમાં પહેલા દ્રવ્યરેગન પ્રતિકાર તે વૈદ્ય જાણે છે અને બીજા ભાવગનો પ્રતિકાર અમારા ગુરૂ જાણે છે. તે હાલ આ ગામની બહાર વનમાં આવ્યા છે તેમને પૂછો. ” તે વાત સાંભળી શેઠ પણ વનમાં ગયા. ત્યાં ગુરૂને વાંદી પૂછવા લાગ્યા કે –“મહારાજ ! મારો દત્ત પુત્ર અંગહીન છે, તે કઈ રીતે સારે થતો નથી, તેનું શું કારણ છે? તથા દ્રવ્યોગ અને ભાવગ તે કેને કહીએ?” ત્યારે ગુરૂ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) બેલ્યા કે– રાગદ્વેષે કરી માઠાં કર્મ ઉપાર્જન કરીએ તે ભાવગ કહીએ, અને તે કર્મ ઉદયમાં આવ્યાથી જે વિપાક ભેગવીએ તે દ્રવ્યોગ જાણો. તપ, સંયમ, દયા, કાઉસગ્ગાદિક કિયાએ કરી ભાવોગ મટી જાય. ભાવગ ગયો તે દ્રવ્યોગ પણ ગયે જાણ. આ તારા પુત્ર પૂર્વભવે હાટે બેસી લેલે કરી લકોને છેતર્યા છે, કૂડે તોલે, કુડે માપે કરી વ્યાપાર કર્યો છે, સરસ, નિરસ વસ્તુને ભેળસંભેળ કરી વેચી છે, એમ ઘણું પાપ ક્ય છે, પરંતુ એક વાર સાધુને દાન દીધું છે તે પુણ્યના ભેગે કરી તારે ઘેર પુત્રપણે ઉપ છે. એણે હાથે કરી કૂડ-કપટછળભેદ કરી મુગ્ધ લોકોને છેતર્યા છે, તેથી તે હાથરહિત થયો છે.” એવી વાત ગુરૂના મુખેથી સાંભળી શેઠે તથા દત્તે બંને જણે મળીને શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કર્યો. દત્ત નિયમ લઈ માયાકપટ મૂકી દઈ નવકારમંત્રનું સ્મરણ કર્યું. તે સ્મરણ કરવાના પુન્યથી દેવલોકે ગયે, માટે અહો ભવ્ય લેકે ! કેઈને મ પંચે, મ વંચે, એક પુણ્ય જ સચે, સં.
ઈતિ હીનાંગે દત્તકથા સમાપ્ત.
હવે આડત્રીશમી અને ઓગણચાલીશમી પૃચ્છાના
ઉત્તરે એક ગાથાએ કરી કહે છે. संजमजुआण गुणवं-तयाण साहूण सीलकलिआणं । मूओ अवण्णवाएण, टुंटओ पण्हिघाएण ॥ ५३॥
ભાવાર્થ –જે જીવ સંયમયુક્ત, ક્ષમાદિ ગુણવંત, શીલે કલિત એટલે શીલે કરી યુક્ત એવા જે સાધુ મહાત્મા તેમના (અવર્ણવાએ કે) અવર્ણવાદને બોલે, એટલે અણુછતા દેષ બેલે– નિંદા કરે, તે જીવ ભવાંતરે (મૂઓ કેટ) મૂક એટલે મુંગો થાય તથા જે જીવ પગના પ્રહાર કરી સાધુને (ઘાણું કે) ઘા કરે એટલે પાટુ મારે, તે જીવ ભવાંતરે મૂંટે થાય. ૫૩જેમ વડેદ્રાવાસી દેવશર્માના પુત્ર અગ્નિશર્માએ મહાત્માની નિંદા કરી, તેના યોગથી
૧૨
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૦ ) તે મૂક થયો અને સાધુને પીકા પાટુના પ્રહાર કર્યો. તેથી તે જ ભવે તેને દેવતાએ શિક્ષા કરી. ત્યાંથી મારી નરકે ગયે અને ભવાંતરે હીન કુળમાં ઉપજી પાસડ નામે ચૂંટે થયે તેમ. તેની કથા કહે છે – - વિટપ નગરે દેવશર્મા નામે બ્રાહ્મણ ચાદ વિદ્યાને નિધાન છે, તેને અગ્નિશર્મા નામે પુત્ર થયે. તે ઘણાં શાસ્ત્ર ભણ્ય,
જ્યોતિષશાસ્ત્રમાં નિપુણ થયે; તેથી પિતાના મનમાં ઘણે અહંકાર ધરવા લાગે. તે ધર્મવંતની, ગુણવંતની અને ચારિત્રયાની નિંદા કરે, તેમના દેષ બેલે. એકદા તેના બાપે શિખામણ દીધી કે “હે વત્સ! જાતિકુળને મદ ન કરીએ. ડાહો મનુષ્ય ગર્વ ન કરે તેમજ કોઈની નિંદા પણ ન કરે.” ઈત્યાદિ ઘણું સમજાવ્યા પણ જેમ દૂધથી જોતાં છતાં કાગડે ઉજવળ ન થાય તેમ એણે પણ પિતાને સ્વભાવ મૂક્યું નહીં. “પ્રાણ ને પ્રકૃતિ હંમેશાં સાથે જ જાય છે.'
એકદા ઘણું સાધુના પરિવાર સહિત એક જ્ઞાની ગુરૂ ત્યાં આવી સમસર્યા. તેમને નગરના સર્વ લેક વાંદવા ગયા. તે ગુરૂને મહિમા દેખીને અગ્નિશર્મા ક્રોધિત થયે થકે લેકને કહેવા લાગ્યા કે—એ પાખંડી મહાત્માની પૂજા-ભક્તિ કરવાથી શું થાય? એ વેદત્રયીથી બહાર છે.”
એક વાર તે બ્રાહ્મણ ઘણા બ્રાહ્મણ લેકેના દેખતાં ગુરૂની સાથે વાદ કરવા માટે આવ્યા અને કહેવા લાગ્યો કે– તમે સુદ્ર, અપવિત્ર અને નિર્ગુણી છે તેમ છતાં લોકો પાસે પૂજા શામાટે કરો છો? કારણ કે વેદના જાણ એવા પવિત્ર બ્રાહ્મણને દાન આપે, તેની પૂજા કરે તો જીવ સ્વર્ગ જાય. અમે યજ્ઞ કરીને બકરા જેવા જનાવને પણ સ્વર્ગમાં મેલીએ છીએ.” એવી રીતે બોલવા લાગે, એટલે તેને એક શિષ્ય કહ્યું કે – “તું પ્રથમ મારી સાથે જ વાદ કર. હું જ તારા સઘળા પ્રશ્નોને ઉત્તર આપું છું, તે સાંભળ. , , પ્રથમ તું કહે છે કે તમે શુદ્ર છે, અમે જ બ્રાહ્મણ છીએ, તે તારું બોલવું અયુક્ત છે; કહ્યું છે કે –
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૧)
ब्राह्मणो ब्रह्मचर्येण, यथा शिल्पेन शिल्पकः । અન્યથા નામમાત્ર દ્રિોપદવત છે ? .
એ વચનથી એમ કહ્યું છે કે-જે બ્રહ્મચર્ય પાળે તે બ્રાહ્મણ કહેવાય. કેની પેઠે? તે કે શિલ્પીના ગુણે કરી જેમ શિલ્પી કહેવાય તેમ. તેથી જે બ્રાહ્મણમાં બ્રહ્મચર્ય ન હોય તે તેને ઇંદ્રગેપકીટ સમાન વ્યર્થ બ્રાહ્મણ જાણો.
વળી તું કહે છે કે તમે અૌચ છે, તે પણ અસત્ય છે; કારણ કે સ્નાન કરી–ફત પાણું ઢળી અકાય છની વિરાધના કરવાથી કાંઈ શીપણું થતું નથી. જે સ્નાન કર્યાથી શૌચતા પ્રાપ્ત થતી હોય તો પાણીમાં રહેલાં માછલાં સદૈવ સ્નાન જ કરે છે, તે સર્વ તારા કહેવા પ્રમાણે પવિત્ર થવાં જોઈએ; પરંતુ મનઃશુદ્ધિ વિના શૌચપણું થતું જ નથી. મનની શુદ્ધિએજ પરમ શચતા કહી છે.
श्लोक चित्तमंतर्गतं दुष्टं, तीर्थस्नानैर्न शुद्ध्यति । शतशोऽथ जलधौत, सुराभांडमिवाशुचिः ॥१॥ सत्यं शौचं तपः शौचं, शौचमिंद्रियनिग्रहः। सर्वभूतदया शौचं, जलशौचं च पंचमम् ॥२॥ चित्तं रागादिभिः क्लिष्ट-मलीकवचनैर्मुखं । जीवहिंसादिभिः कायो, गंगा तस्य पराङ्मुखी ॥३॥
ભાવાર્થ –જેનું અંતઃકરણ દુષ્ટ છે તે પુરૂષ જેવી રીતે હજાર વખત જળથી ધોવાવડે મદિરાનું પાત્ર શુદ્ધ થતું નથી તેવી જ રીતે સ્નાનથી શુદ્ધ થતો નથી. વળી પ્રથમ સત્યરૂપ શૌચ, બીજું તારૂપ શાચ, ત્રીજું ઇન્દ્રિયના નિગ્રહરૂપ શૌચ, ચોથું સર્વભૂતપર દયારૂપ શૌચ અને જળશાચ તે છેવટનું પાંચમું શૌચ છે. વળી જેનું ચિત્ત રાગાદિકે કરી કિલર છે,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) : છેટું બોલવાથી જેનું મુખ અપવિત્ર છે, તથા જીવહિંસાદિકથી જેની કાયા અપવિત્ર છે, તેવા પુરૂષને ગંગા પણ પવિત્ર કરી શકતી નથી અર્થાત્ ગંગા પણ તેમનાથી પરામુખી છે. વળી કહ્યું છે કે – आत्मानदी संयमपुण्यतोया, सत्यावहा शीलदयातटोर्मी । तत्राभिषेकं कुरु पांडुपुत्र !, न वारिणा शुद्ध्यति चांतरात्मा ॥१॥
ભાવાર્થ – શ્રી કૃષ્ણ કહે છે કે–“હે પાંડુરાજાના પુત્ર અર્જુન ! સંયમ અને પુણ્ય તે રૂપ જળે કરી યુકત અને સત્યરૂપ જેને પ્રવાહ છે તથા શીલ અને દયારૂપ જેનાં બે તટ છે એવી આત્મારૂપ નદી છે તેને વિષે તું અભિષેક કર અર્થાત તેમાં સ્નાન કર, કેમકે જળે કરી અંતરાત્મા કેઈ દિવસ પણ શુદ્ધ થતા નથી.
વળી તે કહ્યું કે તમે નિર્ગુણી છે તે પણ તારું બેલડું અયુક્ત છે, કેમકે ક્ષમા, દયા અને ક્રિયાપ્રમુખ અનેક ગુણ પ્રત્યક્ષ અમારામાં દેખાય છે, તે નિર્ગુણ કેમ કહેવાઈએ ? વળી કહ્યું છે કે–
चित्तं शमादिभिः शुद्धं, वदनं सत्यभाषणैः । ત્રહ્મવિિમ વેચા, સુદ્ધા મસા વિના / I ભાવાર્થ –શમાદિકે કરી ચિત્ત શુદ્ધ થાય છે, સત્ય ભાષણે કરી વદન શુદ્ધ થાય છે, બ્રહ્મચર્યાદિકે કરી કાયા શુદ્ધ થાય છે એમ ગંગાના જળ વિના જ તે પૂર્વોક્ત સર્વ શુદ્ધ થાય છે, પરંતુ ગંગાના જળથી તે શુદ્ધ થતાં નથી.
વળી તું કહે છે કે તમે લોકો પાસે પૂજા કરાવે છે, તે પણ સત્ય કહ્યું નથી. કહ્યું છે કે
पूजां ह्येते जनाः स्वस्य, कारयति न जातुचित् । स्वयमेव जनः किंतु, गुणरक्तः करोति तत् ॥
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ –આ મુનિઓ પોતાની પૂજા કદિ પણ કરાવતા નથી. લોકે જે અમેને પૂજે છે તે સ્વયમેવ એટલે પોતાની મેળે જ ગુણે જઈને પૂજે છે; કારણ કે જન છે તે ગુણમાં રક્ત હોય છે અર્થાત્ સર્વ માણસ જે ગુણ જુએ તે પૂજે છે. એમાં કાંઈ નવાઈ નથી.
તથા તે કહ્યું કે બ્રાહ્મણની પૂજા કરનારે સ્વર્ગે જાય છે તે પણ અસત્ય છે, કેમકે ઘણા બ્રાહ્મણ તે અપવિત્ર, અબ્રા સેવનારા,
ખેતી કરનારા, ઘરમાં ગાય-ભેંસાદિક પશુઓ તથા છારૂ-વાછરુને રાખી તેનું પાલન કરનારા હોય છે, તેમજ રસાળ અને નિર્દથી હોય છે, માટે તેને પૂજવાથી સ્વર્ગ પ્રાપ્ત થતું નથી.
વળી તેં કહ્યું કે–અમે યજ્ઞમાં છાગને વધ કરી તેને સ્વર્ગ મેકલીએ છીએ, તે પણ તારૂં બોલવું અસત્ય છે, કારણ કે તારા જ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે –
यूपं छित्वा पशून हत्वा, कृत्वा रुधिरकर्दमम् ।
ચચેવં જગ્યતે સ્વ, નર ન બચતે? . . ભાવાર્થ –ચૂપને છેદીને, પશુને મારીને, ભયંકર હિંસાથી લોહીને કાદવ કરીને જે સ્વર્ગમાં જવાય તે પછી નરકમાં શાથી જવાય ? અર્થાત્ તેવા કાર્યથી જ નરકે જવાય.
એવી યુક્તિવડે નગરના સર્વ લોકના દેખતાં છતાં શિષ્ય અગ્નિશર્મા બ્રાહ્મણને હરાવ્યું, તેથી તે બ્રાહ્મણ રોષે ભરાઈને પિતાને ઘેર જતો રહ્યો. પછી રાત્રીએ એકલે વનમાં જઈ સર્વ સાધુઓ નિદ્રામાં હતા તેમના પર પાટુપ્રહાર કર્યો અને મુષ્ટિએવડે માર માર્યો. તેને વનદેવતાએ અટકાવ્યું અને પકડ્યો. પછી તેના બહુ પગ શકિતએ કરી છેદી નાખ્યા. તેની પીડાથી દુ:ખ પામતા તેને પ્રભાતે લોકેએ દીઠે. તેનું સ્વરૂપ સર્વ લોકેના જાણવામાં આવ્યું એટલે સર્વ લેકે તેની નિંદા કરવા લાગ્યા. એવી રીતે સાધુઓની અવજ્ઞા કરીને તે પાપિષ્ટ મરીને પહેલી નરકે નારકીપણે ઉપજ્ય.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૪ )
ત્યાંથી નીકળી કાઇ દરિદ્રીને ઘેર પાસડ એવા નામે પુત્ર થયા. ત્યાં પણ પૂર્વકૃત કર્મને દાષે મુંગા થયા, ફૂટો થયા, જન્મતાં જ માતા મરી ગઇ અને જ્યારે તે આઠ વર્ષના થયા ત્યારે તેના પિતા પણ દેવશરણ થયા. તે લેાકેાનું દાસપણું કરી પેટ ભરવા લાગ્યા. સર્વ જનાને અણગમતા થયા. ત્યારપછી પણ સંસારમાં ઘણા કાળ સુધી રઝળ્યો.
ઈતિ અગ્નિશમેની કથા.
હવે ચાલીશમી પૃચ્છાના ઉત્તર એક ગાથાએ કરી કહે છે.
जो वाहइ निस्संसो, छाउब्वायंपि दुरिकयं जीअं । નિયંતાત્તમંત્રિ, ગોયમ સો જંતુજો હોઇ । ૧૪ ।
ભાવાર્થ:—જે પુરૂષ નિ:શ ંકપણે અથવા નિ:સ્પૃશ એટલે નિર્દય છતા વૃષભાર્દિક જીવની ઉપર ભાર નાખીને (વાહઇ કે॰) વહાવે તેથી છાત એટલે જેમનાં અંગ ત્રુટી ગયાં છે, ઉદ્દાત એટલે જેમના શ્વાસ ઉંચા જ રહે છે અને શરીરની સધિઓ અને માત્ર જેના દુ:ખિત છે એવા દુ:ખિયા વૃષભને તથા કર્મ કરાદિક જીવાને જે દુ:ખી કરે છે તે જીવ હે ગૌતમ ! મરીને પાંગળા થાય. જેમ સુગ્રામવાસી હાલુકણીના પુત્ર કણ નામે હતા, તેણે પૂર્વભવમાં ખળદ અને હાલીને ઘણા ભૂખ્યા-તરસ્યા રાખ્યા હતા તેથી પાંગલા થયા તેમ. તેની કથા કહે છે.
સુગ્રામ ગ્રામે હાલુ નામે કણી છે, તે દયાવંત અને સંતાષી છે. ચારાપાણીના વખત થાય એટલે હળ ખેડનાર હાલીને તથા બળદને છેડી ચારાપાણી આપે. કદાચ ચારાપાણી હાજર ન હાય તા પાતે પણ જમે નહીં, એવા નિયમ કરેલા છે. તેની હેમી નામે સ્ત્રી છે, તે સરલ ચિત્તવાળી છે. તેને કશુ નામે પુત્ર થયા, જે પૂર્વકૃત કર્મે કરી રાગી ને પાંગળા થયા છે. તે જ્યારે માટા થયા ત્યારે ક્ષેત્રની ચિંતા કરવા માટે મળદ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૫ )
ઉપર બેસીને ક્ષેત્રમાં જાય. પૂર્વભવના સંસ્કારથી જાતે ઘણે જ લોભી હોવાથી તેના બાપ કરતાં ત્રણગણી ભૂમિ ખેડાવે, હાલી તથા બળદોને ખાવાને વખત થાય તો પણ તેને છુટા કરે નહીં, ચારાપાણીની ચિંતા રાખે નહીં. તેણે કરીને વર્ષોવર્ષ કર્ષણ કરતાં પાછલે વર્ષે જેટલું ધાન્ય નીપજ્યું હોય તેથી આગલે આગલે વર્ષે ધાન્ય ઓછું છું નીપજવા લાગ્યું. અનુક્રમે તે નિર્ધન થઈ ગયો, તો પણ તે પાપકર્મ કરતો અટક્યા નહીં.
એકદા જ્ઞાની ગુરૂ આવ્યા તેમને વાંચવા માટે ગામના લોકેની સાથે એ પિતા-પુત્ર પણ ગયા. ગુરૂને પિતાએ પૂછયું કે-“મહારાજ! ક્યા કર્મને યોગે આ મારો પુત્ર રેગીઓ, પાંગલે અને નિધન થયેલ છે ?” ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું કે-“એણે પૂર્વ ભવમાં કર્ષણ કરતાં ભૂખ્યા તરસ્યા બળદોને વાહ્યા છે, તેમની સંધિએ ઘા દીધા છે, માર્યા છે, અંતે કાંઈક પશ્ચાત્તાપ કર્યો હતો. તેથી મનુષ્યપણું પામી તારો પુત્ર થયે છે; પરંતુ આ ભવમાં પણ તેવાં જ પાપ કરે છે.” એવી ગુરૂની વાણી સાંભળી હળક્ષેત્ર સંબંધી પાપ આલોવી બાપે દીક્ષા લીધી અને કર્મણે શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કર્યો. આયુ પૂર્ણ કરી બેહુ દેવકનાં સુખ પામ્યા.
નિર્દયતા ઉપર કર્મણ હાલીની કથા સંપૂર્ણ
હવે એકતાલીશમી તથા બેંતાલીશમી પૃચ્છાના
ઉત્તર બે ગાથાએ કરી કહે છે. सरलसहावो धम्मि-व माणसो जीवररकणपरोय । देवगुरुसंघभत्तो, गोयम रूवस्सियो होइ ॥ ५५ ॥ कुडिलसहावो पाव-प्पिओ अ जीवाण हिंसणपरो अ। गुरुदेवयपडिणीओ, अच्चंत कुरूवओ होइ ॥ ५६ ॥
ભાવાર્થ –જે પુરૂષ છત્રના દંડની પેઠે સરલ સ્વભાવી હોય અને ધર્મને વિષે જેનું ચિત્ત હોય તથા જે મનુષ્ય જીવની રક્ષા કરવામાં તત્પર હોય તથા જે દેવ, ગુરૂ અને સંઘને ભક્ત
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોય, તે જીવ હે ગૌતમ ! રૂપવાન થાય છે પપ છે તથા જે જીવ સ્વભાવે કુટિલ હોય એટલે કુટિલસ્વભાવી હોય અને પાપપ્રિય હોય એટલે તેને પાપ કરવું જ ગમે અને જીવની હિંસા કરવામાં તત્પર હોય, તથા દેવ અને ગુરૂની ઉપર દ્વેષ વહેનારે હોય, દેવગુરૂને પ્રત્યનિક હોય તે પુરૂષ મરીને અત્યંત કુરૂપ થાય. જેમ પાટણ નગરમાં દેવસિંહ શેઠને પુત્ર જગસુંદર સર્વ કેને મનગમતે રૂપવંત થયે, અને તેને જ બીજો ભાઈ અસુંદર થયે તેમ. તે કાળે, કૂબડે, દુર્ભાગી, સ્વર, લંબકંઠે, મેટા પેટવાળો અને કુરૂપી થયો. એ બંને ભાઈની કથા કહે છે
પાટણ નગરે દેવસિંહ શેઠ ધનવંત વસે છે. તેને દેવશ્રી નામે સ્ત્રી છે, તે સરળ અને સ્નેહવાળી છે. તેણે એકદા પાછળી રાતે એક આંબાનું વૃક્ષ શાખા, ડાળ અને ફૂલે ભરેલું આકાશથી ઉતરતું અને પોતાના મુખમાં સંચરતું સ્વમામાં દીઠું. એટલામાં જાગ્રત થઈને પિતાના ભર્તારને તે સ્વપ્નાની હકીક્ત કહી. ભર્તા સાંભળીને સ્ત્રીને કહ્યું કે-“તને ફળવંત ગુણવંત આંબાની પેઠે અનેક જીના આધારભૂત એવું પુત્રરત્ન પ્રાપ્ત થશે.” તે સાંભળી સ્ત્રી હર્ષવંત થઈ. અનુક્રમે પૂર્ણ દિવસે લક્ષણવંત પુત્ર જન્મે. તેના પિતાએ વધામણાં કીધાં. કુટુંબ જમાડી, દીધાં વસ્ત્ર ને સાડી, હરખ્યાં બાપ ને માડી; એનું જગસુંદર નામ યથાણુણે દીધું, શેઠનું વાંછિત કામ સીધું. તે નિશાળે ભણ્ય, કળાએ શીખે. ભાગ્યયેગે વિનય, વિવેક, ચાતુર્ય, ઔદાર્ય, ગાંભીર્ય, ઘેર્યાદિક ગુણવંત થયે. તે વૈવનવય પામે ત્યારે તેણે અનેક કન્યા સાથે પાણિગ્રહણ કર્યું. તે દેવ, ગુરૂ, સંઘની ભક્તિ કરે, જિનધર્મ આદરે, દાન દઈ પુણ્યભંડાર ભરે, દીન-દુ:ખીને ઉદ્ધાર કરે, એવો ગુણવંત થયે.
વળી એકદા દેવશ્રીએ શેષરાત્રિએ દવદગ્ધ વૃક્ષ મુખમાં પસતું સ્વપ્નામાં દીઠું. તે સ્વપ્ન માઠું જાણું ભર્તાર આગળ કહ્યું નહીં. અનુક્રમે કાળે, ચીબે, દાંતા, તુચ્છ કાનવાળે, જેનું હૈયું ને પેટ સ્થળ, બાહુ જેની ટુંકડી, જાંઘ લાંબી, શરીરે ઘણાં રેમ, દુર્ભાગી, સ્વર, એ પુત્ર પ્ર . લેકેએ તેનું રૂપ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) દેખી અસુંદર એવું નામ આપ્યું. તે પુત્ર મૂર્ખ ને ધર્મહીના થ. “પાપે કૂડે તેને કોઈ ન કહે રૂડે” એ દુર્ભાગી થયા, તેથી તેને કઈ કન્યા આપે નહીં. દ્રવ્ય આપવા છતાં પણ કઈ કન્યા આપવા કબૂલ થયું નહીં. ' ત્યારે પિતાએ કહ્યું કે-“હે વત્સ! તેં પૂર્વભવે પુણ્ય કીધું નથી, તેથી આવો કુરૂપ થયે છું અને વાંછિત પામતો નથી; માટે હમણાં તે ધર્મકરણ કર.” એવી શિખામણ દીધી, તે પણ તેને ધર્મ કરવાની લેશમાત્ર ઈચ્છા થઈ નહીં.
એકદા તે નગરની બહાર ચાર જ્ઞાનના ધણી એવા સુવ્રત નામના આચાર્ય આવીને સમીસર્યા. તેમને દેવસિંહે પુત્રો સહિત જઈને વંદના કરી. ગુરૂએ ધર્મોપદેશ દીધો, તે સાંભળી જેમ મેઘગજરવ સાંભળી મેર હર્ષ પામે તેમ સર્વ હર્ષ પામ્યા. દેશનાનંતર શેઠે પૂછયું કે-“હે ભગવન્ ! મારા બે પુત્રો છે, તેમાં મોટા પુત્ર ગુણવંત, સૌભાગી અને પુણ્યવંત થયા છે, જ્યારે બીજો લઘુપુત્ર દુષ્ટ, દુર્ભાગી, પાપરૂચિ તેમજ દુરાચારી થયો છે તેથી તે બંનેએ પૂર્વભવે શું પુણ્ય-પાપ કર્યું હશે? તે કૃપા કરીને કહે.”
ગુરૂ કહેવા લાગ્યા કે-હેશેઠ! આ જ નગરમાં આ ભવથી પાછલા ત્રીજે ભવે એક જિનદત્ત એવા નામે વણિક રહેતો હતો. તે સરલ સ્વભાવી જીવરક્ષા કરવાવડે સર્વત્ર પ્રસિદ્ધિ પામ્યો હતો. વળી દેવ, ગુરૂ અને શ્રીસંઘની ભક્તિ કરવામાં પણ અગ્રેસર હતા, તેથી સર્વ
કે તેના વખાણ કરતા હતા. તે જ નગરમાં એક શિવદેવ નામે વણિક મહા મિથ્યાત્વી રહેતો હતો. તે દેવ, ગુરૂ અને શ્રીસંઘ ઉપર દ્વેષ રાખી તેમની હાંસી કરતે, મનમાં કૂડમ્પટ રાખતા અને જિનદત્તને મિત્ર હતો તો પણ જીવહિંસા કરતાં અટકતો નહોતો. - તે મિથ્યાત્વી મરીને પહેલી નરકે ગયે અને જિનદત્ત શ્રાવક મરીને પહેલે દેવલોકે દેવ થયો. ત્યાં દેવતાનાં અપૂર્વ સુખ ભોગવી આયુ પૂરું કરીને તે દેવ તારે જગસુંદર નામનો મેટો પુત્ર થયે અને શિવદેવને જીવ નરકથી નીકળી તારે અસુંદર નામે નાને
૧૩.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
પુત્ર થયા. તે પૂર્વ ભવે દેવ, ગુરૂના દ્વેષી હતા, નિર્દય હતા, તેથી આ લવમાં ૩૫ થયેા છે. હજી પણ તે ધર્મ દ્વેષી છે, માટે ઘણા કાળ સંસારમાં ભ્રમણ કરશે. ’ એવી ગુરૂનાં મુખથી પૂર્વ ભવ સંબંધી વાત સાંભળતાં જગસુંદરને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉપજ્યું, તેથી હર્ષ પામ્યા.તે ઘણા કાળ શ્રાવકધર્મ સમ્યક્ પ્રકારે આરાધી અંતે દીક્ષા લઇ મેાક્ષસુખ પામ્યા. દેવ, ગુરૂ અને શ્રીસ’ધની ભક્તિ ઉપર જગસુંદર–મસુંદરની કથા.
હવે તાલીશમી પૃચ્છાના ઉત્તર એક ગાથાએ કરી કહે છે.
जो जंतदंडकसरज्जु - खग्गकुंतेहिं कुणइ वियणाओ । सो पावो निक्करुणो, जायइ बहुवेयणो पुरिसेो ॥ ५७ ॥
ભાવાર્થ:—જે પુરૂષ યંત્ર, લાકડી, દંડ, પાણા, ચાબકા, રજી તે નાડી, દારી, ખડ્ગ તે ખાંડા, કુંતા તે ભાલાં ઇત્યાદિક હથિયારે કરી અન્ય જીવાને વેદના કરે, તે પાપી–નિચી પુરૂષ જન્માંતરે ઘણી વેદના પામે. ॥ પછા જેમ મૃગ ગામે વિજય રાજાની મૃગારાણીના પુત્ર લેાઢો નામે હતા તે પામ્યા તેમ. તેણે પાછલે ભવે ઘણાં ગામ ઉપર અધિકારી હાવાને અંગે ઘણા લેાકાને અત્યંત દુ:ખી કર્યાં હતા તેથી તે જ ભવમાં તેને જળાદર, કાઢ પ્રમુખ સેાળ મહારાગ ઉપજ્યા હતા. તે મરીને પહેલી નરકે ગયા હતા. ત્યાંથી નીકળી લેાઢાને ભવે નપુંસક થયા. સ્પષ્ટ એવી પાંચે ઇંદ્રિયાથી રહિત અત્યંત વેદના ખમતા મહાદુ:ખી થયા. તેની કથા કહે છેઃ—
આ જ ભરતક્ષેત્રે મૃગગામે વિજય નામે રાજા છે, તેને મૃગાવતી નામે રાણી છે. તેમને સંસારસુખ ભાગવતાં ઘણા કાળ વીત્યા.
એકદા શ્રીમહાવીર તીર્થંકર વિહાર કરતા, ભવ્યજીવાને પ્રતિઆધ દેતા, શ્રીગૌતમસ્વામી પ્રમુખ અનેક સાધુએના પિરવારે પરવર્ષો થકા ત્યાં સમાસો. દેવતાએએ ત્રણ ગઢની રચના કરી, આગળ ફુલપગર ભર્યા. ખાર પદા મળીને પરમેશ્વરની વાણી સાંભળવા એડી. એવા અવસરે એક જાત્યધ પુરૂષ જાતે કાઢીએ છે તથા
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ ). હાથ, પગ, નાક, આંગળી પ્રમુખ સર્વ અંગે ગળી ગયાં છે, સ્વરને દુર્ભગ છે. તે લેકે નિંદા થકે સમેસરણમાં આવ્યો. તેને દેખી ગૌતમસ્વામીએ પરમેશ્વર પ્રત્યે પૂછયું કે-“હે ભગવન! એ જીવ કયા અશુભ કર્મને ચગે મહા દુઃખી થયો છે?” ભગવાને કહ્યું કે
એણે પૂર્વ ભવે ઘણાં પાપકર્મ કર્યા છે તેથી એ દુઃખી થયે છે.” વળી તમસ્વામીએ પૂછયું કે મહારાજ એ જીવથી પણ અધિક દુઃખીઓ જીવ કઈ હશે કે જેને દેખી લેક દુર્ગચ્છા–સૂગ કરે, નિંદે, કાઢી મૂકે?” ભગવાન બોલ્યા કે હે મૈતમ! એ જ ગામના રાજાને પુત્ર જગતમાં અત્યંત દુઃખી છે, કારણ કે તે બહેરે, પાંગળો અને નપુંસક છે. હાથ, પગ, કાન, નાક, ભ્રકુટી, મુખ એમાંનાં કેઈ પણ અંગ તે તેને છે જ નહીં. તેની આઠ નાડી માંહી વહે છે અને આઠ નાડી બહાર વહે છે. આઠ નાડી લોહીની અને આઠ પરૂની વહે છે. તે મહા દુર્ગધી છે, શરીરે લેઢા જેવું છે, સદૈવ રેમે કરી આહાર લે છે. તે જીવ અહીંયાં પણ નરકનાં દુઃખ ભેગવે છે.”
તે સાંભળી ગતમસ્વામીને કેતુક ઉપર્યું, તેથી તેને જેવા માટે જવાની ઈચ્છાથી કહેવા લાગ્યા કે-“હે સ્વામિન ! તમે આજ્ઞા આપો તે હું તેને જોઈ આવું.” પરમેશ્વરે આજ્ઞા આપી એટલે ગતમસ્વામી રાજાને ઘેર આવ્યા. રાજા-રાણી બને હર્ષ પામ્યાં. રાણી બેલી કે–મહારાજ! આજ અમારા ઉપર અત્યંત અનુગ્રહ કર્યો. ગતમસ્વામી મૃગાવતી પ્રત્યે બેલ્યા કે-“તમારે પુત્ર મારે જેવો છે.” ત્યારે રાણીએ પિતાના ચાર પુત્ર જે ગુણવંત હતા તેને બોલાવીને ૌતમસ્વામીને વંદાવ્યા. શ્રીૌતમે ધર્મલાભ દીધે. વળી રાણુએ કહ્યું કે–“આજે મારા પર અનુગ્રહ કર્યો. ત્યારે શ્રીૌતમે મૃગાવતીને કહ્યું કે તમારે જે શીલા સરિખે પુત્ર છે તેને જેવા હું આવ્યો છું.” રાણું બેલી કે–“હે ભગવન્! તે પુત્રને તો કઈ ન જાણે તેવી રીતે અમે ભોંયરામાં છાને રાખે છે, તે તમે શી રીતે જાયું?” શ્રીૌતમ બોલ્યા કે-“અમારા સ્વામી શ્રી મહાવીર છે, તે સર્વજ્ઞ છે, તેમના કહેવાથી જાણ્યું. ત્યારે રાણીએ કહ્યું કે–“હે ભગવન ! ક્ષણેક કાઓતો ભેજનવેળાએ હું સારાં વસ્ત્રાભરણ તજી દઈ એક ગાડલીમાં
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦). તેને ગ્ય આહાર લઈ ભૈયામાં જઈશ ત્યારે તમને સાથે તેડી જઈ દેખાડીશ.” પછી રાણું ગાડલી લઈ શ્રીૌતમસ્વામીને લઈને ભૈયરામાં ગઈ ત્યાં ગતમસ્વામીને કહ્યું કે –“હે ભગવન્અહીંયાં ઉગ્ર દુર્ગધ છે, માટે મુહપત્તિએ મુખ નાક બાંધીને અંદર આવે.” પછી ભેંયરાનું કમાડ ઉઘાડવું ત્યારે ત્યાં ખાધેલું અન્ન પણ પાછું વળે એવી તીવ્ર દુર્ગધ આવવા માંડી. રાણીએ સાદર પાથરી તેની ઉપર આહાર મૂકી લેઢાને ઉપર લઈ આવી. તેણે આહારસંજ્ઞાથી રેમે કરી આહાર લેવા માંડ્યો કે તરત જ તે આહાર પરૂ થઈને બહાર નીકળવા લાગે. એવું દુઃખ જોઈ રાણુને વિંદાવી શ્રી ગૌતમસ્વામી મહાવીરસ્વામી પાસે પાછા આવીને કહેવા લાગ્યા કે—જેવું દુઃખ આપે કહ્યું હતું તેવું જ ખરેખર મેં દીઠું, માટે હવે કૃપા કરીને કહે કે એણે પૂર્વભવે શું મેટું પાપ કર્યું છે કે જેથી એ એ દુઃખી થયે છે ?” " પ્રભુએ કહ્યું કે—હે ગતમ! શતદાર નગરે ધનપતિ રાજાને વિજયવદ્ધને નામે ખેડ છે. તેના તાબામાં પાંચશે ગામ છે. તેની સંભાળ માટે અઈ રાઠોડને અધિકારી કરીને મેક. તે રાઠોડ મહા રદ્ર પરિણામી, શુદ્રબુદ્ધિ અને મહાપાપકમી હતે. તે પાંચશે ગામની ચિંતા કરે, અધિક કર લેય, નવા કર નાખે, લેકેને કૂડાં આળ આપી અન્યાયથી દંડ કરી નિદ્રવ્ય કરી નાખે. અધિકી–ઓછી વાત કરી લેકને તાજણે કરી તાડના કરે, બાંધીને માર મારે, ઉંચા ટીંગાડે, હવે. એવી રીતનાં ઘણું પાપ કરવાથી તે જ ભવમાં તેને કાસ, શ્વાસ, જ્વર, દાહ, કુક્ષીશળ, ભગંદર, હરસ, અજીર્ણ, આંખવેદના, કાનવેદના, પુંઠશૂળ, ખસ, કઢ, જળોદર, વેગ અને વાયુ-એ પ્રકારના સોળ મહારેગ ઉપજ્યા. તેણે કરી અતિ ઉપદ્રવ પામે થકે તે આર્ત, રેન્દ્ર ધ્યાન ધરી મરણ પામી પહેલી નરકે ગયા. ત્યાં છેદન-ભેદન, તાપ-તાડનાદિ અનેક કષ્ટ સહન કરી ત્યાંથી એવી વિજયરાજાને પુત્ર થયે છે. તે નપુંસક દુ:ખીઓ અને ઘણું વેદનાના કષ્ટ
૧ ધૂળના કીલાવાળું ગામ.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૧ ) સહન કરે છે. એણે એક ભવમાં જ ઘણા પાપ કરવાથી અકથનીય દુ:ખ દીઠાં છે.”(શ્રી વિપાકસૂત્રના દુઃખવિપાકના પહેલા અધ્યયનમાં આ કથા બહુ વિસ્તારથી છે)
ઈતિ મહાપાપ કરવા ઉપર મૃગાપુત્રની કથા.
હવે ચુમ્માલીશમી પૃચ્છાને ઉત્તર એક ગાથાએ
जे सत्ते विअणत्तो, मोआवइ बंधणाओ मरणाओ। कारुण्णपुण्णहियओ, णो असुहा वेयणा तस्स ॥ ५८ ॥
ભાવાર્થ – પુરૂષ પિડાયુક્ત એવા (સત્તો કે ) જીવને (બંધણુઓ કે.) બંધનરૂપ સાંકળથી થતી (વિઅણૉો કે) વેદના થકી તથા (મરણાઓ કેટ) મરણ થકી (મેઆવઈ કે) મૂકાવે છે તે અને (કારૂણપુર્ણહિય કે.) દયાએ કરી પૂર્ણ છે હૃદય જેનું એવા જે હોય છે (તસ કે) તે જીવને ભવાંતરે કઈ પણ પ્રકારની (અસુહા કે.) અશુભ-દુ:ખદાયી (વેયણા કેટ) વેદના ન હોય છે ૫૮ છે જેમ સુપ્રતિષ્ઠિત નગરે ચંદન નામે શેઠ મિથ્યાત્વી હતો, પણ પાછળથી દઢ પ્રતીતિવાળા શ્રાવક થયે હતા, તેને પુત્ર જિનદત્ત નામે હતો તે સર્વ કોઈને અભીષ્ટ–વલ્લભ થયો અને અત્યંત સુખ પામ્યો તેમ. તે ચંદન શેઠ અને જિનદત્તની કથા કહે છે –
સુપાતષ્ઠિત નગરે ચંદન નામે વ્યવહારીઓ વસે છે. તે મિથ્યાત્વી છે પરંતુ સ્વભાવથી ભદ્રિક છે. તેને પાહિણી નામે સ્ત્રી છે. એકદા શાંત, દાંત ગુણને ધારણ કરનાર ધર્મવંત કિયાવંત એવા બે સાધુ તેને ઘેર આવ્યા. ત્યાં પ્રાસુક (નિર્દોષ) ઉપાશ્રય જાણું શેઠની આજ્ઞા લઈ તેમાં રહ્યા. તે સાધુના સંસર્ગથી શેઠ તથા તેની સ્ત્રીએ જેનધર્મ પામીને વ્રત, પચ્ચખાણ તેમજ કેટલાક નિયમ લીધાં તથા સાધુએના સંસર્ગથી શેઠની ગોત્રદેવી પણ સમ્યગ્દષ્ટિવાળી થઈ.
હવે તે સાધુ અન્યત્ર વિહાર કરી ગયા. શેઠ પોતાની સ્ત્રીસહિત પહેલું વ્રત આરાધવા લાગ્યા, પરંતુ ગૃહસ્થરૂપ વૃક્ષનું
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૨ )
તેથી શેઠ
ફળ જે પુત્ર, તે શેઠને નથી શેઠાણી અને ચિંતાતુર રહે છે. પછી પુત્રને અર્થે કુળદેવીની આરાધના કરવા માટે કબૂ, કપૂર, સુખડ અને ફુલે કરી કુળદેવીને પૂજે, ભૂમિએ શયન કરે તથા તપસ્યા કરે. એમ કરતાં કુળદેવી પ્રસન્ન થઇ અને પ્રત્યક્ષ આવીને કહેવા લાગી કે–‘ હે શેઠ ! જે તું માગીશ તે હું તને આપીશ માટે માગ. ’ ત્યારે શેઠે પુત્ર માગ્યા. ગાત્રદેવીએ ચિતવ્યું કે‘ પ્રથમ તા એ શેઠે સાધુ પાસે પહેલુ વ્રત લીધુ' છે, તે ખરાખર પાળે છે કે નથી પાળતા ? ધર્મમાં દૃઢ છે કે નથી ? તેની પરીક્ષા કરૂં.' એમ મનમાં વિચારીને દેવી કહેવા લાગી કે– હે શેઠ! તુ જો પુત્રની વાંછા કરતા હૈા તા એક જીવ મારીને તેનું બળિકાન મને આપ તા હું તને પુત્ર આપીશ અને જો તેમ નહીં કરીશ તા સ્ત્રી–ભોર બંનેનું અનીષ્ટ કરીશ.' તે સાંભળી શેઠે કહ્યું કે–
તુ એમ કાં ખેલે છે ? જે ભલેા પુરૂષ હાય તે કદાપિ લીધેલા નિયમના ભંગ કરે નહીં. મેં તેા પ્રાણાતિપાતના નિયમ લીધા છે માટે પુત્ર વિના સર્યું, પણ હું નિયમનું કદાપિ ખંડન કરીશ નહીં.’ તે સાંભળી દેવી કેાપ કરીને શેઠની સ્ત્રીને ચેાટલે પકડી તરવારવડે મારવા લાગી. સ્ત્રી પણ રડતી રડતી કહેવા લાગી કે– અરે દેવી! મારી રક્ષા કરા! રક્ષા કરા ! ' તા પણ દેવીએ તે સ્ત્રીનું મસ્તક છેદી નાખ્યું. વળી શેઠને કહેવા લાગી કે–‘ તને પણ એવી જ રીતે મારી નાખીશ. અરે દુષ્ટ ! દુર્બુદ્ધિ ! તારા કુળક્રમાગત જીવધાત કરી ખલિ આપવાને જે રીવાજ ચાલતા આવે છે, તેને તે નિયમ શા વાસ્તે લીધેા ? માટે હવે પુત્રની વાત તેા દૂર રહી, પરંતુ તારે પેાતાને પણ જીવવાને સદૈહ છે; માટે હઠ–કદાગ્રહ મૂકીને મને બલિદાન આપ.’ એવાં દેવીનાં કટુ વચન સાંભળીને પણ શેઠ ક્ષેાભ પામ્યા નહીં અને દેવી પ્રત્યે કહેવા લાગ્યા કે– મરવું તા એક વાર છે જ, માટે પછી મરીશ તે કરતાં હમણાં જ ભલે મારૂં મરણુ થાય; પણ હું નિર્દય થઈને જીવઘાત તા કદાપિ કરીશ નહીં. ’ એવી શેઠની દૃઢતા જોઈ દેવી હર્ષ પામી અને શેઠની સ્ત્રીને જીવતી દેખાડી કહેવા લાગી કે– હે શેઠ ! તુ ધન્ય છે, તું મહા સાહસિક અને પુણ્યવત છે. તારૂં પહેલુ વ્રત શુદ્ધ છે કે નહીં તેની મેં પરીક્ષા કરી, તે સબંધી મારો
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૩) અપરાધ તું ક્ષમા કરજે. તું મારે સાચે સાધમી ભાઈ છે, માટે હું તારા ઉપર ઉપકાર કરીશ. તું શ્રીજિનેશ્વરની ભક્તિ કર, જેથી તને યેાગ્ય પુત્ર થશે. તેનું જિનદત્ત નામ રાખજે.” એમ કહી નેત્રદેવી અદશ્ય થઈ ગઈ. કેટલાક દિવસ પછી શેઠની સ્ત્રીએ પુત્ર પ્રસવ્યો. તેની વધામણી આવી તેથી શેઠે મટે મહોત્સવ કરી તેનું જિનદત્ત એવું નામ પાડ્યું. તે નિશાળે અને પોસાળે જઈને ભણ્ય, સર્વ કળાઓ શીખે, ધર્મને જાણ થયે. વૈવનવયે મોટા કુળની એગ્ય કન્યા પરણાવી. તે જિનદત્ત પિતાને વલ્લભ છે, નિરોગી છે અને નિત્ય દેવપૂજા કરે છે.
એકદા વનમાંહે જ્ઞાની ગુરૂ પધાર્યા, તેમને શેઠે પુત્ર સહિત જઈને વાંદ્યા. ધર્મોપદેશ સાંભળ્યા બાદ ચંદન શેઠે પૂછયું કે-“હે ભગવદ્ ! મારે જિનદત્ત પુત્ર નિરોગી, મહાસુખી અને સર્વને સ્નેહાળ કયા કમેં કરીને થયો છે ? તે કહો.” ત્યારે ગુરૂ બોલ્યા કે-“હું જે કહું છું તે સાવધાન થઈને સાંભળો. એ જ નગરમાં ધરણ નામે વાણી રહેતા હતા. જિનદત્તને જીવ સાધારણ નામે તેને પુત્ર હતું. તે પિતા-પુત્ર બંને દયાવંત હતા. સાધારણ તે નિષ્પાપ વ્યવસાય કરતો. મૃગલા, છગ, તેતર વિગેરે પક્ષીઓને બાંધેલાં મૂકાવતે, બંદીખાને પડેલાં મનુષ્યોને પિતાનું દ્રવ્ય આપીને છોડાવ, મરતા પ્રાણીને બચાવત, દેવ, ગુરૂ, ધર્મના સંસર્ગથી ધર્મરંગે રંગાયે રહેતું. તેણે શ્રી શત્રુંજય તીર્થની યાત્રા કરી હતી. આયુ પૂર્ણ કરી તે દેવો કે દેવ થયે. તેમાં ધરણને જીવ તમે છે અને સાધારણ જીવ તમારે ઘેર જિનદત્ત નામે પુત્ર થયો છે. તે મહા ધનવંત, નિરોગી ને સુખીએ થયો છે તે સર્વ પૂર્વપુણ્યનો પ્રભાવ જાણવો.” એવી ગુરૂના મુખની વાણું સાંભળી બેઉ જણને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉપજ્યું અને પૂર્વભવ દીઠા, તેથી વૈરાગ્ય ઉપ એટલે દીક્ષા લેવા તત્પર થયા. ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું કે- હજી તમારું આયુષ્ય ઘણું છે અને ભેગાવળી કર્મ પણ ઘણું ભેગવવા બાકી છે, માટે તમે સવિશેષ શ્રાવકધર્મ કરો.” તે સાંભળી પિતા-પુત્ર બંને ગુરૂને વાંદરીને ઘેર આવ્યા. અનેક પ્રકારનાં પુણ્ય કીધાં, સુકૃત કીધાં, દાન દીધાં અને
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૪ )
પ્રાંતે વ્રત લઈ અને જણ દેવલાકે દેવ થયા. ત્યાંથી ચ્યવી મનુષ્યજન્મ પામી મેક્ષે જશે.
ઇતિ જિનદત્ત કથા.
હવે પીસ્તાલીશમી પૃચ્છાના ઉત્તર એક ગાથાએ કરી કહે છે.
जया मोहोदओ तिबो, अन्नाणं खु महम्भयं । पेलवं वेयणिअं च, तथा एगिंदियत्तणं ॥ ५९ ॥
ભાવાઃ— જયા કે ) જ્યારે જીવને ( તિબ્વે કે॰ ) તીત્ર-ગાઢ (માહાદએ કે૦) મેહુના ઉદય તથા ( અન્નાણું કે॰ ) અજ્ઞાન તે સમ્યાનને અભાવ હાય છે (તયા કે॰ ) ત્યારે તે પંચેન્દ્રિય છત્ર હાય, તેા પણ તેને (મહગ્ભય' કે ) મોટા છે ભય જેમાં એવું તથા ( પેલવ કે॰ ) તુચ્છ અસાર અને ( વેયણિજ કે૦) વેદનીયરૂપ એવું (એગિદિયત્તણું કે॰ ) એકેદ્રિયપણું પ્રાપ્ત થાય છે. એ (ખુ કે॰) નિશ્ચે જાણવું, ॥ ૫ ॥ જેમ મહીસાર નગરે મેહક નામે ધનવંત ગૃહસ્થ હતા, પણ અત્યંત કૃપણ હાવાથી લક્ષ્મીની તેમજ કુટુંબની ઘણી મૂર્છાવડે મરણુ પામીને તે એકેન્દ્રિયમાં ઉપજ્યે તેમ. તે ઘણા કાળ સ ́સારમાં ભમશે. તે માહક ગૃહસ્થની કથા કહે છે.
દેવકાટિસમાયુક્ત, વસુધાધિપસેવિતમ્ । પુણ્યાતિશયસશ્રીક, રક્તવર્ણ` જિન... તુવે ॥ ૧ ॥
"
મહીસાર નગરે મેહક નામે કેાઈ ગૃહસ્થ વસે છે. તેને માહિની નામે સ્ત્રી છે. તેના પિતાની ઉપાર્જન કરેલી લક્ષ્મી ઘણી છે, તેને લક્ષ્મીના માહ અપાર છે. રાત્રિદેિવસ સાવધાનપણે રહે છે. રખેને કોઇ મારૂં ધન લઇ જાય ? ’ એવી ચિંતા કરતા ગુપ્તપણે ભોંયરામાં નિધાન રાખે છે. વળી ત્યાંથી ઉપાડી બીજે સ્થાનકે સંચય કરે છે. એમ લક્ષ્મીને રાખવાના અનેક ઉપાય કરે છે. રાત્રિએ ઉંઘે નહીં, અતિ કૃપણપણે પૂરૂ જમે પણ નહીં અને
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) આખો દિવસ ધન સાચવવાની ચિંતા રાખ્યા કરે, જાડાં તેમજ મેલાં કપડાં પહેરે, કેઈને દાન ન આપે, કેઈને માગ્યું–ઉછીનું પણ ન આપે, લેભને લીધે ગુણવંત સગાને પણ ન ઓળખે.
| ચેપાઈ છે કિસ્યુ કરૂં રે કૃપણ વખાણ, નહીં એાળખે આવ્યા ઘર જાણ; એહ તિલે તેલ નહીં લગાર, એહથી વાંછે તેહ ગમાર. ૧
હવે શેઠની સ્ત્રી મોહિનીને પુત્ર થયે. તેનું લક્ષણ એવું નામ પાડયું.
છે ચેપાઈ છે મહિનીને પુત્રને મેહ ઘણે, હાથથી ન મૂકે બાળક પરે ભયે વિવેકી થયે બુદ્ધિમત, સુલક્ષણ કળાએ હુઓ બળવંત. ૧
હવે તે પુત્ર બાપથી વિપરીત ગુણવાળે થયે. જગતમાં કહેવત છે કે-જે બાપ તેવો બેટો થાય.” પણ એ વાત એકાંત સત્ય નથી, તેથી જ એનો બાપ તે નિર્વિવેકી, કૃપણ છે અને પુત્ર તો વિવેકી તેમજ ઉદાર થયા. તે સાતે ક્ષેત્રે ધન વાવરે છે તે જોઈ તેને પિતા ઘણે દુહવાય છે અને કહે છે કે-“હે વત્સ! ધન કાંઈ ફેકટ આવતું નથી. એ તે મહા દુઃખે ઉપાર્જન કરેલું છે. તે સાંભળી પુત્ર કહે છે કે-“હે પિતાજી ! આપણુ ઘરમાં ધન ઘણું છે, તમે તે બાબત ચિંતા કરશો નહીં.” ત્યારે પિતાએ કહ્યું કે-“હે વત્સ ! પાણીથી ભરેલું સરોવર પણ ઠેરવડે પીવાતાં સૂકાઈ જાય.” એટલે પુત્રે કહ્યું કે-“જ્યાં સુધી આપણું પુણ્ય પ્રબળ છે ત્યાં સુધી ધન કદાપિ ખૂટશે નહીં. કહ્યું છે કેજઈ સુપુત્ત તો ધન કાં સંચે, જે કુપુત્ત તે ધન કાં સંચે, અચલ ઋદ્ધિ તો ધન કાં સંચે, જે ચલ ત્રાદ્ધિ તે ધન કાં સં. ૧ લઠ્ઠી સહાય ચવલા, તત્ય ચવલં ચ રાયસન્માણું જીવો વિ તલ્થ ચલે, ઉવાર વિલંબણુ કીસ, ૨
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૬ )
માટે જેમ કુવાનાં પાણી, વાડીનાં ફુલ, ગાયનાં દૂધ વિગેરે ગ્રહણ કરતાં છતાં પણ અખૂટ રહે છે તેમ દાન દેવાથી લક્ષ્મી પણ વૃદ્ધિ પામે છે—અખૂટ થાય છે. ' ઇત્યાદિ પુત્રે બહુ સમજાવ્યા તા પણ શેઠ ધનના માહ મૂકે નહીં. મનમાં વિચારે કે આ મારા પુત્ર કાંઈ સમજતા નથી. ’
6
ܕ
એકદા એરડામાં ચાર લેાકેા ખાતર પાડી ધન લઇ ગયા. તે સાંભળી શેઠને મૂર્છા આવી ગઈ, રાવા બેઠા અને જમવા પણ એસે નહિં. ત્યારે તેને પુત્રે કહ્યું કે− પિતાજી ! લક્ષ્મી તા અસાર અને ચપળ જ છે, માટે તમે જમી લ્યા. ' એમ ઘણું સમજાવી જમાડ્યા. બીજે વર્ષે શેઠની સ્ત્રી મેાહિની મરણ પામી, ત્યારે શેઠ સ્ત્રીના માહે કરી વજો હણાયેલા જેમ દુ:ખી થાય તેમ અતીવ દુ:ખી થયા. તેના ગુણુ સંભારી સંભારીને રૂદન કર્યા કરે અને જમે પણ નહીં. તેને દુ:ખે શેઠ પણ મરણ પામ્યા, પરંતુ પુત્ર સુજાણ છે તેથી સંસારનુ સ્વરૂપ જાણી તેણે શેક કર્યો નહી. તે વિચારે છે કે—મારા બાપ માહે કરી મરણ પામ્યા માટે માહ છે તે જીવને વિષ વિના પણ મરણ પમાડે છે. માડુ ત્રિદોષ વિના સન્નિપાત છે, એ મેાહ ન હાય તા જીવ સદૈવ સુખીએ જ હાય. વળી વિવેક જે છે તે સૂર્યવિના પણ અજવાળુ છે, દીપકવિના પ્રકાશ છે, રત્નવિના કાંતિ છે, કુલ વિના ફળ છે; માટે જગતમાં વિવેક મોટી વાત છે.' એવી સમજણુ રાખતા વિવેક આચરીને ભાવપૂર્વક ધર્મ ક્રિયા કર્યા કરે છે.
,
એકદા તે નગરે શ્રુતકેવળી પધાર્યા, તેમને લક્ષણે વાંદીને પૂછ્યુ કે–‘ મહારાજ ! મારા પિતા મરીને કયાં ઉત્પન્ન થયા ? ' ગુરૂ ખેલ્યા કે—‘હું વત્સ ! તારા પિતા ધન કુટુંબના મેહ કરી અજ્ઞાનને વશે એકેદ્રિય–પૃથ્વીકાયમાં જઇને ઉપજ્યા છે. વળી અપ્લાય, તેઉકાય, વાઉકાય અને વનસ્પતિકાયમાં ભ્રમણ કરી સંસારચક્રમાં રઝળનાર છે. ’ તે વાત સાંભળી વૈરાગ્ય પામીને લક્ષણે દીક્ષા લીધી. તેને રૂડી રીતે આરાધીને તે સ્વર્ગાદિકનાં સુખ પામ્યા.
ઈતિ માહક તથા લક્ષણની કથા.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૭ ) હવે બેંતાલીશમી અને સુડતાલીશમી પૃચ્છાના
ઉત્તર કહે છે - नय धम्मो नय जीवो, नय परलोगु त्ति नय कोय रिसी। इय जो मन्नइ मूढो, तस्स थिरो होइ संसारो ॥६०॥ धम्मो वि अत्थि लोए, अत्थि अधम्मो वि अत्थि सबन्नू । િિણળો વિ સ્થિ હો, વો મન સૌ ન સંસારી છે દર |
ભાવાર્થ –ધર્મ નથી, જીવ નથી, પરલેક નથી, કે ભાષીશ્વર નથી, એવી રીતે જે નાસ્તિક પુરૂષ માને, તેને સંસાર ઘણે સ્થિર હોય–મોક્ષમાર્ગથી તે દૂર રહે છે ૬૦ છે .
તથા લેકમાંહે ધર્મ છે, અધર્મ પણ છે, સર્વજ્ઞ પણ છે, ઋષિ પણ છે. જે જીવ એવું માને તે જીવ બહલસંસારી ન હોય, અપસંસારી થકે સ્વલ્પકાળમાં મેક્ષે જાય છે ૬૧
જેમ રાજગૃહી નગરીએ એક પંડિતની પાસે એક શૂર અને બીજે વર એ નામના બે શિષ્ય ભણ્યા, તેમાં શ્રી ધર્મમાર્ગ ઉત્થાપવાથી ત્યાં પણ દુ:ખી થયે અને વળી ઘણે કાળ સંસારમાં ભમશે. તે કુસંગતિને લીધે નાસ્તિકવાદી થયે અને વીર તે સદગુરૂની સંગતિથી જ્ઞાની થયો. તે ધર્મમાર્ગ સ્થાપતે એ ભવમાં જ મહત્ત્વ પામીને સ્વલ્પ કાળમાં મેક્ષ પામશે. તે બંનેની કથા કહે છે:–
રાજગૃહી નગરીમાં એક શૂર અને બીજો વર એ નામે બે ગૃહસ્થો છે. તે બંને જણ નાનપણમાં એક જ ગુરૂની પાસે ભણ્યા, પરંતુ પાછળથી શૂરને નાસ્તિક લેકોની સોબત થઈ તેથી “સરિસા સરિસેન રજજંતિ” એટલે મનુષ્ય પોતાની સમાન સંગતિવાળાને મળવાથી આનંદ પામે છે. તે કુસંગે કુગ્રહીકદાગ્રહી થી. ઉદ્ધતપણે ધર્મ ઉત્થાપે, પોતાના ડહાપણ આગળ બીજાને તૃણ સમાન ગણતો રહે, જોકે તેના અર્થની વાત કહે તે તેમનું કહ્યું પણ માને નહિ.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૮ )
એકદા ત્યાં કોઈ ચાર જ્ઞાનના ધણી સુદત્ત નામના ગુરૂ પધાર્યા. તેમને ધર્માથી લેાક તથા વીર એ સર્વ વાંઢવા ગયા, પરંતુ શૂર મહા અહંકાર ધારણ કરતા થકા ગુરૂનું માહાત્મ્ય સાંભળી મનમાં ઇર્ષ્યા આણુતા ત્યાં આવ્યા. આવીને ગુરૂને કહેવા લાગ્યા કે તમે લેાકેાને શા માટે છેતરા છો ? જો તમારામાં શક્તિ હાય તા મારી સાથે વાદ કરે. ' તે સાંભળી ગુરૂજીના એક શિષ્ય તેને કહેવા લાગ્યા કે— અરે મૂર્ખ ! સર્વજ્ઞ સમાન આ મારા ગુરૂની સાથે તું શું વાદ કરી શકીશ ? હું જ તારા અહંકાર મૂકાવીને તને નિરૂત્તર કરીશ, પરંતુ સભ્ય, સભાપતિ, વાદી અને પ્રતિવાદી-એ ચારથી યુક્ત ચતુરંગ વાદ કહેલા છે; માટે તે ચતુરંગ વાદ તને કાલ ાય તે હું તારી સાથે વાદ કરૂં. ' શૂરે કબૂલ કર્યું. પછી ખીજે દિવસે સવારમાં ચતુરંગનું સ્થાપન કરીને વાદ કરવા માંડ્યો.
શરૂઆતમાં શૂરે કહ્યું કે શરીરમાં બીજો અન્ય કોઈ જીવ નથી, અને જીવ નથી એટલે ધર્મ પણ નથી. જો ધર્મ નથી તેા પરલાક પણ નથી. જેમ ગામ વિના સીમ ન હાય, જેમ સ્ત્રી વિના પુત્ર ન હેાય, તેમ સર્વ જાણી લેવું; માટે પૃથ્વી, પાણી, આકાશ, અગ્નિ અને વાયુ એ પાંચ મહાભૂતના સાગે આત્મા ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ ધાવડી, મહુડાં, મીઠું, ગાળ અને પાણીથી મદશક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે તેમ. બીજી આકાશના ફુલની પેઠે કાંઈ જ નથી. તા જીવ ક્યાં છે કે જેથી પરભવમાં સુખ પામવાની વાંછા કરીએ ? છતું સુખ છાંડીને સંદેહયુક્ત આગલા અને કયાં જોવા જઈએ ? તથા સુખ દુઃખ સર્વ કર્મ કરી થાય છે, એ વાત પણ અસબંધ છે; કારણ કે એક પાષાણુ નિત્ય સુખડ અને ફુલે કરી પૂજાય છે અને એક પાષાણની ઉપર નિત્ય વિષ્ટા નખાય છે તેા એ પાષાણે શું સારૂ–માઢું કર્મ આચર્યું છે ? તેવી જ રીતે પ્રાણીમાત્રને પણ સુખ-દુ:ખનું કારણુ કાંઈ જ નથી. તપ-જપરૂપ જે કૠક્રિયા કરીએ તે સર્વ ક્લેશરૂપ અને ફોગટ જાણવી,’ એટલી વાત શૂર ખેલ્યા.
હવે શિષ્ય એ વાતના ઉત્તર આપે છે કે– હે શૂર ! તું જે કહે છે કે જીવ નથી તે હું સુખી છું, હું દુઃખી છું, એ વાતને
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૯ )
જાણનાર કાણુ છે ? જેમ સુખડ લગાડવાથી હર્ષ પામીએ છીએ, કાંટા લાગવાથી દુ:ખી થઇએ છીએ, તેના જાણનાર તા જીવ જ છે એ તા પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. જો તારા કહેવા પ્રમાણે જીવ જ નથી તે પિતા પ્રમુખ વડીલનાં નામ પણ તારે કહેવાં ન જોઇએ, તથા કાપ, પ્રાસાદ, શાક, ભૂખ, તૃષા, તૃસ, પીડિત એ વાત અનુમાને જીવ જ જાણે છે, માટે જીવ છે. તથા તે કહ્યું કે પાંચ મહાભૂત છે તે જ આત્મા છે તે પણ અસત્ય છે, કેમકે પાંચ ભૂત તેા જડ છે માટે જે જડ છે તેના મળવાથી ચૈતન્ય કેમ ઉત્પન્ન થાય? જો વેળુ ઘણી પીલીએ તા પણ તેમાંથી તેલ નીકળે નહીં. તથા તે જે શુભ-અશુભ કર્મ કાંઈ જ નથી, એ વાત ઉપર પાષાણનું દૃષ્ટાંત કહ્યું તે પણ અયુક્ત છે, કારણ કે એક સુખી, એક દુ:ખી, એક ઠાકર, એક ચાકર ઈત્યાદિ સારાં–માઠાં જે પિરણામ બને છે તે સર્વ પોતપાતાનાં કર્મે કરીને જ અને છે. પરંતુ તે જીવને અંગે જ છેતેથી જો તપ-સંયમરૂપ ધર્મ કરીએ તેા જરૂર સફળતા પ્રાપ્ત થાય. ધર્મનાં કુળ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે, જેથી ધર્મ પણ છે, પરલેાક પણ છે અને સર્વજ્ઞ પણ છે. તેના કહેલા શાસ્ત્રને ચેાગે ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ પ્રમુખ જાણીએ છીએ, માટે તુ કદાગ્રહ મૂક’ ઈત્યાદિ અનેક ઉત્તર–પ્રત્યુત્તર આપીને શને નિરૂત્તર કર્યાં.
ત્યારે રાજાએ શિષ્યની પ્રશ ંસા કરી અને શૂરને કહ્યું કે હું પાપી ! તુ પુણ્ય–પાપને નથી માનતા, સર્વ ઉત્થાપે છે, તેથી જો કાઇ અન્યાય કે ચારી કરશે અને રાજા તેને દડશે નહીં તે। સદાચારની મર્યાદા જ રહેશે નહીં.' એમ કહી રાજાએ રાષ આણીને શૂરને પકડ્યો. તેને શિષ્યે દયાથી છોડાવ્યેા. ત્યારે રાજા ફરીને ખેલ્યા કે–‘ જુએ, આ શિષ્યમાં અનુક ંપાના ગુણુ કેવા છે ? એ નિરીહ છે, સાચા સદાચારી છે. ’ એમ કહી શૂરને પેાતાના નગરમાંથી કાઢી મૂકયેા. વીર તા સન્માર્ગે ચાલતા, ધર્મની સ્થાપના કરતા તથા પુણ્ય છે, પાપ છે, વીતરાગ દેવ છે, સુસાધુ ગુરૂ છે. ઇત્યાદિ માનતા હતા તેથી તેને રાજાએ સન્માન્યા. તે મરીને દેવ થયા. અંતે મેાક્ષસુખ પામશે અને શૂર નાસ્તિકવાદી હાવાથી સંસારમાં ઘણા કાળસુધી પરિભ્રમણ કરશે.
ધર્મ સ્થાપને–ઉત્થાપને શૂર–વીરની કથા સંપૂર્ણ.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૦), હવે અડતાલીશમી પૃચ્છાને ઉત્તર એક ગાથાએ
કરી કહે છે. जो निम्मलनाणचरि-त्तदंसणेहिं विभूसिअ सरीरो । सो संसारं तरिउं, सिद्धिपुरं पावए पुरिसो ॥ ६२ ॥
ભાવાર્થ-જે પુરૂષ નિર્મળ જ્ઞાન, ચારિત્ર અને દર્શને કરી વિભૂષિત શરીરવાળો હોય તે પુરૂષ સંસાર સમુદ્ર તરીને મેલનગરને પામે છે. જે દર છે જેમ અભયકુમાર જ્ઞાનાદિક આરાધી મેક્ષ પામશે તેમ. તેની કથા કહે છે –
મગધ દેશે શ્રેણિક નામને રાજા રાજ્ય કરે છે, તેને અભયકુમાર નામે પુત્ર છે તે જ પ્રધાન છે. તે ચાર બુદ્ધિને નિધાન છે અને બુદ્ધિપ્રભાવે પિતાના પિતાના રાજ્યને વૃદ્ધિવંત કરે છે. તેને રાજાએ રાજ્ય આપવા માડયું પરંતુ તેણે પાપના ભયથી ડરીને લીધું નહીં.
એકદા શ્રી વીર પ્રભુ આવી સમેસર્યા. તેમને અભયકુમારે વાંદીને પૂછયું કે-“હે સ્વામિન્ ! છેલ્લા રાજર્ષિ કોણ થશે ?” પ્રભુએ કહ્યું કે “ઉદાયન રાજા થશે.” આને તાત્પર્ય એ છે કે જે અભયકુમાર રાજા થાય છે તે રાજર્ષિ (મુનિ) થઈ શકે નહીં.
હવે પિતાના પિતા શ્રેણિક મહયોગે રાજ્ય મૂકીને દીક્ષા લેતા નથી તેથી અભયકુમારે ચિતવ્યું કે આજે હું મારા પિતાના આગ્રહથી રાજ્ય લઈશ તે પછી મારાથી પણ દીક્ષા લેવાશે નહીં, માટે મારે રાજ્યનું કામ નથી; પણ મારા પિતાએ એવું વચન મારી પાસેથી લીધેલું છે કે મારી આજ્ઞા વિના તારે કાંઈ જવું નહીં એટલે દીક્ષા લેવી નહીં, તેથી તેને શો ઉપાય કરે? એ પ્રમાણે વિચાર કરે છે.
એવામાં માઘ મહિનાને દિવસે સંધ્યા સમયે ચલ્લણ રાણીએ સવરની પાળ ઉપર એક સાધુને કાઉસગ્ગ ધ્યાને સ્થિર રહેલા જોયા, ત્યારે રાણીએ ચિંતવ્યું કે એ ઋષિ રાત્રિએ ટાઢ કેવી રીતે સહન કરશે? એમ વિચાર કરતી ઘેર આવી. રાત્રિએ શય્યામાં પોઢી, ત્યાં પિતાને હાથ સોડની બહાર રહી ગયો અને જાગીને જોયું તે હાથ ટાઢે થઈ ગયેલું લાગે. અચાનક તે વખત સાધુ સાંભરી આવ્યા, તેથી તે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૧ ) બેલી કે-“અત્યારે તેમનું શું થયું હશે?” તે સાંભળી શ્રેણિક રાજાએ પરપુરૂષના સમાગમ સંબંધી શંકા કરીને ચિતવ્યું કે મારું અંત:પુર સઘળું બગડેલ જણાય છે. પ્રભાતે અભયકુમારે આવી પ્રણામ કર્યા એટલે શ્રેણિક રાજાએ કહ્યું કે--અંતેઉરને પ્રજાળી નાખે.” એમ કહી પોતે વીર ભગવાનને પૂછવા ગયા. પાછળથી અભયકુમારે ચિંતવ્યું કે-અંતેઉરમાં તે ચિલ્લણાદિક મહા સતીઓ છે, માટે આગ ન દેવાય.” એમ વિચારી એક જૂની હસ્તીની શાળા હતી તેને આગ લગાડી પોતે પણ શ્રીવીરના સસરણ ભણું ચાલ્યા. ત્યાં શ્રેણિકે શ્રી વીર પરમાત્માને પૂછયું કે–“હે ભગવન્! મારી સ્ત્રી ચલ્લણા સતી છે કિવા અસતી છે?” પ્રભુએ કહ્યું કે-“ચેડા મહારાજાની ચેલૂણા વિગેરે સાત પુત્રીઓ સતીઓ છે. તે સાંભળી શ્રેણિક પાછો વળે. એટલામાં ગામમાં આગ બળતી દીઠી. માર્ગમાં અભયકુમાર મન્યતેને રાજાએ પૂછયું કે-“અંતેઉરને આગ લગાડી?” અભયે કહ્યું કે “હા સ્વામિન્ ! આગ લગાડી.” ત્યારે શ્રેણિકે રેષ આણને કહ્યું કે-“તું કેમ ન બન્યો? માટે તું મારાથી દૂર જા.” એટલે અભયકુમારે કહ્યું કે મને આપને આદેશ જ જોતો હતો, તેથી હવે સંયમરૂપ ઠંડી આગમાંહે પ્રવેશી કાર્યસાધન કરશું.” એમ કહી સમેસરણે જઈ શ્રીવીરપરમાત્માને હાથે દીક્ષા લીધી. રાજા શ્રેણિકે પણ નગરમાં આવી હસ્તીની શાળા બળતી જોઈ કે તરતજ કરી સમોસરણ ભણું ચાલ્યા. તે સમવસરણમાં આવે છે, એટલામાં તો અભયકુમાર દીક્ષા લઈને સાધુના સમુદાયમાં જઈને બેઠા હતા. તેને વાંદીને રાજાએ પોતાનો અપરાધ ખમાબે. અભયકુમાર જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર નિરતિચારપણે પાળી સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાને દેવ થયા. તે એકાવતારી થઈ મેક્ષે જશે.
महीहारं वीररत्नं, श्रीदं गौरतनुं मतम् । जितैनसं सूर्यरम्यं, प्रणमामि मुहुर्मुहुः ॥१॥ એમ અડતાલીશ પૃચ્છાના ઉત્તરો પરમેશ્વરે કહ્યા.
છે ઈતિ અભયકુમાર કથા છે
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૨ ) जं गोयमेण पुढे, तं कहियं जिणवरेण वीरेण । भव्वा भावेह सया, धम्माधम्मं फलं पयडं ॥ ६३ ॥ अडयालीसा पण्हु-त्तरेहिं गाहाण होइ चउसहि । संखेवेणं भणिया, गोयमपृच्छा महत्थावि ॥ ६४ ॥
ભાવાર્થ –જે કાંઈ પુણ્ય-પાપના ફળ શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પૂછજ્યાં તે સર્વ જિનેશ્વર શ્રી મહાવીરસ્વામીએ કહ્યાં. હે ભવ્ય
છો! તમે ભાવે કરી સદૈવ તે ધર્મ–અધર્મનાં ફળને પ્રગટપણે વિચારો અને ધર્મને આદરે છે ૬૩ છે હવે એ પ્રશ્નોત્તરની ગાથાની સંખ્યા કહે છે કે-અડતાલીશ પ્રશ્નોત્તરે કરી જેની ચિસઠ ગાથા થઈ છે એવા શ્રી ગતમપૃચ્છારૂપ જે ગ્રંથ તે જે કે મહા અર્થરૂપ છે તે પણ અહીં સંક્ષેપથી વર્ણવ્યું છે.
ઈતિ બાલાવબોધસહિત ગોતમપૃચ્છા
શાસ્ત્ર સંપૂર્ણમ્ :30 થી ૭ge 09 0 0 0 0 0 0 છે.
હege@[e 67
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભગવતીસૂત્રમાંથી ઉદ્ધરેલા કેટલાક પ્રશ્ના.
૧ તે કાળે તે સમયે રાજગૃહ નામે નગર હતું. તે રાજગૃહ નગરની બહાર ઈશાન ખૂણામાં ગુણશીલ નામનું ચૈત્ય હતું. તે નગરમાં શ્રેણિક નામે રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેને ચેલણા નામે પટ્ટરાણી હતી.
તે સમયે ધર્મની આદિ કરનાર, તીર્થંકર, સ્વયંસંબુદ્ધ, પુરુષાત્તમ, સર્વજ્ઞ અને સર્વાદશી શ્રમણભગવાન મહાવીર ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા ત્યાં આવ્યા. પરિષદ્ વાંઢવા માટે નીકળી, ભગવાને ધર્મોપદેશ આપ્યા અને પરિષદ વાંદીને પાછી ગઇ.
તે સમયે શ્રમણભગવાન મહાવીરના જ્યેષ્ઠ અંતેવાસી ( શિષ્ય ) ગાતમગાત્રવાળા ઇન્દ્રભૂતિ નામે અનગાર હતા. તેઓ ઉગ્ર તપસ્વી, ઉગ્ર બ્રહ્મચર્ય ને ધારણ કરનારા, ચોદપૂર્વધારી અને ચાર જ્ઞાનસહિત હતા અને તે શ્રમણભગવાન મહાવીરથી ઘેાડે દૂર ઢીંચણ ઉભા રાખી નીચું મસ્તક કરી ધ્યાનરૂપી કાષ્ઠને પ્રાપ્ત થયેલા સચમ અને તપવડે આત્માને ભાવિત કરતા હતા.
તે વખતે ભગવાન્ ગાતમ શ્રદ્ધા, સંશય અને કુતુહલથી ઉભા થયા અને ઉઠીને જ્યાં શ્રમણભગવાન મહાવીર હતા ત્યાં આવ્યા. આવી, ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી, વન્દન-નમસ્કાર કરી અત્યંત નજીક નહિ તેમ અત્યંત ક્રૂર નહિ એવી રીતે ભગવત સન્મુખ ઉભા રહી વિનયવડે બે હાથ જોડી ઉપાસના કરતા આ પ્રમાણે મેલ્યા.
1
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરંભ-હિંસા. ૨ પ્રહ–હે ભગવન્! છ આત્મારંભી, પરારંભી, ઉભયારંભી અને અનારંભી હોય?
ઉ– મૈતમ! કઈ છે આત્મારંભી, કેઈ પરારંભી, કેઈ ઉભયારંભી અને કેઈ અનારંભી હોય.
૩ પ્રવ–હે ભગવન્! એમ શા હેતુથી કહે છે? ઉ– હે ગતમ! જીવો બે પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે –
સંસારી અને અસંસારી. તેમાં જે અસંસારી જીવે છે તેઓ તે મેક્ષને પ્રાપ્ત થયેલા હોવાથી કેઈને પણ આરંભ-હિંસા કરતા નથી. જેઓ સંસારી છે તેમાં બે પ્રકારના છે—સંવતસંયમી અને અસંયત-અસંયમી. સંયત છે પણ બે પ્રકારના છે–પ્રમત્તસંયત અને અપ્રમત્તસંવત. જેઓ અપ્રમત્તસંયત છે તેઓ પ્રમાદરહિત (આત્મજાગૃતિવાળા) હેવાથી કોઈને પણ આરંભહિંસા કરતા નથી, પણ અનારંભી (અહિંસક) છે. જેઓ પ્રમત્તસંયત છે તેઓ પણ શુભગને આશ્રયી અનારંભી છે, અશુભાગને આશ્રયી આત્મારંભી, પરારંભી અને ઉભયારંભી છે, પણ અનારંભી નથી. જેઓ અસંયત–અસંયમી છે તેઓ અવિરતિને આશ્રયી આત્મારંભી, પરારંભી અને ઉભયારંભી છે. તે કારણથી હે ગતમ! એમ કહું છું કે કેટલાએક છ આત્મારંભી, પરારંભી, ઉભયારંભી અને કેટલાએક અનારંભી છે.
પ્રશ્ન ૨-૩ નું વિવેચન ૧ આત્માનો આરંભ –હિંસા કરનાર આત્મારંભી, પરને આરંભ કરનાર પરારંભી અને આત્મા અને પર બનો આરંભ કરનાર ઉભયારંભી. તેમાં જીવો મન, વચન અને કાયાને અશુભ
ગને તથા અવિરતિને આશ્રયી આત્મારંભી, પરારંભી અને ઉભયારંભી છે. જ્યાં સુધી અવિરતિ અને અશુભ યોગ છે ત્યાં સુધી જીવ પિતાની, પરની અને બન્નેની હિંસા કરે છે પણ અહિંસક નથી.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩ :
અશુભ
૨ આના તાત્પય એ છે કે વિરતિ-સ’યમ છતાં પણ પ્રમત્તસયત પ્રમાદપ્રત્યય અનુભ યાગને આશ્રયી આરંભી–હિંસક છે; કારણ કે પ્રમત્તસ યતને ચાગ અને શુભ ચાગ અને હાય છે. સચત હાવાથી શુભ ચેાગ અને પ્રમત્ત હાવાથી અશુભ ચેાગના સંભવ છે. “ સત્વો મત્તનોનો સમસ્તકો દોર ગારમે ॥ શ્રમણાને સર્વ પ્રમત્તયેાગ આર’ભરૂપ છે, તેથી તત્ત્વાકારે પ્રમત્તયોનાભાળવ્યોપળ ખ્રિસા-પ્રમત્તયાગથી પ્રાણના વિચાગ કરવા તેહિંસા ” એવી દ્રવ્યભાવ હિંસાની વ્યાખ્યા કરી છે તે ખરાખર છે.
""
44
૩ તે સિવાય ખીજા અસયત જીવા છે તે ખધા પણ અવિરતિને આશ્રયી આરંભી—હિંસક છે. અહિંસક ભાવને મુખ્ય સંબંધ વિરતિ અને શુભ યાગની સાથે છે અને જ્યાં આંતર વિરતિ અને શુભ ચેાગ નથી ત્યાં ખાદ્ય વિરતિ હેાવા છતાં પણ આરંભ–હિંસાના સંભવ છે. પરન્તુ તેથી માહ્ય સંયમ કે વિરતિ અનુપયેાગી નથી, કારણ કે બાહ્ય વિરતિ તે આન્તર વિરતિનુ ખાસ કારણ છે. બાહ્ય સંયમદ્વારા જીવ આન્તર સયમ કે વિરતિ સાધી શકે છે. યદ્યપિ સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિયાદિ જીવા સાક્ષાત્ ( બાહ્ય ) આત્મારંભ, પરારંભ કે ઉભયારંભ કરતા નથી તેા પણ તે અવિરતિ અસંયમીપણાને આશ્રયી . આત્માર ભી વગેરે છે. જે સયત છે તે કદાચ આત્માર ભાદિ કરે તેા પણ તે ઉપયુક્ત ( સાવધાન ) હાવાથી અનારંભી છે, પણ જો ઉપયુક્ત ન હાય તા પણ આરંભી છે, તેથી શાસ્ત્રમાં સમ્યગ્ વિધિપૂર્વક યતના કરનાર અધ્યાત્મવિશુદ્ધિવાળા શ્રમણને વિરાધના પણ નિરારૂપ ફળવાળી કહી છે.
તે
સવરહિત અનગાર.
૪ પ્ર—હે ભગવન્ ! સવરરહિત અનગાર—સાધુ સિદ્ધ થાય, બુદ્ધ થાય, કર્મથી મૂકાય, નિર્વાણુ પામે અને સર્વ દુ:ખાના અન્ત કરે ?
ઉ—હૈ ગાતમ! એ અર્થ સમ યથાર્થ નથી.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૪ :
૫ પ્ર—હે ભગવન્ ! એમ શા હેતુથી કહેા છે કે સવરરહિત અનગાર સિદ્ધ ન થાય ?
ઉ—હે ગાતમ ! સંવરરહિત અનગાર આયુષ સિવાય સાત કર્મીની પ્રકૃતિ પૂર્વે શિથિલ બંધનવાળી આંધી હતી તેને ગાઢ બંધનવાળી બાંધે છે, અલ્પકાળની સ્થિતિવાળી બાંધી હતી તેને લાંબા કાળની સ્થિતિવાળી આંધે છે, મન્દ રસવાળી બાંધી હતી તેને તીવ્ર રસવાળી ખાંધે છે અને અલ્પપ્રદેશવાળી ખાંધી હતી તેને બહુપ્રદેશવાળી મધે છે. આયુષ કર્મ કદાચ ખાંધે અને કદાચ ન માંધે. અસાતાવેદનીય કર્મોના વારંવાર ઉપચય કરે છે અને અનાદિ અનન્ત એવા ચાર ગતિરૂપ સંસારમાં રખડે છે. તે માટે હું ગાતમ ! સંવરરહિત અનગાર સિદ્ધ થતા નથી યાવત્ સર્વ દુ:ખાના નાશ કરતા નથી.
પ્રશ્ન જ નું વિવેચન.
૧ આશ્રવને રાધ કરવા તે સંવર. જેણે આશ્રવની પ્રવૃત્તિ રાકી નથી તે સંવરરહિત કહેવાય છે. આશ્રવના ચાર પ્રકાર છે— મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને યાગ. પૂર્વ અવસ્થામાં વધારે અશુભ પિરણામ નિહ હાવાથી અશુભ પ્રકૃતિને શિથિલ ખંધ કર્યો હતા તેના હવે ગાઢ બંધ કરે છે એટલે તેને નિધત્તરૂપે કે નિકાચિતરૂપે કરે છે; કારણ કે અસવરપણું અશુભ યાગરૂપ હાવાથી ગાઢ પ્રકૃતિમ ધનુ કારણ છે. યાગ એ પ્રકૃતિબંધ અને પ્રદેશખ ધનુ નિમિત્ત છે. વળી અશુભ કર્મની પ્રકૃતિ અલ્પકાળની સ્થિતિવાળી હાય તેને દીર્ઘકાળની સ્થિતિવાળી અને મન્દ રસવાળી હાય તેને તીવ્ર રસવાળી કરે છે; કારણ કે અસંવરપણું કષાયરૂપે જે છે તે સ્થિતિમધ અને રસખ ધનુ કારણ છે.
સવરયુક્ત અનગાર.
૬ પ્ર—હે ભગવન્! સવયુક્ત સાધુ સિદ્ધ થાય, અને સ દુ:ખાના અન્ત કરે ?
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૫ :
ઉ—હે ગૈાતમ ! હા, અવશ્ય સિદ્ધ થાય અને સવ દુઃખાને
અન્ત કરે.
૭ પ્ર—હે ભગવન્ ! એમ શા હેતુથી કહેા છે ?
—હૈ ગૈાતમ ! આયુષ સિવાયની સાત કર્મની પ્રકૃતિએ પૂર્વે ગાઢ ખંધનથી માંધેલી હતી તેને હવે શિથિલ ખ ધનવાળી આંધે છે, પૂર્વ દીર્ઘકાળની સ્થિતિવાળી બાંધી હતી તેને હવે ઘેાડા કાળની સ્થિતિવાળી ખાંધે છે, પૂર્વે તીવ્ર રસવાળી બાંધી હતી તેને હવે મન્દ રસવાળી બાંધે છે, પૂર્વે બહુપ્રદેશવાળી આંધી હતી તેને હવે અલ્પપ્રદેશવાળી ખાંધે છે. આયુષક ખાંધતા નથી, અસાતાવેદનીય કર્મ વારંવાર ગ્રહણ કરતા નથી અને અનાદિ અનન્ત, દીર્ઘ માર્ગ વાળા ચાર ગતિરૂપ સંસારઅટવીનું ઉલ્લંઘન કરે છે. તે કારણથી હું ગૈતમ! એમ કહું છું કે સવરયુક્ત અનગાર સિદ્ધ થાય અને સર્વ દુ:ખાના અન્ત કરે. પ્રશ્ન ૬–૭ નું વિવેચન.
૬-૭ પૂર્વે અસ ંવરનું ફળ કહ્યું. હવે સંવરનુ ફળ ખતાવે છે. સવરયુક્ત અનગાર પ્રમત્ત અને અપ્રમત્તસયત અને પ્રકારના હાય છે. તે ચરમશરીરી પણ હાય છે અને અચરમશરીરી પણ હાય છે. તેમાં જે ચરમશરીરી હેાય છે તે તે ભવમાં જ સિદ્ધ થાય છે અને તેની અપેક્ષાએ આ પ્રશ્નના ઉત્તર છે. જે અચરમશરીરી છે તે પરંપરાએ સિદ્ધ થાય છે માટે તેની અપેક્ષાએ પર પરાને આશ્રયી આ ઉત્તર સમજવા. એટલે સવરયુક્ત જે ચરમશરીરી છે તે તે જ ભવમાં સિદ્ધ થાય છે અને સ ંવરયુક્ત જે અચરમશરીરી છે તે પરંપરાએ સિદ્ધ થાય છે. હવે અહીં એ પ્રશ્ન થાય છે કે ‘ સ ંવરરહિતને પણ પર પરાએ મેાક્ષ અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, કારણ કે શુક્લપાક્ષિકને પણ માક્ષની પ્રાપ્તિ નિશ્ચિત હાય છે તે પછી સંવરસહિત કે સંવરરહિતને ફળમાં કશે ભેદ કેમ પડતા નથી ?” તેના ઉત્તર એ છે કે–‘ સંવરસહિતને ઉત્કૃષ્ટ સાત—આઠ ભવ હાય છે, કારણ કે જઘન્ય ચારિત્રારાધના કરી તે સાત–આઠ ભવમાં સિદ્ધ થાય છે અને સંવરરહિતને પર પરાએ ઉત્કર્ષ થી અર્ધ પુદગલપરાવર્ત સંસાર બાકી હાય છે, કારણ કે આટલા દીધ
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઃ ૬ ઃ
સૌંસાર તે ચારિત્રની વિરાધનાનુ ફળ છે માટે સવરસહિત અને સંવરરહિતને ની વિશેષતા સ્પષ્ટ છે.’
અસયત.
૮ પ્ર૦—હે ભગવન્ ! અસયત, વિરતિરહિત અને પાપકના પ્રતિઘાત કે પ્રત્યાખ્યાન (ત્યાગ ) નથી કર્યા જેણે એવા જીવ અહીંથી મરણ પામી દેવ થાય ?
ઉ—હે ગૌતમ ! કાઇ જીવ દેવ થાય અને કેાઇ જીવ દેવ ન થાય. ૯ પ્ર—હે ભગવન્ ! એમ શા હેતુથી કહેા છે ?
ઉ—હૈ ગૈાતમ ! ગ્રામ, નગર, અરણ્ય વગેરેને વિષે અકામઅનિચ્છાવડે તૃષા, અકામ ક્ષુધા, અકામ બ્રહ્મચર્ય, અકામ ટાઢ, તડકા, ડાંસ, મચ્છરના પરીસહ, અકામ અસ્નાન, પરસેવા, રજ, મેલ અને પંકના દાહને સહન કરીને થોડા કાળ અથવા ઘણે કાળ આત્માને કલેશ પમાડે છે, કલેશ પમાડી અકાનેિજ રાવડે મરણ સમયે મરણ પામી ન્યતરજાતિમાં અથવા અન્ય દેવપણે ઉપજે છે. પ્રશ્ન ૮–૯ નુ... વિવેચન.
૮-૯
અસયત-સંયમરહિત-પ્રાણાતિપાતાદિની વિરતિરહિત જેણે નિન્દ્રાદિ કરવાવડે અતીત કાળના પાપને પ્રતિઘાત કર્યો નથી અને ભવિષ્યમાં પાપ નહિ કરવાના નિયમવડે જેણે પાપનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું નથી એવા અથવા જેણે સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિથી પાપના પ્રતિઘાત અને સર્વવિરતિના પાલનથી પાપનું પ્રત્યાખ્યાન નથી કર્યું... એવા જીવ અહીંથી એટલે પ્રત્યક્ષ તિર્યંચ અથવા મનુષ્યના ભવથી ચવી જન્માન્તરને વિષે દેવ થાય ? એ પ્રશ્ન છે. જે જીવા ગ્રામાદિને વિષે કર્મ ક્ષય કે પરમાર્થ પ્રાપ્તિની ઈચ્છા સિવાય તૃષા સહન કરવાવડે, કામ ક્ષુધા સહન કરવાવડે, અકામ બ્રહ્મચર્યના પાલનવડે, સ્નાન નહિ કરવાવડે, પરસેવા, રજ, મેલ અને પંકના દાહને સહન કરવાવડે અજ્ઞાન કષ્ટ ભાગવી અકામનિર્જરા કરે છે તે અકાનિ રાવાળા જીવા મરણ સમયે મરણ પામીને બ્યન્તર કે અન્ય દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૭ :
કનુ વેદન.
૧૦ પ્ર૦—હે ભગવન્! જીવ પાતે કરેલુ દુઃખ-કર્મ વેઢે ? હે ગાતમ! કેટલુ ક ક વેઢે અને કેટલુંક કર્મ વેદતાનથી.
૧૧ પ્ર—હે ભગવન્ ! એમ શા હેતુથી કહેા છે કે કેટલું ક કર્મ વેદે અને કેટલુંક કર્મ ન વેઢે ?
ઉ—હે ગાતમ ! ઉદયમાં આવેલું કર્મ વેદે અને ઉદયમાં નિહ આવેલું ન વેદે.
૧૨ પ્ર—હે ભગવન્! જીવ પોતે કરેલું આયુષ વેઢે ? ઉ—હૈ ગાતમ ! કેટલુક વેદે અને કેટલુ'ક ન વેદે.
૧૩ પ્ર—હે ભગવન્ ! એમ શા હેતુથી કહેા છે ! ઉ—હે ગોતમ! ઉદયમાં આવેલુ વેઢે અને ખીજું ન વેદે. પ્રશ્ન ૧૦–૧૧–૧રનું વિવેચન,
૧૦-૧૧ જીવ પોતે કરેલું દુ:ખ-કર્મ વેદે છે, પરકૃત દુ:ખ-કર્મ વેઢતા નથી એ પ્રસિદ્ધ જ છે. જ્યારે જીવને દુ:ખ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે તે એમ વિચારે કે આ દુ:ખ મેં જ ઉત્પન્ન કરેલ છે, ખીજાએ કરેલું નથી, અન્ય તેા નિમિત્તમાત્ર છે; માટે બીજાને દોષ આપવા નિરર્થક છે એમ સમજી તે દુ:ખ સમભાવથી વેદે. હવે તે દુઃખ મધુ વેઢે કે કેટલુંક વેઢે ? એમ ગીતમ ભગવત મહાવીરને પૂછે છે એને ભગવાન્ ઉત્તર આપે છે કે જીવ પાતે કરેલુ દુ:ખ કેટલુ ક વેદે . અને કેટલુંક ન વેદે. સાંસારિક સુખ પણ દુ:ખના હેતુ હાવાથી દુ:ખરૂપ છે અને દુ:ખનું કારણ કમ હેાવાથી કર્મ એ પણ દુઃખરૂપ છે. તે કર્મ સ્વભાવથી બધું વેઢતા નથી વિપાક–ઉદ્ભયમાં પણ આવેલું માત્ર વેદે છે અને વિપાક–ઉદયમાં ન આવેલું વેદતા નથી, પણ સામાન્યપણે વેદવાલાયક તા બધું જ કર્મ છે; કારણ કે કરેલું કર્મ ભાગળ્યા સિવાય તેનાથી છુટકારા થતા નથી.
૧૨ આયુષ કર્મ સ ંબંધે વૃદ્ધ આચાર્યોના આ વિચાર છે:-કૃષ્ણ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
:-:
વાસુદેવે સાતમી નરકનું આયુષ ખાંધ્યુ અને ફરી કાળાન્તરે પરિણામવિશેષથી ત્રીજી નરક પૃથ્વીને ચેગ્ય કયુ તેને આશ્રયી આ ઉત્તર છે કે-પૂર્વે ખાંધેલું આયુષ જ્યાંસુધી ઉદયમાં ન આવે ત્યાંસુધી કાઈ પણ જીવ ન વેદે, પણ જે આયુષ માંધ્યું છે તે ઉયમાં આવે ત્યારે ત્યાં ઉત્પન્ન થાય અને વેદે.
ક્રિયા.
૧૪ પ્ર—હે ભગવન્ ! મનુષ્યેા બધા સમાન ક્રિયાવાળા હાય ? ઉ—હે ગાતમ ! એ અર્થ સમ નથી.
૧૫ પ્ર—હે ભગવન્ ! એમ શા હેતુથી કહેા છે ?
ઉ—હું ગતમ! મનુષ્ય ત્રણ પ્રકારના છે. સમ્યગ્દષ્ટિ, મિથ્યાદૃષ્ટિ અને સભ્યગ્મિથ્યાદષ્ટિ. તેમાં જે સમ્યગ્દષ્ટિ છે તે ત્રણ પ્રકારના છે. સયત ( સંયમી ), અસયત ( અસંયમી ) અને સયતાસયત ( દેશસંયમી). સંયત બે પ્રકારના છે. સરાગસયત અને વીતરાગસયત. તેમાં જે વીતરાગસયત છે તે ક્રિયારહિત છે. સરાગસયત એ પ્રકારના છે. પ્રમત્તસયત અને અપ્રમત્તસયત. તેમાં જે અપ્રમત્તસયત છે તેને એક માયાપ્રત્યયિકી ક્રિયા હાય છે. જે પ્રમત્તસયત છે તેને એ ક્રિયાએ હાય છે–આરંભિકી અને માયાપ્રત્યયિકી. જે સયતાસયત–દેશિવરિત છે તેને ત્રણ ક્રિયાઓ હાય છે—આરંભિકી, પારિગ્રહિકી અને માયાપ્રત્યયિકી. અસયતને ચાર ક્રિયાએ હાય છે—આરંભિકી, પારિગ્રહિકી, માયાપ્રત્યચિકી અને અપ્રત્યાખ્યાનિકી. મિથ્યાદષ્ટિને પાંચ ક્રિયાઓ હાય છે— આરંભિકી, પારિગ્રહિકી, માયાપ્રત્યયિકી, અપ્રત્યાખ્યાનિકી અને મિથ્યાદર્શનપ્રત્યયિકી.
પ્રશ્ન ૧૪-૧પનુ` વિવેચન.
૧૪–૧૫ આરંભ–હિંસા જેવું કારણ છે તે આરંભિકી એટલે હિંસાપ્રયુક્ત ક્રિયા, અને તે આવશ્યક ધર્મોપકરણ સિવાયની વસ્તુના
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વીકારમાં પરિણત થાય છે. ધર્મોપકરણમાં પણ મૂર્છા હોય તે તે પરિગ્રહ જ છે. તે પરિગ્રહ જેનું કારણ છે તે પારિગ્રહિક ક્રિયા. માયા-દંભ-સરલપણને અભાવ, ઉપલક્ષણથી ક્રોધાદિ પણ જાણવા, તે જેનું કારણ છે તે માયાપ્રત્યયિકી એટલે કષાયમયુક્ત કિયા. અપ્રત્યાખ્યાન-અવિરતિ તે જેનું કારણ છે તે અપ્રત્યાખ્યાનિકી ક્રિયા, મિથ્યાદર્શન–આત્મતત્ત્વની અપ્રતીતિ તે જેનું કારણ છે તે મિથ્યાદશનપ્રત્યયિકી કિયા એ પાંચ ક્રિયાઓ મિથ્યાષ્ટિને હોય છે. સમ્યગ્દષ્ટિને આત્મતત્વની પ્રતીતિ હોવાથી મિથ્યાત્વ હેતું નથી, તેથી તેને બાકીની ચાર ક્રિયા હોય છે. તેમાં અવિરતિ હોવાથી અપ્રત્યાખ્યાનિકી ક્રિયા, માત્ર દેશવિરતિ હોવાથી પારિગ્રહિકી, કષાય હોવાથી માયાપ્રત્યયિકી અને પ્રમત્તગ હોવાને લીધે આરંભિક કિયા હોય છે. જેણે કષાયનો સર્વથા ક્ષય કે ઉપશમ કર્યો નથી તે સરાગસંયત છે. જેણે કષાયને સર્વથા ક્ષય કે ઉપશમ કર્યો છે તે વીતરાગસંયત છે. વીતરાગસંયતને કષાય નહિ હોવાથી આરંભાદિ નથી માટે તેઓ આરંભિકી વગેરે કિયારહિત છે. અપ્રમત્તસંયતને કષાયને ક્ષય કે ઉપશમ ન થયેલે હોય ત્યાંસુધી એક માયાપ્રત્યયિકી ક્રિયા હાય છે અને તે કિયા કદાચિત્ શાસનના ઉડ્ડાહના રક્ષણ માટે પ્રવૃત્તિ કરતાં લાગે છે. પ્રમત્તસંયતને કષાય હોવાથી માયાપ્રત્યયિકી અને પ્રમત્તયોગ હોવાથી આરંભિકી કિયા હોય છે, કારણ કે સર્વ પ્રમત્તવેગ આરંભ-હિંસારૂપ છે.
કાંક્ષાહનીય ૧૬ પ્રવહે ભગવન્! છેવો કાંક્ષામહનીય-મિથ્યાત્વહનીય કર્મ વેદે ?
ઉ૦–હા, ગૌતમ! અવશ્ય વેદે. ૧૭ પ્ર–હે ભગવન!જી શી રીતે કાંક્ષામેહનીય કર્મ વેદે?
ઉ૦ હે ગૌતમ ! તે તે કારણેવડે શંકાવાળા, કાંક્ષાવાળા, વિચિકિત્સા-ધર્મનાં ફળનાં સંશયવાળા, હૈધીભાવને પ્રાપ્ત થયેલા, કલુષિત પરિણામવાળા જી કાંક્ષામહનીય કર્મ વેદે છે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૦ :
૧૮ પ્ર૦—હે ભગવન્ ! તે સત્ય અને નિઃશંક છે કે જે જિનાએ કહેલુ છે ?
ઉ॰—હા ગૌતમ ! તે સત્ય અને નિ:શ ંક છે કે જે જિનાએ કહેલું છે.
૧૯ ૫૦—હે ભગવન્ ! એ પ્રમાણે મનમાં ધારતા, એમ કરતા, એમ રહેતા, એમ સવર કરતા આજ્ઞાના આરાધક થાય ? ઉ—હા, ગાતમ ! એ પ્રમાણે મનમાં ધારણ કરતા ચાવત્ આજ્ઞાના આરાધક થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬-૧૭ નું વિવેચન.
કાંક્ષા-અન્ય અન્ય દનની ઈચ્છા, ઉપલક્ષણથી શ ંકાદ્દિનુ પણ ગ્રહણ કરવુ તેથી ખંધાતું જે માહનીય તે કાંક્ષામેાહનીય ક એટલે મિથ્યાત્વમેાહનીય–તે તે કારણેાવડે જીવા વેદે છે. તે કારણેા જણાવે છે-જિને કહેલા તત્ત્વની સર્વથી અને અંશથી શકાવાળા, સથી અથવા દેશથી અન્ય અન્ય દર્શનના સ્વીકારની ઇચ્છાવાળા, વિચિકિત્સા–ધર્મ ના ફળની શંકાવાળા, શું આ જિનશાસન છે કે આ છે? એમ જિનશાસનના સ્વરૂપપ્રતિ દ્વેષીભાવને પ્રાપ્ત થયેલાકલુષિતપણાને–મતિવિપર્યાસને પ્રાપ્ત થયેલા જીવા કાંક્ષામેાહનીય કને વેદે છે અને તેને તજી દેતા જીવ મનમાં સ્થિરભાવને ધારણ કરતા એટલે મનને સ્થિર કરતા, તેમજ તપ અને ધ્યાનાદિમાં રહેતા એટલે મનના પોલિક ભાવના સવર કરતા અથવા હિ ંસાદિના ત્યાગ કરતા આજ્ઞાના-જ્ઞાનાદિની આસેવનારૂપ જિનેાપદેશના આરાધક થાય છે.
ઉત્થાન–ક, ખલ, વીર્ય અને પુરૂષકાર.
૨૦ પ્ર૦—હે ભગવન્! જીવ કાંક્ષામેાહનીય કર્મ બાંધે ? ઉ—હા, ગૌતમ ! બાંધે.
૨૧ પ્ર૦—હે ભગવન્! જીવા શી રીતે કાંક્ષામેાહનીય કર્મ બાંધે? ઉ—હૈ ગીતમ ! પ્રમાદનિમિત્તે અને ચેાગનિમિત્તે માંધે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૧ :
૨૨ પ્ર૦— હે ભગવન્ ! પ્રમાદ શાથી ઉત્પન્ન થાય ? ઉ—હૈ ગીતમ ! પ્રમાદ ચેાગથી ઉત્પન્ન થાય. ૨૩ પ્ર—હે ભગવન્ ! ચેાગ શાથી ઉત્પન્ન થાય ? ઉન્હે ગૌતમ ! ચાગ વીર્યથી ઉત્પન્ન થાય. ૨૪ પ્ર૦—હે ભગવન્ ! વીર્ય શાથી ઉત્પન્ન થાય ? ઉન્હે ગૌતમ ! વીર્ય શરીરથી ઉત્પન્ન થાય.
૨૫ પ્ર૦—હે ભગવન્ ! શરીર શાથી ઉત્પન્ન થાય ? ઉ—હે ગાતમ ! શરીર જીવથી ઉત્પન્ન થાય. એમ હોવાથી ઉત્થાન શબ્દ કર્યું, ખલ, વીર્ય, પુરુષકાર અને પરાક્રમવાચી સમજવેા. ૨૬ પ્ર—હે ભગવન્ ! જીવ તે કને પેાતાની મેળે ઉત્તીરે, પેાતાની મેળે નિંદે અને પેાતાની મેળે સવરે ?
ઉ॰—હા, ગાતમ ! તેને પાતાની મેળે ઉત્તીરે, પેાતાની મેળે નિર્દે અને પેાતાની મેળે સંવરે.
પ્રશ્ન ૨૦ થી ૨૬ નું વિવેચન.
""
૨૦-૨૫ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ અને કષાયરૂપ ત્રણે અન્યહેતુને. પ્રમાદમાં અન્તર્ભાવ થાય છે. “ माओ य मुणिदेहिं भणिओ अट्ठ भेयओ । अण्णाणं संसओ चेव मिच्छानाणं तहेव य । राग-दोसो मइब्भंसो धम्मंमि य अणायरो । जोगाणं दुप्पणिहाणं अट्ठहा वज्जिચળ્વો । ” ૧ અજ્ઞાન, ર સંશય, ૩ મિથ્યાજ્ઞાન, ૪ રાગ, ૫ દ્વેષ, ૬ મતિભ્રંશ, છ ધર્મના અનાદર અને ૮ મન, વચન તથા કાયયાગનું દુપ્રણિધાન–એ આઠ પ્રકારના પ્રમાદનિમિત્તે અને મન, વચન અને કાયના ચેાગનિમિત્તે જીવ કાંક્ષામેાહનીય કર્મ બાંધે છે. કમ ધનું કારણુ મિથ્યાત્વાદિરૂપ પ્રમાદ મન, વચન અને કાયયેાગના સ ્ ભાવમાં હેાય છે માટે તે પ્રમાદ ચેાગથી ઉત્પન્ન થાય છે, ચેાગ વીર્યથી થાય છે, વીર્ય એ વીર્યાન્તરાય કર્મના ક્ષય કે ક્ષયેાપશમથી થયેલા જીવને પિરણામવિશેષ છે, વીર્ય શરીરથી થાય છે. વીર્ય એ પ્રકારનું છે—સકરણ અને અકરણ. તેમાં લેશ્યારહિત કેવલજ્ઞાનીને સમગ્ર જ્ઞેય અને દશ્ય પદાર્થમાં કેવલજ્ઞાન અને દર્શનના ઉપયાગ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૨ : કરતાં જે આત્મપ્રદેશના પરિસ્પન્દરહિત અખ્ખલિત જીવવ્યાપારવિશેષ તે અકરણવીર્ય. તેને અહીં અધિકાર નથી, પણ વેશ્યા- , વાળા જીને મન, વચન અને શરીરદ્વારા આત્મપ્રદેશના પરિસ્પંદરૂપ વ્યાપાર તે સકરણવીર્ય. તેની ઉત્પત્તિ શરીરથી થાય છે, કારણ કે શરીરવિના સકરણ વીર્ય હેતું નથી. શરીરની ઉત્પત્તિ જીવથી થાય છે. યદ્યપિ શરીરનું કારણ કર્મ પણ છે, કેવળ જીવ નથી તે પણ કર્મ જીવે કરેલાં હોવાથી અને તેમાં જીવની પ્રધાનતા હોવાથી “શરીર જીવથી થાય છેએમ કહેવામાં આવ્યું છે.
હવે પ્રસંગથી નિયતિવાદને નિષેધ કરે છે-જીવ ઉત્થાન, બલ, વીર્ય અને પુરૂષકારવડે કાંક્ષામહનીયકર્મને બંધ કરે છે. તેમ તેની ઉદીરણું, ઉપશમના, વેદના અને નિર્ભર કરે છે. નિયતિવાદી ગોશાલકના મતે ઉત્થાનાદિ પુરૂષાર્થના સાધક નથી પણ નિયતિથી જ પુરૂષાર્થની સિદ્ધિ થાય છે.
એ સંબંધે કહ્યું છે કે “પ્રાણુઓને નિયતિથી જ શુભ કે અશુભ અર્થ પ્રાપ્ત થવાને હોય છે તે અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. ઘણે પ્રયત્ન કરવામાં આવે તો પણ જે પ્રાપ્ત થવાનું નથી તે પ્રાપ્ત થતું નથી અને જે પ્રાપ્ત થવાનું છે તેને નાશ થતો નથી”. આમ ગોશાલક મતાનુયાયી નિયતિને સ્વીકાર કરે છે અને પ્રત્યક્ષસિદ્ધ પુરૂષાર્થને અપલાપ કરે છે, પરન્તુ જેનદર્શન પુરૂષાર્થપ્રધાન છે તે આ અને આ સિવાય બીજા અનેક પૂરાવાથી સાબીત થઈ શકે છે.
ઉત્થાન-ઉઠવું, પ્રયત્ન કરે, કર્મ-ગમનાદિ ક્રિયા, બલ-શારીરિક પ્રયત્ન, વીર્ય–જીવને ઉત્સાહ, પુરૂષકાર-કર્તત્વનું અભિમાન, પરાકમઈષ્ટાર્થસાધક પ્રયત્ન. એ ઉત્થાનાદિ કર્મના બંધ, ઉદીરણા, ઉપશમના વગેરેના સાધક છે, તેથી કર્મના બંધાદિમાં મુખ્યપણે આત્માને જ અધિકાર છે, બીજાને નથી, કારણ કે પુરૂષાર્થની સિદ્ધિ ઉત્થાનાદિને આધીન છે. એ સંબંધે કહ્યું છે કે “કોઈ પણ જીવને છેડે પણ બન્ધ પરવસ્તુ નિમિત્તે થતા નથી.”
ઉદીરણ પણ જીવ પોતે જ કરે છે. કરણવિશેષવડે ભવિષ્યકાળમાં વેદવાલાયક કર્મને ક્ષય કરવા માટે ઉદયાવલિકાની બહારથી ખેંચી ઉદયાવલિકામાં પ્રવેશ કરાવી વેદવું તે ઉદીરણું. ગહ-અતીતકાળે
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૩ :
કરેલા કર્મના સ્વરૂપથી કારણની નિંદા દ્વારા નિંદા કરવી, કર્મને સ્વરૂપથી અથવા તેના હેતુઓને રેવા દ્વારા રોકવા તે સંવર. એ પ્રમાણે ગહ અને સંવર પણ જીવ પોતે જ કરે છે. યદ્યપિ ગહદિમાં ગુરૂ વગેરેનું સહકારીપણું છે તે પણ તેઓની પ્રધાનતા નથી. પ્રધાનપણું જીવવીર્યનું જ છે. ગુરૂવગેરે સંતપુરૂષોને ઉપદેશ જીવના વીર્ષોલ્લાસ માત્રમાં કારણ છે.
૨૬. હવે ઉદીરણ સંબંધે કહે છે-ઉદરેલાં કર્મને ઉદરતે નથી, કારણ કે તેને જે ઉદીરે તો ઉદીરણા બંધ પડવાનો પ્રસંગ જ ન આવે. નહિ ઉદરેલાં કર્મને પણ ઉદારતો નથી, એટલે જેની લાંબા કાળે ભવિષ્યમાં ઉદીરણ થવાની છે અથવા જે નિકાચિતરૂપે કે નિધત્તરૂપે થયેલા છે અને તેથી જેની ઉદીરણ થવાની નથી તેને ઉદારતો નથી, પણ નહિ ઉદીરેલા છતાં પછીના સમયે ઉદીરણા થવાને ગ્ય છે તેને ઉદીરે છે; કારણ કે તે વિશિષ્ટ ગ્યતાને પ્રાપ્ત થયેલું છે. જે ઉદયવડે પછીના સમયે નાશ કરાયેલું હોય તેને પણ ઉદીરતો નથી, કારણ કે તે અતીતરૂપે થયેલું છે અને અતીતરૂપે થયેલું કર્મ હોતું નથી અને નહિ હોવાથી તે ઉદીરણને અયોગ્ય છે. યદ્યપિ ઉદીરણાદિમાં કાળ અને સ્વભાવાદિનું કારણ પણું છે, તો પણ મુખ્યપણે જીવનું વીર્ય જ કારણ છે. એ પ્રમાણે ઉત્થાનાદિવડે ઉદીરે છે. એમ કાંક્ષામહનીયની ઉદીરણું કહી.
હવે તેની જ ઉપશમના કહે છે-ઉપશમ મેહનીયકર્મને જ થાય છે. તે સંબંધે કહ્યું છે કે-મેહનીય કર્મને જ ઉપશમ થાય છે, ચાર ઘાતી કર્મનો ક્ષય અને ક્ષાપશમ થાય છે. ઉદય, ક્ષય અને પરિણામ એ ત્રણે ભાવ આઠે કર્મના હોય છે. ઉપશમ એટલે ઉદયમાં આવેલા કર્મનો ક્ષય કરી નહિ ઉદયમાં આવેલા કર્મને રસ અને પ્રદેશથી સર્વથા અનુભવ ન કરે. આ ઉપશમ અનાદિ મિથ્યાદષ્ટિને સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિમાં અને ઉપશમશ્રેણિમાં હોય છે. ઉદયમાં આવેલા કર્મનું અવશ્ય વેદના થાય છે માટે તેને ઉપશમ થતો નથી.
- ઉદીરેલું કર્મ વેદાય છે માટે પછી વેદનસંબંધે પ્રશ્ન છે અને તેના ઉત્તરમાં ઉદીરેલું કર્મ વેદે છે, એમ કહ્યું છે. નહિ ઉદરેલા
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૪ : કર્મનું વદન થતું નથી. જે અનુદિરીત કર્મ વેદાય તે ઉદ્દીરેલા અને નહિ ઉદીરેલા કર્મની વિશેષતા ન રહે. કર્મવેદ્યા પછી તેની નિર્જરા થાય છે –નાશ થાય છે એટલે તે કર્મ આત્માથી જુદું થાય છે.
૨૭ પ્રહ–હે ભગવન! જે કર્મને પિતે જ ઉદીરે છે, પિતે જ ગહે છે, પોતે જ સંવરે છે તે શું ઉદીરેલાં કર્મને ઉદીરે છે ? નહિ ઉદરેલાં કર્મને ઉદીરે છે? નહિ ઉદીરેલાં પણ ઉદીરણને કર્મને ઉદીરે છે કે ઉદય પછી નાશ પામેલા કર્મને ઉદીરે છે?
ઉ–હે ગૌતમ! ઉદીરેલાં કર્મને ઉદીત નથી, નહિ ઉદીરેલાં કર્મને ઉદારતો નથી, નહિ ઉદરેલાં પણ ઉદીરણાને ગ્ય કર્મને ઉદીરે છે. ઉદય પછી નાશ પામેલા કર્મને ઉદીત નથી.
૨૮ પ્રહ–હે ભગવન ! જે નહિ ઉદરેલાં પણ ઉદીરણ થવાને ગ્ય કર્મને ઉદીરે છે તે શું ઉત્થાન–પ્રયત્ન, કર્મ, બળ, વીર્ય અને પુરૂષકાર-પરાકમથી ઉદીરે છે કે ઉત્થાન–પ્રયત્ન, કર્મ, બલ, વીર્ય અને પુરૂષકાર–પરાક્રમ સિવાય ઉદીરે છે?
ઉ –હે ગૌતમ ! ઉત્થાન-કર્મ, બલ, વીર્ય અને પુરૂષકારપરાક્રમવડે નહીં ઉદરેલાં પણ ઉદીરણાને ગ્યા હોય તેવા કર્મને ઉદીરે છે, પણ ઉત્થાન-કર્મ, બેલ, વીર્ય અને પુરૂષકાર–પરાક્રમ સિવાય ઉદીરતા નથી. એમ હોવાથી ઉત્થાન તે બલ, વીર્ય અને પુરૂષકાર–પરાક્રમ છે.
ર૯ પ્રહ–હે ભગવન્! તે કર્મપિતે જ ઉપશમાવે? પોતે જ ગહે ? અને પોતે જ સંવરે ?
ઉ –હા ગતમ! તે કર્મ પિતે જ ઉપશમાવે, પોતે જ ગઈ અને પોતે જ સંવરે; પરન્તુ નહિ ઉદીરેલાં કર્મને ઉપશમાવે છે. બાકીના ત્રણે વિકને પ્રતિષેધ કરે. - ૩૦ પ્ર–હે ભગવન ! જે નહિ ઉદરેલાં કર્મને ઉપશમાવે તે ઉત્થાન-પ્રયત્નવડે ઉપશમાવે કે પ્રયત્ન સિવાય ઉપશમાવે ?
ઉ–હે ગૌતમ! ઉત્થાન યાવત્ પુરૂષકાર–પરાક્રમવડે ઉપશમાવે, માટે ઉત્થાન, બેલ, વીર્ય પુરૂષકાર–પરાક્રમ છે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૫ : ૩૧ પ્રહ–હે ભગવન! જીવ પોતે જ કર્મને વેદે છે, પોતે જ ગહે છે અને પિતે જ સંવરે છે?
ઉ–હા, ગૌતમ! કર્મ પોતે જ વેદે, પોતે જ ગહેં, પિતે જ સંવરે. બધે આ જ ક્રમ સમજ, પરંતુ ઉદીરણાને પ્રાપ્ત થયેલુંઉદીરેલું કર્મ વેદે છે; નહિ ઉદીરેલું–ઉદીરણાને પ્રાપ્ત નહીં થયેલું–કર્મ વેદત નથી, એમ પુરૂષકાર–પરાક્રમ છે.
૩૨ પ્ર–હે ભગવન્! શ્રમણ નિર્ચન્હો પણ કાંક્ષાહનીયકર્મ વેદે?
ઉ–હા, ગૌતમ ! વેદે.
૩૩ પ્રહ–હે ભગવન્! શાથી શ્રમણ નિર્ચન્થ કાંક્ષામડનીય કર્મ વેદે ? - ઉ–હે ગતમ! અન્ય જ્ઞાન, અન્ય દર્શન, અન્ય ચારિત્ર, અન્ય લિંગ, અન્ય પ્રવચન, અન્ય પ્રાવચનિક (પ્રવચનના ઉપદેશક), અન્ય કલ્પઆચાર, અન્ય માર્ગ, અન્ય મત, અન્ય ભંગ, અન્ય નય, અન્ય નિયમ અને અન્ય પ્રમાણરૂપ તે તે કારણે વડે શંકાવાળા, કાંક્ષાવાળા, સંશયવાળા, વિચિકિત્સા એટલે ધર્મના ફળને વિષે સદેહવાળા, દ્વૈધીભાવને પ્રાપ્ત થયેલા, કલુષિત–ડહોળાયેલા પરિણામવાળા શ્રમણ નિર્ચન્થ કાંક્ષામેહનીયકર્મ વેદે છે.
પ્રશ્ન ૩૨-૩૩ નું વિવેચન. - શ્રમણ અને નિર્ચન્થ–બાહ્ય અભ્યન્તર પરિગ્રહથી મુક્ત થયેલા, તેઓને પણ કાંક્ષાહનીયના વેદનને સંભવ છે અને તેનું કારણ અન્ય જ્ઞાનાદિવડે શંકાવાળા, કાંક્ષાવાળા ઇત્યાદિ હાય. અહીં અન્યપણું સમ્યજ્ઞાનાદિથી જાણવું. એટલે મિથ્યાજ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રાદિથી શંકાવાળા, કાંક્ષાવાળા થયેલા એવા કાંક્ષામહનીય કર્મ વેદે છે. અથવા અન્ય અન્ય જ્ઞાનાદિમાં શંક્તિ થયેલા કાંક્ષામેહનીય વેદે છે. ટીકાકાર શ્રી અભયદેવસૂરિ જ્ઞાનાદિમાં શંકા આ પ્રમાણે જણાવે છે–જે પરમાણુથી માંડીને સંપૂર્ણ રૂપી દ્રવ્ય સુધીના
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૬ : વિષયને ગ્રહણ કરનાર હોવાથી અવધિજ્ઞાન અસંખ્ય પ્રકારનું છે, તે પછી મન:પર્યવજ્ઞાનનું શું પ્રજન છે? કારણ કે મન:પર્યવજ્ઞાન વિષય મને દ્રવ્ય છે અને તેને અવધિજ્ઞાની જાણે છે, માટે અહીં સત્ય શું છે.?
એ શંકાનું સમાધાન-યદ્યપિ મન વિષયક પણ અવધિજ્ઞાન છે તે પણ તેથી મન:પર્યવજ્ઞાનને અવધિજ્ઞાનમાં અન્તર્ભાવ થતો નથી, કારણ કે તે બને જ્ઞાનના ભિન્ન સ્વભાવ છે. જેમકે મન:પર્યવજ્ઞાન મનોદ્રવ્યમાત્રને જાણે છે, વળી તેવા પ્રકારના સ્વભાવથી પ્રથમ જ વિશેષરૂપે મનદ્રવ્યને ગ્રહણ કરે છે, તેથી દર્શનપૂર્વક પ્રવર્તતું નથી પણ પ્રથમ જ જ્ઞાનરૂપે પ્રવર્તે છે અને અવધિજ્ઞાન તે કિંચિત્ મને દ્રવ્ય તથા તે સિવાયના બીજા રૂપી દ્રવ્યને જાણે છે અને પ્રથમ સામાન્ય અવધ થયા પછી વિશેષરૂપે પ્રવર્તે છે, તે જ્ઞાન દશનપૂર્વક જ હોય છે.
દર્શન-દર્શન એટલે સમ્યકત્વ, તેમાં આ પ્રમાણે શંકા થાય છે. ઉદયમાં આવેલું મિથ્યાત્વ ક્ષીણ થયેલું હોય અને ઉદયમાં નહિ આવેલું મિથ્યાત્વ ઉપશમાવ્યું હોય તે ક્ષાયોપથમિક. પશમિક સભ્યત્વનું લક્ષણ પણ એવું જ છે, માટે લક્ષણ એક હોવાથી બનેનો ભેદ જણાતું નથી. તેનું સમાધાન-ઉદયમાં આવેલા ક્ષય અને ઉદયમાં નહિ આવેલાને વિપાક-
રદયની અપેક્ષાએ ઉપશમ અને પ્રદેશાનુભવથી ઉદય તે ક્ષાપશમ અને ઉપશમમાં રસથી અને પ્રદેશથી બંને પ્રકારે ઉદય હોતો નથી એ વિશેષતા છે.
ચારિત્ર-સામાયિચારિત્ર સર્વવિરતિરૂપ છે અને છેદેપસ્થાપનીય પણ એવું જ છે, કારણ કે મહાવ્રત દોષની નિવૃત્તિરૂપ છે. તે એ બનેને ભેદ શા હેતુથી છે? સમાધાન-પ્રથમ જિનના સાધુ બાજુ અને જડ હોય છે અને ચરમજિનના સાધુ વક્રજડ હોય છે. તેઓના આશ્વાસનને માટે છેદેપસ્થાપનીય ચારિત્ર કહેલું છે. રાજડ૫ણાથી કે વકજડપણથી પ્રારંભમાં સામાયિકચારિત્રની અશુદ્ધિ થઈ હોય તે પણ ફરીથી વ્રત આપવામાં આવતાં વ્રતનું અખંડિતપણું હોવાથી અમે “શુદ્ધ ચારિત્રવાળા છીએ ”એવી તેમની બુદ્ધિ થાય છે. અને માત્ર સામાયિક ચારિત્ર હોય તો તેની અશુદ્ધિ થતાં અમારૂં
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૭ :
ચારિત્ર ખંડિત થયું છે એ પ્રમાણે અનાશ્વાસને પ્રસંગ થાય છે. મધ્યમ જિનના સાધુઓ ત્રાજુ અને પ્રાજ્ઞ હોવાથી પ્રથમથી જ દોષને સંભવ ઘણે છેડે છે તેથી જ્ઞાની પુરૂએ દેશકાળની અપેક્ષાએ બને ચારિત્રે જુદા કહ્યાં છે.
લિંગ-સાધુવેષ. મધ્યમ જિનેએ યથાપ્રાપ્ત વસ્ત્રરૂપ લિંગ કહ્યું છે અને પ્રથમ તથા ચરમ જિનેએ સપ્રમાણ શ્વેત વસ્ત્રરૂપ લિંગનો ઉપદેશ કર્યો છે. સર્વજ્ઞ અને અવિરેાધી વચનવાળા જિનેના ઉપદેશમાં લિંગને ભેદ કેમ હોય ? સમાધાન-“જુજડ, વકજડ તથા રાજુપ્રાજ્ઞ શિષ્યને આશ્રયી ભગવંતે જુદો જુદો ઉપદેશ કર્યો છે, કારણ કે તેથી જ તેઓને ઉપકાર થવાનો સંભવ છે.”
પ્રવચન-આગમ. તેમાં મધ્યમ જિનના આગમે ચાર મહાવ્રત ધર્મના પ્રતિપાદક છે તે પહેલા અને છેલ્લા જિનના આગમ પાંચ મહાવ્રતનું કેમ પ્રતિપાદન કરે છે? સમાધાન-મેથુનવિરમણરૂપ ચોથા મહાવ્રતને પરિગ્રહમાં સમાવેશ થાય છે, કેમકે પરિગ્રહ-મૂચ્છ સિવાય સ્ત્રીને ઉપભેગ કરાતો નથી અને જ્ઞાતપુત્ર ભગવાન મહાવીરે મૂછને પરિગ્રહ કહ્યો છે.”
પ્રવચનને જાણે તે પ્રાવચનિક. કાળની અપેક્ષાએ બહુશ્રત હોય તેને પ્રવચનિક જાણવા. તેમાં એક બહુશ્રુત આ પ્રમાણે કરે અને અન્ય બીજી રીતે કરે તેમાં ખરૂં શું સમજવું ? સમાધાન
ચારિત્રમોહનીય કર્મના ક્ષપશમવડે અને ઉત્સર્ગ અને અપવાદાદિની ભાવનાથી પ્રાચનિકની વિચિત્ર પ્રવૃત્તિ હોય છે, તે બધી પ્રમાણ નથી; પરન્તુ આગમથી અવિરૂદ્ધ પ્રવૃત્તિ જ પ્રમાણરૂપ છે.”
કલ્પ-જિનકલ્પિકાદિનો આચાર. તેમાં જે જિનકલ્પિકાદિ મુનિએનો નગ્નત્વાદિરૂપ મહાકષ્ટવાળો આચાર કર્મક્ષયને માટે છે, તો
વિરકલ્પિકોને વસ્ત્રાપાત્રાદિના ઉપગ કરવારૂપ યથાશક્તિ પ્રવૃત્તિવાળે સહેલાઈથી પાળી શકાય એવો આચાર કર્મના ક્ષયને માટે કેમ હોય? સમાધાન-બને પ્રકારના આચાર કર્મક્ષયના કારણ છે, કારણ કે અવસ્થાભેદની અપેક્ષાએ જિને કહેલા છે અને વિશિષ્ટ કામના ક્ષયનું કારણ કષ્ટ કે અકષ્ટ નથી.”
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૮ :
માર્ગ-પૂર્વાચાર્યની પરંપરાથી આવેલી સામાચારી. તેમાં કેટલાએક આચાર્યોની બે વાર ચૈત્યવંદન, અનેક પ્રકારે કાર્યોત્સર્ગ કરવારૂપ વગેરે આવશ્યક સામાચારી છે, તેથી બીજા ગની તેનાથી જુદા પ્રકારની છે, તે આમાં સત્ય શું છે? સમાધાન-ગીતાર્થ અને સરલ પુરૂષેની બધી આચરણ પ્રમાણભૂત છે, કારણ કે આચરણના લક્ષણયુક્ત છે. એ સંબધે કહ્યું છે કે-અશઠ-સરલ પુરૂષે આચરેલી હોય અને કયાંઈ પણ અન્ય ગીતાર્થોએ અસાવદ્ય-નિર્દોષ ધારી નિષેધ ન કર્યો હોય તેમજ બહુસંમત હોય એ આચરણે આજ્ઞારૂપ જ કહેવાય છે.”
મત-આચાર્યોના અભિપ્રાય. આગમ એક જ છતાં આચાર્યોના ભિન્ન ભિન્ન અભિપ્રાય છે. સિદ્ધસેન દિવાકર માને છે કે કેવલજ્ઞાનીને જ્ઞાન અને દર્શન એક સમયે હોય છે. જે એમ ન માનવામાં આવે તે જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણનાં ક્ષયની નિરર્થકતા થાય. જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ સ્વભાવથી જ જુદા જુદા સમયે જ્ઞાન અને દર્શન હોય છે એમ માને છે. જેમકે આવરણને ક્ષયોપશમ સમાન છે તે પણ મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનનો ઉપયોગ કમપૂર્વક હોય છે, છતાં તે બનેને ક્ષયેપશમ ઉત્કૃષ્ટથી છાસઠ સાગરોપમ પ્રમાણ કહે છે, તે આમાં ખરું શું છે? સમાધાન-“જે આગમને અનુસારે હોય તે સત્ય માનવું, પરંતુ તે આગમને અનુસરે છે કે નહિ? તેને જે બહુશ્રુત નિર્ણય ન કરી શકે તે આમ વિચાર કરો કે આચાર્યોના સંપ્રદાયાદિ દોષથી આ મતભેદ છે. જિનેનો મત તે એક અને અવિરૂદ્ધ છે, કારણ કે તે અજ્ઞાન અને રાગાદિરહિત છે. એ સંબંધે કહ્યું છે કે-નહિ ઉપકાર કરવા છતાં બીજા પર ઉપકાર કરવામાં તત્પર, યુગના પ્રધાન પુરૂષ જિન છે અને તેમણે રાગ, દ્વેષ તથા મેહનો જય કરેલ છે તેથી અન્યથા બોલતા નથી.”
ભંગબે ઈત્યાદિ સગવાળા ભાંગાઓ. જેમકે ૧ દ્રવ્યથી હિંસા, ભાવથી નહિ, ૨ ભાવથી હિંસા, દ્રવ્યથી નહિ, ૩ દ્રવ્યથી નહિ અને ભાવથી પણ નહિ અને ૪ દ્રવ્યથી હિંસા અને ભાવથી પણ હિંસા. તેમાં પ્રથમ ભંગ પણ ઘટી શકતો નથી, કારણ કે અપ્રમત્તતાવડે ઈસમિતિપૂર્વક ગમન કરતાં કીડી વગેરેની હિંસા થાય છે, પરંતુ આ હિંસા ન કહી શકાય કારણ કે
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૯ : “જે પ્રમત્ત પુરૂષ છે તેના પ્રમત્તયેગને આશ્રયી જે મરી જાય તેઓને તે અવશ્ય હિંસક છે.” અહીં અપ્રમત્તતા હોવાથી હિંસાનું લક્ષણ ઘટી શકતું નથી અને દ્રવ્યથી હિંસા તે કહેલી છે માટે શંકા થાય છે. સમાધાન-“અહીં શંકા કરવી યોગ્ય નથી, કારણકે ઉપર કહ્યું છે તેવું દ્રવ્ય અને ભાવ અને પ્રકારની હિંસાનું લક્ષણ છે અને મરણ માત્ર થવું તે દ્રવ્યહિંસા છે.” | નય-સાપેક્ષ વચન. તેના દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક એ બે ભેદ છે. દ્રવ્યાર્થિક નયના મતે બધી વસ્તુ નિત્ય છે અને તે જ પર્યાયાર્થિક નયના મતે અનિત્ય છે. નિત્ય અને અનિત્ય પરસ્પર વિરૂદ્ધ છે તે વસ્તુ નિત્ય સમજવી કે અનિત્ય સમજવી? એ શંકા થાય છે. સમાધાન–આવી શંકા કરવી અયુકત છે, કારણ કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ વસ્તુ નિત્ય છે અને પર્યાયની અપેક્ષાએ વસ્તુ અનિત્ય છે. અપેક્ષાવડે એક સ્થળે એક સમયે પરસ્પર વિરૂદ્ધ ધર્મોને સમાવેશ થાય છે. જેમકે પિતાની અપેક્ષાએ જે પુત્ર છે તે પુત્રની અપેક્ષાએ પિતા છે.”
નિયમ–અભિગ્રહ. જે સર્વવિરતિ સામાયિક છે તો બીજા પોરિસી” આદિ નિયમની શી જરૂર છે ? કારણ કે સામાયિકવડે જ સર્વ ગુણની પ્રાપ્તિ થાય છે અને વ્રત પચ
ખાણાદિ નિયમો ગ્રહણ કરવાનું તો કહ્યું છે માટે શંકા થાય છે. સમાધાન-“આ શંકા કરવી અયોગ્ય છે, કારણ કે સામાયિક છતાં પણ વ્રત પચ્ચખાણાદિ નિયમની જરૂર છે, તે નિયમે અપ્રમાદાદિ ગુણવૃદ્ધિનું કારણ છે.”
પ્રમાણ-પ્રત્યક્ષાદિ. પ્રત્યક્ષથી આત્મા મરણ સ્વભાવવાળો જણાય છે, પરન્તુ આગમમાં તે આત્મા નિત્ય કહેલો છે તેથી શંકા થાય છે. સમાધાન–પ્રત્યક્ષથી આત્મા મરણ સ્વભાવવાળો જણાય છે તે સમ્યક પ્રત્યક્ષ નથી, માત્ર શરીર મરણ પામવાના સ્વભાવવાળું છે; માટે શરીરનો વિયોગ થતાં મરણ કહેવાય છે.”
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૦ :
ઉપસ્થાન અને અપક્રમણ ૩૪ પ્ર – હે ભગવન ! જીવ પોતે મેહનીય–મિથ્યાત્વમેહનીય કર્મના ઉદયવડે ઉપસ્થાન કરે-મોક્ષને માટે પ્રયત્ન કરે ?
ઉ૦ –હા, ચૈતમ ઉપસ્થાન કરે.
૩૫ પ્ર–હે ભગવન! તે વીર્યથી ઉપસ્થાન કરે કે અવીWથી ઉપસ્થાન કરે?
ઉ–હે ગતમ! તે વીર્યથી ઉપસ્થાન કરે, પણ અવીર્યથી ઉપસ્થાન ન કરે.
૩૬ પ્ર–હે ભગવન્જે વીર્યથી ઉપસ્થાન કરે તે શું બાલવીર્યથી ઉપસ્થાન કરે, પંડિતવીર્યથી ઉપસ્થાન કરે કે બાલપંડિતવીર્યથી ઉપસ્થાન કરે ?
ઉ– હે ગતમ! બાલવીર્યથી ઉપસ્થાન કરે, પણ પંડિતવીર્યથી ઉપસ્થાન ન કરે તેમ બાલપંડિતવીર્યથી પણ ઉપસ્થાન ન કરે.
૩૭ પ્ર–હે ભગવન! જીવ પોતે કરેલા મિથ્યાત્વમેહનીચના ઉદયથી અપક્રમણ કરે-ઉપસ્થાનથી પાછો ખસે? ઉ–હા, ગતમ! પાછે ખસે.
પ્રશ્ન ૩૪૩૭ નું વિવેચન. ૩૪-૩૬ મેહનીય-મિથ્યાત્વમેહનીયને ઉદય છતાં જીવ ઉપસ્થાન-મેક્ષ માટે પ્રયત્ન કરે અને તે વીર્યવડે કરે પણ વીર્યવિના ન કરે; કારણ કે ઉપસ્થાનનું કારણ વિર્ય છે. તે મિથ્યાષ્ટિને સમ્યક અર્થને બંધ નહિ હોવાથી અને સભ્યોધનું કાર્ય વિરતિ નહિ હેવાથી બાલ કહેવાય છે, તે પિતાના બાલવીયવડે ઉપસ્થાન કરે. પંડિત-સર્વ પાપને ત્યાગી વિરતિવાળો અનગાર, તેથી અન્ય પરમાર્થથી અજ્ઞાની હેવાને લીધે અપંડિત છે. એ સંબંધે કહ્યું છે કે “તે જ્ઞાન જ નથી કે જેને ઉદય થવાથી રાગાદિ હોય, કારણ કે સૂર્યના કિરણોની પાસે રહેવાની અંધકારની શક્તિ ક્યાંથી હોય?”
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૧ : બાલપંડિત-દેશવિરતિ. કારણ કે તેને દેશથી અવિરતિ છે તેથી બાલ અને દેશથી વિરતિ હોવાથી પંડિત. મિથ્યાત્વને ઉદય હોય ત્યારે જીવ મિથ્યાદષ્ટિ હોવાથી બાલવીયવડે જ ઉપસ્થાન કરે પણ બાલપંડિતવીર્ય કે પંડિતવીર્યવડે ઉપસ્થાન ન કરે.
૩૭ ઉપસ્થાનથી વિપરીત અપક્રમણ છે, એટલે ઉપરના ગુણસ્થાનકથી નીચેના ગુણસ્થાનકે જવું. જીવ મિથ્યાત્વમેહના ઉદયમાં બાલવીર્યવડે સભ્યત્વ, સંયમ અને દેશવિરતિથી અપકમણુ કરેખસે અને મિથ્યાદષ્ટિ થાય, પરન્ત પંડિતવીયવડે નીચેના ગુણસ્થાનકે ન આવે. કદાચ બાલપંડિતવીર્યવડે સર્વવિરતિ ચારિત્રથી ખસી દેશવિરતિ થાય.
૩૮ પ્ર હે ભગવન્! જે તે ઉપસ્થાનથી પાછો ખસે તે શું બાલવીર્યથી ખસે, પંડિતવીર્યથી ખસે કે બાલપંડિતવીર્યથી ખસે?
ઉ–હે મૈતમ! તે બાલવીર્યથી ખસે કે કદાચ બાલપંડિતવીર્યથી ખસે પણ પંડિતવીર્યથી ન ખસે. જેમ ઉદયન બે આલાપક કહ્યા તેમ મેહનીયના ઉપશમસંબંધે બે આલાપક કહેવા, પરન્ત પંડિતવીર્યવડે ઉપસ્થાન કરે અને બાલપંડિતવીર્યવડે ઉપસ્થાનથી ખસે.
૩૯ પ્ર–હે ભગવન્! તે આત્માવડે અપક્રમણ કરે કે અનાત્મા–પરનિમિત્તે અપક્રમણ કરે?
ઉ–હે મૈતમ! તે આત્માવડે અપક્રમણ કરે, પણ પરનિમિત્તે અપક્રમણ ન કરે.
૪. પ્ર.–હે ભગવન્! તે મોહનીય કર્મને વેદતે કેવી રીતે અપક્રમણ કરે ?
ઉ૦ હે ગતમ! પૂર્વે જીવાદિતત્વની રૂચિ-શ્રદ્ધા કરતો હતો અને હવે રૂચિ અથવા શ્રદ્ધા ન કરે તેથી એ પ્રમાણે તે અપક્રમણ કરે.
૪૧ પ્રહ–હે ભગવન્! નરયિક, તિર્યચ, મનુષ્ય અને દેવને તેણે જે પાપકર્મ કર્યા હોય તેને વેદ્યા સિવાય મેક્ષ નથી?
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૨ : ઉ–હા મૈતમ! નરયિક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવને તેણે જે પાપકર્મ ક્યાં હોય તેને વેદ્યા સિવાય મેક્ષ નથી.
કર પ્ર હે ભગવન્! એમ શા હેતુથી કહે છે કે કરેલા કર્મ વેદ્યા સિવાય મેક્ષ નથી ? - ઉ– હે ગતમ! મેં બે પ્રકારના કર્મ કહાં છે–પ્રદેશ કર્મ
અને અનુભાગ કર્મ. તેમાં જે પ્રદેશ કમ છે તેને જીવ અવશ્ય વેદે છે અને જે અનુભાગ કર્મ છે તેને કદાચ વેદે અને કદાચ ન દે. એ અહં તે જાણ્યું છે, સ્મર્યું છે, વિચાર્યું છે, વિશેષત: જાયું છે કે આ જીવ આ કર્મ આસ્થૂપગમિકી વેદના-વતાદિના સ્વીકારવડે કર્મને અનુભવ કરીને વેદશે અને આ જીવ આ કર્મ
પક્રમિકી વેદના-ઉદયપ્રાપ્ત કર્મના અનુભવવડે જે રીતે બાંધ્યું છે તે પ્રમાણે યથાનિકરણ–દેશકાળની મર્યાદાને ઓળંગ્યા સિવાય જે જે પ્રમાણે ભગવંતે દીઠું છે તે તે પ્રમાણે વિપરિણામ પામશે. તે માટે હે ગતમ! એમ કહું છું કે કરેલાં કર્મને વેદ્યા સિવાય મેક્ષ નથી.
-
પુદ્ગલ, ૪૩ પ્ર–હે ભગવન્! આ પુદ્ગલ અનન્ત અતીત કાળે શાશ્વત હતાં એમ કહી શકાય ?
ઉ–હા, ગૌતમ! આ પુગલ અનન્ત અતીત કાળે શાશ્વત હતાં એમ કહી શકાય.
૪૪ પ્રહ–હે ભગવન્! આ પુદગલ વર્તમાનકાળે શાશ્વત હોય છે એમ કહી શકાય?
ઉ–હાગતમ! વર્તમાનકાળે શાશ્વત હોય છે એમ કહી શકાય.
૧ વ્રતાદિ કષ્ટને સ્વયમેવ અયુપગમ-સ્વીકાર કરી તેવડે કર્મ વેદવાં તે આભ્યપગમિકી વેદના; સ્વભાવથી ઉદયપ્રાપ્ત કર્મને અનુભવ કરી કર્મ વેદવાં તે આપકનિકી વેદના.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૩ : ૪પ પ્રહ–હે ભગવન! આ પુદ્ગલ અનન્ત ભવિષ્યકાળમાં નિરંતર હશે એમ કહી શકાય ?
ઉ–હા, ગતમ! એમ કહી શકાય.
પુદ્ગલ, કન્ય અને જીવસંબંધે પણ આ પ્રમાણે ત્રણ ત્રણ આલાપક કહેવા.
છદ્મસ્થ અને કેવલજ્ઞાની ૪૬ પ્ર–હે ભગવન્! છવસ્થ મનુષ્ય અનન્ત અતીત શાશ્વત કાળે કેવળ સંયમ, કેવળ સંવર, કેવળ બ્રહ્મચર્ય અને કેવળ પ્રવચનમાતાવડે સિદ્ધ થયા હતા, બેધ પામ્યું હતું અને સર્વ દુઃખને અન્ત કર્યો હતો?
ઉ–“હે મૈતમ! એ અર્થ યથાર્થ નથી. ૪૭ પ્રો—હે ભગવન્! એમ શા હેતુથી કહે છે?
ઉ૦ હે ગતમ! જે કઈ ભવને અન્ત કરનારા, અન્તીમ શરીરવાળા છે તેઓએ યાવત્ સર્વ દુઃખને અન્ત કર્યો હતો. તેઓ બધા ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાન અને દર્શનને ધારણ કરનારા અરિહંત, જિન અને કેવલજ્ઞાની થઈને સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે, નિર્વાણ પામે છે અને સર્વ દુઃખેને અન્ત કરે છે. તે હેતુથી હે મૈતમ ! હું એમ કહું છું.” જેમ અતીત કાળ સંબંધે કહ્યું તેમ વર્તમાન સમયે સિદ્ધ થાય છે અને અનાગત સમયે સિદ્ધ થશે એ સંબંધે પ્રશ્ન અને ઉત્તર જાણ. જેમ છદ્મસ્થ સંબંધે કહ્યું તેમ અવધિજ્ઞાની અને પરમ અવધિજ્ઞાની સંબંધી કહેવું.
૪૮ પ્રહ–હે ભગવન! કેવળજ્ઞાની મનુષ્ય અતીત અનન્ત શાશ્વતકાળે સર્વ દુઃખને અન્ત કર્યો હતો?
ઉ–“હા, ચૈતમ સર્વ દુઃખને અન્તર્યો હતે.” એ પ્રમાણે જેમ છદ્મસ્થને ત્રણ આલાપકે કહ્યા તેમ કહેવા, પરંતુ કેવલજ્ઞાની
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૪ : અનન્ત અતીત કાળે સિદ્ધ થયા હતા, વર્તમાન કાળે સિદ્ધ થાય છે અને અનન્ત અનાગતકાળે સિદ્ધ થશે એમ કહેવું.
૪૯ પ્રહ–હે ભગવન્! અનન્ત અતીત શાશ્વત કાળે, વર્તમાન શાશ્વત કાળે અને અનન્ત અનાગત શાશ્વત કાળે જે કઈ ભવને અન્ત કરનાર, અન્તીમ શરીરવાળાએ સર્વ દુઃખને અન્ત કર્યો હતે, સર્વ દુઃખને અન્ત કરે છે અને સર્વ દુઃખને અંત કરશે તે બધા ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાન-દર્શનને ધારણ કરનારા અરિહંત, જિન અને કેવલી થઈને પછી સિદ્ધ થાય છે અને સર્વ દુઃખને અન્ત કરે છે?
ઉ–હા, ગૌતમ! અતીત અનન્ત શાશ્વત કાળ, વર્તમાન શાશ્વત કાળે અને અનાગત અનન્ત શાશ્વત કાળે સર્વ દુઃખોને અન્ત કર્યો હતો, કરે છે અને કરશે.
૫૦ પ્રહ–હે ભગવન્! ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાન-દર્શનને ધારણ કરનારા અરિહંત, જિન, કેવલી સંપૂર્ણ કહેવાય?
ઉ–હા,ૌતમ! ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાન-દર્શનને ધારણ કરનારા અરિહંત, જિન, કેવલી સંપૂર્ણ કહેવાય.
રેહ નામે અનગાર. તે કાળે તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના અંતેવાસી (શિષ્ય) રેહ નામે અનગાર હતા. તે ભદ્ર, મૃદુ, વિનીત અને ઉપશાંત પ્રકૃતિવાળા હતા. તેનામાં સ્વભાવથી જ અલ્પ ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ હતા. તે અત્યંત નિરભિમાની, ગુરૂને આશ્રિત, કમળ (બીજાને સંતાપ નહિ કરનારા) અને વિનીત હતા. તે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે થોડે દૂર ઉભડક પગે બેસી, માથું નીચું નમાવી ધ્યાનરૂપી કઠાને પ્રાપ્ત થયેલા સંયમ અને તપવડે આત્માને ભાવિત કરતા રહેલા છે. ત્યારપછી તે રેહ નામના અનગારે શ્રદ્ધાવાળા થઈ ઉપાસના કરતાં ભગવંતને આ પ્રમાણે પ્રશ્નો કર્યા.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઃ ૨૫ :
૫૧ પ્ર—હે ભગવન્! પહેલા લેાક છે અને પછી અલેક છે કે પહેલા અલાક છે અને પછી લેાક છે ?
ઉ—હૈ રાહ ! લેાક અને અલાક પહેલાં પણ છે અને પછી પણ છે. અન્ને શાશ્વત ભાવે છે. તેમાં પહેલાં અને પછીને ક્રમ નથી.
પર પ્ર—હે ભગવન્! પહેલાં જીવ છે અને પછી અજીવ છે કે પહેલાં અજીવ છે અને પછી જીવ છે ?
ઉ—હે રાહ ! જેમ લેાક અને અલેાક કહ્યો છે તેમ જીવ અને અજીવ સમજવા. એમ ભવસિદ્ધિક ( ભવ્ય ) અને અભવસિદ્ધિક ( અભવ્ય ), સિદ્ધિ ( મેાક્ષ ) અને અસિદ્ધિ ( સંસાર ) તથા સિદ્ધ અને સિદ્ધો સબંધે પ્રશ્ન અને ઉત્તરા જાણવા.
૫૩ પ્ર—હે ભગવન્ ! પૂર્વે ઇંડુ અને પછી ટુકડી કે પહેલાં કુકડી અને પછી ઇંડુ ?
ઉ—હે રાહ! તે ઇંડુ કયાંથી થયું?
ભગવન્ ! કુકડીથી.’ પ્રમાણે હે રાહ !
'
· ભગવન્ ! ઈંડાથી.’ એ
તે કુકડી કયાંથી થઈ ? તે ઈંડુ અને કુકડી પહેલાં પણ છે અને પછી પણ છે. બન્ને શાશ્વત ભાવા છે અને તેમાં પહેલાં અને પછીના ક્રમ નથી.
૫૪ પ્ર—હે ભગવન્ ! પહેલા લેાકાન્ત અને પછી અલેાકાન્ત કે પહેલા અલેાકાન્ત અને પછી લેાકાન્ત ?
ઉ—હે રાહ ! લેાકાન્ત અને અલેાકાન્ત પહેલા પણ છે અને પછી પણ છે. યાવત્ તેમાં પહેલા અને પછીનેા ક્રમ નથી. એ પ્રમાણે જીવ, અસ્તિકાય, સમય, કર્મ, લેફ્યા, દૃષ્ટિ, દન, જ્ઞાન, સંજ્ઞા, શરીર, ચેાગ, ઉપયાગ ઇત્યાદિ ભાવેાની ચેાજના કરવી.
લાકસ્થિતિ.
શ્રમણ
૫૫ પ્ર— હે ભગવન્ ! ’ એમ કહી ભગવાન્ ગાતમે ભગવત મહાવીરને એમ પૂછ્યું કે--કેટલા પ્રકારની લેાકસ્થિતિ કહી છે?
૪
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૬ ઃ
—હૈ ગીતમ ! આઠ પ્રકારની લેાકસ્થિતિ કહી છે, તે આ પ્રમાણે-૧ આકાશમાં વાયુ રહેલા છે, ર્ વાયુ ઉપર ધનાધિ છે, ૩ ઘનાદધિના આધારે પૃથ્વી છે, ૪ પૃથ્વીના આધારે ત્રસ અને સ્થાવર જીવા છે, ૫ જીવાના આધારે અજીવા છે, ૬ જીવા કર્મના આધારે છે, છ અજીવા જીવે ગ્રહણ કરેલા છે અને ૮ જીવા કવડે ગ્રહણ કરાયેલા છે.
૫૬ પ્ર—હે ભગવન્ ! એમ શા હેતુથી કહેા છે કે આઠ પ્રકારની લેાકસ્થિતિ છે, ચાવત્ જીવા ક વડે ગ્રહણ કરાયેલા છે ?
ઉ——હે ગાતમ ! જેમ કેાઇ પુરૂષ મસ્તિ-ચામડાની મસકને વાયુથી ભરે અને ઉપર ગાંઠ બાંધે, માંધીને પછી તેના મધ્ય ભાગમાં ગાંઠ માંધે, ખાંધીને ઉપરની ગાંઠ છેડે, છેડીને ઉપરના ભાગમાંથી વાયુ કાઢી નાંખે, કાઢીને ઉપરના ભાગ પાણીથી ભરે, ભરીને ઉપર ગાંઠ બાંધે, પછી વચ્ચેની ગાંઠ છેાડી નાખે, છેડ્યા પછી હું ગાતમ ! તે પાણી વાયુની ઉપર રહે ? હા, રહે. ’ તે માટે હું એમ કહું છું કે આકાશમાં વાયુ રહેલા છે, વાયુ ઉપર ઘનાદધિ છે ઈત્યાદિ. જેમ કાઇ પુરૂષ મસ્તિને પવનથી ભરે, ભરીને તે બસ્તિ કેડે ખાંધે, ખાંધીને તાગ વિનાના અને તરી ન શકાય એવા માથેાડા ઉપરાંત પાણીમાં પ્રવેશ કરે, તે હું ગાતમ ! તે પુરૂષ પાણીની ઉપર રહે?‘ હા, રહે.’ એમ આઠ પ્રકારની લેાકસ્થિતિ મ્હી છે, યાવત્ જીવા ક વડે ગ્રહણ કરાયેલા છે.
પણ પ્ર—હે ભગવન્! જીવા અને પુદ્ગલા પરસ્પર અંધાચેલા, પરસ્પર સ્પર્શ કરાયેલા, પરસ્પર પ્રવેશ કરાયેલા, પરસ્પર સ્નેહ રાગ-દ્વેષાદિથી ખંધાયેલા અને પરસ્પર તાદાત્મ્ય સંબંધવડે રહે છે?
ઉ—હા, ગાતમ ! રહે છે.
૫૮ પ્ર—એમ શા હેતુથી કહેા છે ?
ઉ—જેમ કાઇ દ્ર& પાણીથી સપૂર્ણ પૂરા ભરેલા, છલકાતા,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ર૭ : પાણીથી વધતે ભરેલા ઘડાની પેઠે રહેલો છે. તે કહમાં કઈ પુરૂષ એક મોટી સેંકડે કાણાવાળી, સેંકડો છિદ્રવાળી નકાને નાંખે. તે નૌકા તે પાણી આવવાના દ્વારેવડે ભરાતી, સંપૂર્ણ ભરાતી, છલકાઈ જતી, વધતા જતા પાણીવડે પૂર્ણ ભરેલા ઘડાની પેઠે રહે? “હા, રહે.” તે માટે હે ગતમ! જી અને પુદ્ગલે પરસ્પર બંધાયેલા યાવત્ તાદામ્ય સંબંધવડે રહેલા છે.
ગર્ભસ્થ જીવ. પ૯ પ્ર–હે ભગવન્! ગર્ભમાં રહેલો જીવ (મરીને) નરકમાં જઈને ઉપજે?
ઉ– ગતમ! કોઈ ઉપજે અને કેઈ ન ઉપજે. ૬૦ પ્ર–ભગવન્! એમ શા હેતુથી કહો છો?
ઉ – હે ગૌતમ ! સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય સર્વ પર્યાપ્તિઓ વડે પર્યાપ્ત જીવ ગર્ભમાં જ વીર્યલબ્ધિવડે તથા વૈક્રિયલબ્ધિવડે શત્રુનું સૈન્ય આવેલું જાણું-સાંભળી આત્મપ્રદેશ બહાર કાઢે છે, બહાર કાઢી વૈકિય સમુદુઘાત કરે છે, વૈકિય સમુઘાત કરી ચતુરંગવાળી સેના વિકુવે છે, વિકુવી શત્રુની ચતુરંગ સેના સાથે યુદ્ધ કરે છે. તે જીવ અર્થની ઈચ્છાવાળે, રાજ્યની ઈચ્છાવાળો, ભેગની ઈચ્છાવાળે, કામની ઈચ્છાવાળે, જેણે અર્થ, રાજ્ય, ભેગ, કામની ઈચ્છા કરી છે એવો, અર્થ, રાજ્ય, ભેગ અને કામની તૃષ્ણાવાળો, તેમાં જ જેનું ચિત્ત અને મન છે એ, તેની જલેશ્યાવાળે, તેના -અધ્યવસાયવાળો, તેના તીવ્ર અધ્યવસાયવાળો, તે જ અર્થમાં ઉપયોગવાળે, તેવું અપ્રિય કરવાવાળો, તેવી ભાવનાવાળે એ અવસરે કાળ કરે તો તે નરયિકમાં ઉપજે. તે માટે હે ગતમ! હું એમ કહું છું કે કેઈ નારકમાં ઉપજે અને કેઈ ન ઉપજે.
૬૧ પ્રહ–હે ભગવન્! ગર્ભમાં રહેલ જીવ મરીને દેવલેકમાં ઉત્પન્ન થાય ?
ઉ૦–કઈ ઉત્પન્ન થાય અને કોઈ ઉત્પન્ન ન થાય.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૮:
દર પ્ર—હે ભગવન્! એમ શા હેતુથી કહેા છે. ?
—હે ગાતમ ! સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય, સર્વ પર્યાપ્તઆવડે પર્યાપ્ત ગર્ભસ્થ જીવ તેવા પ્રકારના શ્રમણ કે બ્રાહ્મણ (હિંસાદિરહિત )ની પાસે એક પણ આર્ય અને ધાર્મિક સુવચન સાંભળી, હૃદયમાં ધારણ કરી, સંવેગ–મેાક્ષની શ્રદ્ધાવાળા અને ધર્મના તીવ્ર અનુરાગવડે રંગાયેલા, ધર્મની ઈચ્છાવાળા, પુણ્યની ઇચ્છાવાળા, સ્વર્ગની ઇચ્છાવાળા, મેાક્ષની ઇચ્છાવાળા, જેણે ધર્મ, પુણ્ય, સ્વર્ગ અને મેાક્ષની ઇચ્છા કરી છે એવા, ધર્મ, પુણ્ય, સ્વર્ગ કે માક્ષની તીવ્ર ઇચ્છાવાળા, તેમાંજ જેનુ ચિત્ત અને મન લાગ્યુ છે એવા, તેવી લેશ્યાવાળા, તેવા અધ્યવસાયવાળા, તેવા જ તીવ્ર અધ્યવસાય–પ્રયત્નવાળા, તે જ અર્થ માં ઉપયાગવાળા, તેમાં જ જેણે કરણ ઇન્દ્રિયે અર્પણ કરી છે એવા અને તેવી જ ભાવનાવડે ભાવિત થયેલા પ્રાણી એ અવસરે મરણ પામે તે મરણ પામીને દેવલાકમાં ઉત્પન્ન થાય.
ભારેકીપણું અને લઘુકીંપણું
૬૩ પ્ર—હે ભગવન્ ! જીવા ભારેકીપણું તુરત શી રીતે પામે ?
ઉ—હે ગાતમ ! પ્રાણાતિપાત—જીવહિંસા, અસત્ય, ચારી, સ્ત્રીસંગ, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, લેાલ, પ્રેમ, દ્વેષ, કલહ, ખાટુ આળ, ચાડી, અરતિ રતિ, નિંદા, માયામૃષાવાદ અને મિથ્યાદ નશલ્યવડે જીવા તુરત ભારેકીપણું પામે છે.
૬૪ પ્ર—હે ભગવન્ ! જીવા લઘુકીપણું તુરત શી રીતે પામે? ઉ—હૈ ગૈાતમ! પ્રાણાતિપાતવિરમણ-જીવહિંસાના ત્યાગવર્ડ ચાવત્ મિથ્યાદર્શનશલ્યના ત્યાગવડે. એ રીતે હે ગાતમ ! જીવા લઘુકમી પણું જલ્દી પામે છે. એ પ્રમાણે હિંસાદિ કરવાવડ સંસાર વધારે છે, દીર્ઘ કરે છે અને તેમાં પરિભ્રમણ કરે છે અને
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૯ :
હિંસાદિના ત્યાગથી સંસારને અલ્પ કરે છે, ટુંકા કરે છે અને તેને આળગી જાય છે. એ ચાર ખાખતા પ્રશસ્ત છે અને ચાર ખાખતા અપ્રશસ્ત છે.
શ્રમણને પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત,
દ્રુપ પ્ર—હે ભગવન્ ! લઘુપણું (અપરિગ્રહ), અલ્પ ઈચ્છા, અમૂર્છા, અનાસક્તિ અને અપ્રતિમ ધપણું શ્રમણ નિગ્રન્થાને પ્રશસ્ત છે ?
ઉ—
હા ગૈાતમ ! એ બધું શ્રમણ નિગ્રન્થાને પ્રશસ્ત છે. ૬૬ પ્ર—હે ભગવન્ ! અક્રોધ, ક્ષમા, માનના અભાવ, માયારહિતપણું-નિષ્કપટતા અને નિભપણું શ્રમણ નિગ્રન્થાને પ્રશસ્ત છે.
—હા ગાતમ ! એ ખંધુ શ્રમણ નિગ્રંથાને પ્રશસ્ત છે. આનાથી ઉલટી રીતે અપ્રશસ્તપણું સમજવું.
કાંક્ષા–પ્રદ્વેષ.
૬૭ પ્ર—હે ભગવન્ ! કાંક્ષાપ્રદ્વેષ-રાગ-દ્વેષ ક્ષીણ થાય ત્યારે શ્રમણ નિગ્રન્થ સંસારના અન્ત કરે ? અન્તિમ શરીરવાળા અન્ત કરે ? તથા પૂર્વે બહુ માહવાળા હાય અને પછી સંવરસહિત થઇ કાળ કરી સિદ્ધ થાય, બુદ્ધ થાય, સૂકાય અને સર્વ દુ:ખાના અન્ત કરે ?
ઉ—હા ગૈાતમ ! રાગ-દ્વેષ ક્ષીણ થયા પછી ચાવત્ સવ દુ:ખેાના અન્ત કરે.
કાલાસવેસિય પુત્ત
૬૮ પ્ર૦—તે કાળે તે સમયે પાર્શ્વનાથના શિષ્ય ( શિષ્યપરંપરામાં થયેલા ) કાલાસવેસિય પુત્ત નામે અનગાર જ્યાં સ્થવિર
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩૦ :
ભગવતા હતા ત્યાં આવ્યા. આવીને સ્થવિર ભગવાને એમ કહેવા લાગ્યા કે—“ શું આ સ્થવિરેશ સામાયિક જાણુતા નથી, વિરા સામાયિકના અર્થ (પ્રયેાજન) જાણતા નથી, સ્થવિરા પચ્ચક્ખાણુ જાણતા નથી, સ્થવિરેશ પચ્ચખ્ખાણના અર્થ જાણતા નથી, સ્થવિરા સચમ જાણતા નથી, સ્થવિરા સંયમને અર્થ જાણતા નથી, વિંશ સંવર જાણતા નથી, વિરા સ્વરના અર્થ જાણતા નથી, સ્થવિરા વિવેક જાણતા નથી, સ્થવિરેશવિવેકને અર્થ જાણતા નથી, વિરેશ વ્યુત્સર્ગ ( કષાયાદિના ત્યાગ ) જાણતા નથી, સ્થવિરા વ્યુત્સર્ગ ના અર્થ જાણતા નથી ? ” ત્યારે સ્થવિર ભગવંતાએ કાલાસવેસિય પુત્ત અનગારને એમ ક્યું કે—“ હે આય ! અમે સામાયિકને જાણીએ છીએ અને સામાયિકના અને જાણીએ છીએ યાવત્ વ્યુત્સર્ગના અ ને પણ અમે જાણીએ છીએ. ’
૬૯ ૫૦—ત્યારપછી કાલાસવેસિય પુત્ત અનગારે તે સ્થવિર ભગવાને એમ કહ્યું કે–“આર્યા! જો તમે સામાયિક જાણેા છે, સામાયિકના અર્થ જાણેા છે, યાવત વ્યુત્સર્ગ ના અર્થ જાણે છે તેા કહેા કે તમારા મતે સામાયિક શુ છે, અને સામાયિકના અર્થ શા છે ચાવત્ વ્યુત્સર્ગના અર્થ શા છે? ત્યારબાદ સ્થવિર ભગવતાએ કાલાસવેસિય પુત્ત અનગારને કહ્યું કે—“ આર્ય ! અમારા મતે સામાયિક એ આત્મા છે અને સામાયિકને અ આત્મા છે યાવત્ વ્યુત્સર્ગના અર્થ પણ આત્મા છે. ”
,,
૭૦ પ્ર—તે પછી કાલાસવેસિય પુત્ત અનગારે સ્થવિર ભગવતાને એમ કહ્યું- આર્યાં! તમારા મતે સામાયિક આત્મા છે અને સામાયિકના અર્થ આત્મા છે તેા તમે ક્રોધ, માન, માયા અને લાભને ત્યાગ કરી શા માટે તેની ગોંનિંદા કરા છે ? ” સ્થવિરાએ કહ્યુ કે “ કાલાસવેસિય પુત્ત! અમે સંયમને માટે તેની ગો કરીએ છીએ. ”
૭૧ પ્ર—હૈ સ્થવિર ભગવન્! શું ગાઁ એ સંયમ છે કે અગો એ સંચમ છે?
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થાપિત થાય
થાય છે અને
ઉપસ્થિત-તર
: ૩૧ : ઉ–હે કાલાસવેસિય પુત્ત! ગહ એ સંયમ છે, અગહ એ સંયમ નથી. ગહા એ બાલપણું–મિથ્યાત્વાદિ દોષ. તેને જાણે સર્વ દેષને દૂર કરે છે. એ રીતે આત્મા સંયમને વિષે સ્થાપિત થાય છે, આત્મા સંયમમાં ઉપચિત-પુષ્ટ થાય છે અને એ રીતે આત્મા સંયમમાં ઉપસ્થિત તત્પર થાય છે.
આ પ્રમાણે પ્રશ્નોત્તર થયા પછી કાલાસિય પુત્ત અનગાર બેધ પામી સ્થવિર ભગવંતને વંદન-નમસ્કાર કરે છે. નમસ્કાર કરી તે આ પ્રમાણે કહે છે કે–“હે ભગવંત! પૂર્વે અજ્ઞાનથી, અશ્રવણથી, અબાધિપણાથી, ભગવંત મહાવીરના ધર્મની અપ્રામિથી, ગુરૂપદેશવડે બંધ નહિ થયેલ હોવાથી, નહિ જોયેલાં, નહિ ચિતવેલાં, નહિ સાંભળેલાં, વિશિષ્ટપણે નહિ જાણેલા, અવ્યાકૃત-ગુરુએ નહિ સમજાવેલા, અવ્યવચ્છિન્ન–પૃથક સ્વરૂપે નહિ જાણેલા, નહિ ઉદ્ધરેલા, નહિ અવધારેલા એ પદના એ અર્થની શ્રદ્ધા, પ્રતીતિ અને રુચિ કરી નહોતી. હે ભગવંત! હવે જાણવાથી, શ્રવણ કરવાથી, બેધિથી, ગુરૂપદેશથી બેધ થયેલ હોવાથી, જોયેલાં, વિચારેલાં, સાંભળેલાં, વિશેષપણે જાણેલાં, સમજાવેલાં, પૃથક રૂપે જાણેલા, ઉદ્વરેલાં અને અવધારેલાં એ પદના આ અર્થની શ્રદ્ધા, પ્રતીતિ અને રુચિ કરું છું. જે તમે કહે છે તે એમ જ છે.” ત્યારબાદ તે સ્થવિર ભગવંતોએ કાલાસવેસિય પુત્ત અનગારને એમ કહ્યું કે –“આર્ય! તમે શ્રદ્ધા કરે, આર્ય! પ્રતીતિ કરે, આર્ય! રુચિ કરે.”
ત્યારપછી તે કાલાવેસિય પુત્ત અનગાર સ્થવિર ભગવંતેને વંદન–નમસ્કાર કરે છે, નમસ્કાર કરી એમ કહે છે કે–“હે ભગવંત! હું તમારી પાસે ચાર મહાવ્રતરૂપ ધર્મથી પ્રતિકમણસહિત પાંચ મહાવ્રતરૂપ ધર્મ અંગીકાર કરવા ઈચ્છું છું.” સ્થવિર ભગવંતોએ કહ્યું કે–“દેવાનુપ્રિય! સુખેથી તેમ કરે, પ્રતિબંધ ન કરે.” તે પછી કાલાસવેસિય પુત્ત અનગાર સ્થવિર ભગવંતેને વાંદી, નમી, ચાર મહાવ્રતરૂપી ધર્મથી પાંચ મહાવ્રતરૂપ ધર્મ પ્રતિક્રમણ સહિત અંગીકાર કરી વિચરે છે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩ર :
ત્યારબાદ તે કાલાસવેસિય પુત્ત અનગાર ઘણા વર્ષપર્યન્ત શ્રમણપણને પર્યાય પાળીને સંયમને માટે નગ્નપણું, મુંડપણું, અસ્નાન, દન્તધાવનત્યાગ, છત્રને ત્યાગ, મોજડીને ત્યાગ, ભૂમિશય્યા, ફલકશચ્ચા-પાટ ઉપર સુવું, કાષ્ઠશય્યા, કેશલેચન, બ્રહ્મચર્ય, ભિક્ષા માટે બીજાના ઘરમાં પ્રવેશ કર, લાભાલાભ, અનુકૂળ, પ્રતિકૂળ, ગ્રામકકે, ઈન્દ્રિયોને બાધક એવા બાવીશ પરીસો અને ઉપસર્ગો સમ્યક્ પ્રકારે સહન કરે છે, સહન કરી અર્થનું આરાધન કરે છે, આરાધના કરી છેલા ઉચશ્વાસ નિઃશ્વાસે સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત અને નિર્વાણને પામે છે તથા સર્વ દુઃખથી રહિત થાય છે.
અપ્રત્યાખ્યાન કિયા ૭૨ પ્રહ–હે ભગવન્! એમ કહી ભગવાન મૈતમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વાંદી–નમી એમ પૂછયું કે–શ્રેષ્ઠી (ધનિક) અને દરિદ્રને તથા કૃપણ (કાયર) અને ક્ષત્રિયને સમાનપણે અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા લાગે?
ઉ–હા ગૌતમ! શ્રેણી અને દરિદ્રને યાવત્ સમાનપણે અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા લાગે.
૭૩ પ્રહ–હે ભગવન! એમ શા હેતુથી કહો છો?
ઉ૦–હે ગતમ! અવિરતિની અપેક્ષાએ એમ કહું છું કે શ્રેષ્ઠી અને દરિદ્રને અપ્રત્યાખ્યાન કિયા સમાનપણે લાગે.
૭૪ પ્ર–ભગવન! આધાકમી (સાધુનિમિત્તે રાંધેલા) આહારને ખાનાર શ્રમણ નિર્ગસ્થ શેને બંધ કરે તથા શેને ચય અને ઉપચય કરે ?
ઉ–હે મૈતમ! આધાકમ આહાર ખાનાર શ્રમણે આયુષ સિવાયની સાત કર્મની પ્રકૃતિઓ પ્રથમ શિથિલ બંધનવડે બાંધી હતી. હવે તેને ગાઢ બંધન વડે બાંધે યાવત્ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૩૩ :
૭૫ પ્ર.—હે ભગવન્એમ શા હેતુથી કહે છે કે યાવત સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે ?
ઉ– હે મૈતમ! આધાકમી આહાર ખાનાર શ્રમણ પિતાના ધર્મને ઓળંગી જાય છે, પિતાના ધર્મને ઓળંગતો પૃથ્વીકાય જેની દરકાર રાખતો નથી, યાવત્ ત્રસકાયની દરકાર રાખતો નથી. જે એના શરીરનો આહાર કરે છે તે જીવની પણ દરકાર રાખતે નથી, તે માટે હે મૈતમ! એમ કહું છું કે આધાકર્મ દષવાળો આહાર ખાનાર સાધુ પૂર્વે આયુષ સિવાયની સાત કર્મ–પ્રકૃતિઓ શિથિલ બંધનવાળી બાંધતો હતો તે હવે ગાઢ બંધનવાળી બાંધે છે. ' * પ્રાસુક (ચિત્ત) અને એષણય (નિર્દોષ) આહાર ખાનાર
સાધુસંબંધી સૂત્ર તેથી વિપરીત સમજવું.
શાશ્વત અને અશાશ્વત - ૭૬ પ્ર–હે ભગવન્! અસ્થિર વસ્તુ બદલાય છે અને સ્થિર વસ્તુ બદલાતી નથી ? અસ્થિર વસ્તુ ભાંગે છે, સ્થિર વસ્તુ ભાંગતી નથી ? બાલ (અજ્ઞાની અને અવિરતિ) જીવ શાશ્વત છે, પણ બાલપણું અશાશ્વત છે? પંડિત ( જ્ઞાની અને વિરતિવાળા) શાશ્વત છે પણ પંડિતપણું અશાશ્વત છે ?' * ઉન્હા શૈતમ! એમ જ છે, યાવતું પંડિતપણું અશાશ્વત છે.
અચિત્ત ભજન કરનાર નિર્ચન્થ. ૭૭ પ્રહ–હે ભગવદ્ ! અચિત્ત ભજન કરનાર-નિર્દોષ આહાર કરનાર નિન્ય જેણે સંસારનો રોલ કર્યો નથી, જેણે ભવપ્રપચનો રોલ કર્યો નથી, જેણે સંસાર ક્ષીણ કર્યો નથી, જેનું સંસારમાં વેદવાલાયકે કર્મ ક્ષીણ થયું નથી, જેણે સંસાર વ્યછિન્ન કર્યો નથી, જેણે સંસારનું વેદવાલાયક કમ વ્યવચ્છિન્ન કર્યું નથી,
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩૪ જે કૃતાર્થ થયેલ નથી, જેણે કરવાલાયક સત્કર્મ પૂરા કર્યા નથી એ જીવ ફરીથી અહીં મનુષ્યાદિ ભવમાં તુરત આવે?
ઉ–હે ગતમ! અચિત્તભેજી નિગ્રંથ યાવત ફરીથી અહીં શીધ્ર આવે.
૭૮ પ્ર–હે ભગવન ! તે શું નામથી ઓળખાય? - ઉ– ગતમ! તે “પ્રાણ” કહેવાય, “ભૂત” કહેવાય, “જીવ” કહેવાય, “સત્વ” કહેવાય, “વિજ્ઞ” કહેવાય, “વેદ” કહેવાય–પ્રાણ, ભૂત, જીવ, સત્વ, વિજ્ઞ અને વેદ એમ કહેવાય.
૭૯ પ્રહ–હે ભગવન! એમ શા હેતુથી કહો છો કે તે “પ્રાણ” યાવત “વિજ્ઞ” અને “વેદ” કહેવાય?
ઉ– તમ! ઉસ લે છે અને વિશ્વાસ મૂકે છે માટે પ્રાણ” કહેવાય, તે હતું, છે અને હશે માટે “ભૂત” કહેવાય, તે જીવે છે એટલે જીવત્વ અને આયુકર્મને ધારણ કરે છે માટે “જીવ” કહેવાય, તે શુભાશુભ કર્મવડે સ–વિદ્યમાન છે માટે “સત્વ” કહેવાય, તે તીખા, કડવા, તુરા, ખાટા અને મધુર રસને અનુભવે છે માટે વિઝ” કહેવાય, સુખ-દુ:ખ વેદે છે માટે “વેદ” કહે વાય અને તે હેતુથી “પ્રાણ” યાવત્ “વેદ” કહેવાય.
૮૦ પ્ર–અચિત્તભેજી નિર્ગસ્થ જેણે ભવ અને ભવપ્રપંચ રિક્ય છે યાવત્ જે કૃતાર્થ થયેલ છે–પૂર્ણતાને પ્રાપ્ત થયેલ છે તે ફરીથી અહીં મનુષ્યાદિ ભવમાં ન આવે?
ઉ–હા ગતમ! અચિત્તભેજી નિ જેણે ભવપ્રપંચ રે છે તે અહીં ફરીથી ન આવે.
૮૧ પ્રહ–હે ભગવન્! તે શું નામથી ઓળખાય?
ઉ–હે ગતમ! તે “સિદ્ધ' કહેવાય, “બુદ્ધ” કહેવાય, મુક્ત” કહેવાય, પારંગત–સંસારના પારને પામેલે કહેવાય, પરંપરાગત” ગુણસ્થાનકના અનુક્રમથી સંસારનો પાર પામેલા
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૫ :
કહેવાય—અથવા સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, નિર્વાણુપ્રાસ, અંતકૃત્ અને પ્રક્ષીણ કર્યો છે સર્વ દુ:ખ જેણે એવા કહેવાય.
• હે ભગવન્ ! તે એમજ છે, હે ભગવન્ ! આપે કહ્યું તે યથાર્થ છે,' એમ કહી ભગવાન્ ગાતમ શ્રમણ ભગવત મહાવીરને વદન કરે છે નમસ્કાર કરે છે અને સંયમ તથા તપવડ આત્માને ભાવિત કરતા વિચરે છે.
સ્કન્દક અતગાર.
તે કાળે તે સમયે શ્રમણુ ભગવાન્ મહાવીર રાજગૃહ નગરથી અને ગુણશીલ ચૈત્યથી બહારના પ્રદેશેામાં વિહાર કરતા કૃત’ગલા નામે નગરી સમીપે આવ્યા. ત્યાં આવી તે નગરીની ખહાર ઈશાન ણુામાં છત્રપલાશ નામે ચૈત્ય હતુ ત્યાં સમેાસો. પરિષદ્ વાંઢવાને માટે નીકળી.
તે કૃતગલા નગરીથી ઘેાડે દૂર શ્રાવસ્તી નામે નગરી છે. ત્યાં અભિદ્દલ પશ્ત્રિાજકના શિષ્ય કાત્યાયનન્ગેાત્રીય ←દક નામે પરિ ત્રાજક રહે છે. તે સાંગેાપાંગ અને રહસ્યસહિત ઋગ્વેદ, યજુવેદ, સામવેદ, અથવવેદ એ ચાર વેદો, ઇતિહાસ ( પુરાણ ) અને નિઘટ્ટુના સ્મારક-વિસ્તૃત થયેલાના સ્મરણ કરાવનાર, વારક અશુદ્ધ પાના નિષેધ કરનાર, યુદ્ધના ધારણ કરનાર, પારગામી, શિક્ષાદિ છે 'ગના જાણુનાર, સાંખ્યદર્શનમાં કુશલ, ગણિતશાસ્ત્ર, શિક્ષાકલ્પ-આચારપ્રતિપાદક શાસ્ત્ર, વ્યાકરણ, છંદ, નિદ્ભુત, વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર, જ્યાતિષ શાસ્ત્ર તથા બીજા બ્રાહ્મણ્ણાના અને પારિત્રાજકાના શાસ્ત્રોમાં પારંગત હતા.
તે શ્રાવસ્તી નગરીમાં મહાવીરવચનને શ્રવણુ કરનાર પિંગલ નામે નિગ્રન્થ રહે છે. તે પિંગલ નામે નિન્ય અન્ય ફાઇ દ્વિવસે જ્યાં અત્યાયનગેાત્રીય ←દક રહે છે ત્યાં આવ્યા. ત્યાં આવીને કદકને આક્ષેપપૂર્વ કે પૂછ્યું – હું માગધ ! લેાક–જગત સાન્ત છેકે અનન્ત છે ? સિદ્ધિ સાન્ત છે કે અનન્ત છે ? સિદ્ધ-મુકત જીવ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાન્ત છે કે અનન્ય છે? ક્યા મરણથી મરણ પામેલો જીવ સંસા રની વૃદ્ધિ કરે છે અને કોણ ક્ષીણતા કરે છે ? મારા આટલા પ્રશ્નોને ઉત્તર આપો. : આ પ્રમાણે પિંગલ નામે નિર્ગળે આક્ષેપપૂર્વક પૂછ્યું એટલે તે સ્કન્દક પરિવ્રાજક શંકાવાળે, કાંક્ષાવાળો; સંદેહવાગે, વિચારભેદવાળે તથા ડહોળાયેલા પરિણામવાળા થયા અને પિંગલ નિગ્રન્થને કંઈ પણ ઉત્તર આપી શક્યો નહિ-ચુપ રહ્યો. ત્યારે પિંગલ નિર્ગળે ફરીથી સ્કેન્દકને આક્ષેપપૂર્વક એ જ પ્રશ્નો પૂછયા. એમ પિંગલ નિર્ગળે બીજી વાર અને ત્રીજી વાર આક્ષેપપૂર્વક પ્રશ્ન પૂછયા, પરંતુ સ્કન્દક શંકાવાળે, કાંક્ષાવાળે, સંદેહવાગે, ભેદબુદ્ધિવાળો અને કલુષિત પરિણામવાળે થયે અને પિંગલ નિર્ચથને કંઈપણ ઉત્તર આપી શક્યું નહિ-ચુપ રહ્યો.
તે વખતે શ્રાવસ્તી નગરીના માર્ગમાં માણસને કોલાહલ ઘં. ભગવત મહાવીરને વાંદવા માટે પરિષદુ-જનસમૂહ નીકળે. ત્યારે ઘણા માણસો પાસેથી ભગવંત મહાવીર આવ્યાની વાત સાંભળીને કાત્યાયનગેત્રીય સ્કન્દકને આવા પ્રકારના મનમાં સંક૫ થયો કે-શ્રમણ ભગવંત મહાવીર કૃતંગલા નગરીની બહાર છત્રપલાશ ચત્યમાં સંયમ–તપવડે આત્માને ભાવિત કરતા રહેલાં છે, તો હું ત્યાં જઉં અને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન-નમસ્કાર કરું. શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન-નમસ્કાર કરી, સત્કાર કરી, સન્માન કરી, કલ્યાણરૂપ, મંગલરૂપ, દેવરૂપ અને ચિત્યરૂપ ભગવંત મહાવીરની ઉપાસના કરૂં. ઉપાસના કરી આવા પ્રકારના આ અર્થો, હેતુઓ, પ્રશ્નો અને ઉત્તર પૂછું. તે પ્રમાણે પૂછવું એ. મને શ્રેયરૂપ છે.' એમ વિચાર કર્યો, વિચાર કરીને જ્યાં પરિવ્રાજકને આશ્રમ છે ત્યાં આવ્યા, આવીને ત્રિદંડ, કમંડલ, રુદ્રાક્ષની માળા, કરેટિકા (માટીનું એક જાતનું પાત્ર), આસન, કેસરિકા (સાફ કરવાનો વસ્ત્રને ટુકડે), ત્રિકાષ્ટ, અંકુશ, પવિત્રી, ગણેત્રિકા (તાપસનું આભરણ), છત્ર, પાદુકા અને ગેરૂથી રંગેલા વસ્ત્રો ધારણ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૩૭
ફરી પરિવ્રાજકના આશ્રમમાંથી નીકળ્યા, નીકળીને તેણે શ્રાવસ્તી નગ રીના મધ્ય ભાગમાં થઇ જ્યાં કૃતંગલા નગરી છે, જ્યાં છત્રપલાશ ચૈત્ય છે અને જ્યાં ભગવાન્ મહાવીર છે ત્યાં જવાના વિચાર કર્યાં.
તે વખતે ‘હે ગતમ!” એમ કહી શ્રમણ ભગવત'મહાવીરે ભગવાન્ ગાતમને એમ કહ્યુ કે તું હમણાં તારા પૂના મિત્રને જોઇશ. ’· જ્ઞાતમ કહે ભગવન્! હું કાને જોઇશ ? ' સ્કંદકને જોઇશ ? તે કયારે, કેવી રીતે અને કેટલા સમય પછી જોઇશ? -
ભગવત કહે- હે ગાતમ ! અહીં શ્રાવસ્તી નામે નગરી છે અને ત્યાં ગભિલ્લું પરિવ્રાજકના શિષ્ય કાત્યાયનગાત્રીય કુંદક નામે પરિવ્રાજક રહે છે. યાવત્ તેણે મારી પાસે આવવા વિચાર કર્યો અને તે નજીક જ આવેલા છે, ઘણા માર્ગ આળગી ગયા છે, માર્ગોમાં જ છે. હું ગૈતમ ! આજે હમણાં જ તું તેને જોઈશ.'
‘હું ભગવન્ !” એમ કહી ભગવાન્ તમ શ્રમણે ભગવત મહાવીરને વંદન નમસ્કાર કરે છે. વદન–નમસ્કાર કરી આ પ્રમાણે કહે છે
:
*
હે ભગવન્ ! કાત્યાયનગેાત્રીય સ્કન્દક દેવાનુપ્રિય આપની પાસે મુડ થઈને અગારવાસના ત્યાગ કરીને અનગારપણું ગ્રહણુ કરવા સમર્થ છે ? ’
ભગવત કહે- હા ગોતમ ! સમર્થ છે.
જેટલામાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ભગવાન્ ગાતમને એ વાત કહે છે તેટલામાં તે કાત્યાયનગેાત્રીય સ્કંદક શીઘ્ર ત્યાં આવ્યું.
ત્યારે ભગવાન્ ગોતમ કાત્યાયનગાત્રવાળા સ્કન્દકને પાસે આવેલા જાણી જલ્દી ઉઠ્યા, ઉઠીને તુરત સામા ગયા, જ્યાં કાત્યાયનગાત્રીય સ્કન્દક છે ત્યાં આવ્યા, આવીને તેમણે સ્કન્દકને કહ્યું કું– સ્કન્દક ! સ્વાગત (પધાર્યા), સ્કન્દક ! સુસ્વાગત (ભલે પધાર્યા), સ્કન્દ ! અન્વાગત( ભલે આવ્યા), હૈ સ્કન્દક ! શ્રાવસ્તી નગરીમાં મહાવીરના વચનનું શ્રવણ કરનાર પિંગલ નામે નિગ્રન્થ આ પ્રશ્નો
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩૮ ; તમને આક્ષેપપૂર્વક પૂછડ્યા હતા કે “માગધ. લેક સાન્ત છે કે અનન્ત છે? ઈત્યાદિ. યાવત્ ત્યારપછી જ્યાં હું છું ત્યાં તમે શીધ્ર આવ્યા. સ્કન્દક ! આ વાત યથાર્થ છે?”
કંઇક કહે-“હા યથાર્થ છે. ત્યારબાદ કાત્યાયનગેત્રીય કન્દકે ભગવાન ગતમને આ પ્રમાણે પૂછયું-બહેગતમ!તેવા પ્રકારને જ્ઞાની અને તપસ્વી કેણુ છે કે જેણે મારી ગુપ્ત વાત તમને કહી કે જેનાથી તમે જાણો છે?”
ભગવાન ગૌતમે કહ્યું–“સ્કન્દક! મારા ધર્માચાર્ય ધર્મોપદેશક શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે. જેઓ ઉત્પન્ન થયેલા કેવળજ્ઞાન-દર્શનને ધારણ કરનારા, અરિહંત, જિન, કેવલી, ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યના જાણનારા, સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી છે, જેણે મને આ તમારી ગુસ વાત કહી છે. સ્કન્દક ! જેનાથી હું આ વાત જાણું છું.”
તે પછી કાત્યાયનોત્રીય સ્કન્દકે ભગવંત તમને આ પ્રમાણે કહ્યું-“હે ગૌતમ! હું તમારા ધર્માચાર્ય અને ધર્મોપદેશક શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે જઉં અને વંદન-નમસ્કાર યાવત્ પર્યું પાસના કરૂં?'
ગતમ-“હે દેવાનુપ્રિય ! સુખેથી કરે, પ્રતિબંધ ન કરે.” ત્યારબાદ ભગવાન ગતમે કાત્યાયન ત્રીય સ્કન્દકની સાથે જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે ત્યાં જવાને વિચાર કર્યો.
તે કાળે તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પ્રતિદિવસ જન કરતા હતા. શ્રમણ ભગવંત મહાવીરનું શરીર ઉદાર, સુશેભિત, કલ્યાણરૂપ, શિવરૂપ, ધન્ય, મંગલરૂપ અને અલંકારવિના વિભૂષિત તથા લક્ષણમાનેન્માનાદિ પ્રમાણુ અને વ્યંજન-મસ, તિલક વિગેરે ગુણસહિત તથા કાંતિવડે અત્યન્ત શેભાયમાન લાગતું હતું ત્યાં આવ્યા. - તે સમયે કાત્યાયનગેત્રીય સ્કન્દક શ્રમણ ભગવંત મહાવીરનું ઉદાર યાવત્ અત્યંત શોભાયમાન શરીર જોઈ પ્રસન્ન, સંતુષ્ટ ચિત્ત
૧ કેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી માત્ર અંત સમયે જ તપ કરે છે.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩૯ : વાળે અને આનંદિત થયે, ખુશ થયા અને હર્ષવડે તેનું હૃદય વિકસિત થયું. તે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જ્યાં વિરાજ્યા હતા ત્યાં નજીક આર્યો અને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ પ્રદક્ષિણ આપી થાવત્ તેમની પર્ય પાસના કરી.
સ્કન્દક!” એમ કહી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે કાત્યાયનગેત્રીય સ્કન્દકને આ પ્રમાણે કહ્યું-“હે સ્કન્દક ! શ્રાવસ્તી નગરીમાં પિંગલ નામે નિર્ગથે આ પ્રશ્નો આક્ષેપપૂર્વક તમને પૂછયા હતા કે
માગધ! લેક સાન્ત છે કે અનન્ત છે?” ઈત્યાદિ. ધાવતું જ્યાં હું છું ત્યાં તું મારી પાસે તુરત આવ્યા. તે સ્કન્દક! આ વાત યથાર્થ છે? હે સ્કન્દક ! તને આવા પ્રકારને મનમાં સંક૯પ ઉત્પન્ન થયું હતું કે-“લોક સાન્ત છે કે અનન્ત છે? ઈત્યાદિ પ્રશ્નો હું મહાવીર પાસે જઈને પૂછું?” હવે સાંભળતેને આ અર્થ છે.
૮૨ હે સ્કન્દક ! મેં ચાર પ્રકારને લેક કહ્યો છે-દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી. દ્રવ્યથી લેક એક છે અને સાત છે. ક્ષેત્રથી લોક લંબાઈ અને પહોળાઈમાં અસંખ્યાત કેરાકોટી
જન છે, તથા તેની પરિધિ અસંખ્યાતા કેટકેટી જનની છે પરંતુ તેને પણ અન્ત છે. કાળથી લંક કદાપિ નહોતે એમ પણ નથી, કદાચિત્ નથી એમ પણ નથી, કદાચિત્ નહિ હશે એમ પણ નથી. તે હતા, છે અને હશે. તે ધ્રુવ, નિયત, શાશ્વત, અક્ષત, અવ્યય, અવસ્થિત અને નિત્ય છે. તેને અન્ત નથી, ભાવથી લેક અનન્ત વર્ણપર્યાય, અનન્ત ગધ, રસ અને સ્પર્શ પર્યાય, અનન્ત સંસ્થાન પર્યાય, અનન્ત ગુલઘુપર્યાય અને અનન્ત અગુરુલઘુપર્યાયરૂપ છે. તેને પણ અન્ત નથી. એ પ્રમાણે સ્કન્દકદ્રવ્યથી અને ક્ષેત્રથી લેક સાન્ત છે, અને કાળથી અને ભાવથી લોક અનન્ત છે.. • ૮૩ હે સ્કન્દક! જીવ સાત છે કે અનન્ત છે?' એ પ્રશ્નનો પણ આ અર્થ છે. દ્રવ્યથી એક જીવ સાત છે, ક્ષેત્રથી છવ અસંખ્ય પ્રદેશવાળે અને આકાશના અસંખ્ય પ્રદેશમાં રહેલા
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
• : ૪૦ :
છે અને તેને પણ અન્ત છે. કાળથી જીવ કદાચિત્ નહોતે એમ નથી યાવત્ નિત્ય છે. તેને અન્ત નથી. ભાવથી જીવ અનન્ત જ્ઞાનપયાય, અનન્ત દર્શનપર્યાય, અનન્ત ચારિત્રપર્યાય અને અનન્ત અગુરુલઘુપાયરૂપ છે. તેને પણ અન્ત નથી. ' . ૮૪ હે સ્કન્દક! વળી તારા મનમાં મને પૂછવાનો સંકલ્પ થયે હતે. કે સિદ્ધિ સાન્ત છે કે અનન્ત છે? તેને પણ આ ઉત્તર છે હે સ્કન્દક! મેં ચાર પ્રકારની સિદ્ધિ (મોક્ષ) કહી છે. દ્રવ્યથી એક સિદ્ધિ છે અને તે સાન્ત છે. ક્ષેત્રથી સિદ્ધિ લંબાઈ અને પહેલાઇમાં પિસ્તાળીશ : લાખા જનપ્રમાણ છે અને તેના પરિધિ એક કોડ બેંતાળીશ લાખ ત્રીસ હજાર ને બસો ઓગણપચાસ એજનથી કઈક અધિક છે અને તેને પણ અન્ત છે. કાળથી સિદ્ધિ કદાચિત્ ન હતી તેમ નથી, નિત્ય છે. ભાવથી જેમ લોકસંબંધે કહ્યું છે તેમ સિદ્ધિસંબધે પણ કહેવું. - - - : ૮૫ હે સ્કન્દક !' પીંગળે તને આ પ્રશ્ન કર્યો હતો કે સિદ્ધ સાન્ત છે કે અનન્ત છે? તેને પણ આ ઉત્તર છે-દ્રવ્યથી સિદ્ધ
એક અને સાન્તા . ક્ષેત્રથી અસંખ્યપ્રદેશ અને આકા'શના અસંખ્યાત પ્રદેશમાં રહેલ છે અને તેને પણ અન્ત છે. કાળથી એક સિદ્ધ સાદિ અનન્ત છે–તેને અન્ય નથી અને ભાવથી સિદ્ધ અનન્ત જ્ઞાનપર્યાય, અનન્ત દર્શનપર્યાય યાવત્ અનન્ત
અગુરુલઘુપર્યાયરૂપ છે. અને તેને પણ અન્ત નથી. એ પ્રમાણે * દ્રવ્યથી અને ક્ષેત્રથી સિદ્ધ સાન છે, તથા કાળથી અને ભાવથી - સિદ્ધ અનન્ત છે. , ૮૬ હે સ્કન્દક ! તને આવા પ્રકારનો વિચાર થયે હતું કે-કયા મરણથી મરણ પામતો જીવ સંસારની વૃદ્ધિ કરે અને તેને ક્ષય કરે ? તેને પણ આ ઉત્તર છે–મેં બે પ્રકારનું મરણ કહ્યું છે. બાલમરણ અને પંડિતમરણ. બાલમરણ બાર પ્રકારનું છે. નવલયમરણ પૂબ ભૂખ લાગેલી હોવાથી તરફડીઆ મારતાં મરવું અથવા સંયમથી ભ્રષ્ટ થયેલા અસંયત જીવનું મરણ, ૨ વૈશામરણ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૪૧ ઈન્દ્રિયોને વશ થઈ પીઠા પામી મરવું, ૩ અન્ત:શલ્યમરણું– બાણદિ શલ્યસહિત અથવા ભાવશલ્યસહિત મરવું, ૪ તદ્ભવમરણમરીને તે જ ભવમાં ઉત્પન્ન થવું, પ ગિરિપતન–પવર્ત ઉપરથી પડીને મરણ પામવું, ૬ તરૂપતન-ઝાડ ઉપરથી પડીને મરવું, ૭ જલપ્રવેશપાણીમાં પ્રવેશ કરીને મરવું, ૮ જવલનપ્રવેશ–અગ્નિમાં પ્રવેશ કરીને મરવું, ૯ વિરભક્ષણ-ઝેર ખાઈને મરવું, ૧૦શસ્ત્રપાત-શસ્ત્રના ઘાથી મરવું,૧૧વૈડાન-ગળે ફાંસો ખાઈને મરવું, ૧૨ પૃદ્ધસ્કૃષ્ટ-ગીધ વગેરે પશુ-પક્ષીઓ વડે ભક્ષણ કરાવાથી મરણ પામવું. હે સ્કન્દક ! એ બાર પ્રકારના બાલમરણવડે મરણ પામતે જીવ અનન્ત, નરકના ભવવડે આત્માને જોડે છે અને અનન્ત તિર્યચ, મનુષ્ય અને દેવના ભવરૂપ અનાદિ અનન્ત ચાર ગતિરૂપ સંસારાટવીમાં પરિભ્રમણ કરે છે. એ પ્રમાણે મરણ પામતો જીવ સંસારની વૃદ્ધિ કરે છે. તે પંડિતમરણે બે પ્રકારનું છે. પાદપિ ગમન અને ભક્તપ્રત્યા
ખ્યાન. પાદપપગ મને બે પ્રકારનું છે. નિહરિમ ( ઉપાશ્રય દિમાં મરણ પામે કે જેના કલેવરને બહાર કાઢવું પડે) અને અનિરિમ (અટવીમાં મરણ પામે કે જેના કલેવરને બહાર કાઢવાનું ન હોય). તે બન્ને પ્રકારના મરણ અવશ્ય સેવા વિગેરે પ્રતિકર્મ રહિત છે. ભક્તપ્રત્યાખ્યાનના પણ બે પ્રકાર છે-નિહ રિમ અને અનિરિમ. તે અવશ્ય સેવા વગેરે પ્રતિકર્મ સહિત છે. એ પ્રમાણે છે સ્કન્દક ! એ બે પ્રકારના પંડિતમરણવડે મરતે જીવ અનન્ત નારકના ભવથી આત્માને છુટે કરે છે યાવત્ સંસારાટવીનું ઉલ્લંઘન કરી જાય છે, એ પ્રમાણે બાળમરણવડે મરતે જીવ સંસારની વૃદ્ધિ કરે છે અને પંડિતમરણવડે તેને ક્ષય કરે છે. ' . .
* ' ' અહીં સકન્દક કાત્યાયનત્રીય બોધ પામે અને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વદન નમસ્કાર કરી તેણે એમ કહ્યું કે હે ભગવન! તમારી પાસે કેવલજ્ઞાનીએ પ્રરૂપે ધર્મ સાંભળવા ઈચ્છું છું ભગવતે કહ્યું-સુખેથી તેમ કરે, પ્રતિબંધ ન કરે.”
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૪૨ :
ત્યારબાદ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે કાત્યાયનગેાત્રીય સ્કન્દકને અને તે માટી પિષને “ જે રીતે જીવા બંધાય છે, મૂકાય છે, જે રીતે જીવે કલેશ પામે છે, જે રીતે કેટલાક અપ્રતિબદ્ધ જીવા દુ:ખાના અન્ત કરે છે, જે રીતે આર્ત્ત ધ્યાનને પ્રાપ્ત થયેલા છવા દુ:ખસાગરને પ્રાપ્ત થાય છે ” એ રીતે ધર્મોપદેશ કર્યો. તે પછી કાત્યાયનગેાત્રીય સ્કન્દક શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસેથી ધર્મ સાંભળી, અવધારી, પ્રસન્ન અને સંતુષ્ટ થયેા. તેનું હૃદય વિકસિત થયું. તે ઉઠીને શ્રમણ ભગવત મહાવીરને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી એમ કહેવા લાગ્યા કે હે ભગવંત! હું નિત્થ પ્રવચનની શ્રદ્ધા કરૂં છું', 'હે ભગવન્! નિન્થ પ્રવચનની પ્રતીતિ કરૂં છું, હે ભગવન્ ! નિગ્રન્થ પ્રવચન ઉપર રુચિ કરૂ છુ, હે ભગવન્! નિર્પ્રન્થ પ્રવચનને સ્વીકાર કરૂ છું. હું ભગવન્! તે એમજ છે, હે ભગવન્ ! એ તેમજ છે, હે ભગવન્ ! તે સત્ય છે, હે ભગવન્ ! તે નિશ્ચિત છે, હું ભગવન્ ! તે મેં ઇચ્છયુ' છે, હે ભગવન્ ! તે મેં સ્વીકાર્યું છે. હું ભગવન્! તે મે' ઇચ્છયુ અને સ્વીકાર્યું છે કે જેમ તમે કહેા છે.”
એમ કહી શ્રમણ ભગવત મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કરી ઈશાન દિશા તરફ જાય છે, જઇને ત્રિદંડ, કમંડલુ વિગેરે તથા ગેરૂથી રંગેલા ભગવાં વસ્ત્રાને એકાન્તે મૂકે છે. એકાન્ત મૂકી જ્યાં શ્રમણ ભગવત મહાવીર છે ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવી શ્રમણ ભગવત મહાવીરને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી ચાવત્ નમસ્કાર કરી એમ કહે છે કે—“ આ લાક ચારે તરફથી સળગેલા છે, આ લેાક પ્રક પણે સળગેલા છે, આ લેાક જન્મ, જરા અને મરણુરૂપ અગ્નિવડે ચાતકથી પ્રક પણે સળગેલા છે. જેમ કેાઈ ગૃહપતિ ાતાનુ ઘર ખળવા લાગે ત્યારે તેમાં જે જે વસ્તુ હાય તેમાંથી અપ ભારવાળી અને વધારે મૂલ્યવાળી વસ્તુ લઇને પાતે એકલા તેમાંથી નીકળી એકાન્તે જાય છે. તે એમ વિચારે છે કે આ મહામૂલ્યવાળી વસ્તુ હું બહાર કાઢીશ તેા પછીથી હમેશાં મને હિત, સુખ, કુશલ અને ભવિષ્યમાં કલ્યાણને માટે થશે, એ પ્રમાણે હે દેવાનુ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
3 v° 4
પ્રિય ! મારા આત્મા પણ એક ઇષ્ટ, કાન્ત, મમ્તાહ, પ્રિય, મનેાજ્ઞ, મનને ગમે તેવા, સ્થિર, વિશ્વાસલાયક, સતત, અનુમત, મહુમાન્ય અને આભરણુના કરડીયા સમાન છે, માટે ટાઢ, તડકા, ભૂખ, તરસ, ચાર, ખ્યાલ, શીકારી પશુએ, ડાંસ, મચ્છર, વાતિક, પૈત્તિક, લૈષ્મિક અને સાંનિપાતિક વિવિધ પ્રકારના રોગા, આત કે, પરીસહેા તથા ઉપસ પ્રાપ્ત ન થાય અને તેને વિધ્નાથી અચાવી લઉં તેા પરલેાકના હિત, સુખ, કુશલ અને છેવટે કલ્યાણને માટે થાય. તે માટે હૈ દેવાનુપ્રિય ! આપની પાસે પ્રવ્રજ્યા લેવા, દીક્ષા લેવા, પ્રતિલેખનાદિ ક્રિયાની શિક્ષા તથા સૂત્ર અને અર્થનુ શિક્ષણ લેવા હું ઇચ્છું છું, તેમજ આચાર, ગાચરી, વિનય, વિનયનું ફળ, ચારિત્ર, પિડવિશુદ્ધચાદિ કરણ, સંયમયાત્રા તથા આહારની માત્રા સંબંધી ધર્મ આપની પાસેથી સાંભળવા ઈચ્છું છું.
22
ત્યારબાદ શ્રમણ ભગવંત મહાવીર કાત્યાયનગાત્રીય કકને સ્વયમેવ પ્રવ્રજ્યા આપે છે અને યાવત્ ધર્મને કહે છે-“ હે દેવાનુપ્રિય ! આ રીતે ચાલવું, આ રીતે ઉભા રહેવું, આ રીતે બેસવુ, આ રીતે સુવુ, આ રીતે ખાવું, આ રીતે ખેલવુ અને આ પ્રમાણે પ્રયત્નવડે પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સત્ત્વાને વિષે સંયમપૂર્વક વર્તવું, આ બાબતમાં જરા પણ પ્રમાદ ન કરવા. ” તે પછી કાત્યાયનગાત્રીય સ્કન્દક શ્રમણ ભગવત મહાવીરને આવા પ્રકારના ધાર્મિક ઉપદેશ સારી રીતે ગ્રહણ કરે છે અને ભગવત મહાવીરની આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલે છે, ઉભા રહે છે, બેસે છે, સુવે છે, ખાય છે, ખેલે છે અને સાવધાનપણે પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સત્ત્વાને વિષે સંયમપૂર્વક વર્તે છે. આ ખાખતમાં જરા પણ પ્રમાદ કરતા નથી.
તે પછી કાત્યાયનશૈાત્રીય સ્કેન્દક અનગાર થયા અને તે ઇર્ષ્યાસમિતિવાળા–ગમનાગમન કરવામાં સાવધાનતાવાળા, ભાષાસમિતિવાળા-ખેલવામાં સાવધાનતાવાળા, એષણાસમિતિવાળા–નિર્દોષ આહારપાણી ગ્રહણ કરવામાં સાવધાનતાવાળા, આદાનિનક્ષેપ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમિતિવાળા-પાત્રાદિ વસ્તુઓને લેવા-મૂકવામાં સાવધાનતાવાળા, પારિષ્ઠાપનિકાસમિતિવાળા-વિષ્ટા, મૂત્ર, કફ, શ્રનના તથા નાસિકાના મળને ત્યાગ કરવામાં સાવધાનતાવાળા, મનસમિતિ, વચનસમિતિ અને કાયસમિતિવાળા એટલે.સાવધાનતાપૂર્વક મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિવાળા, મનસિવાળા-ભવની રક્ષા કરવાવાળા,વચનગુપ્તિવાળા અને કાયમુર્તિવાળા, ગુમ–ત્રણે ગુપ્તિવાળા, ગુતેન્દ્રિય ઈન્દ્રિયેનો નિગ્રહ કરનારા, ગુબ્રહ્મચારી, ત્યાગી, ત્રાજુ, સંયમી, ધન્ય, પરીસહાદિને સહન કરવામાં સમર્થ, જિતેન્દ્રિય, શુદ્ધિયુક્ત, નિદાન–ઈચ્છારહિત, ઉત્સુકતારહિત, બહાર મનેવૃત્તિરહિત, શ્રમણપણામાં અનુરક્ત અને દાત થઈ તેમજ નિર્ચન્ય પ્રવચનને આગળ કરી વિચરવા લાગ્યા.... " ત્યારપછી શ્રમણ ભગવત મહાવીર કૃતગલા નગરીથી અને છત્રપલાશ ત્યાંથી નીકળી બહારના પ્રદેશમાં વિચારવા લાગ્યા. - સ્કક અનગારે તેવા પ્રકારના એગ્ય સ્થવિરો પાસે સામાયિકાદિ અગિયાર અંગેનું અધ્યયન કર્યું. અધ્યયન કરી જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે ત્યાં આવીને તેમણે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન-નમસ્કાર કરી આ પ્રમાણે કહ્યું-“હે ભગવન્! આપની આજ્ઞા હોય તે હું માસિક ભિક્ષુપ્રતિમાને અંગીકાર કરવા ઈચ્છું છું. * ભગવતે કહ્યું કે-“સુખેથી કરે.” ત્યારપછી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે આજ્ઞા આપી એટલે સ્કન્દક અનગાર માસિક ભિક્ષુપ્રતિમાને સ્વીકાર કરી વિચરે છે અને તે માસિક ભિક્ષુપ્રતિમાને સૂત્ર, પ્રતિમાને કહ૫આચાર, માર્ગ-જ્ઞાનાદિરૂપ મોક્ષમાર્ગ અને સત્યને અનુસરી યથાWપણે કાયવડે સ્પર્શે છે, પાળે છે, શોભાવે છે, સમાપ્ત કરે છે, સંપૂર્ણ કરે છે, તેનું કીર્તન કરે છે, અનમેદનવડે અનુપાલન કરે છે તથા જિનાજ્ઞાવડે આરાધના કરે છે.
આ પછી જ્યાં શ્રમણ ભગવત મહાવીર વિરાજમાન છે ત્યાં આવી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન-નમસ્કાર કરી તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું“હે ભગવન ! આપની આજ્ઞા હેાય તે હું દ્વિમાસિકી ભિક્ષુપ્રતિમાને
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગીકાર કરવા ઈચ્છું છું.”ભગવતે કહ્યું- હે દેવાનુપ્રિય! સુખેથી કરે પ્રતિબંધન કરે.” એમ ત્રિમાસિક ચતુર્માસિક, પંચમાસિક, પમાસિક, સપ્તમાસિક, પ્રથમ સાત દિવસની, બીજી સાત રાત્રિદિવસની, ત્રીજી સાત રાત્રિદિવસની ચોથી એક અહોરાત્રની અને પાંચમી એક રાત્રીની–એમ સ્કન્દક અનગાર બાર ભિક્ષુપ્રતિમાનું સૂત્રને અનુસરી થાવત્ આરાધન કરી જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે ત્યાં આવા શ્નમણુ ભગવંત મહાવીરને વંદન-નમસ્કાર કરી આ પ્રમાણે બેલ્યા–“હે ભગવદ્ ! આપની આજ્ઞા હોય તે હું ગુણરત્નસંવત્સર તપ અંગીકાર કરવાને ઈચ્છું છું.” ભગવંતે કહ્યું-“સુખેથી કરે, પ્રતિબંધ ન કરે.” * ત્યારબાદ સ્કન્દક અનગાર શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની અનુજ્ઞાથી ગુણરત્નસંવત્સર તપ અંગીકાર કરી વિચરે છે. તે તપ આ પ્રમાણે–પ્રથમ માસમાં નિરંતર ચતુર્થભત (ઉપવાસ) કરે અને દિવસે સૂર્યના સન્મુખ આતાપનાભૂમિમાં સ્કુટુંકાસને (ઉભડક) બેસી આતાપના લેવી અને રાત્રે વીરાસને વસ્ત્ર સિવાય રહેવું. એમ બીજા મહિનામાં નિરંતર છઠ્ઠ છઠ્ઠ કર. દિવસે ઉભડક બેસી સૂર્યના સન્મુખ આતાપનાભૂમિમાં જઈ આતાપના લેવી. ત્રીજે મહીને નિરંતર અઠ્ઠમ કરે. ચોથે મહીને દશમ દશમ (ચારચાર ઉપવાસ), પાંચમે મહીને દ્વાદશદ્વાદશ ભક્ત (પાંચ પાંચ ઉપવાસ), છઠ્ઠા મહીને ચતુર્દશ ચતુર્દશ ભક્ત (છ છ ઉપવાસ), સાતમે મહીને ડિશ ડિશ ભક્ત (સાત સાત ઉપવાસ), આઠમે મહીને અઢાર
અઢાર ભકત (આઠે આઠ ઉપવાસ), નવમે મહીને વશ વીશ ભક્ત (નવ નવ ઉપવાસ), દશમે મહીને બાવીશ બાવીશ ભક્ત (દશ દેશ ઉપવાસ), અગીયારમે મહીને ચોવીશ વીશ ભક્ત (અગ્યાર અગ્યાર ઉપવાસ), અને બારમે મહીને છવશ છવીશ ભક્ત (બાર બાર ઉપવાસ), તેરમે મહીને અઠ્યાવીશ અઠ્યાવીશ ભક્ત (તેર તેર ઉપવાસ), ચંદમે મહીને ત્રીશ ત્રીશ ભક્ત (ચૌદ ચૌદ ઉપવાસ), પંદરમે મહીને બત્રીશ બત્રીશ ભક્ત (પંદર પંદર ઉપવાસ) અને સોળમે મહીને શેત્રીશ ચેત્રીશ ભક્ત (સોળસેળ ઉપવાસ) એમ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૪૦ :.
નિરંતર તપ કરતા હતાં. દિવસે ઉસ્કુટુકાસને સૂર્યસમુખ આતાપનાભૂમિમાં આતાપના લેતા હતા અને રાત્રે વીરાસને બેસી વસ્રરહિતપણે રહેતા હતા. તે પછી તે સ્કન્દક અનગર ગુણરત્નસંવત્સર તપનું સૂત્રને અનુસારે અને કલ્પને અનુસારે આરાધન કરી જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર વિરાજમાન છે ત્યાં આવી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદન-નમસ્કાર કરી ઘણુ ચતુર્થભકત, છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ, દશમ અને દ્વાદશભક્ત, અર્ધમાસ અને માસક્ષમણ વગેરે વિચિત્ર તપવડે આત્માને વાસિત કરતા વિચરવા લાગ્યા... "
ત્યારબાદ સ્કન્દક અનગાર પ્રધાન, વિપળ, ગુરૂવડે અનુજ્ઞાત અથવા પ્રમાદરહિત, આદરપૂર્વક કરેલા કલ્યાણ, શિવ, ધન્ય, મંગલ, તેજેયુક્ત, ઉત્કટ, ઉદાત્ત, ઉત્તમ, ઉદાર અને મહાપ્રભાવવાળા તપવડે શુષ્ક, રૂક્ષ, માંસરહિત, માત્ર હાડ અને ચામડીયુક્ત એવા થયા. ચાલતાં તેનાં હાડકાં ખડખડ શબ્દ કરવા લાગ્યા અને અત્યંત દુર્બલ થયા. તેમના શરીર ઉપર નાડીઓને સમૂહ દેખાવા લાગ્યું. તે આત્મબળથી ચાલે છે અને આત્મબળથી ઉભા રહે છે. બેલ્યા પછી પણ ગ્લાનિ પામે છે, બોલતાં પણ ગ્લાનિ પામે છે અને બોલવામાં પણ ગ્લાનિ-કંટાળો આવે છે. જેમ કોઈ લાકડાથી ભરેલી, પાંદડાથી ભરેલી, પાંદડાં, તલ અને પાત્રથી ભરેલી, એરંડાના લાકડાથી ભરેલી, કોલસાથી ભરેલી ગાડી હોય અને તડકે મૂકી સુકાયા પછી તે ખડખડ શબ્દ કરતી ચાલે, ખડખડ શબ્દ કરતી ઉભી રહે, એ પ્રમાણે સ્કન્દક અનગાર શબ્દ કરતા ચાલે છે અને શબ્દ કરતા ઉભા રહે છે. તે તપવડે પુષ્ટ છે છતાં માંસ અને લેહીવડે કૃશ થયેલા છે, રાખથી ઢંકાયેલા અગ્નિની પેઠે તપના તેજવડે અને તજન્ય દીપ્તિવડે અત્યંત સુશોભિત દેખાય છે.
તે કાળે તે સમયે રાજગૃહ નગરમાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પધાર્યા યાવત્ પરિષદ્ વાંદીને પાછી ગઈ. તે સ્કન્દક અનગારને અન્ય કોઈ દિવસે રાત્રિના પાછલા ભાગમાં ધર્મજાગ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૪૭ : રિકા (ધર્મચિંતન) કરતાં આવા પ્રકારને વિચાર ઉત્પન્ન થયા કે–ખરેખર હું આવા પ્રકારના ઉદાર તપવડે કૃશ થયો છું મારું શરીર નાડીઓના સમૂહવડે વ્યાપ્ત થયેલું છે, માત્ર આ ત્મબળથી ચાલું છું, આત્મબળથી ઉભું રહું છું, યાવત્ બોલતાં પણ ગ્લાનિ પામું છું, શબ્દ કરતો ચાલું છું, શબ્દ કરતો ઉભે રહું છું; તો પણ જ્યાં સુધી મારામાં ઉત્થાન, કર્મ, બલ, વીર્ય અને પુરૂષકાર–પરાક્રમ છે ત્યાં સુધી અને જ્યાં સુધી મારા ધર્માચાર્ય ધર્મોપદેશક શ્રમણ ભગવાન મહાવીરજિન સુહસ્તીની પેઠે વિચરે છે ત્યાં સુધીમાં કાલે રાત્રી વીતીને પ્રભાત થતાં અને ઉત્પલ તથા કમલ કમલ વિકસિત થતાં, સ્વચ્છ પ્રભાત સમયે રાતા અશોકના જેવા પ્રકાશવાળા, કેસુડા, પિોપટની ચાંચ અને ચણાઠીના અધભાગનાં જેવા, રક્ત કમલના સમૂહવાળા વનખંડને વિકસિત કરનાર સહસકિરણવાળા તેજવડે દેદીપ્યમાન દિનકર (સૂર્ય) નો ઉદય થતાં શ્રમણે ભગવંત મહાવીરને વાંદી–નમી યાવત્ પય્ પાસના કરી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની અનુજ્ઞા લઈ સ્વયમેવ પાંચ મહાવ્રતોનું ફરી આ રોપણ કરી, સાધુ અને સાધ્વીઓને ખમાવી, તેવા પ્રકારના કૃત
ગાદિ સ્થવિરેની સાથે વિપુલ નામે ગિરિ ઉપર ધીમે ધીમે ચઢી, ગાઢ મેઘના સમૂહ જેવી અને દેવના સ્થાનરૂપ પૃથ્વીશિલાની પ્રતિલેખના કરી, દર્ભને સંથારે પાથરી અને દર્ભના સંથારા ઉપર બેસી, સંલેખના તપવડે શુષ્ક થઈ, ભક્ત–પાનનો ત્યાગ કરી, વૃક્ષની પેઠે સ્થિર રહી, મરણની દરકાર નહિ કરતાં રહેવું એ મારે શ્રેયરૂપ છે.” એમ વિચાર કરે છે, વિચાર કરી પ્રગટ પ્રભાતવાળી રાત્રિ થતાં અને તેજવડે દેદીપ્યમાન સૂર્ય ઉગતાં
જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે ત્યાં આવે છે અને યાવત્ પપાસના કરે છે. ' - “સ્કન્દકે એમ કહી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે સ્કન્દક અનગારને આ પ્રમાણે કહ્યું—“હે સકન્દક ! ખરેખર રાત્રિના પાછલા ભાગમાં ધર્મચિંતન કરતાં તને આવા પ્રકારને વિચાર થયે હતો. કે- હું આવા પ્રકારના આ ઉદાર અને વિપુલ તપવડે
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૪૮ :
કૃશ થયેલા છું, ઇત્યાદિ યાવત્ ( અનશન સ્વીકારી ) કાળની દરકાર નહિ કરતાં રહેવુ એ મને યેાગ્ય છે, એમ વિચારી પ્રભાતવાળી રાત્રિ થતાં અને સૂર્ય દૈદીપ્યમાન થતાં જ્યાં હું છું ત્યાં તુ મારી પાસે શીઘ્ર આવ્યેા. સ્કન્દ્રક ! આ વાત યથાર્થ છે? ’સ્કન્દકે કહ્યું – હા, ભગવંત ! યથાર્થ છે. ' પછી ભગવતે કહ્યું – હું દેવાનુપ્રિય ! સુખેથી તેમ કરી–પ્રતિબંધ ન કરે. ’
ત્યારપછી સ્કન્દક અનગારને શ્રમણ ભગવત મહાવીરે અનુજ્ઞા આપી એટલે તે પ્રસન્ન તેમજ સંતુષ્ટ થયા અને તેનું હૃદય વિકસિત થયુ. તે પ્રયત્નવડે ઉઠી શ્રમણ ભગવત મહાવીરને ત્રણ વાર પ્રશ્નક્ષિણા કરી યાવત્ નમસ્કાર કરી સ્વયમેવ પાંચ મહાવ્રત ફરીને ઉચ્ચરે છે, ઉચ્ચરી સાધુ અને સાધ્વીને ખમાવે છે અને તેવા પ્રકારના કૃતયાગાદિ સ્થવિરાની સાથે વિપુલગિરિઉપર ધીમે ધીમે ચડે છે. ચડીને ગાઢ મેઘના અને દેવના આગમન સ્થાન જેવા પૃથિવીશિલાપટ્ટની પ્રતિલેખના કરી ઉચ્ચાર ભૂમિ અને પ્રસ્રવણ ભૂમિની પ્રતિલેખના કરે છે. પ્રતિલેખના કરી ડાલના સથારે પાથરે છે. પાથરી પૂર્વ દિશા સન્મુખ પ ́કાસને બેસી દેશ નખસહિત એ હાથ ભેગા કરી શિરસાવત કરી–મસ્તકે અંજલી કરી આ પ્રમાણે ખાલે છે અરિહંત ભગવંતને નમસ્કાર થાઓ યાવત્ જે સિદ્ધગતિને પ્રાપ્ત થયેલા છે એવા સિદ્ધોને નમસ્કાર થાએ. શ્રમણ ભગવત મહાવીરને નમસ્કાર થાએ કે જે સિદ્ધિગતિને પ્રાપ્ત થવાની ઇચ્છાવાળા છે. ત્યાં રહેલા ભગવંતને અહિ રહેલે હું વાંદુ છુ ત્યાં રહેલા ભગવાન્ અહિં રહેલા મને જુએ.” એમ કહી વાંદે છે, નમે છે, નમસ્કાર કરી કન્તક અતગાર આ પ્રમાણે બાલે છે-“ પૂર્વે પશુ મેં શ્રમણ ભગવત મહાવીરની પાસે સર્વ પ્રાણાતિપાતનુ (જી હિંસાનું) જીગનપર્યન્ત પ્રત્યાખ્યાન કર્યું હતુ, યાવત્ મિથ્યાદ નશલ્યનું જીવનપર્યન્ત પ્રત્યાખ્યાન કર્યું હતું. અત્યારે પણ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે સર્વ પ્રાણાતિપાતનું જીવન પર્યન્ત પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું, યાવત્ મિથ્યાદ નશલ્યનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂ છું. એમ અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વામિ એ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઃ ૪૯ :
ચારે આહારનું જીવનપર્યન્ત પચ્ચખ્ખાણ કરૂ છું. જે માર્ ઇષ્ટ, કાન્ત અને પ્રિય આ શરીર છે તેને પણ છેલ્લા ઉચ્છ્વાસનિ:શ્વાસ સમયે ત્યાગ કરીશ.' એમ કહી સલેખનાસહિત ભાતપાણીનેા ત્યાગ કર્યો અને વૃક્ષની પેઠે સ્થિર થઇ મરણની દરકાર નહિ કરતાં રહેવા લાગ્યા.
એ રીતે તે સ્કન્દક અનગાર શ્રમણ ભગવત મહાવીરના તેવા પ્રકારના યાગ્ય સ્થવિરાપાસે સામાયિકાદિ અગિયાર અગા ભણી, સંપૂર્ણ` બાર વરસ સુધી શ્રમણપણાના પર્યાય પાળી, માસની સલેખનાવડે આત્માને જોડી, સાઇભક્ત (૩૦ ઉપવાસ) અનશનપણે વ્યતીત કરી, આલાચના અને પ્રતિક્રમણ કરી, સમાધિને પ્રાપ્ત થઇ કાળધર્મ પામ્યા. પછી તે સ્થવિર ભગવંતાએ સ્કન્દક અનગારે કાળ પ્રાપ્ત કરેલ જાણી તેના પરિનિર્વાણનિમિત્તે કાયાત્સગ કર્યો. પછી તેના પાત્ર અને વસ્ત્ર ગ્રહણ કરી વિપુલ નામે પર્વતથી ધીમે ધીમે નીચે ઉતરી જ્યાં શ્રમણુ ભગવત મહાવીર છે ત્યાં આવ્યા. શ્રમણુ ભગવત મહાવીરને વંદન નમસ્કાર કરી તેઓએ આ પ્રમાણે કહ્યું- હે ભગવંત ! દેવાનુપ્રિય એવા આપના અંતેવાસી સ્કન્દ્વક નામે અનગાર જે સ્વભાવથી ભદ્ર, ઉપશાંત અને જેનામાં અલ્પ ક્રોધ, માન, માયા અને લેાભ હતા એવા, અત્યંત નમ્રતાયુક્ત, ગુરુભક્ત, સરલ અને વિનયી હતા તે દેવાનુપ્રિયની આજ્ઞાથી સ્વયમેવ પંચ મહાવ્રતનુ આરોપણ કરી, સાધુસાધ્વીને ખમાવી અમારી સાથે વિપુલગિરિપર ચડી અનશન કરી યાવત્ કાળધર્મ ને પ્રાપ્ત થયા છે, તેના આ ( વજ્રપાત્રાદ્રિ) ઉપકરણ છે. ’
ભગવન્ ! ’ એમ કહી ભગવાન્ ગાતમ શ્રમણ ભગવત મહાવીરને વાંદી–નમી આ પ્રમાણે એલ્યા–‘ દેવાનુપ્રિય! આપના અન્તવાસી સ્કન્દક નામે અનગાર મરણુસમયે કાળ કરી કયાં ગયા? કયાં ઉત્પન્ન થયા ? ’ હે ગૌતમ ! ” એમ કહી શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરે ભગવાન ગૌતમને આ પ્રમાણે કહ્યું-‘ મારા અન્હેવાસી સ્કન્દક નામે અનગાર સ્વભાવથી ભદ્ર હતા અને તે મારી અનુ
6
6
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૫૦ : જ્ઞાથી સ્વયમેવ પાંચ મહાવ્રત ઉચ્ચારી યાવતું આલોચના અને પ્રતિક્રમણ કરી સમાધિને પ્રાપ્ત થઈ મરણ સમયે કાળ કરી અચુત કલ્પમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયેલ છે. ત્યાં કેટલાક દેવેની બાવીશ સાગરોપમની સ્થિતિ કહી છે અને સ્કન્દક દેવની પણ બાવીશ . સાગરોપમની સ્થિતિ છે.'
પ્રહ–હે ભગવન ! સ્કન્દક દેવ તે દેવકથી આયુષને ક્ષય થવાથી, ભવને ક્ષય થવાથી, સ્થિતિનો ક્ષય થવાથી આવીને તુરત ક્યાં જશે, કયાં ઉત્પન્ન થશે ?
ઉ–હે ગૌતમ! મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય થઈ સિદ્ધિપદને પામશે, બોધ પામશે, મુક્ત થશે, નિર્વાણ પામશે અને સર્વ દુ:ખેને અન્ત કરશે.
ઈતિ શ્રી સ્કન્દકાણુગાર કથા.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
_