Book Title: Dvantrinshikadwayi Kirtikala
Author(s): Hemchandracharya, 
Publisher: Bhailal Ambalal Shah
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002680/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya viracita dvAtriMzikAdvayI kIrtikalA zrIkIrticandravijayagaNiviracita kIrtikalA hindI bhASA'nuvAda sahita Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // zrInemi-vijJAna-kastUrasUri sadgurubhyo namaH / kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya viracitA dvaatriNshikaadvyii| ( ayogavyavacchedadvAtriMzikAstuti tathA anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstuti / ) zrIkIrticandravijayagaNiviracita kIrtikalA hindI bhASA'nuvAda sahita saMpAdaka: muni prabodhacandravijaya vi. saM. 2015 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka :zA. bhAIlAla ambAlAla peTalAdavAlA mudraka :ke. sItArAma Alva sAdhanA-mudraNAlaya gAndhInagara beMgalora-9 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa. pU. AcArya zrI vijaya kastUrasUri ziSyaratnam 280 30 W 8050000 B0 RSS 200000000000 000 XXXC w 0 - 2202800 - 388560 2033000 SE 200 5 3800 8 2000000000 -2005 00000000000000 8000000000000 2000-38000000000000 janaH priyazcAruvacAH sucetA ratnatrayArAdhanadhIdhanADhya / virAjate zAradasomazubhrakIrtiH sunItirgaNikIrticandraH / / . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800033000 000000 985125 0000000 33000 2008 100 800 888560020 90 zA. gIradharalAla dAmodaradAsa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya Aja maiM isa grantha ke prakAzana kA suavasara milane ke kAraNa anupama Ananda tathA kRtakRtyatA kA anubhava kara rahA hUM / prastuta grantha 'dvAtriMzikAdvayI' kalikAlasarvajJa bhagavAn zrIhemacandrAcArya viracita 'ayogavyavacchedadvAtriMzikA tathA anyayogavyavacchedadvAtriMzikA kA saMgraha rUpa hai| ina donoM stutiyoM ke upara saMskRta meM aneka vyAkhyA tathA avacUrikAoM ke hone kA sambhava hai| kintu ayogavyavacchedadvAtriMzikA kA hindI tathA gujarAtI anuvAda upalabdha haiM, saMskRta vyAkhyA upalabdha nahIM / anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA ke upara AcArya zrImalliSeNa sUrIzvarajI kRta 'syAdvAdamaJjarI' nAmaka vistRta tathA vyutpannamatibhogya saMskRta TIkA upalabdha hai| tathA hindI tathA gujarAtI anuvAda tathA anya kaI avacUrikAyeM bhI upalabdha haiN| ina donoM dvAtriMzikAoM kA adhyayana Aja jaina samAja meM atyanta Adara ke sAtha kiyA jAtA hai| prastuta dvAtriMzikAdvayI para 'kIrtikalA' nAmaka saMskRta TIkA tathA hindI bhASAnuvAda--jisa ke prakAzana kA saubhAgya mujhe prApta huA hai-ke racayitA vidvadvaryamunirAja zrIkIrticandravijayajI gaNivara mahArAja haiM, jo sAMsArika sambandha se mere laghu sahodara haiN| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (bhA) ve Aja se teraha varSapUrva AcAryavarya zrIvijayavijJAnasUrIzvarajI mahArAja ke pavitra karakamaloM dvArA dIkSita huye, aura AcAryavarya zrIvijaya kastUrasUrIzvarajI mahArAja ke ziSya bane / Apa ne isa asAra saMsAra ke svarUpa kA apanI patnI ko sAMsArika avasthA meM hI sadupadeza dekara saMyamamArga kA pathika banAyA / jinakA zubhanAma sAdhvI zrIjayaprabhAzrIjI hai / aura Apane munirAja ( samprati panyAsapravara ) zrI zubhaGkara vijayajI maharAja ke sAtha saM0 2007 kA cAturmAsa apane janmasthala peTalAda meM kiyA thA, usa cAturmAsa kI sthiratA meM Apane apanI laghubhaginI savitA ko bhI saMyama mArga kA upadeza dekara dIkSita kiyA, jo sAdhvIzrI satyaprabhAzrIjI ke zubhanAma se khyAta haiM / taduparAMta Apane apane jIvana kA amUlya samaya pUjya gurudeva kI bhakti evaM samyagjJAnopArjana meM hIM apUrva dRDhacittatA ke sAtha bitAyA hai / Apane vyAkaraNa, nyAya, sAhitya tathA jaina darzana kA gambhIra adhyayana kiyA hai / Apa ke bhaktibhAvapUrNahRdaya, tejasvitA, vicakSaNabuddhi, lokapriyatA, vyAkhyAna kauzala Adi kaI guNoM ko dekhakara pUjya gurudevoM ne pUnA nagara meM cAturmAsa ke anantara saM. 2014 ke mArgazIrSa zuddha dazamI ravivAra ko paJcamAMga zrI bhagavatIsUtra kA yogodrahana karAkara gaNi padavI se alaGkRta kara jainazAsana ko pradIpta karane kA zubha AzIrvAda pradAna kiyA / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUnA se kaviratna samartha vyAkhyAnakAra panyAsa zrIyazobhadravija. yajI mahArAja ke sAtha vihAra karate huye Apa dakSiNa meM beMgalora nagara padhAre, tathA usake upanagara gAndhInagara zrIsaMgha kI cAturmAsArtha AgrahapUrNa vinatI kA svIkAra kara pU. paM. zrI kI AjJA se cAtumAsArtha gAndhInagara padhAre, tathA isa cAturmAsa meM hI Apane ukta dvAtriMzikAdvayI kI 'kIrtikalA' nAmaka saMskRta vyAkhyA tathA hindI bhASAnuvAda kI racanA kI hai| yahAM yaha ullekhanIya hai ki ayogavyavaccheda dvAtriMzikA kI saMskRta vyAkhyA kara pUjya gaNivara zrI ne apUrva kArya kiyA hai, jisake phalasvarUpa eka anapekSita nyUnatA kA parihAra huA hai| yaha atyanta abhinandanIya tathA harSa kI bAta hai| isa mUlyavAn pustaka ke prakAzanArtha kaI puNyazAliyoM ne Arthika sahAyatA pradAna kara mujha ko atyanta upakRta kiye haiN| una mahAnubhAvoM kI zubhanAmAvalI isa pustaka meM anyatra ullikhita hai| isa avasara para maiM una mahAnubhAvoM kA saharSa AbhAra mAnatA hU~ / tathA prA. zrI hIrAlAla rasikadAsa kApaDIyAjI ne vistRta tathA mananIya prastAvanA likhakara isa pustaka ke gaurava meM jo abhivRddhi kI hai, tadartha maiM saharSa apanI kRtajJatA prakAzita karatA huuN| yahAM para vizeSarUpa se yaha sUcita karate hue mujhe atyanta harSa ho rahA hai ki dAnavIra bhAvanagara nivAsI zreSThivarya Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIgiradharalAla dAmodaradAsajI ke suputra 'zAntilAlabhAI, naTavaralAlabhAI, tathA hIrAlAlabhAI' tInoM bhAiyoM ne 'kIrtikalA' hindI bhASAnuvAda kA avalokana kara usakI saralatA, tathA usa meM kiyA gayA vilakSaNa dRSTi se bhAvArtha kA pratipAdana tathA manojJatA se prabhAvita hokara ukta anuvAda ke sAtha mUla dvAtriMzikAdvayI ke prakAzana kA sampUrNa vyayabhAravahana kA svIkAra kara prazaMsanIya tathA anukaraNIya udAratA batalAyI hai| jisase isa pustaka ke (kIrtikalA saMskRta vyAkhyA tathA hindI bhASAnuvAda evaM mUla tathA hindI bhASAnuvAda) pRthak pRthak do prakAzana sambhava ho ske| ukta tInoM bhAiyoM ne nijabuddhibala se pragati kI hai, tathA eka supratiSThita per3hI (dhI sIniyara sAyakala impoTiMga kaeN0 baMgalora siTI) ke kAryakartA haiN| tathA Apa logo meM pUjya mahArAjazrI ke cAturmAsa kAla meM aneka dharmakriyAoM meM sotsAha evaM bhaktipUrvaka bhAga liyA hai| tathA mahArAjazrI kA apane baMgale para cAturmAsa parivartana karAkara usa ke upalakSa meM apanI lakSmI kA aneka zubhakAryoM meM sadupayoga kiyAthA / isa prakAra ke dharmapremI tathA jJAnArAdhana kI bhAvanAvAle ukta tInoM bhAiyoM ko jitanA bhI dhanyavAda diyA jAya, thor3A hai| ___ pAThakoM se savinaya nivedana hai ki-prastuta pustaka ke mudraNa kAla meM prUpha saMzodhana Adi meM sAvadhAnI rakhane para bhI dRSTibhrama se tathA mudraNa doSa se kitanI azuddhiyAM raha gayI haiN| tathA kucha pATha Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ truTita raha gaye haiM / isaliye sAtha meM zuddhipatraka de diyA gayA hai / jisa kA paThana pAThana ke samaya AvazyakatAnusAra upayoga kareMge / saMskRta vyAkhyA sahita pustaka meM donoM dvAtriMzikAoM ke mUla zloka mAtra pRthak bhI de diye gaye haiM, jisase abhyAsiyoM ko AvRtti Adi meM suvidhA ho| __AzA hai ki prastuta grantha ke adhyayana tathA adhyApana ke dvArA jijJAsujana Apta kA paricaya prApta kara samyaktva ko dRr3hakarane meM pragati kareMge iti bhavadIyazA bhAIlAla ambAlAla kA jaya jinendra / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatraka azuddha zuddha zRGgANyupa zRGgaNyupa klupte klapte baccA pR. pa. 109 10 110 20 114 18 118 14 119 17 123 10 130 8 132 19 132 20 139 3 157 9 varanA aprAmakANi baccA karanA aprAmANika liya liye hate dhAraNa sAmanya pitRtva dhAraNA sAmAnya pitRtva Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // arham // zrI vijayanemi vijJAna- kastUra- sUrisadgurubhyo namaH / // ayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH // agamyamadhyAtmavidAmavAcyaM vacasvinAmakSavatAM parokSam / zrIvarddhamAnAbhidhamAtmarUpamahaM stutergocaramAnayAmi // 1 // stutAvazaktistava yoginAM na kiM, guNAnurAgastu mamApi nizcalaH / idaM vinizcitya tava stavaM vadan na bAlizo'pyeSa jano'parAdhyati // ka siddhasenastutayo mahArthI ?, azikSitAlApakalA ka caiSA ? | tathApi yUthAdhipateH pathasthaH skhaladgatistasya zizurna vAcyaH // 3 // jinendra ! vAneva vibAdhase sma durantadoSAn vividhairupAyaiH / ta eva citraM tvadasUyayeva kRtAH kRtArthIH paratIrthanAthaiH // 4 // yathAsthitaM vastu dizannadhIza ! na tAdRzaM kauzalamAzrito'si / turaGgazRGgaNyupapAdayadbhyo namaH parebhyo navapaNDitebhyaH // 5 // jagantyanudhyAnabalena zazvat kRtArthayatsu prasarbha bhavatyuM / kimAzrito'nyaiH zaraNaM tvadanyaH svamAMsadAnena vRthA kRpAluH ? || svayaM kumArge lapato nu nAma pralambhamanyAnapi lambhayanti / sumArgagaM tadvidamAdizantamasUyayA'ndhA avamanvate ca // 7 // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH prAdezikebhyaH parazAsanebhyaH parAjayo yattava zAsanasya / khadyotapotadyutiDambarebhyo viDambaneyaM harimaNDalasya zaraNya ! puNye tava zAsane'pi saMdegdhi yo vipratipadyate vA / svAdau sa tathye svahite ca pathye saMdegdhi vA vipratipadyate vA // 9 // hiMsAdyasatkarmapathopadezAdasarvavinmUlatayA pravRtteH / nRzaMsadurbuddhiparigrahAcca brUmastvadanyAgamamapramANam // 10 // hitopadezAt sakalajJaklapternumukSusatsAdhuparigrahAcca / pUrvAparArtheSvavirodhasiddhestvadAgamA eva satAM pramANam // 11 // kSipyeta vA'nyaiH sadRzIkriyeta vA tavAchipIThe luThanaM surezituH / / idaM yathAvasthitavastudezanaM paraiH kathaGkAramapAkariSyate ? // 12 // tadduHSamAkAlakhalApitaM vA pacelimaM karma bhavAnukUlam / upekSate yattava zAsanArthamayaM jano vipratipadyate vA // 13 // paraHsahasrAH zaradastapAMsi yugAntaraM yogamupAsatAM vA / tathApi te mArgamanApatanto na mokSyamANA api yAnti mokSam // 14 // anAptajADyAdivinirmitatvasambhAvanAsambhavivipralambhAH / paropadezAH paramAptaklaptapathopadeze kimu saMrabhante ? yadArjavAduktamayuktamanyaistadanyathAkAramakAri ziSyaiH / na viplavo'yaM tava zAsane'bhUdaho ! adhRSyA tava zAsanazrIH // 16 // dehAdyayogena sadAzivatvaM, zarIrayogAdupadezakarma / parasparaspardhi kathaM ghaTeta paropaklupteSvadhidaivateSu ? // 17 // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH prAgeva devAntarasaMzritAni rAgAdirUpANyavamAntarANi / na mohajanyAM karuNAmapIza ! samAdhimAdhyasthyayugAzrito'si // 18 // jaganti bhindantu sRjantu vA punaryathA tathA vA patayaH pravAdinAm / svadekaniSThe bhagavan ! bhavakSayakSamopadeze tu paraM tapasvinaH // 19 // vapuzca paryazayaM zlathaM ca, dRzau ca nAsAniyate sthire ca / na zikSiteyaM paratIrthanAthairjinendra ! mudrA'pi tavAnyadAstAm // 20 // yadIyasamyaktvabalAt pratImo bhavAdRzAnAM paramasvabhAvam / kuvAsanApAzavinAzanAya namo'stu tasmai tava zAsanAya // 21 // apakSapAtena parIkSamANA dvayaM dvayasyApratimaM pratImaH / yathAsthitArthaprathanaM tavaitadasthAnanirvandharasaM parepAm // 22 // anAdyavidyopaniSanniSaNNairvizRGkhalaizcApalamAcaradbhiH / agUDhalakSyo'pi parAkriye yat tvasliGkaraH kiM karavANi deva ! ? // vimuktavairavyasanAnubandhAH zrayanti yAM zAzvatavairiNo'pi / parairagamyAM tava yoginAtha ! tAM dezanAbhUmimupAzraye'ham // 24 // madena mAnena manobhavena krodhena lobhena ca sammadena / parAjitAnAM prasabhaM surANAM vRthaiva sAmrAjyarujA pareSAm // 25 // svakaNThapIThe kaThinaM kuThAraM pare kirantaH pralapantu kiJcit / manISiNAM tu tvayi vItarAga ! na rAgamAtreNa mano'nuraktam // 26 // sunizcitaM matsariNo janasya na nAtha ! mudrAmatizerate te / mAdhyasthyamAsthAya parIkSakA ye maNau ca kAce ca samAnubandhAH // 27 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ayogamyama cheda dvAtriMdhikAstutiH imAM samakSaM pratipakSasAkSiNAmudAraghoSAmavaghoSaNAM bruve / 11 30 11 na vItarAgAt paramasti daivataM na cApyanekAntamRte nayasthitiH // 28 // na zraddhayaiva tvayi pakSapAto na dveSamAtrAdaruciH pareSu / yathAvadAptatvaparIkSA tu tvAmeva vIra ! prabhumAzritAH smaH tamaH spRzAmapratibhAsabhAjaM bhavantamapyAzu vivindate yAH / mahema candrAMzuvazo'vadAtAstAstarkapuNyA jagadIza ! vAcaH yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'syabhidhyA yayA tayA / vItadoSa kaluSaH sa cedbhavAneka eva bhagavan ! namo'stu te // 31 // idaM zraddhAmAtraM tadatha paranindAM mRdudhiyo vigAhantAM hanta ! prakRtiparavAdavyasaninaH / araktadviSTAnAM jinavara ! parIkSAkSamadhiyAmayaM tatvAlokaH stutimayamupAdhiM vidhRtavAn // 32 // iti kalikAlasarvajJa - zrI hemacandrAcAryaviracitA ayogavyavaccheda dvAtriMzikAstutiH samAptA // B // 29 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arham // zrIvijayanemi-vijJAna-kastUra-sarisadgurubhyonamaH // // anyayogavyavacchedadvAtrizikAstutiH // anantavijJAnamatItadoSamabAdhyasiddhAntamamartyapUjyam / zrIvarddhamAnaM jinamAptamukhyaM svayambhuvaM stotumahaM yatiSye // 1 // ayaM jano nAtha ! tava stavAya guNAntarebhyaH spRhayAlareva / vigAhatAM kintu yathArthavAdamekaM parIkSAvidhidurvidagdhaH // 2 // guNeSvasUyAM dadhataH pare'mI mA zizriyannAma bhavantamIzam / tathApi sammIlya vilocanAni vicArayantAM nayama satyam // 3 // svato'nuvRttivyativRttibhAjo bhAvA na bhAvAntaraneyarUpAH / varAtmatattvAdatathAtmatattvAd dvayaM vadanto'kuzalAH skhalanti // 4 // AdIpamAvyoma samasvabhAvaM syAdvAdamudrA'natibhedi vastu / tannityamevaikamanityamanyaditi tvadAjJAdviSatAM pralApAH kartA'sti kazcijagataH sa caikaH sa sarvagaH sa svavazaH sa nityaH / imAH kuhevAkaviDambanAH syusteSAM na yeSAmanuzAsakastvam // 6 // na dharmadharmitvamatIbabhede, vRtyA'sti cenna tritayaM cakAsti / hedamityasti matizca vRttau, na gauNabhedo'pi ca lokapAdhaH // 7 // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH satAmapi syAt kvacideva sattA, caitanyamaupAdhikamAtmano'nyat / na saMvidAnandamayI ca muktiH, susUtramAsUtritamatvadIyaiH // 8 // yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra kumbhAdivanniSpratipakSametat / tathApi dehAd bahirAtmatattvamatattvavAdopahatAH paThanti // 9 // svayaM vivAdagrahile vitaNDApANDityakaNDUlamukhe jane'smin / mAyopadezAt paramarma bhindannaho ! virakto muniranyadIyaH // 10 // na dharmaheturvihitA'pi hiMsA, notsRSTamanyArthamapodyate ca ! svaputraghAtAnnRpatitvalipsAsabrahmacAri sphuritaM pareSAm // 11 // svArthAvabodhakSama eva bodhaH prakAzate nArthakathA'nyathA tu| pare parebhyo bhayatastathApi prapedire jJAnamanAtmaniSTham // 12 / / mAyA satI ceda dvayatattvasiddhirathAsatI hanta ! kutaH prapaJcaH ? / mAyaiva cedarthasahA ca tatkiM ? mAtA ca vandhyA ca bhavatpareSAm // 13 anekamekAtmakameva vAcyaM, dvayAtmakaM vAcakamapyavazyam / ato'nyathA vAcakavAcyaklaptAvatAvakAnAM pratibhApramAdaH // 14 // cidarthazUnyA ca jaDA ca buddhiH, zabdAditanmAtrajamambarAdi / na bandhamokSau puruSasya ceti kiyajjaDaina grathitaM virodhi // 15 // na tulyakAla: phalahetubhAvo, hetau vilIne na phalasya bhAvaH / . ne saMvidadvaitapathe'rthasaMvid , vilUnazINaM sugatendrajAlam // 16 // vinA pramANaM paravanna zUnyaH svapakSasiddheH padamaznuvIta / kupyet kRtAntaH spRzate pramANamaho ! sudRSTaM tvadasUyidRSTam // .17 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH kRtapraNAzA kRtakarmabhogabhavapramokSasmRtibhaGgadoSAn / // 19 // upekSya sAkSAt kSaNabhaGgamicchannaho ! mahAsAhasikaH paraste // 18 // sA vAsanA sA kSaNasantatizca nAbhedabhedAnubhayairghate / tatastaTA'darzizakuntapotanyAyAt tvaduktAni pare zrayantu vinA'numAnena parAbhisandhimasaMvidAnasya tu nAstikasya / na sAmprataM vaktumapi ka ceSTA ? kva dRSTamAtraM ca ? hahA ! pramAdaH // 20 pratikSaNotpAdavinAzayogisthiraikamadhyakSamapIkSamANaH / // 23 // jina ! tvadAjJAmavamanyate yaH sa vAtakI nAtha ! pizAcakI vA // 21 anantadharmAtmakameva tattvamato'nyathA sattvamasUpapAdam / iti pramANAnyapi te kuvAdikuraGgasantrAsanasiMhanAdAH aparyayaM vastu samasyamAnamadravyametacca vivicyamAnam / Adeza bhedoditasaptabhaGgamadIdRzastvaM budharUpavedyam upAdhibhedopahitaM viruddhaM nArtheSvasatvaM sadavAcyate ca / ityaprabudhyaiva virodhabhItA jaDAstadekAntahatAH patanti syAnnAzi nityaM sadRzaM virUpaM vAcyaM na vAcyaM sadasattadeva / vipazcitAM nAtha ! nipItatattvasudhodgatodgAraparampareyam ya eva doSAH kila nityavAde vinAzavAde'pi samAsta eva parasparadhvaMsiSu kaNTakeSu jayatyadhRSyaM jina ! zAsanaM te naikAntavAde sukhaduHkhabhogau na puNyapApe na ca bandhamokSau durnItivAdavyasanAsinaivaM parairviluptaM jagadapyazeSam // 24 // // 25 // / // 26 // / 115 // 22 // // 27 // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 amyayogavyavadadvAtriMzikAstutiH // 28 // 11 30 11 sadeva sat syAtsaditi tridhA'rtho mIyeta durnItinayapramANaiH / yAdarzI tu mayapramANapathena durnItipathaM svamAsthaH mukto'pi vAbhyetu bhavaM bhavo vA bhavasthazUnyo'stu mitAtmavAdeM / SaDjIvakAyaM tvamanantasaGkhyamAkhyastathA nAtha ! yathA meM doSaH ||29|| anyo'nyapakSapratipakSabhAbAd yathA pare matsariNaHpravAdAH nayAnazeSAnavizeSamicchan na pakSapAtI samayastathA se vAgvaibhavaM te nikhilaM vivektumAzAsmahe cemmahanIyamukhya ! | ladhema jaGghAlatayA samudraM vahema candradyutipAnatRSNAm // 31 // idaM tatva tattvavyatikarakarAle'ndhatamase jaganmAyAkArairiva hataparairhA ! vinihitam / taduddharttu zakto niyatamavisaMvAdivacanastvamevAtastrAtastvayi kRtasaparyAH kRtadhiyaH itikalikAlasarvajJa- zrI hemacandrAcAryaviracitA anyayogavyavacchedadvAtriM zikAstutiH samAptA / // 32 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // zrI vijayanemi-vijJAna-kastUra-marisadgurubhyo namaH / ||ayogvyvccheddvaatriNshikaastutiH // // kArtikalAkhyo hindIbhASA'nuvAdaH // kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya mahArAja jinezvara Apta hIM haiM, isa abhiprAya se tIrthakara mahAvIra bhagavAna kI stuti kA prArambha karate haiM jo yogiyoM ke bhI jAnane yogya nahIM hai, zabda prayoga meM catura aise kavi Adi ke bhI varNana karane yogya nahIM haiM, tathA samartha sthUlasUkSmagrAhI-indriyabAloM ke bhI jo parokSa haiM / (kyoM ki mukta AtmA nirguNa hotI hai| aura nirguNa padArtha mana, jJAna, vANI, tathA indriyoM kA viSaya nahIM ho sakatA / ) tathA (kIrti Adi guNoM ke kSaNa kSaNa meM baDhate rahane ke kAraNa, saguNa avasthA meM) jo vardhamAna nAma se khyAta haiM, aise paramAtmA kI maiM stuti karatA hU~ // 1 // (yadyapi aise paramAtmA kI stuti mere jaise alpajJa se Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ayogavyacchedadvAtriMzikAstutiH azakya hai, kintu) he ! bhagavan ! Apa kI stuti meM yogI bhI asamartha nahIM haiM kyA ? / (yadi aisA kahA jAya kI asamartha hone para bhI yogI loga bhagavAn ke guNoM meM anurAga hone ke kAraNa stuti karane meM pravRtta hote haiM, kyoM ki prema se asAdhya kArya meM bhI loga pravRtta hote haiM, to) guNoM ke viSaya meM merA bhI anurAga dRDha tathA sthira hai / isa vicAra se Apa kI stuti karatA huA alpajJa bhI yaha jana koI aparAdha nahIM karatA hai| yadi guNa meM anurAga se eka asamartha kI pravRtti aparAdha nahIM hai, to dUsare kI bhI vaha pravRtti aparAdha nahIM hai| doSa saba ke liye doSa hotA hai, eka ke liye hI nhiiN| // 2 // zrI siddhasena divAkara kRta mahAn arthabAlI Apa kI stuti kahAM ?, aura alpajJa aise merI TUTI phUTI bANI kahAM ? / (donoM me bahuta adhika antara hai / ) tathApi gajendra kA anusaraNa karatA huA Thesa khAtA laMgarAtA usakA vaccA upAlambha kA pAtra nahIM / (maiM bhI mahAn kA anusaraNa karate hue hI stuti meM pravRtta huA hU~ / isaliye usa meM truTi hone parabhI, usako AlocanA kA viSaya nahIM mAnanA cAhiye / ) // 3 // (jinendra ke sivAya anya tIrthaGkaroM kI stuti iSTa nahIM hai / kyoM ki) he jinendra ! mukti tathA tattvajJAna Adi ke virodhI hone ke kAraNa jina anarthakArI hiMsA strIparigraha Adi, athavA rAga Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindIbhASA'nuvAdaH dveSa Adi doSoM ko Apane cAritra pAlana Adi aneka upAyoM ke dvArA dUra kiye| una doSoM ko hIM, dUsare tIrthoM ke pravartakoM ne Apa ke guNoM meM doSoM ke Aropa karane ke kAraNa hIM jaise, sArthaka kiye haiM / yaha Azcarya hai / (jo guNa meM doSa kA Aropa karatA hai, vaha doSa ko guNa mAna kara svIkAra kara letA hai / anyathA guNa meM doSa kA Aropa nahIM kiyA jA sakatA / isaliye dUsare tIrthaGkara isa doSa ko svIkAra kara svayaMdUSita ho gaye haiM / isaliye doSa sArthaka huA / dUSita karane se doSa kahA jAtA hai / Apane to usakA tyAga hIM kara diyA hai, yadi dUsare bhI usakA tyAga kara deM to kisIko dUSita nahIM karane ke kAraNa doSa nirarthaka ho jAtA / vivekI logoM kI aisI pravRtti dekhI nahIM gayI, isaliye yaha Azcarya hai / isa prakAra Apa rAgadveSa Adi doSo se rahita haiM / tathA dUsare tIrthakara dveSa Adi doSoM se yukta haiM / isaliye unakI stuti iSTa nahIM / guNavAn kI stuti kI jAtI hai, doSI kI nahIM |) // 4 // 119 he vIra jina ! yathArtha svarUpa meM vastu kA upadeza dene ke kAraNa Apa dUsare tIrthakaroM ke jaisA kauzala nahIM rakhate haiM / ( vastu anekAnta rUpa hai, usa rUpa meM usakA pratipAdana varanA kauzala nahIM / kyoM ki vastu svayaM usa rUpa meM hai pAdana karanA to kauzala ke vinA sambhava nahIM sIMga ke jaise asat ekAnta ko pratipAdana karate / / hue vicitra pratibhA vAle dUsare tIrthakaroM ko namaskAra ho / ( Apa yathArtha kahane dUsare rUpa se prati - isaliye) ghoDe ke Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH vAle haiN| dUsare nhiiN| isaliye unako dUra se hI namaskAra karanA caahiye| unase sUnanA yA unakA anusaraNa yogya nahIM / ) // 5 // he jinendra ! kevalajJAnAloka se pratyakSa dekhane ke kAraNa (niSkAraNa vatsalatA se) sadA hI Agraha pUrvaka (sadupadezAdi ke dvArA)-jagata ko kRtArtha karate rahane para bhI, dUsare logoM ke dvArA (jIva ko bacAne ke liye vAgha ko) apanA mAMsa dekara vyartha ke dayAlu kahalAne vAle Apase bhinna tIrthakara kyA Azrita kiye gaye haiM ? / (dayAlutA una meM nahIM hai| kyoM ki eka jIva ko bacAne ke liye apanA mAMsa dekara mAMsa meM rahanevAle aneka jIvoM ke nAza meM kAraNa bane / aisI sthiti meM sarvajIvoM ko kRtArtha karane bAle ApakA Azraya hI ucita hai / ) // 6 // he jinendra !, (una ko samajhAyA bhI nahIM jA sakatA, kyoM ki-) ve loga svayaM to kumArga ko prApta karate hI hai, sAtha hI dharma kI jijJAsA se pUchanebAle ko bhI kumArga meM hI le jAte haiM / tathA guNa meM doSa dekhane ke kAraNa andhoM ke jaise hI doSoM ke na dekhane bAle ve loga, sanmArga ke jAnane bAle, sanmArga para calane bAle tathA hitabuddhi se sanmArga ke batalAne bAle kA Adara nahIM karate / (isaliye kevala Apa hI sanmArga ke jAnane bAle, sanmArga para calane bAle tathA sanmArga upadeza dene bAle ho, dUsare nahIM) // 7 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindibhASAnuvAdaH 121 he jinendra ! dUsare tIrthakaroM ke siddhAnta ekAntavAda haiM, kyoM ki vaha padArtha ke kisI eka aMzakA hI pratipAdana karate haiM / Apa kA siddhAnta to anekAntavAda hai, kyoM ki vaha vastu meM rahane. bAle ananta dharmoM kA pratipAdana karatA hai| isaliye ekadezI parazAsanoM se Apake sArvadezika zAsana kI parAjaya kI bAta, juganUM ke prakAzake ADambara se sUryamaNDala kA parAbhava jaisA hI hai / ( ekAnta vAda ekadeza ko prakAzita karane bAle yA ekadezI rAjAke samAna hai, tathA anekAntavAda sarva aMza ko prakAzita karane bAle sUryamaNDala ke samAna yA sArvabhaumacakravartI rAjA ke samAna hai / isaliye donoM meM jayaparAjaya kI bAta hI asaGgata hai / ) // 8 // he pAlanahAra ! jinendra ! (yuktiyukta tathA sanmArgapradarzaka honeke kAraNa) pavitra satya tathA puNyakAraka aise Apake zAsana meM jo sandeha tathA azraddhA karatA hai, vaha rucikara tathA hitakara pathya meM sandeha tathA azraddhA karane bAle (rogI) ke samAna hai| (vaha kabhI bhI bhava roga se mukti nahIM pA sakatA hai) // 9 // he jinendra ! Apa se bhinna tIrthakaroM ke Agama prAmANika nahIM haiM, / kyoM ki ve hiMsA Adi se sampanna hone bAle yajJa Adi asat karmamArga kA upadeza karane vAle haiN| sarvajJa ke dvArA una AgamoM kI racanA nahIM huI hai| tathA krUra evaM durbuddhi loga hI una AgamoM kA svIkAra karane bAle haiM / (ye saba prAmANika Agama ke lakSaNa nahIM haiM) // 10 // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH he jinendra ! Apake Agama hI sajjanoM ke liye pramANabhUta haiN| kyoM ki Apake Agama mukti Adi hitakara mArga ke upadeza karanevAle haiM, Apa jaise sarvajJa se racita haiM, mumukSu, vidvAn , tathA paropakArI aise sAdhujanoM ne unakA svIkAra kiyA hai / evaM Apake Agama meM Age aura pIche ke arthoM meM kahIM bhI virodha nahIM hai| (yahI saba prAmANika Agama ke lakSaNa haiN| dUsaroM ke AgamoM me to pUrva meM hiMsA kA niSedha kiyA jAtA hai, Age jAkara yajJAdi kAryoM meM usI hiMsA kA vidhAna kiyA jAtA hai| isa prakAra una Agamo meM pUrva tathA para padArthoM meM virodha spaSTa hI hai|) // 11 // he jinendra ! dUsare logoM ke dvArA Apake caraNoM ke Asana para devendra ke AloTane (Apa ke caraNakamaloM meM devendra dvArA kiye gaye praNAmoM) kA khaNDana kiyA jA sakatA hai| (kyoM ki vaha koI dekhatA nhiiN)| athavA 'mere tIrthakara ko bhI devendra praNAma karate haiM, aisA kahakara, samAnatA batalAyI jA sakatI haiM / kintu Apake yathArtha svarUpa meM padArtha ke upadeza kA nirAkaraNa kaise kiyA sakatA hai ? / (kyoM ki vastu pratyakSa haiN| isaliye unakA apalApa nahIM kiyA jA sktaa| isaliye Apa kevala yathArtha svarUpa meM vastu ke upadeza dene ke kAraNa Apta hI haiN|) // 12 // he jinendra ! yaha duHSamA ArA kA burA prabhAva hI ho sakatA hai, athavA bhavaparamparA ko baDhAne bAle karma kA vipAka hI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindIbhASAnuvAdaH 123 kahA jA sakatA hai, ki ye loga Apake zAsana meM kahe gaye padArthoM kI upekSA karate haiM, yA azraddhA karate haiN| (kyoM ki Apa ke zAsana meM zraddhA tathA usakA anusaraNa se hI mukti mila sakatI hai|) // 13 // he jinendra ! koI bhI vyakti hajAroM varSoM taka tapa kare, athavA yugayugAntaroM taka yoga kI upAsanA kare, phira bhI Apake batAye mArga ko svIkAra kiye vinA bhavya jIva bhI mukti ko prApta nahIM kara skte| (kyoM ki jinendra ke batAye mArga ke sivAya dUsarA koI bhI mukti kA mArga nahIM hai / ) // 14 // he jinendra ! dUsare AgamoM ke viSaya meM, 'yaha aprAmakANi vyakti se racita hai, alpajJa vyakti se racita hai, yA rAga dveSAdi se racita hai / isa prakAra kI sambhAvanAoM ke kAraNa bahuta se AkSepoM kA avasara hai| aisI sthiti meM ve Agama, parama Apta aise Apa se batAye gaye sanmArga ke upadeza rUpa Agama ke viSaya meM AkSepa kI dhRSTatA kaise kara sakate haiM ? / (jo svayaM duSTa hai, vaha dUsare nirdaSTa vastu ko dUSita karane meM samartha nahIM ho sakatA / ) // 15 // he jinendra ! dUsare tIrthakaroM ne sarala bhAva se jo kucha kahA, usako unake ziSyoM ne dUsarA hI rUpa de diyaa| (jaisekaNAda ne chau, tathA gautama ne solaha padArtha ginaaye| unake ziSya navyanaiyAyikoM ne sAta padArtha ko hI mAnA / zaGkarAcArya ne zuddhAdvaita kA pratipAdana kiyA, kintu vAcaspati mizra Adi ne viziSTA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH 'dvaita Adi kA samarthana kiyA / buddhadevane 'saba anitya hai' aisA sAmAnya rUpase khaa| unake ziSyoM ne kSaNikatvavAda sarvazUnyatvavAda Adi kA samarthana kiyaa| isa prakAra jahAM guru ziSya meM hI matabheda hai, usako pramANa kaise mAnA jA sakatA hai ? / ) bar3e harSa kI bAta hai ki, Apa ke zAsana meM isa prakAra kA guru ke prati ziSya kA vidroha nahIM huA / (kyoM ki isa zAsana meM guru kA kathana yathArtha hai, isaliye ziSya ko vidroha karane kA avasara hI nahIM hai / ) isaliye Apake zAsana ke sAmrAjya kA parAbhava nahIM ho sktaa| (jahAM matabheda hai, vahIM parAjaya kA avasara hai| jahAM mataikya hai, vahAM nhiiN|) // 16 // he vItarAga ! paratIrthikoM ke kalpita yA svIkRta vilakSaNa devoMke viSaya meM - deharahita = nirguNatA-rUpahetu se sarvadAmu ktahonA, tathA zarIrI hone ke kAraNa veda AdikA upadeza karanA-ye paraspara virodhI (jo nirguNa hai vaha zarIrI nahIM ho sakatA, tathA jo azarIrI hai vaha upadeza nahIM de sakatA, jo zarIrI hai vaha mukta nahIM ho sakatA, isa prakAra eka vyakti kA zarIrI honA, tathA mukta honA aura upadeza denA paraspara viruddha hai / ) ye donoM bAteM kaise ghaTita ho sakatI haiM ? / (viruddha dharma ekasthAna meM nahIM rahate haiM, anyathA virodha hI nahIM ho sakatA / isaliye uktaprakAra se viruddha dharmoM se yukta koI deva kalpita hI ho sakate haiM, vAstavika nhiiN|) // 17 // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAbvakhyo hindIbhASA'nuvAda 125 zukladhyAnAdirUpasamAdhi se yukta tathA upakArI evaM apakArI ke viSaya meM samadarzI he svAmI ! ukta guNaviziSTa hone ke kAraNa avasara nahIM milane se jaise rAgadveSAdi adhamamanovRttiyAM Apake janma yA kevalajJAna se pUrva hI dUsare devoM kA Azrita ho gyiiN| ApakI karuNA bhI paropakAra ke liye hI hai, kintu rAgamUlaka nahIM / (kyoM ki ApameM rAgAdi kA abhAva hai| dUsare devoM kI karuNA to bhaktoM ke Upara hI hotI hai, isaliye rAgamUlaka hai / ataH niHsvArthadayAlu tathA vItarAga hone ke kAraNa Apa Apta hI haiN,|) // 18 // he bhagavan vItarAga ! anyatIrthikoM ke iSTa deva jaise taise saMsArakA sarjana yA saMhAra kreN| (vAstavika to aisA nahIM ho sakatA, kyoM ki saMsAra anAdi tathA ananta hai|) kintu bhavaparasparA ke nAza karane meM samartha aisA upadeza to kevala ApakA hI hai / isa viSaya meM to ve deva atyanta hI asamartha haiN| (jo sarjana aura saMhAra karane bAle haiM, ve mukti kA nahIM, kintu sarjana aura nAza kA hI upadeza de sakate haiM / mukti kA upadeza to Arambha se rahita deva hI de sakate haiM / jaisA kAraNa vaisA hI kArya hotA hai|) // 19 // he jinendra ! paryaGkAsanasthita mRdu aura namra zarIra, nAka ke agra bhAga meM sthira dRSTi, isa prakAra kI ApakI yogamudrA bhI dUsare Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH deva nahIM sikha pAye haiM, to dUsare guNoM kI bAta hI kyA ? / (ApakA sthUla guNa bhI dUsare devoM me nahIM hai / to zramasAdhya mukti Adi ke upadeza karane kA guNa una devoM meM kaise ho sakatA hai ? / isaliye Apa hI sarvazreSTha deva haiN|) // 20 // . he jinendra ! jisa meM pratipAdita samyaktva ke bala se Apa jaise tIrthaGkaroM ke pAramArthika svarUpa ko jAna pAtA huuN| (kyoM ki usake liye Agama ke sivAya dUsarA koI sAdhana nahIM hai / ) tathA jo kuvAsanA rUpI pAza kA nAza karane bAlA hai / aise Apake zAsana ko merA namaskAra ho| (dUsare zAsana na to samyaktva kA pratipAdana karane bAle haiM, aura na kuvAsanA kA nAza karane bAle hI hai / isaliye vaise zAsana namaskAra ke yogya nahIM haiN|) // 21 // he jinendra ! madhyastha rUpa se parIkSA karatA huA, Apa tathA paradeva-donoM kI donoM bAteM asAdhAraNa haiM, aisA nizcayapUrvaka samajhAtA hU~ / jaise-ApakA vastuoM kA yathArtha rUpa se upadeza, aura dUsare devoM kA asatpadArtha = padArtha ke ayathArtha rUpa ke pratipAdana karane kA haThAgraha / (aise haThAgrahI dUsare nahIM, tathA Apake jaise yathArtha upadeza dene bAle bhI dUsare nahIM haiM / ) // 22 // he jinendra ! anAdi aisI kuvAsanA yA arvAcIna vidyA ke rahasya ke jAnane bAle, kisI bhI niyama ke na mAnane bAle=maryAdA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindIbhASA'puvAdaH 127 rahita, aura vitaNDAvAdI aise paratIMrthikoM se jisa prakAra tiraskRta ho rahA huuN| he deva ! usake liye Apa jaise vItarAga kA kiGkara maiM kyA kara sakatA hU~ ? / jaise vItarAga apane apakArI ke prati bhI upekSA rakhate haiM / vaise unake kiGkara bhI apamAna karane bAle ke prati upekSA rakheM, yahI yogya hai, 'yathA rAjA tathA prajAH '1) // 23 // . he jinendra ! jisako janmajAta vairI siMha mRga Adi bhI vairabhAva ko tyAga kara AzrayaNa karate haiN| kintu abhavya hone ke kAraNa jahAM paratIrthikaloga nahIM pahuca pAte, aise Apake samavaraNa yA upadezasthAna kA maiM Azraya letA huuN| (kyoM ki Apa kA upadezasthAna bhI rAgadveSa kA nAza karane vAlA hai / dUsare devoM kA upadezasthAna to rAgadveSa kA baDhAne bAlA hI haiM / vyakti ke mahattva se hI sthAna kA mahattva hotA hai / ) // 24 // he jinendra ! mada mAna kAma krodha lobha aura harSa ke adhIna rahane bAle dUsare devoM ko akAraNa hI tribhuvana sAmrAjya yA aizvarya kA roga laga gayA hai| (jo mada Adi se yukta hai, vaha svayaM parAdhIna hai, isaliye usakA sAmrAjya nahIM ho sakatA / balki aise vyakti kA samrAjya mada Adi kA baDhAnebAlA hone ke kAraNa roga jaisA hI hai / vAstavika sAmrAjya to Apa jaise vItarAga kA hI kahA jA sakatA hai / ) // 25 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH he jinendra ! paratIrthika loga apane gale para hI kulhADI calAte hue kucha bhI pralApa kreN| (nirdoSa ke Upara AkSepa karanA apane gale para kulhADI calAne jaisA hI hai| kyoM ki apane gale para kulhADI calAne se jaise apanI hI mRtyu hotI hai, vaise hI nirdoSa kI nindA karane se loga svayaM hI nindita hote haiN|) kintu he vItarAga ! buddhimAnoM kA Apake Upara kevala pakSapAta se hI anurAga nahIM hai , (kintu Apake viziSTa guNoM ke kAraNa hI Apake Upara anurAga hai| isaliye Apake anurAgiyoM para dUsaroM kA Aropa akAraNa hai / ) / 26 / he nAtha ! jo parIkSaka apane ko madhyastha batAkara maNi aura kAca meM samAnatA kI bAta karate haiM / ve vAstava meM IrSyAlu ke lakSaNa ko hI prakaTa karate haiN| yaha nizcita hai / (IrSyAdveSa ke binA koI bhI madhyastha parIkSakavyakti maNi aura kAca ko samAna nahIM batA sktaa| isI prakAra Apa jaise guNI vItarAga ko anya rAgaAdi se yukta devoM ke samAna kahane bAle ISyAlu hI haiN| kyoM ki sarAga aura vItarAga, maNi aura kAca ke jaise kabhI bhI samAna nahIM ho sakate / ) // 27 // maiM pratipakSa paratIrthikoM ke mitroM tathA samarthakoM ke sAmane khUba gambhIratA se yaha ghoSaNA karatA hU~ ki, vItarAga se baDhakara dUsare koI deva nahIM haiM, (kyoM ki dUsare deva vItarAga nahIM hai|) tathA syAdvAda ke sivAya dUsare koI bhI darzana prAmANika nahIM haiN| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindImASAnuvAdaH ( kyoM ki dUsare darzana sarvajJamUlaka nahIM haiM, isaliye padArtha ke eka aMza ko hI jAnane bAle haiM / ) // 28 // 129 he vIra ! zraddhA ke kAraNa hIM Apake viSaya meM hamArA anurAga nahIM hai, tathA kevala dveSa se hIM dUsare devoM ke viSaya meM hamArI aruci nahIM hai / kintu sAdhaka tathA bAdhaka pramANoM se vidhi pUrvaka Aptatva kI parIkSA kara ke hIM hamaloga Apa jaise svAmI kA hI Azrita hue haiM / ( parIkSA karane se dUsare deva Apta siddha nahIM hote| jo Apta nahIM haiM, unakA Azraya vivekI jana kaise kara sakate haiM ? / ) // 29 // he jagadIza ! jo tamoguNI ( ajJAniyoM) ke agocara ( parokSa) aise Apake svarUpa ko saralatA se prakaTa karatI hai, aisI, candra ke kiraNoM ke samAna nirmala aura sAMsArikatApoM ke haraNa karane ke kAraNa zItala, nirdoSa evaM prAmANika ApakI vANI kA hIM hamaloga pUjana karate haiM, ( Adara karate haiM, yA praNAma karate haiM / dUsare devoM kI vANI aisI nahIM hai, isaliye vivekI loga usakA Adara nahIM kara sakate / ) 11 30 11 he bhagavan ! jisa kisI bhI samaya meM jisa kisI bhI rUpase jisa kisI bhI nAma se jo koI bhI hoM, yadi vaha vItarAga haiN| to Apa hIM ho| Apako merA namaskAra ho / ( guNa kI pUjA hotI hai, kAla nAma yA rUpa kI nahIM, isaliye vyaktivizeSa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ayIgavtracchedadvAtriMzikAstutiH para nahIM kintu vItarAgatA Adi guNoM para hIM merA anu|| 31 // rAga hai | ) he jinavara ! Apake AptatA kA samarthana rUpa isa stuti ko koI zraddhA kA hIM udgAra samajheM, yA svabhAva se hIM parinandaka jaDabuddhi loga paranindrArUpa samajheM / ( kyoM ki jisakI jaisI prakRti tathA buddhi hotI hai, vaha usake anusAra hIM kisI bAta ko samajhatA hai / ) kintu jo madhyastha evaM vivekI haiM, aura parIkSA karake kisI bhI vastu ke sAra ko grahaNa karane meM samartha haiM, unake liya to stuti ke nAma se kahI gayI dharmamaya ye bAteM tatva kA pradarzaka hIM haiM / ( isa stuti ke pATha se dharma tathA tattvajJAna donoM hIM hote haiM, yahakevala zraddhA yA paranindA ke uddezya se kahI gaI bAteM nahIM hai, kintu isakA uddezya dharma aura tattvajJAna hIM hai / isa viSaya meM dUsare prakAra kA abhiprAya prakaTa karanA kheda kI hIM bAta hogI / ) // 32 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitA'yogavyavacchedadvAtriMzikAstuteH zrItapogacchAdhipatizAsanasamrATkadambagiriprabhRtyanekatIrthoddhArakabAlabrahmacAryAcAryavaryazrImadvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkArasamayajJazAntamUrttyAcAryazrIvijayavijJAnasUrIzvarapaTTadharasiddhAntamahodhadhiprAkRtavidvizAradA''cAryavaryazrI kastUrasUrIzvaraziSyazrI kIrticandravijayagaNiviracitaH kIrtikalAkhyo hindIbhaSAnuvAdaH samAptaH || Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arham // zrIvijayanemi-vijJAna-kastUra-parisadgurubhyonamaH // // anyayogavyavacchedadvAtriIzikAstutiH // // kartikalAkhyo hindIbhASAnuvAdaH // kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya mahArAja jinezvara hI Apta haiM, isa abhiprAya se tIrthakara mahAvIra bhagavAna kI stuti kA prArambha karate haiM jo kevalajJAna nAma ke anantajJAna se yukta, vItarAga, tathA jinakA syAdvAda nAma kA siddhAnta tInoM kAla meM satya hai, aura jo devoM ke bhI pUjanIya haiM, aise Apto meM mukhya aura svayaM siddhajJAnabAle zrI vardhamAna jina kI stuti kA maiM yatna karatA huuN| (jo jJAnI haiM, vahI nirdoSa bhI ho sakate haiM, unakA hI siddhAnta tInoM kAla meM satya ho sakatA haiN| kintu alpamati tathA rAgadveSa se yukta vyaktiyoM kA nhiiN| isaliye deva bhI unakI hI pUjA karate haiN| aura unako hI Apto meM mukhya kahA jA sakatA hai| evaM svayaMsiddhajJAna bAle hI uktaguNoM se yukta ho sakate haiM, zikSA se vaisA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH jJAna nahIM ho sakatA, na ukta guNa hIM prApta ho sakate haiM / isaliye usa paramAtmA kI hIM stuti ke liye yatna karanA iSTa hai | ) // 1 // he nAtha ! maiM Apake dUsare guNoM kI stuti ke liye bhI bahuta utsuka hU~ / parantu padArtha kI parIkSA meM savizeSa pravRtti hone ke kAraNa, Apake yathArtharUpa se vastuoM ke pratipAdana karanevAle siddhAntarUpa guNa hIM merI stuti kA lakSya hai / ( Apake guNoM kI stuti to icchA rahane para bhI azakya hai / kyoM ki usake liye apekSita buddhi pratibhA Adi sAmagrI paryApta nahIM haiM / aisI sthiti meM apanI zakti ke AnusAra maiM apane priya viSaya meM hIM udyoga karatA hU~ / isa prakAra ke udyoga meM AMzika bhI saphalatA milatI hIM hai / ) // 2 // he jinezvara ! guNoM meM doSa kA Aropa karane kI dhAraNA bAle ye anya tIrthika loga Apa ko svAmI nahIM mAneM / ( isake liye kucha kahanA nahIM hai / kyoM ki uktadhAraNA ko chor3e vinA guNavAna ko koI kaise svAmI mAna sakatA hai ? / jo guNoM ko samajhatA hai, vahI guNI ko svAmI mAnatA hai / ) phirabhI jarA AkheM mUMdakara sthira citta se saccI yuktayoM kA yA sacce siddhAnta mArgoM kA to vicAra avazya hIM kreN| (vinA vicAre doSa kA Aropa karanevAle guNa se vaJcita hIM hate haiM / yadi ve loga sthira citta se vicAra kareM to unako apanI dhAraNa badalanI hogI, aura taba Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindImASA'nuvAdaH 133 Apako avazya hI svAmI mAneMge / jo vicAra nahIM karate, vahI Apako svAmI nahIM mAnate / isase ApakA kucha banatA bigaDatA nahIM, kintu ve hI loga satya se vaJcita rahate haiM / isaliye isa prakAra kA vicAra unake hI hita meM hai|) // 3 // ghaTa Adi padArtha svayaM hI, anuvRtti = ghaTa ghaTa ityAdi prakAra ke samAna jJAna tathA vyattivRtti = ghaTa paTa se bhinna hai isa prakAra kA bhedaprakAzaka vizeSa jJAna,--ina donoM hI jJAnoM kA viSaya hote haiN| arthAt ghaTAdi padArtha sAmAnya tathA vizeSa donoM svabhAva ke hote haiM / yadi ekAntarUpase sAmAnya aura vizeSa bhinna hote to sAmAnyavizeSa padArtha se anabhijJa sAdhAraNa jana ko bhI ghaTa ko dekhate hI kisI kI apekSA kiye vinA, 'yaha ghaTa hai paTa nahIM' isa prakAra kA jJAna nahIM hotA / (naiyAyikoM kA kahanA hai ki-ghaTa Adi padArthoM me ekaprakAra kI samAnatA hai ; jaise eka ghaTa dUsare ghaTa se samAna hotA hai| isa samAnatA yA sAmAnya ko ghaTatva Adi zabdoM se kahA jAtA hai / vaha ghaTatva ghaTa se bhinna hai| kyoM ki ghaTatva saba ghaToM meM rahane pAlA dharma hai, tathA ghaTa vyakti hai| usa ghaTatva ke kAraNa hI ghaTa ko dekhane se 'yaha ghaTa hai paTa nahIM' esA jJAna hotA hai| lekina isa prakAra se sthUla padArthoM meM hI vizeSa prakAra se jJAna sambhava hai, kintu amUrta AkAza kAla Adi meM tathA paramANuoM meM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 anyayogamyavacchedadvAtriMzikAstutiH nhiiN| kyoM ki AkAza Adi akhaNDapadArtha haiM, isaliye vahAM koI asAdhAraNa sAmAnya nahIM hai, sAmAnya aneka vyaktiyoM meM rahane bAlA dharma hai / tathA eka ghaTako dUsare ghaTa se pRthak rUpa se jAnane kA sAdhana hai-donoM ghaToM ke avayavoM kA bhinna honA / paramANu niravayava hote haiM / isaliye una dravyoM meM eka vizeSanAmakA padArtha mAnate haiM, jisake bala se eka paramANu kA dUsare paramANu se AkAza Adi kA kAla Adi se bhinna rUpa meM yogiyoM ko jJAna hotA hai / isaliye sAmAnya aura vizeSa donoM bhinna padArtha haiN| usakA khaNDana karate huye kahate haiM ki) koIbhI padArtha apane se ekAntabhinna padArtha kI apekSA se jAne nahIM jaate| isaliye jo vastutaH eka Azraya hone ke kAraNa kathaJcit abhinna haiM, unako ekAnta bhinna mAnakara sAmAnya aura vizeSa ina donoM ko pRthak padArtha kahane bAle padArtha tattva ke jAnane meM apaTu haiM; isaliye yuktiviruddha kahate hai / (yadi sAmAnya vizeSa ekAnta bhinna hoM to ghaTa ke dekhanepara, pahale ghaTatva kA jJAna hogA, pIche yaha ghaTa hai paTa nahIM isa prakAra kA jJAna hogaa| aisI sthiti meM krama se tathA vilamba se hI kisI bhI vastu kA jJAna ho sakatA hai| lekina yaha kahIM bhI kisI ko anubhUta nahIM hai / tathA ghaTa se ekAnta bhinna ghaTatva yadi uktajJAna kA kAraNa mAnA jAya to paTa ko bhI uktajJAna kA kAraNa kyoM na mAnA jAya ? / ghaTatva tathA paTa meM ghaTa se Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindIbhASAnuvAdaH 135 bhinnatA to samAna hI hai / isaliye jinAgama ke anusAra ghaTa ko hI sAmAnya tathA vizeSa rUpa mAnanA cAhiye / sAmAnya aura vizeSa donoM viruddha dharma eka ghaTa meM nahIM raha sakate, aisA kahanA bhI saMgata nahIM / kyoM ki ghaTa ke dekhane se sAmAnya aura vizeSa donoM kI pratIti hotI hai, isaliye donoM meM virodha nahIM mAnA jAsakatA / ) // 4 // ( sAmAnya nitya hai, vizeSa anitya hai, isaliye virodha hone ke kAraNa eka hI padArtha ubhaya svabhAva kA nahIM ho sakatA-- aisA kahanA asaGgata hai / kyoM ki) dIpa se lekara AkAza taka saba padArtha samAna svabhAva bAle haiM / dIpa ekAnta anitya nahIM hai, dIpake aNuoM ke prakAzaguNa kA nAza hotA hai, tathA andhakArarUpa guNa utpanna hotA hai,kintu dIpake aNu naSTa nahIM hote, isaliye paryAya kI apekSA se koI bhI padArtha anitya kahAjAtA hai, tathA dravya kI apekSA se vahI padArtha nitya bhI hai| AkAza bhI dravya kI apekSA se hI nitya hai, avagAha rUpa paryAya to utpanna aura naSTa hote hI rahate haiM, isaliye paryAya kI apekSA se AkAza bhI anitya hai, isa prakAra padArthamAtra nitya aura anitya hone ke kAraNa sama svabhAva haiN| (utpAdavyayadhrauvya svabhAva haiM / ) isaliye padArtha syAdvAda ke lakSaNa se yukta haiN| (syAtpada se yukta hokara hI koI bhI pada kisI bhI padArtha kA pratipAdanakara sakatA hai / jaise uparokta yukti ke anusAra kisI bhI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH padArtha ko syAnnitya hI kaha sakate haiM, 'nitya hI hai| aisA nahIM kaha skte)| he jinendra ! uktayukti se padArthoM kA samasvabhAva pramANita hone ke kAraNa, Apake anekAntavAda ke virodhiyoM kAAkAzAdi nitya hI haiM, dIpa Adi anitya hI haiM, isa prakAra kA pratipAdana pralApa (anarthaka yA yukti rahita) hIM hai // 5 // ___" yaha paJca mahAbhUta prapaJca sAvayava honeke kAraNa kArya hai, (kyoM ki nitya AkAzAdi padArtha niravayava haiN|) kArya katA ke vinA nahIM ho sakatA, isaliye jagatkA Izvara hai / vaha eka hI hai| (kyoM ki ekakArya ke aneka kA mAnane se kArya meM ekarUpatA tathA niyamitatA nahIM raha sakatI / ) tathA vaha vyApaka aura sarvajJa hai, (isaliye vaha sarva deza kAla meM saba kArya kara sakatA hai|) vaha svatantra hai| (isaliye kisI. kI icchA ke AbhAva meM kArya ke rukane kI sambhAvanA nahIM hai / ) tathA vaha nitya hai| ( anyathA usakA jo janaka hogA, usakA bhI koI janaka hogA, isa prakAra anavasthA ho jAyagI / ) he jinendra ! kadAgraha se kiye jAne vAle ye saba kutarka unake haiM, jinakA upadezaka Apa nhiiN| (Apake upadeza (siddhAnta) ko jAnane bAle aise kutarka nahIM kara skte| kyoM ki paramANu AkAza jIva Adi padArthoM ko sabhI nitya mAnate haiN| zarIra Adi kArya kA kAraNa karma hI hai| aisI sthiti meM Izvara ko kA mAnane kI koI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hidImASAnuSAdaH AvazyakatA nahIM / Izvara ke apramANita hone se dUsarI bAteM svayaM hI nirmUla ho jAtI hai / isaliye jagata bhI nityAnitya hai, ekAnta anitya yA ekAnta nitya nahIM, yaha siddha ho jAtA hai / ) // 6 // yadi sAmAnya vizeSa ko ekAnta bhinna mAnA jAya, to ghaTa dharmI hai, ghaTatva dharma hai, isa prakAra kA dharmadharmibhAva nahIM ho sakatA / (anyathA ghaTa paTa meM bhI dharmadharmibhAva kI Apatti hogI / ) ghaTAdi ke dekhane para ghaTa tathA ghaTatva ina do hI bhAvoM kA bhAna hotA hai, samavAya Adi sambandha kA bhAna nahIM hotaa| isaliye ghaTa ghaTatvAdi meM samavAyAdi sambandha ke kAraNa dharmadharmibhAva hai, esA nahIM kahA jA sktaa| kyoM ki donoM meM sambandha hI nahIM hai, anyathA usakA bhI bhAna hotA / ('ghaTa meM ghaTatva hai| isa prakAra ke vyavahAra ke bala se donoM meM sambandha kI siddhi hotI hai, aisA bhI nahIM kaha sakate / kyoM ki isa prakAra kA vyavahAra samavAyAdi sambandha meM bhI hai, jaise 'ghaTa meM samavAya hai' aisA vyavahAra hotA hai| isaliye ghaTa aura samavAya meM bhI sambandha mAnanA pddegaa| aisI sthiti meM anavasthA ho jAyagI / ) ghaTa aura samavAya kA sambandha svarUpAtmaka honeke kAraNa gauNa hai, isaliye usakA sambandhazabda se vyavahAra nahIM hotA hai-aisA kahanA bhI ucita nhiiN| kyo ki sambandha ke viSaya meM gauNamukhya kA bheda nahIM mAnA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH gayA hai| jaise brahmaNa kA putra gauNabrAhmaNa nahIM hotA, vaise hI sambandha kA bhI sambandha gauNa nahIM mAnA jA sktaa| tathA samavAyAdisambandhoM se anabhijJa sAdhAraNa janoM ko sambandha ke binA hI dharmadharmI Adi kI pratIti hotI hai| isaliye dUsare ko bhI dharmadharmI kI pratIti ke liye sambandha anAvazyaka hai| (isaliye dharma-dharmI vyavahAra ke liye sAmAnya vizeSa meM kathaJcit bhedA-bheda mAnanA hIM yuktisaMgata hai / ekAzraya hone se kathaJcit abheda, tathA sAmAnya vizeSa isa prakAra pRthak vyavahAra hone ke kAraNa kathaJcit bheda anubhava siddha hai| isaliye padArthamAtra sAmAnyavizeSa nityAnityAdisvarUpa haiM, yaha siddhAnta hai / ) // 7 // he jinendra ! Apa ke virodhiyoM ne-satpadArtha meM bhI kvacit hI sattA hai, AtmA kA caitanya zarIrarUpa upAdhijanita tathA bhinna hai, mukti jJAnamaya aura Anandamaya nahIM hai / (kyoM ki AtmA vyApaka hai / yadi caitanya ko zarIra rUpa upAdhikRta nahIM mAnA jAya, to ghaTa Adi meM bhI AtmA kA sambandha hone ke kAraNa caitanya mAnanA pdd'egaa| isalie caitanya aupAdhika hIM hai, tathA AtmA se bhinna hai / mukta avasthA meM zarIra Adi upAdhi nahIM rahatI hai / isaliye kAraNa ke abhAva hone se kAryarUpa caitanya kA bhI abhAva ho jAtA hai, isaliye Ananda bhI nahIM hai| kyoM ki caitanya ke vinA Ananda kA anubhava nahIM ho sakatA / ataH mukta avasthA meM Ananda Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindIbhASA'nuvAdaH 139 kI sattA meM koI pramANa nahIM / ) yaha saba sUtra bahuta uttama banAye haiM / (yaha upahAsa vAkya hai, isaliye 'uktakathana atyanta apramANa hai| aisA tAtparya hai / naiyAyika loga dravya guNa karma sAmanya vizeSa samavAya ye chau bhAva, tathA sAtamA abhAva padArtha mAnate haiN| usa meM Adi ke tInoM padarthoM meM rahanebAlA sattA nAma kA mahAsAmAnya mAnate haiM / sattA ko zeSa padArthoM meM nahIM mAnate / yaha ayukta hai| kyoM ki sat kA bhAva hI sattA hai| vaha yadi satpadArtha meM nahIM rahe to usako sattA hI nahIM kaha sakate / jo padArtha jahA~ nahIM rahe, usako usakA bhAva nahIM kahA jA sakatA / isaliye sat padArthoM meM amuka meM sattA hai, amuka meM nahIM, aisA kahanA yuktiviruddha hai| // 8 // (AtmA ko vyApaka mAnane se hI caitanya ko aupAdhika mAnanA par3atA hai, tathA muktajIva ko jJAna aura Ananda rahita mAnanA par3atA hai| kintu AtmA vyApaka nahIM hai / kyoM ki) jisa padArtha kA kArya jisa deza meM dekhAjAtA hai, usa kI sthiti usa deza meM hI mAnI jAtI hai| jaise ghar3A jalasaMgraharUpa kArya ghara meM karatA ho to ghar3A bAhara meM nahIM rhtaa| isa viSaya meM sabhI eka mata haiN| (kyoM ki kArya ke binA bhI yadi vastu kI sattA,kA svIkAra kiyA jAya, to AkAza kusuma kI sattA kyoM na mAnI jAya ? / AtmA kA caitanya Adi kArya zarIra meM hI upalabdha haiM, isaliye AtmA zarIra Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14.0 anyayogavyavacchedadAnizikAstutiH mAtra meM hI rahane bAlI hai, anyatra nahIM / yaha yuktisiddha bAta hai|) phirabhI ayathArtha aise ekAntavAda kA svIkAra karane ke kAraNa naSTabuddhibAle anyatIrthika loga AtmA ko deha se bAhara bhI rahane bAlI (vyApaka ) kahate haiN| yukti ke abhAva ke kAraNa AtmA vyApaka nahIM / isaliye caitanya ko aupAdhika mAnanA bhI Avazyaka nahIM hai| kintu caitanya AtmA kA svabhAva hai / isaliye mukti jJAnamaya tathA Anandamaya hai / AtmA ke vyApaka siddha nahIM hone se, vyApakatvamUlaka sabhI bAteM mUla ke abhAva meM zAkhA ke jaise hI apane Apa asat hojAtI haiN|) // 9 // he jinezvara ! loga svayaM hI vitaNDA ( apane pakSa kI cintA kiye binA hI parapakSa ke khaNDana karane ) meM paNDita hone ke kAraNa bolane ko sadA utsuka tathA vivAda meM abhiruci bAle hote haiM / phirabhI prativAdI ke pakSa kA khaNDana karane ke liye vaise logoM ko mAyA (chala, jAti Adi nigraha sthAnoM) kA upadeza dene se, aisA lagatA hai ki anyatIrthikoM ke muni (guru) virakta ho gaye haiM prativAdI ke pakSa ko sat tarkoM se khaNDana karane meM asamartha hone ke kAraNa cir3ha gaye haiM / anyathA apane anuyAyiyoM ko 'chala Adi ke dvArA parapakSa kA khaNDana kaise kiyAjAya ' isa prakAra kA upadeza kyoM dete ? / ) athavA chala Adi kA upadeza karane bAle ye muni adbhuta (dUsare viraktoM kI apekSA se navIna ) virakta-nispRha haiN| yA (jo nispRha hai, Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindImASA'nuvAdaH vaha dUsare ko chala karanA kaise sikhA sakatA hai ?) isaliye chala kA upadeza karane bAlA virakta hai, yaha Azcarya hai| (gautama muni ne chala Adi kA pratipAdana kiyA hai, isake liye yaha kaTAkSa kiyA gayA hai|) // 10 // he jinezvara ! jo loga yajJa meM kI gayI hiMsA ko vedAdizAstravihita hone ke kAraNa dharma kA hetu mAnate haiM, vaha yukta nahIM / (kyoMki veda meM sAmAnya rUpa se hiMsAmAtra kA niSedha karanevAlA vAkya vidyamAna hai| yadi aisA kahA jAya ki sAmAnya kA vizeSavidhi apavAda hotA hai / isaliye sAmAnya rUpa se hiMsA ko pApahetu batAne bAle veda ke hiMsAniSedha vAkya kA yajJa meM hiMsA kA vidhAnakaranevAlA vedavAkya apavAda hai, isa liye yajJa meM kI gayI hiMsA dharma kA hetu hai, to yaha bAta yuktisaMgata nahIM / kyoM ki) anya viSaya ke sAmAnya vAkya kA anya viSaya kA vizeSa vAkya apavAda nahIM ho sktaa| (eka viSaya meM hI sAmAnya aura vizeSa vAkya hoM, to sAmAnya kA vizeSa apavAda hotA hai| yahAM to hiMsA pApa kA hetu hai, isa viSaya meM hiMsA kA niSedhaka sAmAnya vAkya hai / tathA yajJa meM hiMsA ko dharmahetu batAne ke liye vizeSa vAkya hai| isaliye una donoM vAkyoM meM samAnyavizeSabhAva nahIM mAnA jA sakatA / ) isaliye anyatIrthikoM (jaimini ke anuyAyiyoM) kA yaha (yajJa meM hiMsA dharma kA hetu hai) vicAra Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH apane putra ko mArakara rAjyaprApti kI icchA ke samAna hai / (jaise putra ke vadha se rAjya milane para bhI putramaraNa kA zoka hotA hIM hai, vaise hI yajJa meM kI gayI hiMsA se kAmya phala ke milane para bhI hiMsA kA doSa lagatA hI hai| jo pazu putra ke jaise pAlanIyAM haiM, unakA apanI kAmanA kI siddhi ke liye vadha karanA putra kA vadha karanA hI hai| isaliye hiMsA sarvathA tyAjya hai, vaha dharma kA hetu nahIM ho sakatA / ) // 11 // . he jinendra ! jJAna (dIpa ke samAna) sva tathA para padArtha ko prakAzita karate hue hI prakAzita hotA hai| prakAzaka ko svaprakAza ke liye kisI dUsare prakAzaka kI apekSA nahIM rhtii| (prakAzaka prakAza rUpa se svayaM hI prakAzita hotA hai / dIpa ko jAnane ke liye dUsare dIpa kI AvazyakatA nahIM hotii)| yadi padArtha kA. prakAzaka jJAna ko, tathA usa jJAna kA prakAzaka kisI dUsare jJAna ko mAnA jAya, to padArtha kA prakAza asambhava ho jAyagA / (kyoMki eka jJAna ke prakAza ke liye dUsare jJAna kI, usake prakAza ke liye tIsare jJAna kI, isa prakAra paramparA bar3hatI hI jAyagI, isa liye jJAna kA prakAza nahIM ho skegaa| to jJAna ke prakAzita hue vinA arthakA prakAzana kaise hogA ? 1) 'phira bhI jaise talavAra apane Apa ko kATa nahIM sakatA, vaise hI jJAna svako prakAzita nahIM kara sakatA ' isa prakAra ke tarka upasthita karane bAle prativAdI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindIbhASAnuvAdaH ke Dara se anyatIrthikoM (gautama, kaNAda, jaimini) ne jJAna ko paraprakAzya mAna liyA hai = svaprakAza nahIM mAnA hai / (ve loga padArtha ke tatva ko nahIM jAnate haiM, isaliye Darate haiM / jJAnI ko Dara nahIM hotA / tathA yahAM Darane kI koI bAta bhI nahIM hai| jJAna sva ko prakAzita nahIM karatA, kintu vaha dIpa ke jaise prakAzasvabhAva hai| isaliye talavAra kA dRSTAnta jJAna ke viSaya meM saMgata nhiiN| tathA jJAna svaprakAza hai yaha bAta yuktisiddha hone para bhI usako svaprakAza nahIM mAnane meM bhaya ke sivAya dUsarA kyA kAraNa ho sakatA hai ? / isa prakAra kA upahAsa bhI yahAM dhvanita hotA hai|) // 12 // (jo koI ( vedAntI loga) aisA mAnate haiM ki- ' brahma hI eka sat hai, jagat mithyA hai| rassI meM sarpa ke jaise brahma meM mAyA-avidyA se jagata kA pratibhAsa hotA hai|' yaha bAta yukti viruddha hai| kyoM ki-) he jinendra ! mAyA yadi.- sat hai, to mAyA aura brahma do tattva ho jAte haiN| (isaliye 'eka brahma hIM sat hai' aisA kathana asiddha ho jAtA hai|) yadi mAyA ko asat mAnA jAya, to jagata kA pratibhAsa nahIM ho sakatA / (jo svayaM asat haiM vaha dUsare kA pratibhAsaka nahIM ho sakatA / koI bhI kArya sat se hI hotA hai, asat dIpa ghaTa Adi padArtha kA prakAzana nahIM karatA / ) yadi mAyA ko jagat kA pratibhAsaka mAnA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH jAya, to usako sat mAnanA hI pdd'egaa| mAtA ko bandhyA nahIM kahA jA sakatA / usI prakAra asat mAyA ko jagat kA pratibhAsaka nahIM mAnA jA sakatA / jaise bandhyA ko mAtA nahIM kahA jA sktaa| kArya hI sat, kA lakSaNa hai| yadi mAyA kArya karatI hai, to vaha avazya hI sat hai| yadi mAyA asat haiM, to vaha kArya nahIM kregii| aisI sthiti meM pratyakSa dRzyamAna jagata kA apalApa nahIM ho sakatA / isaliye 'brahma hI eka sat hai' yaha siddhAnta yukti viruddha hai // 13 // (sAmAnya eka hai, vizeSa aneka haiN| isaliye padArtha sAmAnyavizeSAtmaka nahIM ho skte| isa prakAra kA tarka yukti saMgata nhiiN| kyoM ki-) ghaTAdi padArtha sAmAnya rUpa se (saGgrahanaya ke abhiprAya se) eka-kathaJcit abhinna hI haiM, tathA vizeSa rUpa se (vyavahAra naya ke abhiprAya se) kathaJcit bhinna hIM hai / padArthoM meM vyAvahArika dRSTi se vyaktibheda kI pratIti hotI hai| sAmAnyadRSTi se padArthoM meM bheda kI pratIti nahIM hotI hai / jo eka ghaTa kA sAmAnya hai, vahI dUsare ghaTa kA bhI sAmAnya hai| anyathA eka ghaTa ke dekhane ke bAda dUsare ghaTa ke dekhane para apane Apha 'yaha ghaTa hai' aisA jJAna nahIM ho sktaa| hA~ ; vyakti kI apekSA se sAmAnya ko bhI kathaJcit aneka mAnate haiN| isa prakAra sAmAnya aura vizeSa dono hI apekSAbheda se eka aura aneka haiM / aisI sthiti meM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindimASAnuvAdaH padArtha ko sAmAnyavizeSAtmaka hone meM koI bAdhA nahIM hai / ) isa prakAra vAcaka zabda bhI sAmAnyavizeSAtmaka haiM / he jinendra ! isa prakAra vAcaka zabdoM tathA vAcya padArthoM ke uktayukti bala se sAmAnya vizeSa rUpa siddha hone para bhI, vAcaka tathA vAcyoM meM kisI ko sAmAnya hIM tathA kisI ko vizeSa rUpa hIM pratipAdana karanA paratIrthikoM kI yukti ke anveSaNa kI zithilatA ko hIM sUcita karatA hai / ( paratIrthika loga yukti kI kalpanA meM nipuNa nahIM haiM, isaliye padArtha ke sUkSmatatva ko prApta karane meM saphala nahIM hote / ) // 14 // 145 he jinendra ! koI jar3a paratIrthika ( sAkhyAnuyAyI ) ki - taneM hIM viruddha viSayoM kA pratipAdana karate haiM / jaise -caitanya puruSa kA guNa hai, kintu vaha padArtha kA paricchedaka nahIM / ( kyoM ki usako padArtha ke sAtha koI sambandha nahIM hai / ) buddhi prakRti kA vikAra hai, isaliye jar3a hai / ( kyoM ki prakRti jar3a hai to usakA pariNAma cetana kaise hogA ! kintu buddhi ubhayamukha darpaNa ke samAna nirmala hai, usameM eka tarapha se caitanya kA dUsarI tarapha se padArtha kA pratibimba paDatA hai, isaliye buddhi, cetana jaisA pratibhAsita hotI haiM, arthAt padArtha kA buddhi dvArA bhAna hotA hai / prakRti se buddhi, usa se ahaGkAra, usase pA~ca jJAnendriya, pA~ca karmendriya, mana, tathA zabda Adi paJcatanmAtrA kI utpatti hotI hai / AkAza Adi Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 anyayogavyavacchedadvAtrizikAstutiH paJca mahAbhUta zabda Adi paJcatanmAtrA se utpanna hue haiM / puruSa cetana hai, kintu nirlepa hai, kyoMki buddhi ko hI padArtha ke sAtha sambadha hai| puruSa ko 'yaha buddhi kA sukha duHkha Adi dharma hai, merA nahIM' isa prakAra kA viveka nahIM honA hIM. usakA bandha hai, tathA usa viveka kA honA hI mokSa haiN|) vastutaH puruSa kA bandha mokSa nahIM hotA hai / (prakRti hI nAnA puruSa se sambaddha honepara bandha ko prApta hotI hai, tathA usa sambandha ko choDane para mukta hotI hai / puruSa meM bandha mokSa kA vyavahAra kalpita hIM hai|) yaha saba viruddha isa prakAra hai-jaise caitanya kA artha hai viSaya kA grahaNa karanA / yadi vaha viSayoM kA grahaNa nahIM karatA hai, to usako caitanya hI nahIM kahasakate / isaliye caitanya hai, kintu viSaya kA grahaNa nahIM karatA haiM, yaha viruddha hai| buddhi caitanya kA paryAyavAcaka zabda hai / isaliye usako jar3a kahanA viruddha hai / AkAza Adi nitya haiM, isa viSaya meM saba ekamata haiM / isaliye AkAza Adi kI utpatti kA pratipAdana karanA viruddha hai / prakRti se bheda kA graha nahIM honA hI bandha hai, to vaha puruSa ke nahIM hogA, to jar3a prakRti ko kaise hogA ? / yadi bandha puruSa kA hai, to mokSa bhI usakA hI hogaa| isaliye puruSa kA bandhamokSa nahIM hai, yaha viruddha hai| viruddha pratipAdana karanA jar3atA (alpabuddhi) kA lakSaNa hai|) // 15 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindImASAnuvAdaH 147 - . he jinendra ! bauddha loga pratipAdana karate haiM ki-bAhya padArtha nahIM hai| yadi bAhya padArthoM kA svIkAra kiyA jAya, to jar3a honeke kAraNa unakA pratibhAsa hI nahIM hogaa| isaliye ghaTa Adi AkAra se pratibhAsamAna saba padArtha jJAna hI haiM / parantu yadi jJAnAdvaita mAnA jAya, tathA jJAna ko kSaNika mAnA jAya to kAryakAraNa bhAva kI vyavasthA nahIM rhegii| kyoM ki - (eka kAla meM utpanna hone vAle padArthoM meM kAryakAraNabhAva nahIM mAnA jA sakatA / pUrva kAla meM rahane bAlA kAraNa kahA jAtA hai, tathA uttara kAla meM hone bAlA kArya kahA jAtA haiN|) pUrvIparakAla meM utpanna hone bAle padArthoM meM bhI kSaNika jJAnAdvaita mAnane se kAryakAraNabhAva nahIM ho sakatA, kyoM ki-kAraNa kSaNika hone ke kAraNa pUrvakAla meM hI naSTa hogayA, to uttara kAla meM kArya kahA~ hogA ?, kAraNa hI nahIM hai| tathA jJAnAdvaita mAnane se padArtha kA jJAna kaise hogA ?, kyoM ki padArtha hI nahIM haiN| esI sthiti meM jJAna meM jJAna hI bhAsita hogA, padArtha nhiiN| isaliye bauddhoM kA kSaNikajJAnavAda indrajAlake jaisA niHsAra hai| // 16 // hejinendra ! Apa ke guNo meM doSa kA Aropa karane bAle gauddhoM kA zUnyavAda vilakSaNa hai ! / (yuktirahita hone ke kAraNa upahAsAspada hai| ) kyoM ki jaise paravAdI pramANa ke binA apane pakSa ko siddha nahIM kara sakate, vaise zUnyavAdI bhI pramANa ke binA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 kIrtikalAkhyo hindIbhASAnuvAdaH zUnyavAda kA samarthana nahIM kara skte| yadi zUnyavAdI pramANa kA upanyAsa kareMge to sarva zUnyavAda siddhAnta hI viruddha ho jAyagA / (kyo ki pramANa hI sat padArtha ho jAyagA / isaliye sarvazUnyaH vAda kA apane Apa khaNDana ho jAyagA / asatpramANa se to kisI bhI siddhAnta kA samarthana nahIM kiyA jAsakatA / isaliye zUnyavAda pramANa kI vicAraNA ke binA hI pravRtta hone ke kAraNa upahAsAspada hai|) // 17 // he jinendra ! Apa ke pratipakSI bauddha kRtapraNAza, akRtakarmabhoga, bhavabhaGga, mokSabhaGga, smRtibhaGga Adi doSoM kI upekSA karake 'sarva kSaNika hai ' aisA pratipAdana karate hue mahA sAhasI ( atyanta avicArita pravRtti karane bAle) haiN| yaha Azcarya janaka hai| (koI bhI vidvAn apane pakSa meM sambhavita doSoM kI upekSA nahIM krtaa| kintu kSaNikavAdI hI aise haiM, isaliye navIna hone ke kAraNa yaha bAta Azcaryajanaka hai| ) kSaNikatva vAda meM kRtapraNAzAdi doSoM kA pratipAdana-yadi saba padArthoM ko kSaNika mAnA jAya, to karma bhI kSaNika hI hogA / aisI sthiti meM kiye hue karmoM kA phala diye binA hI tatkAla hI nAza ho jAyagA, isaliye kRta kAphala diye binA hI nAza rUpa kRtapraNAza doSa hotA hai / tathA karma kA nAza ho jAne se horahA bhoga kiye hue karmoM kA nahIM kahA jA sakatA, isaliye akRtakarmabhoga doSa hotA hai ! karma ke nAza Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindIbhASAnuvAdaH 149 hojAne se bhava-paraloka kA bhaGga hojAyagA / kyoM ki kRtakarma kA phala hI bhava hai| yadi akRtakarma kA phalabhoga mAnA jAya to mokSa kA bhaGga ho jAyagA / akRtakarma kA phalabhoga hetu ke vinA hogA, isaliye usakA nivAraNa nahIM ho sakatA / tathA AtmA jJAna Adi saba kSaNika hone ke kAraNa koI bhI baddha nahIM rahegA, to mokSa kisa kA hogA ? / tathA AtmA ke kSaNika hone ke kAraNa anubhava karanevAlA tatkAla hI naSTa ho jAyagA, to smaraNa kisa ko hogA ? / kyoM ki jisako anubhava hotA hai usako hI smaraNa bhI hotA hai / isaliye kSaNikatvapakSa meM smRtibhaGgadoSa bhI hotA hai / ) // 18 // (bauddha loga kRtapraNAzAdidoSoM kA uddhAra karate hue kahate haiM ki-" padArtha mAtra kSaNika haiN| kintu pratyeka padArtha kI kSaNaparamparA hotI hai, jisako kSaNasantAna kahate haiN| jaise-ghaTa prathama kSaNa meM utpanna hokara naSTa hojAtA hai, usake samAna hI dUsarA ghaTakSaNa hotA hai, kintu yaha kSaNa atyanta sUkSma hai, isaliye usakI utpatti yA vinAza kA pratyakSa nahIM hotA hai, ' tathA padArtha sthAyI hai aisI pratIti hotI hai| cUMki ghaTa kI vAsanA una kSaNoM me rahatI hai, isaliye ghaTakSaNasantAna meM ekatva (abheda) kA AbhAsa hotA hai, yA usa ghaTakSaNasantAna ko eka mAnate haiN| aisI sthiti meM karmakSaNa kA santAna bhI eka hai, tathA karmaphalabhoga se usa santAna kA sarvathA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH nAza hojAtA hai, jisase dUsare sadRza kSaNa utpanna nahIM hote / isaliye kRtakarma kA phaladiye vinA hI nAza nahIM siddha hotA / isa prakAra kRtapraNAza doSa ke uddhAra se uktadoSamUlaka bhavabhaGgadoSa apane Apa hI haTa jAtA hai| tathA kRtapraNAzadoSa nahIM rahane se akRtakarmabhoga bhI nahIM kahA jA sakatA / tathA tanmUlaka mokSabhaGga doSa kA bhI uddhAra hojAtA hai| smRtibhaGgadoSa bhI nahIM hai| kyoM ki AtmakSaNasantAna eka hai, tathA pUrvapUrva anubhavoM kI vAsanA usa kSaNasantAna meM rahatI hai| isaliye smaraNa hotA hai| tathA jisa kSaNasantAna ko anubhava huA hai, usako hI smaraNa bhI hogaa"| kintu yaha samAdhAna yuktiyukta nhiiN| kyoM ki-vAsanA tathA kSaNasantAna meM yadi abheda mAnA jAya to-vAsanA yA kSaNa santAna donoM meM se koI eka hI rhaa| abhinna vastu meM dvitvasaGkhyA nahIM raha sktii| yadi donoM meM bheda mAnA jAya to vAsanA bhI kSaNika hogI, usake kSaNasantAna meM bhI abheda ke liye vAsanAntara kI kalpanA karanI pdd'egii| isaprakAra anavasthA ho jaaygii| yadi bheda yA abheda donoM meM se koI eka bhI pakSa nahIM mAnAjAya, to baiddhoM ke mata meM koI tIsarA pakSa hai nahIM / isaliye kSaNasantAna tathA vAsanA donoM hI avastu ho jaayNge| isaliye-) bheda, abheda tathA anubhaya (donoM meM se eka bhI nahIM) pakSa meM vAsanA tathA kSaNasantAna yaha donoM siddha nahIM hote| he jinendra ! Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindImASAnuvAdaH - - - ukta kAraNa se bauddha logoM ko kathaJcit * bhedAbheda rUpa ApakA siddhAnta hI mAnanA pddegaa| jaise bar3e jahAja ke stambhapara baiThA pakSI, jahAja ke bIca samudra meM pahuMcane para, usa stambha para se ur3atA hai, kintu taTa taka nahIM pahuMca sakane ke kAraNa lauTakara phira usI stambha para jAkara baiThatA hai| usaprakAra hI anyatIrthikoM ko bhI Apake siddhAnta se dUra jAne para bhI padArtha kI siddhi ke liye koI dRDhatarka nahIM prApta hotA hai, isaliye unako Apake siddhAnta ko hI antataH mAnyatA denI cAhiye / ( bhedAbheda pakSa meM vAsanA dravyAsmaka honeke kAraNa nitya haiM, kSaNa paryAya honeke kAraNa anitya hai / tathA dravya kI paryAya ke vinA tathA paryAya kI dravya ke vinA upalabdhi na hone se donoM meM kathaJcit abheda hai / tathA dravya aura paryAya rUpa se kathaJcit bheda hai| isa prakAra padArtha ko kathaJcitsAmAnyavizeSanityAnityabhedAbheda Adi anekadharmAtmaka mAnanese sarvadoSoM kA samAdhAna ho jAtA hai // 19 // .. he jinendra ! anumAna ke vinA dUsare ke abhiprAya se anabhijJa aise nAstikoM ko to (Apa ke siddhAnta ke viruddha ) bolane kI bhI yogyatA nahIM hai / (nAstika loga pratyakSamAtra ko pramANa mAnate haiM, anumAna ko nahIM / aisI sthiti meM ve dUsaroM ke abhiprAya ko jAna nahIM sakate / kyoM ki abhiprAya manovRtti hai, tathA arUpI hai / isaliye usakA pratyakSa ho nahIM sakatA / to Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH anumAnapramANa ko nahIM mAnanevAle, dUsaroM ke abhiprAya ko nahIM jAna sakate / tathA dUsaroM ke abhiprAya ko jAne vinA praznottararUpa vAkya kA prayoga nahIM kiyA jA sakatA / isaliye nAstikoM ko bolane kI bhI yogyatA nahIM hai / ) ceSTA Adi se dUsare ke abhiprAya ko jAnA jA sakatA hai| kintu ceSTA kahAM ?, aura pratyakSamAtra kahAM ? / (ceSTA se parAbhiprAya ko jAnanA anumAna hI hai, pratyakSa nahIM / isaliye ceSTA se parAbhiprAya ke jJAna kA svIkAra karane para, pratyakSamAtra hI pramANa hai, isa siddhAnta kA khaNDana ho jAtA hai / ) nAstikoM kA pramAda atyanta kheda kA viSaya hai / (anumAna Adi pramANoM ke ceSTA Adi se parAbhiprAya Adi ke jJAna se-siddha hone para bhI pratyakSa se atirikta pramANa ko na mAnane meM pramAda ke sivAya dUsarA kAraNa nhiiN| aura isa prakAra kA pramAda tattvajJAna meM dRDhavighna hone ke kAraNa atyanta kheda kA viSaya hai| usakA tyAga karanA hI cAhiye / taba Apa ke siddhAnta kI yathArtha. tA ko ve bhI svIkAra kareMge hIM) // 20 // he jinendra ! pratikSaNa meM pratyeka vastu ke utpAda vinAza tathA sthiratA kA pratyakSa anubhava karate hue bhI jo Apa ke siddhAnta kI upekSA karatA hai, vaha yA to pAgala hai, yA usako koI pizAca laga gayA hai| (anyathA svasthacitta bAlA pratyakSa kA apalApa kaise kara sakatA hai ? / ghaTa utpanna hotA hai, tathA naSTa hotA hai| kintu jisa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindIbhASAnuvAdaH 153 dravya se ghaTa banatA hai, vaha dravya to rahatA hI hai| isaliye dravya hI sAmAnya, tathA nitya hai| utpAda Adi paryAya hI vizeSa tathA anitya haiN| dravya tathA paryAya donoM kA eka sAtha hI pratyakSa hotA hai, isaliye donoM kathaJcit abhinna haiM, tathA dravya aura paryAya rUpa se kathaJcit bhinna hai, yaha pratyakSa siddha hai / ) // 21 // he jinendra ! vastu anantadharmAtmaka hI hai, anyathA vastu kI sattA kA upapAdana nahIM ho sakatA, isa prakArake Apa se upadiSTa anumAna Adi pramANa bhI ekAntavAdIrUpa mRgoM ko bhayabhIta karana ke liye siMhanAda ke samAna haiM / (siMhanAda se bhayabhIta hokara mRga jaise bhAga jAte haiM, vaise ekAntavAdI bhI ukta pratyakSa anumAna Adi pramANoM kA khaNDana na kara sakane ke kAraNa apane pakSa ke khaNDana ke bhaya se dUra bhAga jAte haiN| vAda meM bhAga nahIM lete / ghaTa ko ekAnta anitya mAna lene se prathama kSaNa meM hI usakA nAza mAnanA hogA, to ghaTa kA pratyakSa nahIM hogA, isaliye ghaTakI sattA lupta hojAyagI / ekAntanitya mAnane se bhI, nityapadArthoM ke sadA ekarUpa hone ke kAraNa usase jalAharaNAdikArya nahIM ho skegaa| anyathA kAryabheda se svabhAvabheda mAnanA hI par3egA / padArtha eka hI svabhAva se anekakArya nahIM kara sakatA aura pratyakSa dIkhane bAle utpAda tathA vinAza kA apalApa hogA / tathA ghaTa ko ekAnta sat mAnane se, vaha paTarUpa meM bhI sat hojaaygaa| tathA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154. anyayogavyavacchevavAtriMzikArutiH ekAnta asat mAnane se ghaTarUpa meM bhI asat hojAyagA / isaliye ghaTAdi padArtha ko dravyakI apekSA se nitya, paryAya kI apekSA se anitya, svadravya AdikI apekSA se sat , paradravya AdikI apekSA se asat , isa prakAra paraspara sApekSa sattva asattva Adi anantadharmAtmaka mAnane se hI ghaTa kI sattA siddha hotI hai, anyoM nahIM / ) // 22 // ___(ghaTa dravya sat hai, ghaTa utpanna huA, ghaTa naSTa hogayA, isa prakAra eka eka dharma kA ullekha karake padArtha kA pratipAdana hotA hai, anekadharmoM kA ullekha karake nahIM / isaliye vastu anantadharmAtmaka nahIM hai, yaha kathana asaMgata hai / kyoM ki-) vivakSAvaza saMgrahanaya kA AzrayaNa kara dravya tathA paryAya meM abheda pakSa meM padArtha kA paryAyarahitarUpa meM (sAmAnyarUpa meM) kathana hotA hai| jaise piNDa, kapAla, ghaTa ina pratyeka avasthA meM yaha miTTI hai' isa prakAra kahA jAtA hai| tathA paryAya (vyAvahAra )naya kI apekSAse paryAyoM ke bhinna hone ke kAraNa ghaTa, kapAla, piNDa, isa prakAra pRthak pRthak pratipAdana kiyA jAtA hai / isa prakAra kA pratipAdana vikalAdeza (kAla Adi se padArtha ko bhinna mAnane ke) pakSa meM hotA hai| tathA sakalAdeza (kAla Adi se abheda kA Aropa karane ke) pakSa meM saptabhaGgAtmakavAkya se anantadharmAtmaka padArtha kA pratipAdana hotA hai| isa prakAra Adezabheda se padArtha ke prati Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikalAkhyo hindImASA'nuvAdaH 155 pAdana karane kI rIti ko samyagjJAnI hIM jAna sakate haiM, kintu mithyAdRSTibAle nahIM / he jinendra ! isa prakAra padArtha ke yathArtha rUpa meM pratipAdana karane kI rIti Apane hI batAyI hai| (dUsare loga padArthatattva se anabhijJa honeke kAraNa hI ekAntavAda kA pratipAdana karate haiN| kAla Adi abhinna honeke kAraNa padAthoM ko abhinna mAnakara pratipAdana karanA sakalAdeza hai| jaise ghaTa kI sattA kA jisa kAla meM pratipAdana kiyA jAtA hai, usa kAla meM zeSa ananta padArthoM kI sattA bhI rahatI hai, isaliye kAla eka honeke kAraNa ghaTa kI sattA tathA zeSa ananta padArthoM kI sattA meM bhI abheda kA Aropa hone se ghaTakI sattA kA pratipAdana se zeSa ananta padArthoM kI sattA kA bhI pratipAdana ho jAtA hai / isaliye ghaTa bhI zeSa ananta padArthoM se abhinna rUpa meM pradipAdita hotA haiN| tathA padArtha pararUpa kI apekSA se asat bhI hai, isaliye padArtha sat hI haiM, aisA nahIM kahA jAsakatA / kintu kathaJcit zabda ke sAtha padArtha ke pratipAdana meM sAtaprakAra ke vAkyaprayoga hote haiM / jaise-ghaTa kathaJcit sat hI hai / ghaTa kathaJcit asat hI hai / ghaTa kathaJcit sat hIM hai kathaJcit asat hI hai / ina tInoM vAkyoM meM prathama vAkya meM sattvamAtra kI vivakSA hai| kintu padArtha mAtra pararUpa kI apekSA se asat bhI hai / isaliye sat hI hai, aisA nahIM kahakara kathaJcit kahA gayA hai / aise hI dUsare vAkya meM bhI asat kI vivakSA hai / tIsare meM sat kI gauNaM bhAva se, Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH tathA asat kI mukhya bhAva se, yA asat kI gauNa bhAva se tathA sat kI mukhya bhAvase vivakSA hai / donoM dharmoM ko pradhAnabhAva se pratipAdana karanevAle zabda nahIM honeke kAraNa donoM dharmoM ke mukhyabhAva se vivakSA karane para padArtha avaktavya hai, kintu avaktavyazabda se usakA pratipAdana kathaJcit hojAtA hai / isaliye 'kathaJcit avaktavya hai| isa prakAra kA cauthA vAkya hotA hai / isa prakAra sat aura avaktavya ina donoM dharmoM ko eka sAtha jor3akara 'ghaTa kathaJcit sat kathaJcit avaktavya hI hai|' yaha pAMcamAM vAkya hotA hai| isI prakAra 'ghaTa kathaJcit asat kathaJcit avaktavya hI hai', 'ghaTa kathaJcit sat , kathaJcit asat, kathaJcit avaktavya hI hai', isa prakAra sAta prakAra ke vAkyaprayogoM se kisI bhI vastu kA yathArtharUpa se pratipAdana hotA hai| isa prakAra nityAnityatvAdidharma kA pratipAdana karane ke liye bhI saptabhaGgAtmaka vAkyaprayoga hotA hai| kisI bhI padArtha meM kisI bhI dharma kA yathAsthitarUpa meM saptabhaGgavAkya ke vinA pratipAdana nahIM hosakatA / nayavAkya se sAmAnyataH kisI ekadharmAtmaka padArtha kA pratipAdana hotA hai / anantadharmAtmaka padArtha kA pratipAdana sakalAdeza se uktasaptabhaGgAtmaka vAkya ke dvArA hI hotA hai| isa saptabhaGgAtmaka vAkya ko hI pramANavAkya kahate haiN| // 23 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindi bhASAnuvAdaH ( jo padArtha sat hai, vaha asat nahIM ho sakatA, kyoM kI sat asat donoM viruddha dharma haiM, isa liye eka padArtha meM satva asatva donoM nahIM raha sakate / aise nityatva anityatva, sAmAnya vizeSa, vAcyatva avAcyatva, bhI ekapadArtha meM nahIM raha sakate / esI sthiti meM padArtha anantadharmAtmaka nahIM ho sakate, isa prakAra kA tarka saMgata nahIM / kyoMki - ) apekSA bheda se padarthoM meM satva asatva, vAcyatva avAcyatva Adi dharma viruddha nahIM haiN| jaise eka hIM vyakti meM pitA kI apekSA se putratva, tathA putra kI apekSA se pitRtva, donoM dharma rahateM haiM / eka kI apekSA se hIM pitRtva tathA putratva viruddha dharma haiM / usa prakAra hIM eka kI apekSA se hIM sattva asatva Adi dharma viruddha haiM / ghaTAdi padArtha svadravyAdi kI apekSA se sat haiM, to ve svadravyAdi kI apekSA se hIM asat nahIM ho sakate / jaise koI vyakti putra kI apekSA se hIM pitA aura putra donoM nahIM ho sakatI / kintu apekSAbheda se jaise eka hIM vyakti pitA putra donoM hai / vaise hIM ghaTAdi padArtha svadravyAdi kI apekSA se sat, dravya kI apekSA se nitya, aneka dharmoM ko pradhAna rUpa se ekasAthahIM vivakSA karane se avaktavya haiM / tathA paradravyAdi kI apekSA se asat paryAya kI apekSA se anitya tathA guNapradhAna bhAva se kramazaH anekadharmoM kI vivakSA karane se vaktavya haiM / he jinendra ! isa prakAra sadasadAdidharmoM meM rahane bAle avirodha ko jAne vinA hIM jar3amati paratIrthika loga sadasadAdi dharmoM ke virodha se Darakara ' padArtha sat hIM hai, , isa prakAra ekA 157 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH ntavAda ko svIkAra kara mithyAtvagrasta hojAte haiM / isaliye adho gati ko prApta karate haiN| (mukti samyag jJAna se hI hotI hai ekAntavAda yuktiviruddha hone ke kAraNa samyag jJAna nahIM hai virodha ke kAraNa hI ekAnta kA samarthana kiyA jAtA hai / kina vAstava meM virodha siddha hI nahIM hotaa| isaliye ekAntavAda: koI tarka nahIM hai, tathA tarkarahita siddhAnta mAnanA hIM mithyAtva hai mithyAtva se patana hI hotA hai, mukti nahIM / anyathA saba jI mukta hI ho jAyaMge / ) // 24 // he jJAnizreSTha ! eka hI ghaTAdi padArtha-" kathaJcit (paryAra kI apekSA se ) anitya, kathaJcit (dravya kI apekSA se ) nitya kathaJcit ( anuvRttipratyayaviSaya hone ke kAraNa ) sAmAnyAtmaka, katha Jcit (vyAvRttipratyayaviSaya hone ke kAraNa ) vizeSAtmaka, kathaJci ( guNapradhAna bhAva se kramazaH anekadharmoM kI vivakSA karane se vaktavya, kathaJcit ( ekasAtha pradhAnabhAva se aneka dharmoM kI vivakSa karane se avaktavya, kathaJcit ( svadravya kSetra kAla bhAva kI apekSa se )sat , kathaJcit ( paradravya kSetra kAla bhAva kI apekSA se ) asA haiM ) isa prakAra kI ukti (dezanA vANI ) sarvaprakAra se padAra ke tattvajJAnarUpa amRta ke pAna se huI tRpti ke sUcaka punaH puna hone vAle udgAra hI haiM / (Apa ko sarvaprakAra se padArtha kA tathA jJAna hai / isaliye Apa kI hI aisI yathArtha ukti hai| pUrva / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindImASA'nuSAdaH 9 - kI gayI parIkSA se yaha bAta siddha ho cukI hai / anyatIrthikoM ko padArtha kA tattva jJAna nahIM hai, isaliye hI ve ekAnta kA pratipAdana karate haiN| jisako padArtha kA vAstavika jJAna hogA, vaha anekAnta kA hI samarthana kregaa| isa padya meM syAdvAda ke cAra mUla bhedoM kA saGagraha kiyA gayA hai| kathaJcit bheda, kathaJcit abheda rUpa pAcavAM bheda bhI hai| jisakA pratipAdana saptama padya meM kiyA gayA hai| yaha bAta yahAM smaraNa meM rakhanA caahiye| yahAM para saMgraha nahIM karane kA kAraNa yaha ho sakatA hai ki padArtha ke nityAnityAdi svarUpa siddha hone para hI nityAnityatvAdi meM bhedAbhedAtmakatva kA samarthana ho sakatA hai, anyathA nhiiN| isaliye mUlabheda cAra hI hote haiN| cAroM bhedoM meM pratyeka meM paraspara bhedAbheda hai| yaha pakSa pazcAt tathA una cAroM bhedoM ke Azraya se hI upasthita hotA hai, yaha spaSTa hai / ) // 25 // (ekAntavAdiyoM ko anekAntavAda ke viruddha meM bolane kA avasara bhI nahIM hai| kyoMki-) nitya ekAnta pakSa meM jo doSa haiM, mAnitya ekAnta pakSa meM bhI vaha saba doSa samAna hI hai / he jinendra ! alpajJa hone ke kAraNa Apa ke kSudrazatru jaise ekAntavAdI loga sundopasundanyAya se paraspara hI naSTa hone bAle haiN| (nityavAdI anityavAdI kA tathA anityavAdI nityavAdI kA khaNDana karate haiN| isaliye paraspara khaNDana karane se svayaM naSTa haiN| aisI sthitimeM anekAntavAda kA khaNDana karane kI kSamatA ekAntavAdiyoM meM kaise hogii| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anyayogavyavacchedadvAtrizikAstutiH apane paraspara ke khaNDana meM hI unakI zakti samApta hai| isali agatyA madhyastha anekAntavAda kA Azraya hI una logoM ko bhI Ara zyaka hai / ) he jinendra ! uktakAraNa se Apa kA zAsana aparAje hai| isaliye sarvotkRSTa hai| // 26 // he jinendra ! nitya ekAnta vAda hoM athavA anitya ekAnta vAda hoM, kisI bhI ekAntavAda meM-sukha duHkha kA bhoga, puNyapA bandha mokSa,- yaha saba nahIM ho skte| (yadi padArtha ko ekAna nitya mAnA jAya, to AtmA eka svabhAva kI hI hogii| jo sada eka svabhAva hai, usako hI nitya kahate haiN| sukha duHkha dona viruddha dharma haiM / isaliye ekasvabhAva se inakA bhoga nahIM ho sakatA / padArtha ko ekAnta anitya mAnane se bhI yaha doSa hota hai| kyoMki sukha duHkha donoM kA bhoga virodhI hone ke kAraNa evaM sAtha nahIM ho sakatA / krama se bhI nahIM ho sakatA / kyoMvi anitya pakSa meM padArtha utpanna hote hI naSTa ho jAyaMge, to sukha duHkha kA bhoga kisako hogA ? / tathA nitya padArtha akriya hogA, sakriya mAnane se kriyAbheda se svabhAvabheda ho jAyagA, to padArtha meM nityatva hI nahIM rahegA / kriyA ke vinA, usase hone bAle puNyapAra kaise hoMge? / anityapakSa meM bhI puNyapApa kI siddhi nahIM. he sktii| kyoMki kriyA karane bAlA to utpattikAla meM hI naSTa hai jAyagA, to kriyA kauna karegA ?, tathA usase hone vAle puNyapA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kIrtikalAkhyo hidImASAnuvAdaH kisako hoMge ? / puNyapApa ke abhAva hone se bhI sukha duHkha kA abhAva hI siddha hotA hai| kyoMki sukha du,kha kA kAraNa puNyapApa hai| kAraNa ke abhAva hone se kArya kA apane Apa abhAva ho jAyagA / puNyapApa nahIM hone se bandha bhI nahIM hogaa| kyoMki puNyapApa hI bandha hai / bandha ke abhAva se mokSa kA bhI abhAva ho jaaygaa| kyoMki bandhana kA mokSa hotA hai| isa prakAra ekAntavAda meM sukhaduHkhabhoga Adi kA abhAva ho jAyagA) / he jinendra ! paratIrthikoM ko ekAntavAda kA vyasana hai| (kyoMki doSa ko dekhakara bhI usakA tyAga nahIM karate haiM ) / isaliye paratIrthika loga durnItivAda (ekAntavAda) kA vyasanarUpI talavAra se sampUrNa jagata ko hI luptakarane para tule hue haiN| (puNyapApa hI sRSTi ke kAraNa haiN| ekAntavAda meM puNyapApa kA sambhava nahIM / isaliye kAraNa nahIM rahane se kAryarUpa jagat kA lopa anivArya ho jaaygaa| kintu aisA hotA nahIM hai, isaliye ekAntavAdI loga durnayavAdI haiN|) // 27 // he jinedra ! durnaya (ekAntavAda ) ke vAkyo se padArthoM kA 'sat hI hai / isa prakAra anyadharmoM kA niSedha kara ke hI grahaNa hotA hai| (yaha durnaya isaliye hai kI isa pakSa meM rahane bAle asattva anitya Adi dharmoM kA niSedha ho jAtA hai, isaliye padArthoM kA yathArtha svarUpa meM grahaNa nahIM hotA hai / ) nayavAkyoM se (ghaTAdi Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ayanyogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH padArtha sat haiM ) isa prakAra padArthoM kA grahaNa hotA hai / isa pakSa meM anya dharmoM kA niSedha nahIM hotA haiM, kintu vivakSita dharma kA pratipAdana mAtra hotA hai, isaliye vastu ke eka aMza kA yathArtha rUpa meM grAhaka hone ke kAraNa yaha pakSa vyavahAra ke liye grAhya hai / pramANa (saptabhaGgAtmaka ) vAkyoM se (ghaTAdi padArtha kathaJcit sat haiM, isa prakAra ) padArthoM kA grahaNa hotA hai / yahAM kathaJcit pada lagane se anyadharmoM kI bhI sAtha sAtha sUcanA ho jAtI hai isaliye isa vAkya se yathArtharUpa ( anantadharmAtmaka rUpa ) se padoM kA pratipAdana hotA hai / jisa vAkya kA anya dharmoM ke niSedha meM tAtparya na ho, kintu vivakSita dharma ke pratipAdanamAtra meM tAtparya ho, usako nayavAkya kahate haiM / naya sAtaprakAra ke hote haiM / jaisenaigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda , samabhirUDha, evaMbhUta / naigama naya ke abhiprAya se sAmAnya (ghaTatva Adi) vizeSa ( ghaTa Adi) donoM bhinna tathA sat haiN| saMgrahanaya ke abhiprAya se sAmAnya hI sat hai, vizeSa nahIM / kyoM ki sAmAnya se bhinna vizeSa kI upalabdhi nahIM hotI hai / vyavahAranaya ke abhiprAya se vizeSa hIM sat hai, sAmAnya nhiiN| kyoMki sAmAnya se koI vyavahAra nahIM hotA, tathA vizeSa se pRthak sAmAnya upalabdha nahIM hotA / RjusUtranaya ke abhiprAya se vartamAnakAlika vastu hI sat haiN| kyoMki atIta anAgata padArtha kAryakarane bAle nahIM haiN| aura kArya ke vinA kisI bhI padArtha kI sattA mAnI nahIM jA sktii| zabdanaya Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindIbhASAnuvAdaH 163 ke abhiprAya se samAna liGga tathA saGkhyA bAle paryAya zabda eka artha ke vAcaka haiM / kintu bhinna liGga saGkhyA vAle nahIM / jaise ghaTa, kalaza, ye donoM zabda samAnArthaka haiM / kintu taTa taTI ye donoM samAnArthaka nahIM hai / samabhirUr3ha naya ke abhiprAya se pravRttinimitta ke bheda se zabda bhinna artha ke vAcaka hote haiM / jaise indra aura zaka ye donoM samAnArthaka nahIM kahe jA sakate / kyoMki aizvarya kI apekSA se indra zabda kI pravRtti hai, tathA zakti kI apekSA se zakra zabda kI pravRtti hai / isaliye aizvaryazAlI indra kahA jAtA hai, zakra nahIM, tathA zaktizAlI ko zakra kaha sakate haiM, indra nahIM / evambhUta naya ke abhiprAya se koI bhI zabda apanI pravRttinimittasahita artha ke hIM vAcaka ho sakate haiM anyathA nhiiN| jaise- pAnI kA lAnA Adi ghaTanA (kriyA) rahane para hIM ghaTa ghaTa hai / ukta kriyA ke abhAva meM ghara meM niSkriya par3A huA ghaTa ghaTa nahIM / usa avasthA meM ghaTa kA vyavahAra aupacArika hIM hai, vAstavika nhiiN| isa prakAra naya kA saMkSepa meM yaha vivaraNa hai| ina nayoM kI apekSA se hIM loga vivakSAvaza padArthoM kA pratipAdana karate haiM / isaliye padArtha sarvanayAtmaka haiM / padArthoM ko eka nayAtmaka hIM mAnanA durnaya hai / ) he jinendra ! Apa yathArthajJAtA haiM, isaliye naya tathA pramANa mArga kA AzrayaNa kara Apa ne durnayamArga kA tiraskAra kiyA hai / ( ekAntavAda meM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 kIrtikalAkhyo hindIbhASA'nuvAdaH hone bAle doSa yahAM nahIM haiN| kyoM ki isa pakSa meM padArtha sadasad nityAnityAdyanantadharmAtmaka mAnA gayA hai / isaliye AtmA dravyarUpa se nitya haiM, kintu paryAya rUpa se usa meM sukha duHkha kA bhoga, puNyapApa kI kriyA, bandha mokSa, sabhI kA sambhava hai| ekAntavAda meM yaha sambhava nahIM; isakA pratipAdana pUrva meM ho cukA hai / isaliye nirduSTa pakSa kA svIkAra karane ke kAraNa jinezvara hI yathArtha jJAnI haiM, dUsare nhiiN|) // 28 // mitAtmavAda ( AtmA ananta nahIM, kintu parimita hai, isa prakAra kA siddhAnta ) mAnane se yA to mukta kA saMsAra meM Agamana mAnanA par3egA, yA saMsAra jIvazUnya ho jAyagA / kyoM ki kAla anAdi ananta haiM, yadi AtmA ko parimita mAnA jAya, to cirakAla meM bhI jJAna se saba jIvoM kI mukti sambhavita hai| aisI sthiti meM jIva phira se bhavagrahaNa kareM, tabhI bhava raha skegaa| aisI sthiti meM mukti kA koI artha hIM nahIM raha jAyagA / kyoM ki punaH bhava kA na honA hI mukti hai| isa prakAra mitAtma bAda meM bhava kA lopa yA mukti kA abhAva ina donoM meM se eka doSa anivArya hai / he jinedra ! Apane to SaDjIvakAyoMko ( pRthvI; apa, teja, vAyu, vanaspati, trasakAya ) isa prakAra se anantasaMkhyaka kahA hai, jisase koI doSa nahIM hotA / (jo anantasaMkhyaka hai, usa meM se ananta saMkhyaka padArtha ke nikAla jAne para bhI, usakI anantatA rahegI ) anyathA usako Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindImASAnuvAdaH 165 ananta hI nahIM kahA jA sktaa| isaliye anAdi ananta kAla meM ananta jIvoM ke mukta hone para bhI ananta jIva sadA hI baddha raheMge hIM / to bhavavilopa kaise hogA ? / tathA mukta jIva ko bhava meM punarAgamana mAnane kI kyA AvazyakatA ? / isaliye uparyukta doSa nahIM ho sakatA) // 29 / / he jinendra ! jisa prakAra dUsare pravAda-nitya anitya Adi ekAntavAda (yathAkathaJcit chala Adi kA Azraya karake jisa vAda kA samarthana kiyA jAya aisA vAda-pravAda, tathA jisake samarthana meM sat tarka kA Azraya liyA jAtA hai, usako vAda kahate haiN| dUsare ekAntavAda pravAda hI haiM, kyoMki unake samarthana meM sattoM kA abhAva hai, yaha bAta pUrva meM kI gayI parIkSA se siddha ho cukI hai / ) paraspara pakSa pratipakSabhAva ( eka hI padArtha meM viruddhadharmoM kA upanyAsa tathA spardhApUrvaka apane apane pakSoM kA samarthana kA Agraha) hone ke kAraNa atyanta asahiSNu haiM / (eka dUsare ke khaNDana meM kiJcit bhI dhairya nahIM rakhate haiN| kintu jisa kisI bhI prakAra se khaNDana meM pravRtta rahate haiN| kyoMki unako apane apane pakSa meM rAga hai / ) he jinendra ! sarva (sAta) nayoM ko sAmAna rUpa se svIkAra karane bAlA, kisI bhI pakSe meM rAga rahita Apa kA siddhAnta syAdvAda vaisA (asahiSNu) nahIM hai| (Apa svayaM vItarAga haiM, isaliye Apa kA siddhAnta bhI rAga rahita hai, kyoMki kAraNa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH ke anusAra hI kArya hotA hai / dUsare to svayaM rAgI haiM, to unakA siddhAnta rAgarahita kaise hogA ? / ' isaliye Apa kA siddhAnta hI virodhazUnya hone ke kAraNa tathA samadarzI hone ke kAraNa grAhya hai| apekSAbheda se virodha nahIM rahane ke kAraNa padArtha sarvanayAtmaka haiM, yaha siddhAnta pUrva meM tarkoM dvArA siddha ho cukA hai / isaliye syAdvAda meM pakSapratipakSabhAva, tathA tanmUlaka asahiSNutA bhI nahIM hai / ) // 30 // .. he pUjyatama ! jinendra ! (Apa ke siddhAnta ke kitane viSaya parIkSAse siddha ho cuke haiN| kintu) Apa kI sampUrNa vAGmayasamRddhi ke vivecana parIkSaNa kI icchA bhI nahIM kara sakate haiM / (kyoMki jo kArya sAdhya hotA hai, loga usakI hI icchA bhI karate haiM / koI bhI asAdhya kArya karane kI icchA nahIM karatA / ) yadi vaisI icchA kareM, to jAMgha ke bala se ( pA~va ke bala para ) samudra ko lA~ghane kI icchA bhI kara sakate haiN| tathA candrakiraNa ke pIne kI icchA bhI kara sakate haiM (jaise samudra ke lAMghane tathA candrakiraNa pIne kI koI icchA nahIM karatA, kyoMki vaha asAdhya hai| usI prakAra hamaloga bhI samudra ke samAna apAra tathA candrakiraNa ke samAna nirmala, jagatprakAzaka tathA prayAsa karane para bhI durgAhya aise Apa ke vAGmaya ke vivecana kI icchA nahIM kara sakate / jisa ke viSaya meM icchA bhI azakya hai, usako kara sakane kI bAta bhI kaise kI jA sakatI hai ? ) // 31 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIrtikalAkhyo hindIbhASAnuvAdaH 167 he jinedra ! duSTa tathA naSTabuddhibAle paratIrthikoM ne aindrajAlika ( jAdUgara) ke jaise isa saMsAra ko, jahAM tattva atattva kA koI viveka nahIM hai, isaliye jo adhaHpatana kA nimitta hone ke kAraNa bhayaGkara hai-aise ajJAnarUpI andhakAra meM dhakela diyA hai| (jaise jAdUgara mAyA kA prayoga kara logoM ko jIvate hue ko mRta Adi rUpa se kucha kA kucha hI dikhAkara atyanta ajJAna avasthA meM rakhatA hai / vaise hI paratIrthika logoM ne asattoM kA Azraya lekara saralamati logoMko tattva ko atattva tathA atattva ko tattva batAkara ajJAnake gar3he meM dhakela diye haiN|) kintu isa prakAra se logoM ko aihalaukika tathA pAralaukika ahita hotA hai, isaliye yaha atyanta kheda kA viSaya hai| he pAlanahAra ! aisI sthiti meM isa jagat kA, nizcitarUpa se yathArthavaktA hone ke kAraNa kevala Apa hI uddhAra karane meM samartha haiN| isaliye nijahitecchu vivekI loga Apake viSaya meM hI sevA kI bhAvanA rakhate haiM / (vivekI loga rakSaka kI hI sevA karate hai| anya kI sevA to ulaTe anarthakAraka hI hogii| yathArthavaktA hone ke kAraNa Apa hI Apta tathA sevanIya haiM ) // 32 // iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitA'nyayogavyavacchedadvatriMzikAstuteHzrItapogacchAdhipatizAsanasamrATkadambagiriprabhRtyanekatIrthoddhArakabAlabrahmacAryAcAryavaryazrImadvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkArasamayajJa - Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAstutiH zAntamUrtyAcAryavaryazrIvijayavijJAnasUrIzvarapaTTadharasiddhAntamahodadhiprAkR-- tavidvizAradA''cAryavaryazrIkasturasUrIzvaraziSyazrIkIrticandravijayagaNiviracita:kIrtikalAkhyo hindIbhASAnuvAdaH samAptaH / 20pA Case Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ whalinin nandunun Hill Private Personal use on