Book Title: Dravyanubhav Ratnakar
Author(s): Chidanand Maharaj
Publisher: Jamnalal Kothari
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034164/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad-abhayadevasUri-granthamAlA-gucchaka (3) drvyaanubhv-rtnaakr| kartAparama-yogIzvara zrIcidAnandajI mhaaraaj| Scanned by CamScanner Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad-abhayadevasUri-granthamAlA-gucchaka (3) drvyaanubhv-rtnaakr| - adhyApaka lalitakumAra esa.zAha kartAprAtaHsmaraNIya-paramayogIzvara-jainadharmAcArya zrI 1008 zrIcidAnandajI mahArAja / // prathama saMskaraNa // ghora sambat ) 2447 mUlya 2 // ) ruupye| (vikrama sambat / 1978 Scanned by CamScanner Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka -- koThArI jamanAlAla, 03, malika sTrITa, kalakatA / Scanned by CamScanner mudraka Di, ena, datta / jJAnodaya presa, 41 bI, brajadulAla sTrITa, kalakattA / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta / yaha AnaMdakA viSaya hai ki vartamAnakAla meM vidyAkI unnatike sAtha hI dhArmika viSayoMke tarapha bhI jana-samudAyakI ruci hone lagI hai / iGgarejI zikSAke prabhAvase vidvAna logoMke sivAya sAdhAraNa logoM meM bhI tarka, vitarkakI pravRtti vizeSa hotI jAtI hai aura vidvAnoM ko to tatvavicAra - padArtha - nirNayake Upara viveka zaktiko vizeSa kAmameM lAnI par3atI hai, kyoMki vivekakA lakSaNa hI satyAsatya - - vicAra - zIlatA hai / jaba vyahArika viSayo meM bhI vivekakI AvazyakatA prathama haiM, taba tatvanirNaya meM to isakI mukhya AvazyakatA honI svAbhAvika hI hai| kyoMki vivekI puruSa hI niSpakSa hokara satyAsatyakA nirNaya karake satyako grahaNa karatA hai - aura asatyako chor3atA hai / aura yaha pravRtti taba hI hotI hai ki nirNayake bakhta yaha vicAra hRdayameM rakkhe ki 'saccA so merA' arthAt hetu-yukti kI tarapha apane vicArako le jAveM / aisA na kareM ke 'merA so so saccA' arthAt hetu-yuktiko apane vicArakI tarapha khIMcanekI vyartha koziSa na kareM, kyoMki aise vicAravAloMko yathArtha tatva-jJAna honA muzkila hai / aba vicAra isa bAtakA karanA hai ki aisA nirNaya karanekA mukhya mana kyA hai ? kyoMki vartamAna kAlameM hareka darzana vAloMmeM padArthake nirNaya meM matabheda hai| jaina darzana meM bhI isa paMcama- kAlameM kevala - jJAniyoM, manaparyayajJAniyoM, avadhijJAniyoM aura pUrvadharoMkA abhAva hai, aura 'yathArtha siddhAntakA rahasya samajhanevAle mahAtmAoMkA yoga muzkila se prApta hotA hai| isase yaha spaSTa hai ki usakA mukhya sAdhana Atmatatvake grantha hai, jinase yathArtha jJAna prApta karake padArthakA nirNaya kara sakate haiN| Scanned by CamScanner " Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( kha ) aise padArtha vicArake grantha prAkRta-saMskRta meM to siddhAnta, prakaraNAta bhaneka hai, parantu hindI bhASAmeM aise granthoMkA prAyaH abhAva thaa| isa abhAvako dUra karaneke liye paramapUjya yogIzvara jainadharmAcArya zrI cidAnaMda jI mahArAjane yaha 'dravyAnubhava ratnAkara' grantha svAnubhava-jJAnase racakarake jaina samudAyakA bar3A upakAra kiyA hai| isa pranthameM chaH dravyoMkA varNana isa khubIse kiyA hai ki maMda-buddhi vAlA jIva bhI saralatA-pUrvaka use samajha sakatA hai aura kiMcit vizeSa buddhivAlA sahaja hI samajha kara dUsaroMko bodha karA sakatA hai| prAraMbhameM nizcaya-vyavahArakA svarUpa samajhA kara cAroM anuyogoM para kAraNa-kAryabhAva ghaTAyA hai, jisameM apekSA kAraNameM pAMca samadhAyoMkA svarUpa, cAra pAMca vastuoM para utArake acchI taraha samajhAyA hai| phira chaH dravyoMke chaH sAmAnya svabhAvoMke nAma dikhAyakara dravyake lakSaNa kaheM hai| anyadarzanIkI taraphase prazna uThAkara pramANa aura prameyakA yathArtha svarUpa samajhAyA gayA haiN| isake pazcAt chaH dravyoMkA svarUpa vistAra-pUrvaka varNana kiyA gayA hai, jisameM sAta nayoMkA bhI svarUpa vistArase patA kara aura anya-darzanake pramANoMkA bhI svarUpa dikhAkara unako yuktizUnya siddha karake jaina-darzanake pramANa siddha kiye gaye haiN| aMtameM saptabhagIkA svarUpa dikhAkara 84 lakSa jIvayonIkA svarUpa bahuta acchI tarahase samajhAyA hai, aura AptakA lakSaNa dikhA kara antya-maMgalAcaraNake sAtha yaha grantha samApta kiyA giyA hai| ___ isa mAphika saMkSepa meM isa granthakA viSaya yahAM batAyA gayA hai| isake sivAya ora bhI sva-para-darzanake aneka jJAtavya viSayoMkA bhI prasaMgavaza samAveza granthakAra ne isameM kiyA hai, jisase isa granthakI upayogitA aura bhI bar3ha gaI hai| dravyAnuyogake jijJAsuoMke lie yaha grantha vAstava meM 'ratnAkara' hI hai yaha kahane meM koI atyakti nahIM haiN| yaha bAta prAraMbha se aMta taka isa granthako par3hanese pAThakokoM svayaM vidita hAgA'. isase isa viSayameM jyAdaH na kaha kara eka bAra isa granthako manana " bhAdyanta par3hane kA hI maiM pAThakoMko anurodha karatA huuN| Scanned by CamScanner Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa granthake prakAzana kA sampUrNa zreya vyAkhyAna-vAcaspati, jaGgama yugapradhAna, bRhatkharataragacchAcArya, bhaTTAraka zrI jinacAritrasUrijI mahArAjako hai ki jinhoMne zrAvakose preraNA karake sahAyatA dilAkara grantha chapAkara prasiddha karanekA avasara prApta kraayaa| karIba 25 barasase yaha grantha likhA huA mere pAsa par3A thA, parantu aba ukta AcArya mahArAjakI kRpAse prakaTa karanekA saubhAgya mujhe prApta huaa| ___ isa grandhake 17 phorma taka bhASAkI azuddhi prAyaH raha gaI haiM, kyoMki prapha mujhe hI dekhane par3e the, aura mujhe zuddhAzuddhakA pUrA jJAna na honese yaha truTi raha gaI hai so vAcaka varga kSamA kreN| parantu jahAMse pramANakA svarUpa calA hai vahAMse mere mitra kalakattA yunivarsiTIke prAkRta-sAhityavyAkhyAtA, paMDita zrI haragovinda dAsajI, nyAya-vyAkAraNa-tIrtha ne prUpha zuddha karanekI kRpA kI hai, jisake lie maiM unakA kRtajJa huuN| , isa granthameM jina jina mahAzayoMne prathamase grAhaka banakara sahAyatA dI haiM unako maiM dhanyavAda detA huuN| unake mubAraka nAma isa granthameM anyatra prakAzita kiye gaye haiN|| isa jagaha mere laghu-baMdhu zrIyuta maganamala koThArIkA nAma vizeSa ullekha-yogya haiM ki jisane isa granthake chapAI-Adike prabaMdhake lie prathama se Avazyaka rakamako binA sUda dekara apanA hArdika dharma-prema aura naisargika udAratAkA paricaya diyA hai jisake lie vAstavameM maiM magarUra ho sakatA huuN| ___ aMtameM, mere ajJAna, anupayoga yA pramAdake kAraNa isa grantha meM jo kucha truTiyAM raha gaI hoM, unake lie sajjana-pAThakoMse kSamAkI prArthanA karatA hU~ aura AzA karatA hU~ ki ve isa granthako AyaMta par3hakara granthakArakA aura merA parizrama saphala kreNge| zrIsaMghakA dAsajamanAlAla kotthaarii| Scanned by CamScanner Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 // parama yogozvara janadharmAcArya 11 // zrI1008zrIcidAnaMdajau mahArAja // docA samvat 1835 ASADha zukla 2 // Mohila Press, Cal. Scanned by CamScanner devaloka samvat 1858 poSa kRSNa caMdravAra Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra kA jIvanacaritra | pUrNa adhyAtmI yogIzvara jainadharmAcArya zrI zrI 1008 zrI cidAnaMdajI mahArAja kA jIvana caritra' syAdvAdAnubhava ratnAkara' grantha meM unhoM ke hI bacanAmRta dvArA likhA gayA hai / vaha ukta grathameM chapa gayA hai, tathApi yaha jIvana caritra AtmArthi bhavya jIvoM ke vAste atyupayogI honese isa grantha meM bhI diyA jAtA haiM / ina mahAtmA ke caritrase hareka Atma-jijJAsuko apanI AtmAko unnata karane kA bodha milatA hai / isa kathana kI satyatA caritra paDhanese hI vidita ho jAyagI / kucha jijJAsuone zrI mahArAjase pAMca prazna kiye the / una pAcoM praznoM ke uttara svarUpa 'syAdvAdAnubhava ratnAkara' grantha kI racanA huI hai| unameM prathama prazna yaha hai ki - "he svAmin, pahale ApakA kauna deza, kyA jAti, aura kyA nAma thA yaha saba vRttAnta apanI utpatti AdikA kahiye ? tathA * sAtha hI yaha bhI kRpAkara batalAiye ki kisa prakArase Apako vairAgya utpanna hokara yaha gati prApta huI ? isa praznakA uttara ukta mahArAja ( granthakAra ) ne jo diyA thA, vahI jyoM kA tyoM yahAM udhRta kiyA jAtA hai; "bho devAnupriya, prathama praznakA uttara suno ki maiM jilA aligar3ha ( kola. ) vraja dezameM thA / usa kolake pAsa eka haradabAgaa kasabA arthAt vyApAriyoMkI maMDI thI / usameM eka lohiyoMkI jAti agravAla jisako sambat 1744 kI sAlameM gujarAtI loMkA gacchake zrIpUjya nagarAjajI ne pratibodha karake jainI zvetAmbara banAye / yatI logoMke zithilAcArI honese vaha loga DhUMDhiyA ( sthAnakavAsI ) matameM pravRtta hogaye the| usa lohiyAkI jAtimeM garga gotrako dhAraNa karane vAlA eka kalyA dAsa nAma karake vaizya usa vastI meM prasiddha aura mAnanIya thA / usakI strI kA nAma lalitakuMvarI thA, jisako eka devakuMvaro nAma kanyA Scanned by CamScanner Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andhakAra ko jiivnii| prathama tpanna huI thii| usake pazcAt do lar3ake utpanna huye, parantu ve donoM alpa kAlahI meM naSTa hogye| tava ve putra ke liye aneka prakArake yatna karane lge| thor3e dina pIche maiMne unake gharameM janma liyA, parantu maiM aneka prakAra ke rogoMse prAyaH duHkhI rahatA thaa| isaliye mere mAtA pitA kaI mithyA. devI-devatoM ko pUjane lge| jo ki isa zarIra kA Ayukarma prabala thA isa kAraNa koI roga prabala nahI huaa| mujhako mAMge hue kapar3e pahanAe jAte the, isI kAraNa merA nAma phakIracanda rakkhA gyaa| mere pIche unako eka putra aura huA, jisakA nAma amIracanda thaa| jaba maiM kucha bar3A huA, to eka pAThazAlAmeM baiThAyA gayA aura kucha dinoM meM hoziyAra hokara . apanI dukAnoMke hAni-lAbha aura vyApAra Adiko bhalI prakArase samajhane lgaa| svAmI, sanyAsiyoM aura vairAgiyoMke pAsa aksara jAyA karatA thA aura gAMjA, bhAMga, tamAkhu AdikA vyasana bhI rakhatA thaa| gaMgAsnAna aura rAma-kRSNAdikoMke darzana karanA merA naitika karma thaa| aura hareka matakI carcA bhI kiyA karatA thaa| eka samaya eka sanyAsI mujhako milaa| usa ne kahAki kucha dina poche tuma bhI sAdhu ho jaaoNge| maiMne yaha uttara diyA ki maiM badhA huA hUM aura paidA karanA mujhe yAda haiM, phakIra to vaha bane jo paidA karanA na jaane| itanI bAta sunakara baha cupa hogayA, para kucha dera pIche phira bolA ki jo honahAra ( honevAlA ) hai, miTanekA nahI, tumako to bhIkha ( bhikSA ) mAMga kara khAnA hI pdd'egaa| taba to mujhako una logoMkI saMgatimeM kucha bhrama par3a gyaa| para jo bAta usane kahI thI usako hRdayameM jamA rakha lii| aba ha~Dhiyo kI saGgati adhika karane lagA aura isase jaina matameM zraddhA badhI aura mandirake mAnane athavA pUjanese citta ukhar3a gyaa| thor3e dina bitane para eka ratnajI nAmake sAdhu ke, jinako hama vizeSa mAnate the, pote cele caturbhujajI usa vastImeM Aye aura ' dazavaikAlika' sUtra bAMcane lge| maiM bhI vahAM vyAkhyAna sunane jAyA karatA thaa| so eka dina byAkhyAnama sunA ki "jisa jagaha strIkA citra ho vahAM sAdhu nahIM Thahare, kAraNa ki usake dekhanese vikAra jAgatA hai" yaha bAta sunakara maiMne apane cittama Scanned by CamScanner Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra kI jIvanI / 1 vicAra kiyA ki jo sAdhuko stroke dekhanese vikAra paidA hotA hai, to bhagavAna arthAt jina - pratimAke dekhanese hamako zakti rUpa anurAga paidA hogA / itanA mana meM dhArakara phira DhUMDhiye caturbhujajI se carcA kI, to unhoMne bhI zAstra ke anusAra mUrti-pUjA karanA gRhasthikA mukhya kartavya batAyA, aura mujhako niyama dilaayaa| parantu usa dezameM teraha-panthiyoM kA bahuta calana thA / isa liye unake maMdirameM jAtA thA aura unhIkI saMgati hone lagI, jisase teraha-paMthI digambarIyoMkI zraddhA baiThane lagI kAraNa yaha ki bhagavAnane ahiMsA dharma ( ahiMsA paramo dharmaH ) kahA hai, so mUrti ke darzana karanA to ThIka hai, parantu puSpAdika caDhAnemeM hiMsA hotI hai, aisI zraddhA ho gii| isI hAlameM sanyAsIkA bhI kahanA milane lagA, aura bandhana se bhI chUTane lgaa| taba to mujhako nizcaya ho gayA ki maiM kisI samaya meM sAdhu ho jaauNgaa| kucha divasa pIche eka dina mere pitAne mujhe ( sAdI ke viSaya meM ) kucha kahA sunA, jisapara maiMne yaha kahA ki mujhe to yathA nAma tathA guNa pragaTa karanA hai, isaliye ApakI jAla meM nahIM phaMsatA, mujhe to phakIra bananA hai, phakIroM ko isase kyA * matalaba ? unakA kahanA na mAnakara maiM videza (paradeza) ko calA gayA, aura kaI mahIne to kAnepura meM rahA, tatpazcAt prayAga, kAzI Adi nagaroM meM hokara paTane jAkara rhaa| kucha dina pIche, paTaneke sadara munsipha jo digambarI thA, usase merI mulAkAta ho gii| usake snehase maiM do varSataka vahAM rhaa| isI arasemeM ve dUsare zaharako gaye to maiM bhI unake sAtha gayA, vahAM vIsa panthiyoMkA adhika jora thA so unakI saMgatase unake kucha zAstra bhI dekhe| unameMse dayAnatarAya digambarIkI banAI huI pUjana jisase teraha - pantha kI jyAdaH pravRtti huii| usameM likhA thA ki bhagavatkI kesara, candana, puSpAdika aSTa dravyase pUjA krnaa| yaha dekha kara merI zraddhA zuddha ho gaI ki bhagavatkA puSpAdika se pUjana karanA cAhiye / aisA to mere cittaneM jama gayA, parantu digambara matakI kaI bAteM mere cittameM nahIM baiThI, jinakA varNana tIsare praznake uttarameM karUMgA / isake bAda una sadaramunsiphakI badalI purniyAko hogaI, taba maiM bhI ka Scanned by CamScanner Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 granthakAra kI jIvanI / vahAMse kalakatte calA gyaa| do cAra mahIne niThallA baiThe rahane ke pazcAt baMgAlI logoMke 'hAusa' meM rUI va sorekI dalAlI karane lagA, aura baMgAlI logoM kI sohabata pAyakara jAtidharma ke sivAya aura dharmakA leza bhI nahIM rahA, kaI tarahake AcaraNa aise ho gaye ki maiM varNana nahIM kara sakatA, kAraNa ki karmoM kI vicitra gati hai| una dinoMmeM hI mere hAtha eka zorA riphAina karane kI kala lagI thI, usameM dalAlIko rUpayA jiyAdaha paidA hone lagA, jisakA yaha prabhAva huA ki badakAmoM kI tarapha dila jiyAdA jhukA, sivAya narakake karma bandhanake aura kucha na thA / eka dina ravivAra ko goTha karaneko bAhira gayA thA, vahAM khAnA pInA aura naze Adike pIche nAca-raMga ho rahA thA / usa samaya mere zubha karma kA udaya huA, jisase tatkAla mere manameM vairAgya utpanna huA to turanta usa raMgameM bhaMga DAla apane ghara calA aayaa| dUsare dina prAtaHkAla jo kucha mAla asabAba thA so luTA diyaa| phira jisa baMgAlI kA maiM kAma karatA thA, usake pAsa gayA aura kahA ki 'mujhase aba terA kAma nahIM hogA, maiMne saMsArako choDa dIyA, aba maiM sAdhu banatA hUM, hAM, tUne mere bharose para yaha kAma kiyA thA, isa liye eka dUsarA mAtavara dalAla mere sAtha hai so maiM usase tumhArA saba prabandha (bandobasta ) karavA detA huuN| yaha sunakara vaha baGgAlI bahuta susta aura lAcAra hone lgaa| maiM usako samajhAya kara dUsare dalAla ke pAsa legayA aura usakA saba kAma durusta karA diyA / phira sambat 1633 kI sAla jeThake mahIne meM sAyaMkAla ( zAmake ) samaya kalakatte se ravAnA huaa| usa samaya jo 2 loga mere sAtha khAnApInA, nazA Adika karate the, ve saba sAtha ho gaye / merA irAdA paidala calanekA thA, para una logoMke jora DAlanese vardavAnakA TikaTa liyA / usI samaya maiMne apane gharavAloMko ciThThI di kI 'maiM aba phakIra ho gayA huuN| tumhArI jAti kula saba choDa diyA aura jaisA kahatA thA kara dikhalAyA hai|' jaba meM sAdhu huA taba eka loTA jisameM Adha Scanned by CamScanner Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andhakAra kI jiivnii| sera jala samAbe, do cAdara, eka laMgoTA aura do DhAI tolA aphIma, isake sivAya kucha pAsa nahIM rakkhA, aura cittameM aisA vicAra karaliyA ki jaba taka yaha aphIma pAsa meM hai tabataka to khAuMgA, pazcAt yaha na rahane se aura lekara kadApi na khAuMgA, tamAkhu jo pItA thA usI samaya chor3a dI aura bhAMga tathA gAMjeke vAste yaha niyama kara liyA ki kahIM mila jAya to pI lenaa| bardavAnameM utarakara vairAgiyoMke sAtha mAMga kara khAne lgaa| do tIna dina pIche vaha aphIma khogayA, usI dinase khAnA vanda kara diyaa| do tIna dina pIche sanyAsiyoMke sAtha cala diyA, para yaha vicAra karatA rahA ki koI mujhe merA mata (dharma) pUchegA to kyA btaauNgaa| maiMne socA ki yatI loga to parigrahadhArI aura chaH kAya kA Arambha karate haiM aura daMDhiye loga jina-mandirakI nindA karate haiN| isaliye ina donoMkA bheSa lenA ThIka nahIM, aura tIsare bhedakI hamako khabara nahI thii| isaliye yaha vicAra kiyA ki jo koI pUche use yaha kahanA ki jainakA bhikSuka huuN| aisA nizcaya karake unake sAtha phira makasUdAbAda aayaa| phira do cAra dina pIche maMdira kI sunI aura darzana karaneko gyaa| aura phira bAlucara bar3I posAlameM zivalAlajI yatI usa jagahake AdezI the unase bheTa huii| aura unake puchane para apanA saba vRttAnta kaha diyA, to unhoMne yaha kahA ki jisa mArgameM saMvegI loga pIle kapar3e vAle sAdhu haiM aura unameM kitane hI puruSa zAstrake anusAra calane aura pAlane vAle haiM, so unakA saMyoga mAravADa yA gujarAtameM tumhAre banegA, parantu aba ASADhakA mahinA AgayA, isaliye caumAsA yahIM kIjiye, varSAke pazcAt ApakI icchAke anusAra sthAna para Apako vahAM pahucA deMge / unake anugrahase maiMne cAra mahIne vahAM hI nivAsa kiyaa| so eka vera bhojana kiyA karatA, dUsaro vera gAMjA pIneko bAhara jAtA thaa| yaha bAta vahAMke saba loga jAnate haiN| sivAya yatilogoMke aura kisI sAdhugaNa, gRhasthI, vA zeTha ke pAsa jAnekA merA prayojana na huA, aura isIliye una yatI logoM kI sohabatase zAstrakI kaI Scanned by CamScanner Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pranthakAra kI jiivnii| prakAra kI bAte aura rahasya samajha meM aaye| caumAsA pUrA hone para maiMne vahAMse calanekA vicAra kiyA to zivalAlajI yatI bahuta pIche par3e ki Apa relameM baiThakara jAIye, nahIM to rAstemeM bahuta parizrama bhuganA pdd'egaa| para maiMne uttara diyA ki 'maiM paidala hI jAuMgA, kyoMki eka to mujhe dezATana (mulakoMkI saira ) karanA hai, aura dUsarA yAtrA karanI hai, merI aisI dhAraNA hai ki anna aura vastra to gRhasthIse lenA, para kisI bhI kAmake liye dravya kadApi na lenA, isaliye merA paidala jAnA hI ThIka hogA, Apa isameM haTha na kriiye|' phira maiM makasUdAbAdase claa| karmokI vicitratAse vairAgyakarma aura citta caMcala tathA vikAravAn hone lagA, to maiMne yaha praNa kara liyA ki jaba taka merI caMcalatA na miTe taba taka nitya do manuSyako mAMsa aura machalokA tyAga karAye vinA AhAra nahIM leuM / isI hAlatameM zikharajI tIrthapara AyA, vahAM yAtrA kI aura eka mahIne taka rhaa| bIsa ikkIsa vera pahAr3ake upara caDhakara yAtrA kI tathA zrIpArzvanAthajI kI ToMka para apano dhAranA mujaba vRtti dhAraNa kii| taba pIche vahAMse Age calA aura Upara likhe niyamAnusAra aisA niyama karaliyA ki jaba taka cAra AdamiyoM ko mAMsa aura machalIkA tyAga na karAuM tava taka AhAra nahIM kruuNgaa| . isa taraha deza-dezAntaroM meM bhramaNa karatA aura nAnakapanthI, kavIrapanthI Adi se vAda-vivAda karatA gayAjI meM phuNcaa| vahAMserAjagirimeM pahuMcA aura paMcapahAr3a kI yAtrA kii| usa jagaha kabIrapanthI aura nAnakapanthI bahuta the, jinameM milatA huvA pAvApurI meM pahuMcA aura zAsanapati zrIvardhamAnasvAmIjI kI nirvANa-bhUmike darzana kiye to cittako bahuta Ananda huA, aura icchA huI ki kucha dina isa dezameM rahakara jJAna prApta kruu| do cAra dina pIche jaba maiM bihArameM gayA to aisA sunA ki 'rAjagiromeM bahutase sAdhu guphAoMmeM rahate haiN|' isaliye merI bhI icchA huI ki unase avazya karake milaM / aisA bicArakara una pahAr3Aka Scanned by CamScanner Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra kI jiivnii| tarapha ravAnA huaa| phira dina meM to rAjagirI meM AhArapAnI letA aura rAtako pAhAr3ake upara calA jaataa| so kaI dina pIche eka rAtrimeM eka sAdhUko eka jagaha baiThA huvA dekhA / maiM pahale to dUra baiThA huA dekhatA rhaa| thor3I dera meM do cAra sAdhu aura bhI unake pAsa aaye| una logoMkI saba bAteM jo dUrase suno to, sivAya Atma-vicArake koI dUsarI bAta unake muMhase na nikalI, taba maiM bhI unake pAsa jA baitthaa| thor3I derake pazcAt aura to sava cale gaye para jo pahale baiThA thA vahI baiThA rhaa| maiMne apanA saba vRttAnta usase kahA to usane dhairya diyA aura kahane lagA tuma ghabarAo mata, jo kucha ki tumane kiyA vaha saba acchA hogaa| usane haThayoga kI sArIrIti mujhe batalAI, vaha maiM pAMca meM praznake uttarameM likhuNgaa| 'eka bAta usane yaha kahI ki jisa rItise batalAuM usa rItise zrIpAvApurImeM jo zrI mahAvIrasvAmIko nirvANa-bhUmi hai vahAM . jAya kara dhyAna karoge to kiMcit manoratha saphala hogA, para haTha mata karanA, usa Azayase cale jAvoge to kucha dinake bAda saba kucha ho jAyagA, aura jo tuma isa navakArako isa rItise karoge to cittakI caMcalatA bhI miTa jAyagI, aura hama loga jo isa deza meM rahate haiM so yahI kAraNa hai ki yaha bhUmi bar3I utama hai|' jaba maiMne unase pUchA ki kyA tuma jainake sAdhu ho? parantu liMga (veza) tumhAre pAsa nahIM, isakA kyA kAraNa hai? to vaha kahane lagA ki bhAI, hamako zraddhA tozrI vItarAga ke dharma kI hai, parantu tumako ina bAtoMse kyA prayojana hai ? jo bAta hamane tumako kaha dI hai, yadi tuma usako karoge to tumako Apa hI zrIvItarAga ke dharmakA anubhava ho jAyagA, kintu hamArA yahI kahanA hai ki para-vastu kA tyAga aura svavastuko grahaNa karanA aura kisI bheSadhArIkI jAlameM na phNsnaa| itanA kahakara vaha vahAMse calA gyaa| maiM bhI vahA~se dina nikalane para pAhor3ase nIce utarA aura AsapAsake gAMvoM meM phiratA rhaa| pIche do tIna mahIne ke bAda vihArameM jAyakara zrAvakoMse prabandha karake pAvApurImeM caumAsA kiyaa| sovanapAMDe, jo ki pAvApurIkA pujArI thA usakI sahAyatAse jisa mAliye ( makAna ) meM 'kapUracandajI' Scanned by CamScanner Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andhakAra kI jiivnii| ne dhyAna kiyA thA, usImeM maiM bhI dhyAna karane lgaa| daza dina mujhako kucha bhI mAluma na huA, aura gyArahaveM dina jo Ananda mA huA so maiM varNana nahI kara sktaa| mere cittakI caJcalatA aise mila gaI jaise nadIkA car3hA huA pUra eka saGga utara jaay| usake bAda dhyAna meM bina hone lage, so kucha dinake vAda dhyAna karanA to kama kiyA aura "guru avalamba bicArata Atama-anubhava rasa chAyA jI, pAvAsa nirvANa thAnameM nAma cidAnanda pAyA jI // " .isa nAma ko pAyakara caumAseke bAda vahAMse bihAra kara ghamatA huA kAzI ( banArasa ) meM AyA aura usa jagaha kI bhI yAtrA ko tathA usI jagaha rahatA thaa| vahAM kucha dina pIche kesarIcanda gAr3iyA jodhapuravAlA mujhe milaa| usane mujhase pUchA ki Apa kisake ziSya ho, aura Apa kidharase thAye? maiMne kahA ki maiM zrI zivajIrAmajIkA ziSya hUM' taba usane kahA ki mahArAja, maiM to zrI zivajI rAmajIke saba ziSyoM se vAkipha hUM, Apa unake ziSya kabase hue ? taba maiMne uttara diyA ki bhAI, maiM unakI sUratase to vAkipha nahIM, parantu nAmase gurU mAnatA hUM, taba vaha jabaradastIse mujhakomAravAr3a meM legyaa| phira usakI AjJA lekara maiM jayapura Utara gyaa| vahA~ mujhe zrI sukhasAgarajI mile| ATha dina vahAM rahA, phira ajamera hokara nayAzahara pahuMcA, yahAM zrI zivajI rAmajI mahArAjake darzana kiye| usa samaya mohanalAlajI bhI vahAM the| phira zrI zivajI rAmajIne ajamera Ayakara mujhe phatemala bhar3agatiye kI koThImeM sambat 1935 ke ASAr3ha sudI 2 maGgalabArake dina dIkSA dii| usa samaya jaba zrI zivajI rAmajI mahArAjane sarva vrata uccarAte samaya mujhase pUchA ki maiM tereko sarva vrata sAmAyika jAvajIvakA karAtA hUM, usa samaya bahuta zaharoMke zrAvaka zrAvikAdi caturvidha saMghamaujuda thA, jaba maiMne kahA ki mahArAja sAhaba, mereko indriyoMke viSaya bhoganekA jAva jI tyAga hai, parantu pravRtti mArga athavA kAraNa par3e to gRhasthiyoMse kaha karma karAya lenekA AgAra hai| isakA vRttAnta cothe praznake likhuugaa| phira mujhako dikSA dekara unhoMne nayAsaharameM cogAsA tarameM Scanned by CamScanner Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra ko jIvanI | parantu merI aura unakI prakRti nahIM milatese maiM ajamera calA AyA / pazcAt caumAseke zrI sukhasAgarajI mahArAja jayapurase Aye ora maiM unase milaa| usa vakta unhoMne mujhase kahA ki bhAI chaH mahIneke bhItara yoga nahIM vahe to sAmAyika cAritra gala jAtA hai| jaba maiM unakI AjJA se bhagavAna sAgarajI ke sAtha nAgaura gayA aura vahAM yoga vahana kiyA, tathA bar3I dikSA lii| usa samaya mohanalAlajI maujUda the| bar3I dikSAke guru maiM zrI sukhasAgara jI mahArAjako mAnatA huuN| aura vahAMse phalodhI jAyakara caumAsA kiyA aura usa jagaha sArasvata bhI pddh'ii| phira nAgaura meM caturmAsA kiyA aura usa jagaha maiMne candrikA bhI dekhii| phira ajamerameM Ayakara veda bhI paDhe aura dharma zAstra bhI dekhe tathA vyAkhyAna bhI bAMcane lagA tathA zrAvakoMkA vyavahAra unako karAne lgaa| maiM aneka svAmI, sanyAsI, brAhmaNa logoMse, jo ki vidvAna the, milatA rahA aura svamatake yatI vA sambegI logoMse vA DhUMDhIye sabase milatA rahA / parantu unake AcaraNa dekhe jisakA hAla to tIsare vA cothe praznake uttara meM kahUMgA, lekina yahAM kucha kavitta kahatA hUM // cobe cale chabbe hona, chatrena ko bar3AI suna, nizcayameM dUbe base dube hI banAve hai | pakSapAta rahita dharma, bhASyo sarvajJa Apa, so to pakSapAta kari, saba dharmako DubAve haiM // paMcama kAla doSa deta, indriyanakAM bhoga kare, bhItara na ruci kriyA, bAhara dikhalAve haiM / cidAnanda pakSapAta, dekhI aba mulka bIca, samajhe nahIM jaina nAma, jainako dharAve hai // 1 // pAMca sAta barasa kriyA, karake utkRSTi Apa, baniyoMko vahakAya, phira mAyA cArI karata hai| maMtra yaMtra hAni lAbha, kahe tAko bahu mAna, kare jhUTha suna Aye to Age lena jAta hai | zuddha pariNati sAdhu, raJjana na kara sake, logoMko yAte koI matalaba bina kabahUM pAsa nahiM Avata hai I cidAnanda pakSapAta, dekhI isa mulka bIca, samajhe nahI jaina nAma, jainako dharAve haiM // 2 // paJcama kAla doSa deta, jaiNA unmanta bhaye, thApata apavAda kare, mauMDekI kahAnI hai / dvividha dharma kahyo, nizcaya vyavahAra liyo, kAraNa apavAda Scanned by CamScanner Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMga zuddha hoya citta, jAtI hai| cidAnanda ka kI pranthakAra kI jiivnii| aisI prabhU Apa hI bakhAnI hai| prAyazcita kare gurU, saMga zaddhI cAritra dhare zraddhA aura jJAna, yahI syAdrAdakI nizAnI hai| sAra jina-Agamako rahasya yahI, AjJA viparIta vohI, nara nizAnI hai||3||" - yahAM taka to svayaM mahArAja zrI ke likhAye mujiba jIvana kI saMvat 1951 ko sAla meM syAdvAdAnubhava ratnAkara granthameM chapA, umara liyA gayA hai| parantu isake pazcAt jo viSaya mere anabhane Aye haiM una sabakA mahArAja sAhabako AjJA nahIM hone para likhanA yogya nahIM hai| parantu merA samAgama, sambat 1654 ko sAlameM jaba mahArAja sAhabakA caturmAsa, paragane jAbad, jilA nImaca, rIyAsata gavAliyara meM thA, taba huA thA, usa samayase kAla dhamako prApta hue takakA kizcit vRttAnta likhatA hUM:- sambat 1955 kA cAturmAsaM kasavA jIranameM thA, vahAM karIva 129 ghara jainiyoM ke haiM jisameM 117 ghara to DhUMr3hiyoMke aura 8 ghara mandira AmnAyake the| so mahArAja sAhebake upadezase 110 ghara vAloMne mandira ko zraddhA kI aura vahA~ para eka prAcIna jaina mandira banAkara usameM sambat 1955 kA mAgha zukla 13 ko pratiSThA karake pratimA sthApana kii| usa bakhata kaI camatkAra dekhanemeM Aye the| tathApi sabase mahatvakI bAta yaha huI ki pratiSThA ke dina eka hajAra andAja manuSyoMke AnekI dhaarnnaathii| isaliye sakkara mana 10 nImaca se,jo ki vahAMse pAMca kosa hai, maMgAI gaI thI, kyoMki jIranameM vizeSa vastu nahIM milatI, parantu suda 13 ko karIva 4500 strI puruSa pratiSThA para najadikake gAvoM se aagye| isase jIraNake saMghako jImanake vAste sAmagrI taiyAra karAnA asaMbhava hogayA / taba vahAMke zrAvakoMne mahArAja sAhabase arja karI ki aba to sAmAna A nahIM sakatA, isaliye saMghako lajjA rakhanI Apara hAtha hai / isa para prathama to mahArAja sApha inakAra kara gaye, tathApi trA vakoMke vizeSa Agraha karanese pharamAyA kikucha phikara mata kara kaha kara mere ko vAsakSepa dekara pharamAyA ki sAmagrIke sthAnama cha phikara mata kro| aisA rAmagrIke sthAnameM vidhi Scanned by CamScanner Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra kI jiivnii| pUrvaka yaha vAsakSepa kara de| usI mujaba maiMne jAkaraghAsakSepa kara diyaa| jisakA pariNAma yaha huA ki jitane AdamI pratiSThA-mahotsava para Aye the sabako bhojana karA diyaa| aura jo daza mana zakkarakI sAmagrI kI gaI thI vaha bhaNDArameM aisI hI par3I rhii| taba mahArAja kI AjJAse dUsare dina SaDdarzanavAloM ko bhojana karAyA gyaa| yaha bAta hajAroM manuSya jo vahAM upasthita the, jAnakara atyanta Azcaryamagna hue| yaha vRttAnta mere sanmukha huA isase likha diyA hai| __ bAda mahArAja sAhaba jAvare padhAre vahAM caumAsA kiyA aura aneka bhavya jIvoMko upadeza dekara pratibodha diyaa| kaI tIna-thuI ke panthavAlo ko zuddha dharma meM lAye / phira vahAMse ratalAma pdhaare| vahAM zarIrameM asAtA-vedanIya kA udaya honese do caturmAsa kiye| phira takalIpha var3hanese saM0 1656 ke mArgazira zukla 14 ko mere pAsa ratalAmase mere eka mitrakA patra AyA ( usa vakta maiM riyAsata udayapura darabAra ke yahAM mulAjima thA ), jisameM likhA thA ki zrI cidAnandajI mahArAja ne pharamAyA hai ki, aba hamArA Ayu-karma bahuta thoDA bAkI hai, so tereko avakAza hoya to avasara dekha lenaa| isa patrake Anese maiM zrImAn mahArAnA sAheba se 6 rojakI chuTTI lekara ratalAma gayA aura zrImahArAjake darzana kiiye| usa bakhata mere cittako jo kheda huvA usakA varNana lekhanI dvArA nahI kara sakatA, kyoMki mereko zaddha jainadharmakI prApti zrImahArAjake hI anugrahase huI hai| parantu kAlacakrake Age kisIkA jora nahIM calatA | mahArAja sAhabane mereko dhairya bandhAyA aura dharmopadeza dekara zAnta kiyA / maiM parAdhIna thA isaliye pochA udayapura calA aayaa| bAdameM mahArAja sAhabake bimArIkI vRddhi hone lagI so jAvareke zrAvaka ratalAma Ayakara pAlakImeM jAvare le gye| vahAM sambat.1956 kA posa kRSNa : somavAra ko phajara meM 10 baje zrIcidAnanda svAmIkA svargavAsa ho gyaa| usake svargavAsa honekA samAcAra udepura Anese jo kucha duHkha mujhe huvA, vaha merI AtmA jAnatI hai| kyoMki isa paMcamakAlameM pravRtti mArga bigaDa jAnese Scanned by CamScanner Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 granthakAra kI jIvanI | yathArtha-dharmakA prApta honA bahuta muzakila ho gayA hai / aise samayace mere jaise ajJAmIko zaddha dharma prApta honA yaha unakI kRpA kA hI phala thaa| zrImahArAjake upakAra ko hRdayameM smaraNa karake yathArtha bAta thI so saMkSepa meM likhI hai| yaha to huI unakI nijakI likhI huI saMkSipta jIvanI aura kaI eka ghttnaae'| isake sivAya vahI grantha (syAdvAdAnubhava ratnAkara) meM jijJAsuoM ne apanI zaMkAoM ke rUpameM, aura unake samAdhAnake rUpameM unhoMne prasaGgopAtta kaI bAte kahI haiM jo ki unakI laghutA, nirabhimAnatA, saralatA aura spaSTa. vAditA Adi guNoM ko prakaTa karaneke sAtha sAtha unake jIvanakI pavitratA para acchA prakAza DAlatI hai| isase upayukta jAnakara una aMzoM ko ukta grantha se jyoM kA tyoM yahAM para uddhRta karatA hUM; 35 1 "aba maiM tumhAre sandeha ko dUra karaneke vAste kahatA hUM ki maiM kI sAlameM (vikrama sambat 1935 meM ) pAvApurIko chor3akara isa dezameM AyA huuN| aura jo 35 kI sAlase pahile pAvApurI Adika magadha dezameM Upara likhe cakroMkA kiJcit anubhava jo maiMne kiyA thA usa anubhavase mere cittakI zAnti aura merA guNa mAluma hotA thA / so aba vartamAna kAlameM jaise moharameMse ghaTate 2 eka paisA mAtra raha jAtA hai, usase bhI nyUna mujhe merA guNa mAlUma hotA hai| usakA kAraNa yaha hai ki jaba maiM usa dezase isa dezakI zobhA sunakara yahAM AyA taba mujhe zAstra vAMcane par3hanekA itanA bodha na thA, parantu kiJcit dhyAnAdi guNake honese maiM jo zAstrAdi-zravaNa karatA thA unakA rahasya sunate hI kiJcit prApta ho jAtA thA / aura phira maiM jinake pAsa AyA thA unakI prakRti na milanese mujha para jo 2 upadrava hue haiM so yA to jJAnI jAnatA hai yA merI AtmA jAnatI hai| aura jo una bheSa-dhAriyoMke dRSTirAgI zrAvakoMne mere caritra bhraSTa karaneke vAste upadrava kiye haiM so jJAnI jAnatA hai, maiM likhA nahIM sktaa| aura maiMne bhI apane cittameM vicArA ki zrI saMgha moTA hai aura jo maiMne apane bhAvase niSkapaTatayA isa kiyA hai to jina dharma merI ruci muvAphika mujhako. kAmako phala degaa| ina Scanned by CamScanner Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra kI jIvanI | 13 upadravoM kA varNana kyA karU ? eka dRSTAnta dekara samajhAtA hUM ki * * 66 ina upadravoMse merA pichalA dhyAnAdi to kama hotA gayA aura Arta-dhyAnAdi adhika hotA rhaa| Arta-dhyAna honese merI dhyAna Adi pujI bhI kama hotI gaI, usase bhI merA citta bigar3atA gayA / kyoMki dekho - jo jana dhana paidA karatA hai aura usakA dhana jaba chIja jAtA hai taba usako aneka taraha ke vikalpa UThate haiN| isI rItise mere cittameM bhI hamezAM ina bAtoMkA vicAra hotA rahA ki maiMne jisa kAmake liye ghara chor3A so to hotA nahIM kintu Arta-dhyAna se durgatikA bandhahetu dIkhatA hai| kyoMki maiM apane cittameM aisA vicAra karatA hUM ki merI jAti meM Aja taka kisIne sira muMDAyakara sAdhupanA na aGgIkAra kiyA aura maiMne yaha kAma kiyA to laukika ajJAna- dazAmeM to logoM meM aisA jAhira huA ki 'phalAneke beTe phalAne ko rojagAra hAla karanA na AyA isase aura bahana beTiyoMke lene deneke Darase sira muMr3Akara sAdhu ho gayA' / logoM kA yaha kahanA mere Atma-guNa prakaTa na honese ThIka hI dIkhatA hai / kyoMki dekho kisIne eka zera kahA haiM " Ahake karanese, haula dila paidA huA / eka to ijjata gaI, dUje na sodA huA / aisA bhI kahate haiM "9 " donoM khoI re joganA, mudrA aura adiza - isa rItike aneka khyAla mere dila meM paidA hote haiM / aura vartamAna kAlameM sivAya upadravake sahAyatA denevAlA nahI milatA **** isa vAste maiM kahatA hUM ki mere meM sAdhupanA nahIM hai / " / "zaGkA - ajI mahArAja sAhaba, isa bAtako hamane likha to diyA, parantu aba hamArA hAtha Ageko nahI calatA aura hamAre dilameM tAjjuba hotA hai aura Apase arja karate haiM so Apa sunakara poche pharamAveMge so likheNge| so hamArI arja yaha hai ki Apa kI vRtti logoMmeM prasiddha hai, aura hama pratyakSa AkhoMse dekhate haiM ki Apa eka bakhta gRhasthake gharameM AhAra lene ko jAte ho, aura pAnI bhI usI samaya AhArake sAtha lAte ho, aura Scanned by CamScanner 29 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAna arthAt AhArako karate ho aura siyale yoki banAta, kambala, aura pustaka pannAkA bhI apanI nizrAmeM (adhIna) granthakAra kI jiivnii| eka pAtra rakhate ho usImeM roTI, dAla, khoca, sAga, pAna a sarva vastu sAtha lete ho, aura eka daphe hI AhAra karate ho, meM unakI eka lomar3I se hIzItakAla kATate ho, kyoMki lokAra, araMDI AdikA Apako tyAga hai| aura pustaka , Apako saMgraha nahIM hai arthAt bAMcaneke sivAya apanI nizrAma nahIM rakhate ho| aura prAyaH karake Apa vasti ke bAhara arthAta rahate ho aura hara sAlameM mahInA, do mahInA athavA cAra mahonA zaharameM rahate ho usa zaharake tola ( bajana ) kA eka sera dUdhaka mi aura kucha AhArAdi nahIM lete ho| jina dinoMmeM dUdha pIte ho una dina bhI sAtadinoM meM eka dina bolate ho, aura bAkI mauna rahate ho| aise bhI mahInA, do mahInA, cAra. mahInA taka rahate ho, aura maunameM dhyAna bhI karate ho ityAdi ApakI vRtti pratyakSa dekhate haiM, jo prAyaH karake anya sAdhuoMmeM nahIM dikhatI haiN| phira Apa kahate ho ki " meremeM sAdhupanA nahI hai" isase hamako tAjuba hotA haiN| ____ "samAdhAna:-bho devAnupriyoM, yaha jo tuma merI vRtti dekhate ho so ThIka haiM / parantu maiM merI zakti mubAphika jitanA banatA haiM utanA karatA huuN| parantu vItarAga kA mArga bahuta kaThina hai| dekho zrI AnandaghanajI mahArAja 14 veM bhagavAnake stavanameM kahate haiM ki; "dhAra taravAranI sohalI, dohalI caudamA jina taNI caraNa sevA / dhArapara nAcatA dekha bAjIgarA, sevanA dhAra para rahe na devA // " aise sata puruSoMke vacanako bicAratA hUM to merI AtmAmeM na dekhane se aura Upara likhe kAraNoMse tathA nIce bho likhatA hUM una bAtoMse maiM apaneko sAdhu nahI mAnatA hUM. kyoMki sAdhukA mArga bahuta kaThita dekho prathama to sAdhuko akelA vicaranA manA hai| zrI uttarAdhyaya meM akele vicaranevAleko pApa-zramaNa kahA hai aura maiM akelA phiratA dUsarA, zAstroMmeM AdamI saGgameM rakhane kI manAI hai| so bhI pahale dezameM aseMdhA honese AdamI rakkhA thA, parantu aba bhI kabhI mIko sAtha rakhanA par3atA hai| tIsarA yaha hai ki garma pAnI ntu aba bhI kabhI kabhI Ada ke garma pAnI prAyaH karake Scanned by CamScanner Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andhakAra kI jiivnii| sAdhuoM ke nimitta hI hotA hai, so mujhako vahI pAnI pInA paDatA hai| kAraNa yaha hai ki maiM sadAse apanI dhAraNA mujaba vrata rakhatA AyA huuN| jaba mArabAr3a meM maiMne jAvajIvakA sAmAyika uccAraNa kiyA, usa samaya indriyoMke viSaya bhogane kA tyAga kiyA, parantu kAraNa par3e to kisI gRhasthako apanAkAraNa batA denA, aura jaba maiM kisI jagaha maukA par3e athavA dhyAnAdika karU to eka jagahasehIlAyakara dUdha pAna karU aura anAdika. nakhAu', kyoMki pahale mujhe dhyAnakA paricaya thaa| pAMcavAM, sAdhu loga anya matake brAhmaNa logoMse vidyA par3hate haiM, to usako gRhasthoM se dravya dilAte haiM, ye koI vrata meM bAkI nahIM rakhate haiM, parantu mujhase jahAM taka banA anyamatake sAdhuoMse par3hatA rahA ki jisase dhana na divAnA par3e, parantu ajamera meM Anese kiMcit dhana par3haneke liye divAnA pdd'aa| yaha pAMcamA kAraNa hai| " ityAdi aneka tarahake kAraNa mujhako dIkhate haiN| isI vAste maiM kahatA huuN| kyoMki jinaAjJAapanese napale to jo vItarAgane mArga parUpA haiM usako satya satya kahanA aura usakI zraddhA yathAvat rakhanA / jo aisA bhI isa kAlameM banajAya, aura pUrA sAdhupanA na pale to bhI zuddha zraddhA honese Ageko jina dharma prApta honA sugama ho jAyagA / isaliye merA abhiprAya thA so kahA, kyoMki maiM sAdhu banaM to nahIM tirUgA kintu sAdhupanA pAlaMgA to tiruugaa| * * * * - "upara likhe kAraNoMse maiM apanemeM yathAvat sAdhupanA nahIM mAnatA, kyoMki zrIyazavijayajI mahArAja 'adhyAtmasAra meM likhate haiM kijo liMga ke rAgase liMgako na chor3a sake vaha saMvega pakSameM raheM, niSkapaTa hokara jo koI zuddha caritrakA pAlanevAlA, gItArtha, AtmArthI niSkapaTa-kriyA karatA ho, usakI vinaya, veyAvaJca, bhakti kre| so mere bhI cittameM yahI abhilASA rahatI hai ki jo koI aisA munirAja mile to maiM usakI sevA, Tahala, baMdagI karU, na tu dambhI kapaTiyoMke sAtha rahanekI icchA hai| aura jo zrI jinarAjakI AjJAse saMyuktasAdhu, sAdhvI,zrAvaka, zrAvikA haiM usa caturvidha saMghakA dAsa huuN| aura jinadharmake liGgase merA rAga Scanned by CamScanner Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI taraha peTabharatA , ki vItarAga kA mArga bahuta nahIM kahatA hUM ki vartamAna zrI vIrabhagavAnakA zAsana pranyakAra kI jiivnii| honese maiM apanI dhiThAi karake bhAMr3a ceSTAse kuttekI trh| aura meremeM sAdhupanA nahI mAnatA hUM, kyoMki vItarAga ka kaThina hai, so meremeM nahIM hai / aura aisA bhI nahIM kahatA hai kAlameM koI sAdhu-sAdhvI nahIM hai, kyoMki zrI vIrabhagavAna cheDale Are taka rhegaa| aura jo sAdhu sAdhvI bhagavaMtakI AjJA vAle haiM unako maiM bArambAra trikAla namaskAra karatA huuN| paranta maiM ki mArgakI gholanA karane aura zuddha 2 jina mArgameM pravRtta honekI / karatA huuN| so bho devAnupriyo, jo tumane sandoha kiyA so maiMne saba hAla khaa| - "praznaH-Apane apane madhye kAraNa likhAyA so to ThIka hai, parantu hama jaba kisI sAdhuse kahate haiM ki mahArAja apane meM yathAvat sAdhpanA nahIM batalAte haiM, usa vakta vaha sAdhu loga kahate hai ki svAMga bharakara bahu-rUpiyApanase kyoM Dolate haiM ? kyA isasvAMgake biduna peTa na bharegA? isa bAtako sunakara hama cupa ho jAte haiM, isakA uttara Apa likhaaiye| "uttaraH-isa praznakA uttara aisA hai ki svAMga to maiMne bharaliyA, parantu mujhase yathAvat rUpa na darasAyA gayA, isa vAste maiM yathAvat sAdhu bhI na banA / jaisA kucha meremeM guNa-avaguNa thA so jAhira kiyA, kyoMki apane mukhase ApahI sAdhu banane se kucha kAryakI siddhi na hogI, kintu niSkapaTa hokara bhagavad-AjJAse jo sAdhupanA pAlegA vahIM sAdhu hai aura usIkA kArya siddha hogA / aura mujhako yathAvat kahanekA kAraNa yahI hai ki jisa puruSako jisa vastumeM glAnI baiTha hai usa vastumeM phira pravRtti nahI hotii| so maiMne bhI anAdi kAlase jhUTha kapaTa, daMbha, chala Adi kiye haiM, aura isa janma meM jo maiMne dhUrtatA, kapaTa, chala Adi kiye haiM so merI AtmA jAne yA jJAnI jAne, jo sapta vyasanake sevanevAle haiM usase koI bAta bAkI nahI rahatA apane karmAko kahAM taka likhaM ? parantu mere zubha karmakA taba ina cijoMmeM glAnI baiThanese inako cheDakara yaha kAma / / jJAnI jAne, kyoMki bAkI nahI rhtii| so maiM zubha karmakA udaya AyA hi kAma kiyA arthAt Scanned by CamScanner Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pranthakAra kI jiivnii| bheSa lekara dhIre dhIre tyAga paJcakhAnako baDhAtA huA niSkapaTa hokara use karatA calatA hU~, natu kisIke upadeza yA saMga sohabatase maiMne bheSa aMgIkAra kiyA hai * * * * * ____ "svamatameM to merI prasiddhi kama hai, parantu anya matake bar3e bar3e vidvAna, svAmi, sanyAsI, bairAgI, kanaphaTA, dAdU-paMthI, kavIrapaMthI, nirmale, udAsI joki una matoMke acche2 mahAtmA vAjate haiM una logoMse merI vArtAlApa huI, aura usIke gharoMkA pramANa dekara usake gharakI nyUnatA dikhAkara aura jainI nAmase una logoMmeM prasiddha ho rahA hai so yaha liMga choDanese jinadharmakI haMsI ve loga kareMge usa dharmakI haMsIse lAcAra hokara bheSa nahIM chor3a sktaa| aura jo loga mere vAste aisA kahate haiM to maiM usakA upagAra mAnatA hUM', kyoMki ve loga gRhasthi vagairaH se aisA kahate raheMge to mere pAsa gRhasthiyoMkI Amada-raphata kama hogii| so ve aisA kaheMge to maiM bahuta rAjI rhuuNgaa| aura tumhArA cupa honA hI acchA hai kyoMki jaisA maiM kahatA hU~ aisA hI ve loga bhI kahate haiN| isaliye tumhArA javAba denA ThIka nahIM, kyoMki merA tumhArA dharma sambandha hai, na tu dRSTirAga" .. ye uparake praznottaravAle aMza yahAMpara upayukta honese saMkSepameM uddhRta karake dikhAye gaye haiN| vistArase dekhanekI jinako icchA ho ve syAdvAdAnubhava ratnAkara' ke 266 pRSThase dekheN| jamanAlAla kotthaarii| Scanned by CamScanner Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma prathama se grAhaka bana kara Azraya denevAle __ mahAzayoM ke mubAraka nAma | pustakasaMkhyA zahara kA nAma 11 zrI jinadatta sUrijI jJAna bhaMDAra, sUrata - mA. zrI jina kRpAcaMdra sUrijI upAdhyAya zrI sumatisAgarajI maNIsAgarajI ratalAma : 5 munirAja zrI harisAgarajI vyAvara sAdhvIjI zrI sonazrIjI jepura bAbU bahAduramalajI rAmapurIyA kalakattA bAbU rAyakumAra siMhajI rojakumAra siMhajI mukIma bAbU samoramalajI sUrANA bAbU narottamadAsa jeThAbhAI bAbU jevatamalajI rAmapuriyA bAbU ratanalAlajI mAnakacaMdajI botharA bAbU riddhakaranajI bAMThIyA bAbU kisanacaMdajI bAMThIyA bAbU munnAlAlajI hIrAlAlajI joharI bAbU mAdholAlajI rIkhavacaMdajI dugar3a bAbU zikharacaMdajI nathamalajI rAmapuriyA bAbU pUnamacaMdajI dopacandajI sAvanasukhA bAbU rAjarUpajI devIcaMdajI nAhaTA bAbU gopAlacaMdajI bAMThIyA bAbU bherudAnajI hAkima koThArI 21 bAbU premasukhadAsajo pUnamacaMdajI 21 bAbU DAlacaMdajI bahAdurasiMghajI Scanned by CamScanner Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakasaMkhyA 15 15 13 11 11 11 11 11 11 19 11 11 11 11 11 11 10 7 5 5 5 5 5 [ - ] nAma bAbU bherUdAnajI zikharacaMdajI golechA bAbU amaracaMdajI koThArI bAbU udecaMdajI rAkhecA bAbU ratanalAlajI Dhar3hA bAbU gebaracaMdajI pArakha bAbU bhagavAnadAsajI hIrAlAlajI joharI bAbU mANakacaMdajI cunnIlAlajI joharI bAbU bAgamalajI rAjamalajo golechA bAbU riddhakaranajI kanaiyAlAlajI DAgA bAbU uddecaMdajI koThArI bAbU haMsarAjajI suganacandajI botharA ..bAbU saradAramalajI jasarAjajI hIrAvata Scanned by CamScanner bAbU campAlAlajI pemacandajI bAbU motIcandajI nakhata joharI bAbU saraghasukhajI punamacandajI koThArI bAbU panecandajI siMgI bAbU pUraNacandajI nAhAra bAbU bhIkhaNacandajI vagaso bAbU sUrajamalajI sobhAgamalajI bAbU mohanalAlajI jatanamalajI seThIyA bAbU kezarImalajI chAjer3a bAbU mukanacandajI Dhar3hA bAbU rAvatamalajI harizcandrajI botharA bAbU mUlacandajI zeThIyA bAbU ratanalAlajI lUNiyA bAbU campAlAlajI koThArI bAbU tejamalajI nAhaTA zahara kA nAma kalakattA " 99 29 99 99 99 99 99 " 99 99 "9 " 99 " " " 99 99 19 " "9 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w w w w w pustakasaMkhyA nAma . zahara kA nAma 5 bAbU bAbUlAlajI rAmapuriyA kalakattA 5 bAbU riddhakaranajI kanaiyAlAlajI kocara bAbU ajitamalajI AsakaraNajI nAhaTA bAbU bagasIrAmajI riddhakaraNajI seThIyA bAbU motIlAlajI sujANamalajI joharI 5 bAbU siddhakaraNajI pemacandajI nAhaTA bAbU dharamacandajI DosI 5 bAbU lakSmIcandajI sIpANI 5 bAba dhanarAjajI sipANI 5 bAbU munIlAlajI dugar3a bAbU amIcandajI choTamalajI golechA .. 5 bAbU samIramalajI pArakha 5 bAbU sitASacandajI botharA 5 bAbU bherUdAnajI botharA . 5 bAbU pAnamalajI jatanamalajI nAhaTA - ... " 5 . bAbU bagasIrAmajI kesarImalajI pArakha ... " bAbU bherUdAnajI copaDA koThAro ... bAghU megharAjajI kocara ... ....., 4 yAbU punamacandajI zeThIyA joharI 2 bAbU bAgamalajI pugaliyA bAbU kallumala jI pAlAvata bAbU tejakaranajI rAkhecA 2 bAbU maMgalacandajI khajAnacI bAbU maMgalacandajI vegANI bAbU kisanacandajI kocara joharI ... 2 bAbU mAnakacandajI nAhaTA 1 .bAda AsakaranajI sUrAnA Scanned by CamScanner Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ / ] nAma zahara kA nAma pustakasaMkhyA kalakattA 1 1 * bAbU jorAvaramalajI seThIyA bAbU jeThamalajI siMgI bAvU budhamalajI kocara bAbU amIcandajI daphatarI bAbU dalapata premacanda koraDIyA bAbU hamIramalajI dugar3a bAbU umedacandajI sUrANA bAbU jaDAvacandajI Dhar3hA 25 bAbU sAlamacandajI golechA baiMgalora kI chAvanI bAbU hIrAlAlajI rikhavacandajI beMgalora 21 zrI AtmAnanda jaina pustaka pracAraka maMDala, mAraphata bAbU DAlacanda jI joharI AgarA 21 bAbU viradhIcandajI copaDA ratalAma bAbU dhanasukhadAsajI lUnIyA bIkAnera mahatAjI lakSmaNasiMhajI hAkima 11 bAbU vIjarAjajI koThArI mirajApura bAbU hajArImalajI botharA tejapura bAba hamIramalajI golechA jepura bAbU budhakaranajI devakaranajI beda ajamera bAbU chaganamalajI bAphanA udepura bAba jeThamalajI surANA bIkAnera bAbU gopAlacandajo dUgar3a bAbU rAjAjI rUganAthajI bAbU gajarAjajI anarAjajo siNgii| sojata bAbU lakSmocandajI ghIyA paratApagar3ha 2 bAbU sUrajamalajI umedamalajI bAbU paratApamalajI koThArI Scanned by CamScanner udepura * * * * * ng ng jIyAgaMja ng gaMTUra ( madarAsa) : 55 vijayAnagaram ajamera Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakasaMkhyA 2 1 1 1 1 1 1 1 2 2 4 2 5 [ ] nAma bAbU kesarIcandajI dIpacandajI lUNIyA mAravADI pustakAlaya, mAraphata zrI jina kRpAcandra sUrijI mahArAja bAbU jagatasiMhajI loDhA bAbU gaMgArAmajI kesarImalajI bAbU bhaMvarasiMhajI botharA bAbU amaracandajI dIpacandajI bAMThIyA bAbU paratApamalajI seThIyA bAbU rUpacandajI lUNIyA zrI jaina zvetAmbara vAcanAlaya bAbU gulAbacandajI bhUrA bAbU ganezalAlajI nAhaTA rAyabahAdura homa minisTara zeTha hemacanda amaracanda talakacanda siramalajI bAphanA bAbU juhAramalajI sahasamalajI bAbU lakhamIcandajI sAhalA bAbU prasanacandajI bachAvata zrI jainapAThazAlA mo0 zrIjina Scanned by CamScanner kRpAcandrasUrijI bAbU nathamala jI botharA bAbU mUlacandajI pArakha zahara kA nAma ajamera bar3odA jIyAgaMja jAvarA jIyAgaMja ujaina mandasora AgarA Indaura jIyAgaMja paTiyAlA bambaI vyAvara (nayAsahara) 99 ajImagaMja indaura . 19 19 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya viSayAnukramaNikA / maGgalAcaraNa nizcaya tathA vyavahArakA zabdArtha, tAtparya tathA rahasya kArya-kAraNabhAva kA svarUpa, bheda, unakA udAharaNoMke sAtha spaSTIkaraNa pA~ca samavAyi kAraNoM kA svarUpa tathA dRSTAntoMke sahita unakA varNana padArthoM kA varNana, unake chaH sAmAnya svabhAva ke nAma astitva-svabhAvakA varNana vastutva-svabhAvakA varNana ... ... dravyatvakA vivecana, unake bheda 1589 jIvAstikAyakA svarUpa ajIvAstikAya ke bheda aura AkAzAstikAyakA varNana kAladravya .... pudgalAstikAya kA varNana paryAyakA lakSaNa nitya - anityatvakA lakSaNa eka-anekatA sakha-asatva dharmAstikAya kA lakSaNa ... adharmAstikAya kA svarUpa :.. Scanned by CamScanner ::::: vaktavya- avaktavyatA nityAnitya pakSakA vivecana naya-svarUpa digambara- prakiyA se mayoM kA svarUpa ... / ::::::::::::::: pRSThAMka 11 16 28 2 26 30 35 43 44 45 48 52 -66 * * * * 78 82 86 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) sAta nayoM kA svarUpa negamanaya saMgrahanaya vyavahAranaya RjusUtranaya zabdanaya nAma-nikSepa sthApanAnikSepa dravyanikSepa bhAvanikSepa samabhirUr3hanaya evaMbhUtanaya pramANa anyamatAnusAra pramANa kA svarUpa aura bhedoM kA . spaSTIkaraNa jainamatAnusAra pramANa kA svarUpa tathA usake bheda aura pratyakSa kA varNana ... parokSa pramANa kA varNana Agama pramANa saptabhaMgI prameya tasva kA svarUpa ... 84 lAkha jIvayonikA varNana satva kA svarUpa agurulaghu kA udAharaNoM ke sAtha spaSTIkaraNa upasaMhAra aura antya maMgalAcaraNa Scanned by CamScanner Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrIbItarAgAya namaH atha dravyAnubhava-ratnAkara / - dohA 7 praNamUM nijarUpako, zrImahAvIra nijadeva / guru anubhava zruta devatA, dehu zruta nitameva // 1 // prathama isa granthameM hamako yaha vicAra karanA hai ki, vartamAna kAlameM koi to nizcayako pakar3a baiThe haiM, aura koI vyavahArako pakar3a baiThe haiM / parantu inakA asala rahasya nahIM jAnate haiM ki, nizcaya kyA cIja hai aura vyavahAra kyA cIja hai| ina donoMke rahasya nahIM jAnanese ho jhagar3A karate haiN| jo ina donoM zavhokA artha yathAvat jAna jAveM to kArya kAraNako samajhakara sAdhya sAdhanase apanI AtmAkA kalyANa kreN| isaliye isa jagaha hamako isa nizcaya, vyavahAra zabdake arthako jAnaneke vAste prathama isakA nirNaya karanA Avazyaka mAlama huA ki nizcaya, vyavahAra kyA vastu hai aura ina zabdoMkA artha kyA hai| prathama nizcaya zabda kisa dhAtuse banatA hai aura vaha dhAtu kisa 'artha meM hai| to dekho ki ( citra cayane dhAtu hai|) cayanaM arthAt "rAzI Scanned by CamScanner Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] [drvyaanubhv-rtnaakr| nA. arthAt vastu mAtrako karaNa arthAt ikaTThA kauna zabdake saGga Apa isakA artha kyA huA ki ikaTThA karanA, arthAta va sameTanA, athavA vastuke avayava mAtrako ekI karaNa... karanA hai| yaha dhAtukA artha huaa| aba yahAM kauna zabda honese nizcaya zabda banatA hai so dikhAte haiM ki, " nis " upama aura ciMtra' dhAtu hai| ina donoMke milanese nizcaya zabda bntaa| aura isakI nirukti aisI hai ki nirNIta arthAt jAnanA tisako nizcaya kahate haiN| so isa zabdako kaI prakArase kahate haiN| eka to vastu saddhAvase, athavA tadajJAnase, jahAM bastu sadbhAvase kaheMge usa jagaha to vastuke avayava sameta vastuko leMge, aura jahA~ tadajJAnase kaheMge usa jagaha jJAnake avayavoM ko leNge| isarItise jisake saGgameM nizcaya zabda lagegA usa vastuke avayava sameta arthAt samudAyako ekatrita karake mAnanA arthAt ekarUpa kahanA so nizcaya hai| so aura bhI dRSTAnta dekara dikhAte haiM ki jaise nizcaya AtmasvarUpa jaano| to nizcaya zabdake kahanese AtmAke jo avayava asaMkhyAt pradezoMkA samudAya, athavA jJAnAdi cAra guNa, aura paryAya Adi samUhako jaannaa| arthAt sabako ekarUpa karake jAnanA usako nizcaya Atma jAnanA kheNge| aura jisa jagaha nizcaya zabda jJAnake saMgameM lagAva to nizcaya jJAna aisA kahanese jJAnake jo avayava usako nizcaya jJAna kaheMge, athavA nirNIta arthAt nissandeha jJAnako nizcaya. jJAna kheNge| isIrItise saba jagaha jAna lenaa| ava vyavahAra zabdakA artha karate haiM ki isa zabdameM upara kitane haiM aura dhAtu kauna hai aura kisa dhAtu cA upasargase : zabda banatA hai aura usa dhAtukA artha kyA hai| dekho-huja dhAtu haja haraNa arthAt judA karanemeM hai| aba i pasarga vyavahAra dekho-hRja ' haraNa' dhAtu hai| yaha dhAtu haja haraNa arthAt judA ka pIche (vi) upasarga aura dUsarA ( ava ) upasarga 3 'tuta 'ghana' pratyaya honese tInoM milakara vyavahAra zabda isakI nirukti aisI hai ki, vizeSaNa avaharti binA upasarga aura phira 'haja' yavahAra zabda banatA hai| harti binAsayeti citta AlakSya anena iti vyavahAraH " isa rAtira yavahAra zabda siddha Scanned by CamScanner Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / ] [3 huaa| ava prathama zuddha zabdako bhI dhAtu pratyayase dikhAte haiN| jaise "zuddha-ta-zu-zudga" zuddha dhAtu zuddhI arthameM e kat pratyaya karmavAcaka hai| zuddha arthAt nirlepa jisameM koI tarahakA lepa na ho| "zudgate asauzudgA zudgazcAtau vyavahAra zuddha vyavahAra / " zuddha byavahArakA niSedha arthAt azuddha vyabahAra kahatA hai| isa rItise vyavahAra aura zuddha aura azuddha zabda siddha huA, so zrI jina AgamameM vyavahArake do bheda kahe haiM / eka to zuddha vyavahAra, dUsarA azuddha vyavahAra / so prathama zuddha vyavahArakA artha AgamAnusAra dikhAte haiM ki, zuddha vyavahArakA to koI tarahakA bheda nahIM kinnu jijJAsuoMke samajhAneke vAste jJAna, darzana, cAritrako judA 2 kahanA, athavA nIceke guNaThAnese Uparake guNaThAneko car3hAnA, isa rItike jijJAsuoMke samajhAneke vAste bheda haiN| parantu asala zuddha vyavahAra to jo zukladhyAnake dUje pAyemeM nirvikalpa dhyAna kahA hai usa dhyAnakA karanA hai aura vahI zuddha vyavahAra bhI hai| usa zukla dhyAnakA to varNana hama Age kareMge, aba azuddha vyavahArake bheda kahate haiN| ___ yahAM azuddha vyavahArake cAra bheda dikhAte haiN| (1) ekato zubha vyavahAra (2) dUsarA azubha vyavahAra (3) tIsarA upacaritra vyabahAra (4) cauthA anupacarita vyavahAra / isa rItise vyavahArake bheda haiN| parantu zuddha vyavahAra aura nizcaya ina donoMkA matalaba eka hI hai| kyoMki nizcaya zabdakA dhAtu pratyaya hama Upara likha Aye haiN| usa hisAbase to vastu jo vikharI huI par3I haiM, usake ikaTThA (jamA) karanekA nAma nizcaya haiN| aura zuddha vyavArake kahanese nirmala nAma mala karake rahita aisI jo vastu pRthaka ( judA ) kI huI vastu usako zuddha vyavahAra kheNge| isaliye zaddha vyavahAra aura nizcayakA matalaba eka hI hai| dUsarI rItise aura bhI dekho ki, jo Upara likhI dhAtu pratyaya hai usI rItise artha kareM to vikharI huI vastukA ikaTThA karanA bhI eka tarahakA vyavahAra huaa| binA vyahArake nizcaya kucha nahIM ThaharatA / kyoMki Scanned by CamScanner Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara | 4] jo jina Agamake rahasya se anabhijJa haiM aura jinhoMne gurukulavAsa nahIM sevana kiyA, aura anya matake paNDitoMse nyAya vyAkaraNAdi par3hakara buddhimatAse paMDita bana baiThe unako kucha syAdvAda jina Aga* makA rahasya prApti na hogA, isakA rahasya to vehI jAneMge ki jinhoMne gurukulabAsako seyA hogA / isaliye he bhavya prANiyoM yadi tumako jinamArgakI icchA ho to jina AjJAkI ArAdhanA karo jisase 1 tumhArA kalyANa ho / ( prazna ) ajI Apane to nizcaya aura zuddha vyavahArako eka ThaharAkara vyavahArakI mukhyatA rakkhIM aura nizcayako usake antargata kara diyA / parantu zAstroMmeM to nizcaya aura zuddha vyavahAra judA judA kahA hai| phira Apa nizcayako uThAkara vyavahArako hI mukhya kyoM kahate haiM ? (uttara) bho devAnupriya ! hamane to ghAtu pratyayase zabdakA artha karake tumako dikhAyA hai, aura nizcayako tumaloga pakar3akara vyavahArako uThAte ho| isaliye hamane tumhAre vAste nizcaya vyavahArakI vyavasthA dikhAI hai, kyoMki vyavahArake atirikta nizcaya kucha vastu hI nahIM ThaharatI / kyoMki dekho vyavahArase to vastuko pRthaka (judA ) kiyA aura nizcayane usa judI judI vastuko ikaTThA kara liyaa| isa hetuse nizcaya aura zuddha vyavahAra eka hI hai kucha bhinna bhinna nahIM haiN| hA~ alavattA jisa nizcayako tumaloga pakar3a baiThe aura vyavahAra arthAt zuddha vyavahArake aJjAna zubha vyavahArake uThAnevAle bhole jIvoMko tyAga pacakhAnakA bhaGga karAkara mAlakhAnA aura indriyoMke viSaya bhogakara mokSa jAnA, batalAnevAlI honese isa tumhArIM nizcaya gadhAke sIMga na honI vastuko kyoMkara mAne, so isake uThajAnese to hamAre kucha hAnI nahIM, aura zrIsarvazadeva bItarAga jinendra bhagavAna bharhanta zrIbaddha mAna svAmIkI kahI huI nizcaya aura vyavahAra to uThI nahIM kintu unake kahe hue Agama anusAra pratipAdana karI hai / natu svamati kalpanAse / Scanned by CamScanner Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5 vyAnubhava-ratnAkara / . (prazna ) ajI bhApato kahate haiM parantu dekho to sahI ki, AgamoMke jAnIkAra nizcaya tathA vyavahArako judA judA kahate Aye haiN| balki thor3ekAla pahale zrIyaso vijayajI upAdhyAya mahArAjane solahaveM zrIzAntinAthajI bhagavAnkI stutI karI hai usameM unhoMne pRthak pRthak (judAA 2) nizcaya, vyavahAra dikhAyA hai| phira Apa kyoM nahIM mAnate haiM ? (uttara ) bho devAnupriya, zrIyaso vijayajI mahArAjake kahanekA tumhAreko abhiprAya na mAlUma huaa| jo tumhAreko abhiprAya mAlUma hotA to unake kathanapara kadApi vikalpa na utthaate| dekho zrIupAdhyAyajIne prathama to nizcaya aura vyavahAra judA 2 dikhAyA, aura zeSameM jAkara donoMko eka kara diyaa| ve judA 2 samajhate to donoMkI ekatA kadApi na krte| isaliye unhoMne donoMko milAkara syAdvAda siddhAnta zeSameM pratipAdana kara diyaa| yadi tuma isa jagaha aisI zaGkAkaro ki eka hI thA to phira zrIupAdhyAyajI mahArAjane judA 2 kahakara jijJAsuoMko kyoM bhramameM gaira ? to isakA samAdhAna hamArI buddhimeM aisA AtA hai ki, zrIvItarAga sarvazadevakI bANIkA hI isa rItise kathana hai ki, peztara pRthaka 2 kathana karake phira ekatA karanA usIkA nAma syAdvAda hai| isaliye zrIupAdhyAjI mahArAja judA 2 kathana karake phira ekatAkara gye| jo isa rItise AcArya loga padArthokI vivakSA na kaheMge to jijJAsu guru mAdikoMko kauna mAne ? isaliye isa syAdvAda rahasyakI kUcI guruke hAtha hai| guru yogya jAne to de aura ayogya jAne to na de| kyoMki ayogya honese aneka anarthakA hetu ho jAtA hai| isaliye jo jinamatake rahasyake jAnakAra haiM ve loga AgamakI zreNIse anya vyavasthA nahIM karate haiN| - (prazna ) ajI Apa vyavahAra2 kahate ho pantu nizcayavAleko jo prApta hai so vyavahAravAleko nhiiN| kyoMki jo koI majUrI, naukarI, gumAstagIrI, ityAdika aneka pyavahAra kare to cAra AnA |J, ATha Scanned by CamScanner Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara / 6] jo AnA II), rupayA 1),pAMca rUpayA, rojakIpaidAvArI hotI hai, aura phATakA ( aphImakA saudA ) ke karanevAle haiM ve hajAroM lAkhoM eka dinameMhI paidA karaleM / isaliye vyavahArameM kucha nahIM aura nizcaya hI meM saba kucha hai| (uttara) bho devAnupriya, tuma bibeka rahita ho aura buddhi bicakSaNapanA tumhArA mAlUma hotA hai / isaliye tumane mAlakhAnA mokSa jAnA aMgIkAra kiyA dIkhe hai / are bhole bhAI kucha buddhikA vicAra karo ki vyavahAra kyA cIja hai aura isake kitane bheda haiN| dekho ki jisa rItise tumhArA prazna hai usI rItike dRSTAntase tereko uttara dete haiN| so tUM citta dekara suna ki, isa laukika vyavahArake bhI tIna bheda haiM / eka mana karake vyavahAra, dUsarA kAya karake vyavahAra aura tIsarA bacana karake vyavahAra / to jo kAya karake vyavahAra karanevAle haiM / unako to * 1) cAra AnA, 1/j) chaH AnA ||) AnA hI majUrIkA milatA hai, aura jo kAya aura bacana karake vyApAra karate haiM unako bhI 1 rupayA, 2) rupayA; 5)rupayA roja mila jAtA hai / parantu usa kAya aura bacanake vyApAra meM buddhikI bhI vizeSatA hai / jaisI 2 buddhikI vizeSatA hogI vaisA hI lAbha hogaa| aura jo buddhi sahita manakA vyavahAra karane vAle haiM unako hajAroM lAkhoM hI eka dinameM paidA ho jAyagA / parantu buddhike binA jo kevala manakA vyavahAra karanevAle haiM unako kucha bhI na hogaa| athavA jo manake vyApAra karake rahita haiM unako kadApi kucha nahIM hogA, isaliye vyavahArakI mukhyatA hai| binA vyavahArake kisI vastukI prApti nhiiN| isaliye kucha buddhise vicAra karo ki jo vaha hajAroM lAkoM rUpaye eka dinameM paidA karanevAlA vyakti buddhi sahita manakA vyavahAra na kareM aura hajAroM lAkhoM paidA kara le tabatI tumhArA nizcayakA bhI kahanA ThIka ho jAya / nahIM to hamArA pratipAdana kiyA huA vyavahAra siddha ho gayA / isaliye jisa rIti se hama Upara nizcaya, vyavahAra likha Aye haiM usakA mAnanA ThIka hai natu anya rItile / Scanned by CamScanner Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [7 (prazna ) ajI Apa vyavahAra kahate ho so to ThIka hai parantu vyavahAra meM kucha phala nahI, kyoMki dekho zrI maru devI mAtAko hAthI para car3he huye kevala jJAna huaa| aura bharta mahArAjako bhI ArIsA bhavana ( kAMcake mahala ) meM kevala jJAna utpanna huA, to unhone tumhArA vyavahAra rUpa cAritra kisa roja kiyA thA ? isaliye vyavahAra kucha cIja nhiiN| (uttara ) bhodevAn priya ! zrI maru devI mAtA aura bharta mahArAjakA jo nAma lekara vyavahArako niSedha kiyA so tereko zrI jina bhagavAnake kaheM huve Agamako khabara nahIM jo tereko isa syAdvAda Agamake rahasyakI khabara hotI to aisA vikalpa kabhI nahIM utthtaa| aura jo tU dRSTAnta dekara nizcayako kahatA hai so nizcayato gadhAkI sIMga hai| aura jo zrI bItarAga sarvajJa devane jisa rItise nizcaya vyavahAra kahA hai usa nizcayako to tU jAnatA hI nahIM hai, yadi bItarAgake nizcayako samajhatA to indriyoMke bhoga karanA aura tyAga pacakhAnakA bhaMga karanA aisA kadApi na hotaa| ataH aba tuma ko hama kizcita rahasya dikhAte hai / vyavahAra zrImaru devI mAtA athavA bhartamahArAjane kiyA thA usakA rahasya tereko na jAna pdd'aa| so tereko hama samajhAte haiM ki, dekho vyavahAra cAritrake do bheda haiM / ekato zuddha vyavahAra cAritra, dUsarA zubha vyavahAra cAritra ! aba prathama zuddha vyavahArake laukika aura lokottara karake do bheda haiN| loka uttarakA tokoI bheda hai nahI, aura vaha cAritra zuddha vyavahAra siddhake jIvoM meM hai| aura laukika zuddha vyavahAra cAritrake do bheda haiM, ekatoliGgAdi karake / rahita, dUsarA liGgAdi saMyukta / to jo liGgAdi karake rahita zuddha vyavahAra cAritra hai usameM gRhastha, anya liGgAdi zuddha vyavahAra cAritra ko pAlate huye kevala jJAna ( athavA siddha ) ko prApta hote haiN| isa liye marU devI mAtA aura bhartta mahArAja liGga karake rahita zuddha vyavahAra cAritrako aGgIkAra karate huye, usIse unako kevala jJAna utpanna huA thaa| so aba hama unakA zuddha vyavahAra dikhAte haiM ki Scanned by CamScanner Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava - rtnaakr| <] I unhoMne kyA zuddha vyavahAra kiyaa| dekho ki jisa vakta zrI RSabhadeva svAmIko kevala jJAna utpanna huA usa vakta bharta mahArAjane Akara zrImarU devI mAtAse kahA ki he mAtAjI Apake putra zrI RSabhadeva svAmIjI padhAre haiM / so mereko Apa rojInA ulAhanA detI thIM so Aja clo| aisA kahakara zrI maru devI mAtAko hAthI para biThAkara cale aura rAste meM devatA devI athavA manuSyoMkA kolAhala sunakara unakI mAtA bharta mahArAjase kahane lagIM ki he putra ! yaha kolAhala kisakA hai / taba bharta mahArAja bole ki he mAtAjo! Apake putra zrI RSabhadeva svAmI kI sevAmeM devI devatA manuSyAdi Ate haiM so Apa A~khe kholakara dekho ki Apake putra kaisI zobhA saMyukta birAjamAna haiM / usa vakta maru devI mAtAjIne apane hAthoMse apanI AMkhoMko mlaa| malanese A~khoMmeM jo dhundhakA paTala thA so dUra huA aura zrIRSabhadeva svAmI ko racanAko yathAvata dekhakara jo mohanI karma ajJAna dazAkA jo pudgalIka daliyA saMyoga sambandhale tadAtmabhAva karake khIra nIrakI tarahase milA huA thA usa ko pRthaka karaneke vAste zuddha vyavahAra pariNAmameM pravRta huii| kisa rItise vivecana karatI huI pRthaka arthAt judA karane lagI ki re maiM to isa putrake tAI dukha karatI 2 A~khose andhI hogaI aura isa putrane mereko kahalAkara itanA bhI na bhejA ki he mAtA maiM khuzI huuN| tuma kisI bAtakI cintA mata karanA / so kauna kisakA putra hai aura kauna kisakI mAtA, aura maiMne eka taraphakA hI sneha karake AMkhoM ko ga~vAyA, yahato niHsneha hai, isaliye mereko bhI isase sneha karanA vRthA hai| merI AtmA eka hai| merA koI nahIM, maiM kisIkI nahIM, ityAdi aneka rItile jo apanI AtmAke saMga jJAnA varaNAdi karma saMyoga sambandhase tadAtmabhAvase Atma pradezoMse mile huye the unako pRthaka ( judA ) karanekA zuddha vyavahAra kiyA / taba nirmala arthAt pudgalarUpI mala karake rahita apane Atma pradezako zaddha karake kevala jJAna, kevala darzana pragaTa karake mokSako prApta huI / isaliye he bhole Scanned by CamScanner Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [& bhAi ! zrI marudevI mAtAne bhI liGgAdi rahita zuddha vyavahAra cAritra aGgIkAra kiyA / jabataka ve zuddha vyavahAra na karatI taba taka kadApi mokSa na hotaa| isaliye abhI tereko jina Agamakerahasya batAne vAle zuddha upadezaka guru na mile| isaliye tereko nizcaya acchA lagA ki mAla khAnA aura mokSa jAnA / aba tereko bharta mahArAjakA vyavahAra dikhAte haiM, ki dekha jisa vaktameM zrI bharta mahArAja ArasA mahalameM vastra AbhUSaNa pahine huye birAjamAna the usa vaktameM eka hAthakI cher3alI ( kaniSTakA ) aGgulImeM se aMgUThI gira par3I usa vaktameM aurato saba aMgulI acchI dokhatI thI aura vaha aMgulI burI mAlUma hotI thii| usa vakta bharta mahArajane dilameM vicArA ki yaha aMgulI kyoM burI dokhatI hai| aurato saba acchI lagatI haiM / isaliye mAlUma hotA hai ki dUsarekI zobhAse isakI zobhA haiM aisA vicAra karake aura dhIre 2 saba vastra aura AbhUSaNa utAra karake alaga rakha diye| taba kula zarIra usa vakta AbhUSaNake binA kuzobhA rUpa dIkhane lgaa| usa vakta bharta mahArAja apane praNAmo meM vicAra karane lage ki re jIva, para bastuse zobhA haiM so para bastu kI zobhA kisa kAmakI, nija bastuse zobhA hoya vahI zobhA kAma kI hai| isaliye unhoMne para vastuse svaya vastukA pRthakabhAva ( judA bhAva ) karNa rUpa vyavahAra karake kevala jJAna, kevala darzana utpanna kiyA / isa pRthaka vyavahArake binA jo kevala, jJAna, kevala darzana utpanna kiyA ho tabato terA AkhyAna ( dRSTAnta ) kahanA aura nizcaya judI ThaharAnA ThIka thaa| nahIMto aba hama jisa rIti se nizcaya vyavahAra kA artha Upara likha Aye haiM usIrItise nizcaya vyavahAra mAno / jisase tumhArI AtmAkA kalyANa ho, natu tumhArI rItikA nizcaya mAnanA ThIka hai| aura zubha cAritrakA jo bheda likhA hai so to prasaGgAta nAma mAtra dikhAyA hai| parantu isakI vizeSa vyavasthA Age kaheMge / Scanned by CamScanner Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rtnaakr| 10] aura jo azuddha byavahArake bheda cAra kahe the usameM zabha , to usako kahate haiM ki, jo puNyAdika kI kriyA karatA hai aura jisako koI burA nahIM kahate, balki anya matameM bhI jo loga dAna, vrata, upavAsa, vA niyama, dharmAdika karate haiM, so bhI sa vyavahArameM kisI nayakI apekSAse ginA jaaygaa| azubha vyavahArameM jo azubha kriyA arthAt corI karanA, juA khelanA, mAMsa khAnA. madirA pInA, jIva hiMsAdika aneka vyApAra haiM, jinako laukikameM burA kahe aura paralokameM khoTA phala mile, usako azubha vyavahAra kahate haiN| upacarita vyavahAra usako kahate haiM ki jo upacArase para bastuko apanI karake mAna lenA, jaise strI, putra, dhana, dhAnyAdi apanI AtmA tathA zarIra Adika se bhinna hai aura duHkha sukhakA baTAne vAlA bhI nahIM, to bhI jIva apanA karake mAnatA haiN| isaliye isako upacarita vyavahAra kahate haiM, yadyapi vaha bastu jIvAtmA zarIra se judI hai to bhI apanA karake mAnaliyA haiN| isaliye vaha upacarita vyavahAra hai| aba anupacarita vyavahArako kahate haiM ki, yadyapi zarIra Adika pudgalIka bastu AtmAse bhinna hai, to bhI isako ajJAna dazAke balase saMyoga sambandha tadAtmabhAva laulIbhUtapanese jIva apanA karake mAnatA haiN| yadyapi yaha zarIrAdika strI, putra, dhanadhAnyakA taraha alaga nahIM haiM, tathApi jJAnadRSTise vicAra kare to yaha zarIra Adi AtmAse bhinna hai aura putra kalatra Adikase bhIbhinna hai / sA isa bhinna zarIrAdimeM jo byavahAra karanA usakA nAma anupa carita vyavahAra hai| isarItise jina Agama anusArase nizcaya aura vya vahArakA bheda khaa| so he bhavya prANiyoM jina Agama saMyukta nizcaya vyavahArako samajhakara aura haThakadAgrahako chor3akara apanI AtmAkA kalyANa kro| kyoMki dekho "zrIuttarAghayana" satrameM kahA hai ki, manuSyapanA milanA bahuta duSkara (muzkila ) hai| aura usa jagaha dasa dRSTAnta bhI isIke Upara dikhAye haiN| kadAcit manuSyapanA mila bhI to Aryya deza milanA bahuta kaThina hai| kadAcit Arya daza Scanned by CamScanner Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [ 11 mile to uttama kula jAti milanA bahuta kaThina haiN| kadAcit uttama kula jAti bhI mile to jaina dharma kI prApti honA bahuta kaThina hai| yadyapi jina dharma kI bhI prApti hojAya to zuddha gurU upadezakakA milanA bahuta kaThina haiM, kadAcit zuddha gurU upadezakakA saMyoga bhI mile to usakA upadeza zravaNa karanA bahuta durlabha, (muzkila ) haiN| zAyada usakA upadeza bhI zravaNa kare to usameM pratIti AnI bahuta kaThina haiN| jo pratIta bhI hogaI to usameM prabRti arthAt puruSArtha karanA bahuta ho kaThina hai / isaliye he bhavya prANiyoM ! isa jina dharma rUpI cintAmaNi ratnako lekara isa rAga, dveSa rUpI kAgalAke pIche kyoM pheMkate ho? kyoMki aisA saMyoga bar3e prabala puNyake prabhAvase prApta huA haiN| phira isakA milanA kaThina hogaa| isalie ceto, ceto, cetate rho| isarItise nizcaya vyavahArakI vyavasthA khii| ___ aba kArya kAraNakI pahicAna karAte haiM ki, kAraNake binA kArya utpanna nahIM hotA isaliye kAraNa kahane kI apekSA huii| so kAraNa dikhAte haiM ki, kAraNa kitane haiM so zAstroMmeM kAraNa bahuta jagaha do kahe haiM, ekato upadAna kAraNa, dUsarA nimitta kAraNa, aura vizeSa Avazyakake viSe samavAI kAraNa aisA kahA haiM isIkA nAma upAdAna kAraNa haiN| aura ' Apta mImAMsAmeM kAraNa tIna kahe haiN| "samvAI asamvAI, nimitta bhedAt" samavAI kAraNa aura upAdAna kAraNato ekahIM haiM, kucha bheda nahI, aura asamavAI kAraNako nAmantara bheda karake asAdhAraNa kAraNa bhI kahate haiN| tatvArtha sUtrakI TIkA nimitta kAraNake do bheda kahe haiN| ekato nimitta kAraNa, dUsarA apekSA kAraNa, tathA hI "apekSA kAraNa pUrva mityanena ucyate yathAghaTasyotpattAvapekSA kAraNaM vyomAdi upekSate iti upekSA" isarItise kAraNoMkA nAma khaa| aba ina kAraNoMkA judA 2 lakSaNa kahate haiN| prathama upAdAna kAraNakA aisA lakSaNa haiM kiM; kAraNa kArya ko utpanna kare aura apane svarUpase banA rahe, aura kAraNake naSTa hone Scanned by CamScanner Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drvyaanubhv-rtnaakr| 12] se kArya bhI naSTa hojAya, aura zAstroMmeM bhI isarItise khaa| mahAbhASye "tahava kAraNaM taM, tavo paDasse hajeNatammaiyA // manna kAraNa, mityavomAdaotassa // isa gAthAke vyAkhyAnameM - kahA hai ki, "yadAtmakaM kAyaM dRzyate tadiha tadaibya kAraNaM upA kAraNaM yathA taMtavapaTasya iti / " isarItise jaba kartA paTa ( banAnekA vyApAra kare taba taMtu upAdAna kAraNa hai so taMtu hI kartAka . vyApArase paTa rUpa hojAte haiN| isaliye paTakA upAdAna kAraNa tantu hai, yaha prathama upAdAna kAraNakA lakSaNa khaa| . aba dUsarA nimitta kAraNakA lakSaNa kahate haiM ki, upAdAna kAraNase bhinna arthAt judA ho aura kAryako utpanna kare, kAraNake naSTa honese kArya naSTa nahIM hoya usakA nAma nimitta kAraNa haiN| usa nimitta kAraNameM kartAke ( vyavasAya kahatA) karatA jo udyama kare to nimitta kAraNa kahanA, kyoMki dekho jahA~ ghaTa kArya utpanna hoya tahAM cakra, cIbara, daMDAdikaso sarva bhinna hai, aura nimitta binA mile miTTIse ghaTa hoya nahIM, taise hI cakrAdikase bhI upAdAna kAraNa (miTTI ) ke binA ghaTa kArya hove nahI, aura jaba taka kumbhAra ghaTa kArya karane rUpa vyApAra na kare, taba taka unako kAraNa nahIM kahanA, parantu java (samabAI kAraNa kahatA ) upAdAna kAraNa tisako nemA khnaa| arthAt kartA (kumbhakAra ) jaba upAdAna kAraNase kArya rUpa ghaTa banAnekI icchA kare taba jo 2 ghaTa banAneke kAmameM lage so so sarva nimittakAraNa jaannaa| jisa vakta meM jo kArya utpanna kare usa vakta meM jo jo coja usa kAryake kAmameM Ave so so nimitta kAraNa, aura kArya karane ke binA koI nimitta kAraNa nahIM hai| jara ghaTakA nimitta kAraNa cakra, cIbara, daNDAdika haiM, taise hI paTa ( valI kAryakA nimitta kAraNa turI, vyomaadik| isarItise jasA ho usa kAryake upAdAna kAraNase bhinna bastu jo kAryaka kAma Ave so saba nimitta kAraNa haiM isa rItise dUsarA bastu jo kAryake honemeM isa rItise dUsarA nimitta kAraNa khaa| Scanned by CamScanner Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [13 - (3) aba asamabAI kAraNa arthAt asAdhAraNa kAraNakA svarUpa kahate haiM ki jo bastu upAdAna kAraNase abhedarUpa ho parantu kArya jisase na ho, aura kiJcit kArya ho to rahe nahIM, jaise ghaTa kArya utpanna ho usa ghaTameM miTTIpanA rahA, tisa rItise na rhe| usIkA mAma asAdhAraNa kAraNa hai, jaise ghaTarUpa kAryya utpanna hotA haiM usa vakta sthAsa, kosa, kuzalAkAra hoya hai so vaha miTTI piNDarUpa upAdAna kAraNase abheda haiN| parantu ghaTakArya utpanna bhayeke bAda vo sthAsa, kosa, kuzalAkAra rahe nahIM, isaliye ye saba masAdhAraNa kAraNa jaannaa| uktaJca "pramANa nizcayena upAdAnasya kAryatvAprAptasya avAMtarAvasthA asAdhAraNaM iti|" ___ aba cauthA apekSA kAraNa kahate haiM ki jaise upAdAna kAraNa vA nimitta kAraNakA vyaupAra karate haiM tisa rItikA vyaupAra na karanA par3he aura kAryase bhinna bhI ho parantu jisake binA kArya paidA na ho aisA niyAmaka ( nizcaya hai) usake binA koI kArya nahIM hotaa| aura isaliye isako kAraNa kahakara apekSA kAraNa liyA hai| kyoMki .dekho jaise bhUmi ( pRthvI ) tathA AkAzAdi binA koI ghaTAdi kArya nahIM ho sakatA, isa vAste isako apekSA kAraNa mAnanA avazyameva hai| kyoMki isako tatvArthAdika granthoM meM kahA hai "yathA ghaTasyotpatau apekSA kAraNa vyomAdi apekSate tena binA tada bhAvA bhAvAt nirvyApAramapekSA kAraNa iti tatvArya bRtau // tathA vizeSAvazyake avadhizAnAdhikAre "ihAM dvAra bhUtazilA talAdi dravyAnutpadyamAnasyAvadhiH sahakAra kAraNAni bhavanti atra sahakAra kAraNaM gaveSya iti / " isa rItise cAra kAraNoMkA svarUpa khaa| parantu kAraNameM kAraNapanekA jo guNa hai so mUla dharma nahIM kintu kAraNapanA utpanna hotA hai| poMki dekho jaba kartA kArya utpanna karanekI icchA karake to jo vastu ( upakaraNa ) rUpa kAryyapane meM pravRttAve tisa baka una vastuoM meM arthAt kAraNameM kAraNapanA utpanna ho| jaise kAchameM sAdika bhaneka padArya honekI zakti hai parantu usa Scanned by CamScanner Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] [drvyaanubhv-rtnaakr| kASThameM koI karttA to daMDarUpa kAraNako utpanna kare, koI patalI .. dikakA kAraNa utpanna kare, ityAdika aneka rItise eka kASThameM ra rtAoMke abhiprAyase aneka tarahake kAraNa utpanna ho jAte haiM, kyoMki dekho uso eka daMDase karttAghaTadhvaMsa ( phoDanA) karanekI icchAse daMDako prabRttAve to ghaTa phUTa jaay| athavA kartA usa daMDase ghaTa banAnekI icchA karake jo usa daMDase cakrAdika ghumAve to ghaTa bananekA kAraNa daMDa ho jaay| isaliye kartA jisa kArya ko karaneko icchA kare usa vastumeM kAraNapanA utpanna kara letA hai| karttAke binA kAraNameM kArakapanA nhiiN| yadi ukta zrIvizeSAvazyake "yekArakAH karturAdhonA iti kAraNaM kAryotpAdaka tena kAryotpattau kaarnntvnckaaykirnne|". isaliye kAraNapanA utpanna dharma hai| . aba isa jagaha koI aisA kahe ki, vastumeM koI kAryakA kAraNa to svAbhAvika hogA phira tuma utpanna kyoM kahate ho? . isakA uttara aisA hai ki, bivikSata kAryake kAraNatA utpanna ho| kyoMki dekho jisakAlameM kartA kArya utpanna karanekI icchA kare usI kAlameM kAryyapanA utpanna hoya aura kArya bhayeke bAda kAraNatApanA rahe nhiiN| kyoMki dekho jaise anAdi mithyAtvi jIva, athavA abhavya jIva satAvata haiM parantu unakA upAdAna siddhatArUpa kAryakA karanevAlA nahIM, kyoMki unako siddhatArUpa kArya karanekI icchA nahIM, isaliye usa upAdAna kAraNameM kAraNatApanA nhiiN| jaba koI uttama jIva siddhatArUpa kAryya utpanna karanekI icchA karake apanI AtmAko upAdAna aura ahaMtAdika, nimitta mAnakara karttApane meM pariName to kArya kare / isaliye kAraNatA utpanna huI aura vaha kArya siddha bhayeke pIche kAraNatApanA rahe nahIM / kadAcit siddhatAmeM sAdhakatA mAne to siddha avasthAmeM sAdhakatApanA kahanA par3e so siddha avasthAmeM sAdhakatApanA hai nhiiN| isaliye kArya hone ke bAda kAraNatA rahai nhiiN| isI rItise saba jagaha jAna lenaa| ... ... . Scanned by CamScanner Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] isa rItise kAraNa kArya ko guru Adikase jAne / jabataka kArya kAraNakI pahacAna na hogI tavataka jina dharmakA rahasya milanA muzkila hai; aura ina bAtoMkI parIkSA vahI karAveMge ki, jo zrIvI rAga sarvajJa devakA satya upadeza denevAle karuNAnidhi jina AjJAMke rahasyake jAnane vAle haiM, natu dukha garbhita, moha garbhita, upajIvI, maalkhaanevaale| aba isa jagaha parIkSAke Upara dRSTAMta dekara dAntiko utArakara samajhAte haiN| eka zaharameM eka sAhUkAra rahatA thA usake yahAM nAnA prakArake rojagAra hAla, huNDI, purajA, javAhira, Adike hote the| aura saikar3oM munIma gunAzte Adi naukara rahate the aura jagaha 2 dezAvaroM meM koThI dukAnoM para kAma hotA thaa| sAhUkArake eka putra bhI thA, usa putrako .. sAhUkArane bacapanase lAr3ameM rakkhA aura usako kucha banija vyApAra javAhirAdikakI parIkSAoM meM hoziyAra na kiyA aura usakA vyAha zAdI bhI kara diyaa| jaba vaha lar3akA apano yauvana avasthApara AyA taba khela, kUda, nAca, raGga, melA, tamAzA, indriyoMke bhoga viSayameM lagA rahe aura dukAna vaNija vyApAra rojagAra hAlakA kiJcit bhI khayAla na kare aura usakA pitA bahuta usako samajhAve parantu kisI ko na maaneN| kyoMki bAlakapanameM usake khala, kUda, nAca, raMgake saMskArato dRr3ha ho gaye aura vaNija byApArake saMskAra bAlakapanameM na hue / . . isa kAraNase vo baNija vyaupArameM mUrkha rahA aura kisIkI zikSA na mAnI taba usakA pitA bhI zikSA denese lAcAra hokara cupa ho gyaa| kucha dinake bAda usa sAhakArakA anta samaya AyA taba sAhakArane apane putrako ekAntameM bulAkara usase kahA ki he putra Aja taka taineM koI bAta merI nahIM mAnI aura apane vaNija vyaupArameM mUrkha rahA, isaliye maiM tereko samajhAtA hU~ ki mere mareke vAda yaha gumAste loga saba dhana khA jAyeMge, kyoMki tere rojagAra Adi vyaupAra na smjhnese| isaliye maiM tere bhaleke vAste yaha cAra ratna tereko Scanned by CamScanner Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara detA hai so ina ratnoMko tU apane pAsa yatnase rakhiyo aura kisa inakA jikra na karanA aura kisIko dikhAnA bhI nhiiN| jaba hai| Upara Ayakara kisI tarahakA kaSTa par3e usa vakta inameMse eka ratna beca kara apanA nirvAha kariyo, parantu jo tU kisI haraekako athavA kisI munIma gumAstA Adikako batAvegA to ve loga isako kAMcakA Tukar3A batAya kara tere palle eka paisA bhI na par3ane deveMge, isliye| apane mAmAke pAsa jAkara ina ratnoMko dikhAvegA aura merI zikSAkA saba hAla kahegA, to vo tere saMgameM koI tarahakA chala kapaTa na kregaa| isa rItise kahakara aura cAra ratna DibbImeM rakhakara usa lar3akeko vaha DibbI de dii| usa DibbIko lekara usa lar3akene yatnase apane gharameM chipAyakara rakha dInI, aura kucha dinake bAda vaha sAhUkAra to mara gayA aura idhara usa lar3akekI nAsamajha honese munIma gumAstA thor3e hI dinameM kula dhana khA gaye aura vaha sAhakArakA lar3akA mahA duHkhI hogayA, taba apane pitAko zikSA yAda karake ratnoMkI DibbI lekara apane mAmAke pAsa gayA, aura vaha DibbI mAmAko dikhAyakara aura jo kucha pitAne kahA thA so saba kaha diyaa| taba usake mAmAne usa DibbImeM ratnoMko dekhakara apane cittameM vicArane lagA ki yaha ratana to haiM nahIM kAMcake Tukar3e haiM abhI to isako agAr3IkA hI dhokhA baiThA huA hai merI bAtako satya na mAnegA isaliye aba aisA upAya karU ki jisase isako isakI buddhise hI mAlUma ho jAya ki ye kAMcake Tukar3e haiM rana nhiiN| aisA vicAra kara usase kahane lagA ki he bhAna (bhAnaje) ye apane ratnoMko to tU apane pAsa rakha kyoMki abhI ina ratnoMkA grAhaka koI nahIM aura binA grAhakaka cIjakI kImata yathAvat milatI hai nhiiN| isaliye prAhaka honapara isako becanA ThIka hai so tU isa jagaha raha aura dukAna para rojAnA AyA jAyA kara arthAt dukAna parata haradama baiThA rahAkara na mAlUma ki kisa vakta kauna vyApArI A jaay| isaliye terA baiThanA dukAna para haradamakA ThIka hai| tava dho sAhUkArakA lar3akA kahane la Scanned by CamScanner Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [17 maiM to isa jagaha rahU parantu mere gharakA kharcA kyoMkara cale, taba usane kahA ki tU isa jagaha raha aura gharake vAste jo kharcA cAhiye so bheja de| taba usa sAhUkArake lar3akene gharako to kharcA bheja diyA aura Apa usI jagaha rahane lgaa| jaba usake mAmAne usa lar3akeko thor3A thor3A vANijya vyApArameM lagAyA aura javAhirAtako parIkSA usase karAne lagA, taba vaha lar3akA thor3e hI dinoMmeM javAhirAtakI parIkSAmeM aisA catura huA ki saba loga usakI salAhase javAhirAta liyA beMcA karate, aura vaha sAhUkArakA lar3akA hajAroM rupaye vyApArameM paidA karane lgaa| eka dina vaha lar3akA jaba dukAnapara AyA taba usake mAmAne usako eka ratna dikhaayaa| vaha lar3akA ratnako dekhakara kahane lagA ki mAmAjo isameM to Apane dhokhA khaayaa| usane usa ratnake bhItara dAga batAyA, usa dAgake dekhanese mAmA bhI zarmAyA aura buddhise vicArane lagA ki aba yaha saba tarahase hoziyAra ho gayA aura kaho na tthgaavegaa| aisA vicAra kara cittameM khuzI huA aura do cAra dinake bAda kahane lagA ki bhAnajA vaha jo tere pAsa ratna hai so tU gharase leA eka vyApArI AyA hai| abhI acche dAmameM uTha jaaveNge| taba vaha gharameM ratna leneko gayA aura usa DibbIko kholakara ratnoMko dekhane lagA to usa DibbImeM cAra kAMcake Tukar3e nikle| unako dekhakara cittameM susta ho gayA aura manameM kahane lagA ki pitAne to ratna batAye the parantu yaha to kAMcake Tukar3e haiM, isIliye mAmAjIne apane pAsa na rakkhe aura mereko de diye| inako parIkSA karAne aura vyApAra sikhAneke vAste mereko apane pAsa rakkhA aura inhoMne mujhe saba tarahase hoziyAra kara diyA isI hetule mere pitAne cAra kAMcake Tukar3e dekara mAmAjIko bhulAvA diyA thaa| yadi ve aisA mereko na samabhA jAte to maiM kadApi hoziyAra na hotaa| yahI saba bicAra karake una kAMcake Tukar3oMko pheMkakara dUkAnapara AyA aura una ranoMkA saba hAla kaha sunAyA aura bolA ki he mAmAjI, ApakI kRpAle bhava maiM rojagAra hAla vANijya vyApArameM samajhane lagA aura aba kahIM na ddgaauuNgaa| Scanned by CamScanner Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava - ratnAkara / 18] isaliye aba maiM apane gharako jAtA huuN| aura vaha sAhUkArakA lar3akA apane gharapara Akara apanA rojagAra hAla karatA huA Anandase rahane lagA / aba isakA drASTAnta utArate haiM ki dekho zrI bItarAga sarvajJa deva bhavya jIvoMke vAste bhalAvaNa dete haiM ki jo merI AjJA para calanevAle praNatI dharmake jAnanevAle AtmArthI vairAgya saMyukta Atma anubhava zailIse bicarate haiM, aura parabhavase Darate haiM, jinako mere aura mere bacana para prIti sahita vizvAsa, hai vahI puruSa tumako yathAvat parIkSA karAyakara upAdAna aura nimitta karaNAdiko batAya Atma svarUpa anubhava kraaveNge| unake binA joliGga lekara duHkha garbhita, moha garbhita liGgadhArI, upajIvI AjIvikAke karane vAle, mAlake khAne vAle, bAhyakriyA dikhAne vAle, munIma gumAstAke bataura haiM, vo kadApi mere AgamakA kahA huA mArga na kaheMge / kintu ulaTA mere AgamakA nAma lekara bhrama jAlameM gera deMge / isaliye unakA saGga na karanA / isarItise drASTAMta huA / aba cAra anuyogoMkA nAma kahate haiM ki, prathamato dRSyAnuyoga, dUsarA gaNitAnuyoga, tIsarA dharmakathAnuyoga, cauthA caraNa karaNAnuyoga / prathama anuyogameM to dravyakA kathana hai, dUsare anuyogameM gaNita arthAt karmokI prakRtikA kathana hai / aura khagola bhUgolakA varNana hai| so khagola bhUgola kA varNanato mereko yathAvat gurugamase yAda haiM nahIM, isaliye isakA varNanato maiM nahIM kara saktA / tIsare anuyoga meM dharma kI kathA vagaira: kahI haiM, aura cauthe anuyogameM caraNa kahatAM cAritrakI bidhi kahI haiN| isarItile cAroM anuyogoMkA varNana zAstroM meM judA 2 kahA hai / parantu isa jagaha kArya kAraNakI vyavasthA dikhAne ke vAste kahate haiM ki ina cAroM anuyogoM meM kAraNa kauna hai aura kArya kauna hai / so hI dikhAte haiN| jisa jagaha cAra kAraNa aGgIkAra kareM usa jagaha druSyAnuyoga to upAdAna arthAt samavAI kAraNa, aura gaNitAnuyoga asamabAI Scanned by CamScanner Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-rakhAkara / ] [16 kAraNa, aura dharma kathAnuyoga nimitta kAraNa, aura kAlAdi pA~ca samavAya apekSA kAraNa aura caraNa karNAnuyoga kArya hai| aura jisa jagaha do hI kAraNako aGgIkAra kare, usa jagaha vyAnuyogato upAdAna kAraNa aura gaNitAnuyoga nimitta kAraNa, aura caraNa karaNAnuyoga kArya hai| . (zaGkA ) tumane anuyogoMko kAraNa kArya ThaharAyA parantu kAryato mokSa mArga hai ? (samAdhAna ) kArya hI kAraNa hojAtA hai| so hI dikhAte haiM ki, dekho pahaleto kArya hotA hai, phira vaha anya kAryakA kAraNa ho jAtA hai| kyoMki dekho jaise miTTIkA pinDa thAsakA kAraNa hai, aura thAsa kArya hai| taise hI thAsa kAraNa hai aura koSa kArya hai| taise hI koSa kAraNa hai aura kuzala kArya hai / kuzala kAraNa hai, kapAla kArya hai| taise kapAla kAraNa aura ghaTa kArya haiN| isI rItise jaba cAritra rUpa kArya siddha hokara mokSakA kAraNa hojAyagA taba mokSa prApta rUpa kArya ho jaaygaa| isa liye isa zaGkAkA honA ThIka nahIM hai| . (prazna ) zAstroMmeM kAla, svabhAva Adi pAca samavAyoMko to, kAraNa kahA hai| parantu anuyogoMko to kAraNa nahIM kahA? - (uttara) bho devAnu priya ! tumheM jina zAstroMke jAnakAra guruoMkA paricaya yathAvata na huA, isaliye tumheM sandeha utpanna hotA hai| so tumhArA sandeha dUra karaneke vAste prathama tumako samavAyoMkA svarUpa dikhAte haiN| yaha jo kAlAdi paJca samavAya hai so jagatke kula kAryoMmeM apekSita haiN| kyoMki dekho jabataka yaha pAMca samavAya na mileMge, taba taka janma, maraNa, khAnA, pInA, vyAha ( zAdI ), rojagAra, puNya, pApAdi koI kArya na bnegaa| isaliye yaha pAMca samavAya saMsArI kArya aura mokSa kArya sabameM hI apekSita hai| aura cAritra mArga sAdhana kevala inhIMkI apekSA nahIM, kyoMki yaha pAMca Scanned by CamScanner Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rtnaakr| 20 ] samabAya nimitta Adi apekSA kAraNameM gine jAyaMge, parantu upAdAna kAraNato dravyAnuyoga hI ThaharegA / isaliye hamane ina pAMca samabAyoM ko chor3akara anuyoga AdimeM hI kArya, kAraNa dikhAyA haiN| kyoMki jaba anuyogoM meM kArya kAraNa jijJAsu acchI tarahase samajha leMge to inakI rIti sugamatAse samajhameM AjAyagI / jo gurU Atmabodhake karAne vAle hai ve loga jaise kartA, karma, karaNa, Adi SaT kArakoMko sarva vastu para utAra kara batAte hai, vaise hI ina pAMca samavAyoMkA bhI peztara hI se jijJAsuko abhyAsa karA dete haiN| isaliye jijJAsuko inake samajhane kI kAMkSA nahIM rahatI / so duHkha garbhita, mohagarbhita vairAgya vAle gurukula bAsake binA anyamatake paMDitoMkI sahAyatAse, athavA apanI buddhi balase AcAyoMke abhiprAyako jAne binA manamAnI kalpanA karake bhavya jIvoMko apane jAlameM pha~sAkara kevala jhAMjha maMjIrA bajavAte hai, aura apanA ADambara logoMko dikhAte hai / una kI kutarkakA nirAkaraNa karane ke vAste aura bhavya jIvoMkA uddhAra honeke vAste unake jAlameM na pha~saneke vAste kiJcita pAMco samavAyoM kA svarUpa dikhAte haiM, so prathama pAMco samavAyoMkA nAma kahate haiM / 1 kAla, 2 svabhAva, 3 niyata, 4 pUrvakRta 5 puruSAkAra / aba ina pAMco samAyoMkA artha karate haiM ki, kAlato usako kahate haiM ki jisa kAla arthAt jisa samaya meM jo kAma prArambha kare athavA hone vAlA ho / ( svabhAva ) usako kahate haiM ki jisameM palaTana panA arthAt badalanA ho / ( niyata ) arthAt nimitakA milanA / pUrvakRta arthAt pUrva upArjana kiyA huA sattAmeM ho| ( puruSAkAra ) arthAta udyama karanA / isa rIti se inakA artha huA / aba do cAra bastuke Upara utAra kara dikhAte haiM / * prathama khAneke Upara pAMco samavAyoMko utAra kara dikhAte haiM / kAlato sAdhAraNa dopahara vA zAmake vakta athavA jisa vakta meM bhUkha ( kSudhA ) lage, usa samayako kAla kahanA / svabhAva arthAt khAnekA jisameM svabhAva ho, kintu jIva mAtra karma arthAt vedanIkarmake prasaGgase Scanned by CamScanner Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21 drvyaanubhv-rtnaakr|] saMsArI jIva mAtrameM kSudhAkA arthAt khAnekA svabhAva hotA haiM, ajIva meM nhiiN| isaliye kSudhAkA svabhAva so ho svabhAva jAnanA / tIsarA nimita kahatA jo 2 kAraNa rasoI jImane kI thAlI, pattala, athavA hAtha Adi para rakhakara khAnA, usakA nAma niyata arthAt nimita kAraNa vidUna kArya kI siddhi nahIM hotI haiN| isalie tIsarA niyata samavAya huaa| aba cauthA pUrvakRta samavAya kahate haiM ki, pUrva nAma pahile janmameM jo jovane bhogAdi bAMdhA hai usIke anusAra usa ko prApti hogA! kyoMki dekho jo pUrva janmameM usadina uso samaya meM usake khAnekA saMyoga na hogA to usa vakta aneka tarahake vighna Akara khar3e hoMge arthAt koI na koI aisA kAraNa hogA ki usa vaktameM vaha na jIma skegaa| isaliye pUrvakRta samavAya huaa| aba pAMcavAM puruSArtha arthAt udyama karanA, kyoMki jaba taka hAthase kaura (grAsa ) mor3e (mukha ) meM na degA aura mukhase athavA dAMtoMse cigada kara galese na utAre taba taka vaha bhItara na jAyagA, ityAdi kriyAkA karanA so hI puruSArtha hai| isarItise yaha pAMca samabAya hue| ___ isa jagaha duHkha garbhita, moha garbhita vairAgya vAle jina Agamake rahasyake ajAna tosare niyata samavAyake Upara aisI tarka kareMge ki niyata nAma nizcayakA arthAtU bhavitavyatAkA hai aisA zAstroMmeM lekha hai| phira tuma niyatako nimita kAraNameM kyoM milAte ho? . taba unase kahanA cAhiye ki he bhole bhAiyo; kucha gurukula vAsakA sevana karo jisase tumako zAstrakA rahasya mAlama ho, kyoMki dekho jaba niyata kahatA nizcayako aGgIkAra kareM, taba to sarvajJa devakA kahA huA pUrvakRta aura puruSAkAra vyartha hojaaygaa| kyoMki nizcaya jo vastu hone vAlI hotI to pUrvakRta aura puruSAkArako kadApi sarvajJa deva na khte| isalie guruke binA jinaAgamakA rahasya nahIM mAlama hotaa| yadi svataH prApta hotA to jinadharmameM itanA kadAgraha kadApi na calatA aura judai 2 gaccha AmanA bAMdhakara apanI 2 judI 2 kalpanA na krte| isaliye niyata kahanese nimitta kAraNa hI mAnanA Scanned by CamScanner Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara / 22 ] ThIka haiN| isakA kathana vizeSa Avazyaka, athavA syAdvAda ratnAkara vA nayacakra Adi granthoM meM hai so vahA~se dekho, aura isI apekSAse zrI devacandrajIne AgamasArameM pA~ca samavAyakA varNana kiyA hai| usa jagaha niyatameM nizcayako chor3akara samakitako aGgIkAra kiyA hai so hI dikhAte haiM, ki prathamakAla kahakara cauthA ArA liyA, phira abhavyako TAlaneke vAste svabhAva liyA, saba bhavyoMko mokSa na jAneke vAste niyata karake samakita nahIM paayaa| phira zrIkRSNa aura zroNikake vAste mokSa na jAnemeM puruSArtha aGgIkAra kiyA, phira sAlabhadrako puruSArthase mokSa na huA taba pUrvakRta aGgIkAra kiyaa| isa rItise usa AgamasArameM pA~ca samavAyakA varNana hai| isaliye jo AtmArthI bhavya prANI ho to vaha bAda vivAdako chor3akara apanI AtmAkA kalyANa kare, aura sarvajJake vacanako aGgIkAra kare, saMsArase Dare, jhagar3e meM na par3e, mukti padako jAyabare, gurUke vacana hRdayameM dhare, kuguruoMkA saMga prihre| aba garbhAdhAnake Upara pAMca samavAyoMko utArakara dikhAte hai ki, kAla kahatA jo strI Rtu dharmapara Akara pAMca sAta dina taka garbha rahanekA zAstroMmeM kahA hai| athavA jisa kAla jisa vaktameM garbha rahe so kAla lenaa| dUsarA samavAya kahate haiM ki jisa stroke garbha dhAraNakA svabhAva hogA vahI garbha dhAraNa kregii| kyoMki Rtu kAlato vandhyAke bhI hotA hai| parantu usameM garbha dhAraNa karanekA svabhAva nahIM haiN| isaliye vaha garbhavato kadApi na hogii| 3 niyata kahatA nimitta strIko puruSakA honA cAhiye / jabataka puruSakA nimitta na hogA taba taka bhI garbhAdhAna na rhegaa| cauthA pUrvakRta jisane pUrva saMtAna honekA karma upArjana kiyA hogA usIke saMtAna arthAt garbha rhegaa| kyoMki puruSakA nimittato vandhyAko bhI milatA hai parantu garbha dhAraNa nahIM hotaa| isaliye pUrvakRta cauthA samavAya huaa| pAMcavA puruSAkAra arthAt udyama jo 2 striyoMke garbha raheke bAda yatna kahe haiM so 2 yatana karanA umIkA nAma puruSAkAra haiN| Scanned by CamScanner Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / ] [23 aba khetIke Upara pAMca samavAyoMko utAra kara dikhAte haiM, ki kAlato vaha hai ki jisa kAlameM jo cIja boI hai, aura RtumeM hotI hai, jaise moTha, bAjarA, mUga, jeTha ASAr3hameM boye jAte haiM, aura jau, gehUM, canA Adi AsojakArtikameM boye jAte haiM, isaliye unako unhIM kAlameM boye jAya to ve cIjeM ugatI haiM, kadAcit jeTha ASAr3hameM jau, gehUM boyA jAyato Rtuke binA yathAvata na hoya, taise hI sarva vastu jisa 2 kAlameM boyese uge aura yathAvata hoM usakA vahI kAla hai| aba dUsarA svabhAva sambAya kahate haiM ki jisa jamIna aura jisa bIjameM uganekA svabhAva hogA vahI vastu ugegI, isaliye vIjakA aura jamInakA svabhAva lenese svabhAva sambAya banegA, kyoMki jo Upara bhUmi Adika hoya usameM bIja gire to kadApi na UgegA, aura jo bIja yathAvata arthAt sar3A va purAnA athavA ghunA huA svabhAva jinameM UganekA nahIM hai unako khetameM geranese kadApi na UgegA, isa rItise jamIna aura vIjameM svabhAva samvAya huA / aba 3 niyata kahatA nimitta kAraNa pAnI, meMha Adi yA vAyukA yathAvata . nimitta jamIna aura vIjako mile to vo vIja usameM uge, isaliye tIsarA niyata samavAya huaa| cauthA pUrvakRta kahate haiM ki pUrva nAma peztara jamInako saMskAra kiyA hogA kyoMki jaba taka peztara jamInako halAdise jotakara sApha arthAt khAtAdi saMskAra yathAvata na karegA to usameM vastu yathAvata na hogI, isaliye pUrvakRta avazya honI caahiye| dUsarI pUrvakRta isa rItise bhI koI ghaTAve to ghaTa saktI hai ki, jo khetI Adika karane vAle jIva arthAt kisAnane pUrva janmameM acchA karma upArjana kiyA hogA tabhI usake puNyase anAdi hogA, isa rotise bhI koI ghaTAve to ghaTa saktA hai, parantu pahalI rIti pUrvakRtameM yathAvata ghaTatI hai| aba pAMcavA puruSAkAra samvAya kahate haiM ki udyama karanA arthAt meha Adi na varase to kuA AdikakA pAnI denA, athavA jaba vIja ugatA hai to usake sAthameM ghAsAdi UgatA hai uttako ukhAr3anA, ityAdi nAnA prakArakA usameM Scanned by CamScanner Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drvyaanubhv-rtnaakr| 24] udyama karanA vahI puruSAkara hai, isa rItise khetIke Upara pAna sambAya kheN| aba vidyA par3haneke Upara bhI pA~ca samvAyoMko utArate haiM ki. kAlato buddhimAnoMko isa jagaha aisA lenA cAhiye ki jisa vakta lar3akA par3hAneke lAyaka arthAt pA~ca sAta-dasa varaSakA hojAya, athavA jisa kAlameM jo vidyA par3hanekA Arambha kare usako kAla sambAya kheNge| aba dUsarA svabhAva sambAya kahate haiM manuSya jAtimeM hI par3hanekA, svabhAva hai aura pazu AdikoMmeM nahIM, isaliye vidyAmeM manuSyakA hI svabhAva ginA jaaygaa| 3 niyata samvAya kahate haiM ki niyata kahatA nimitta kAraNa vidyA adhyayana karAnevAlA gurU Adi jisa vidyAmeM yathAvata nipuNa hogA usa vidyAko yathAvata pddh'aavegaa| aba cauthA pUrvakRta kahate haiM, jisa jIvane pUrvajanmameM vidyAke saMskAra upArjana kiye hoMge usI jIvako vidyAdhyayana hogA, kyoMki dekho saikar3o bhIlAdi grAmINa loga hajAroM, lAkhoM vinA vidyAke hI raha jAte haiM, kyoMki unake pUrvakRta nahIM haiM, isa rItise pUrvakRta samvAya huaa| aba pAMcavA puruSAkAra samvAya kahate haiM ki, jo manuSya puruSAkAra arthAt udyama bizeSa karake paThana pATana vA~canA pUchanA parAvartanA Adi vAramvAra karate haiM unako yathAvata vidyA prApta hotI hai, isa rItise vidyA par3hanemeM pA~ca samvAya kahe / aba isa jagaha grantha bar3hajAneke bhayase kiMcit prakriyA dikhAya dInI hai, pantu jo ina bAtoMke jAnanevAle gurU haiM ve loga jijJAsuko hara eka cIja para utAraneke vAste pA~ca sambAyakA bodha karAya dete haiM, so vo yathAvata bodha honA gurukI kRpA aura jijJAsukI buddhi aura puruSArthase Apa hI hojAtA hai| kadAcit pustakoMmeM vistAra bhI likhadeM aura guru yathAvata samajhAne vAlA na mile to bhI jijJAsuko yathAvata vodha na hogA, isaliye jo guru yathAvata lina Agamake rahasyake jAnakAra haiM ve loga jijJAsukI parIkSA karake Scanned by CamScanner Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyaanubhv-rtnaakr|] [ 25 Aeho yathAvata batAte haiM, kyoMki jaba taka ve loga jijJAsuko glAno aura ruci na darasAveM, taba taka usako yathAvata bodha na hogA, isa hetuse ve satapuruSa pestara padArtha arthAt hara eka cIjameM glAnI aura ruci dikhAya kara yathAvata bodha karAte haiM, so isa jagaha glAnI aura rucikA dRSTAnta likhakara dikhAte haiM kyoMki dRSTAntase drASTAnta yathAvata samajhameM AjAtA hai, isaliye prathama dRSTAnta kahate haiN| . . ....... ....... - eka sAhukAra thA usakA lar3akA vezyA gamanameM par3a gayA arthAt vezyA gamana karatA thA ( usake bApane aneka upAya kiye aura jo usa lar3akeke pAsameM baiThane vAle athavA aura ar3oso par3osI sage sambandhiyoMko mArphata usako samajhavAyA, parantu vo lar3akA kisIkA samajhAyA nahIM samajhatA thA, hajAroM lAkhoM rupayA barbAda karatA thA, taba usake bApane apane dilameM vicArA ki yaha merA putra isa rItise to na samajhegA, parantu isako vezyAkI suhabatameM glAnI aura isakI strImeM isako ruci hoya to isakA yaha vyasana chuTe, jaba taka isako vezyAke saMga glAnI aura apanI strIke saMga ruci na hogI taba taka vezyAkA saMga kadApi na chUTegA, aisA vicAra kara apane putrase kahane lagA ki he putra tU cAra chaH ghar3I dina rahA kare. usa vakta saira karaneko vaMzaka jAyA kara aura dudhakA corI jAnemeM loga bIcavAle dhana bahuta khAjAte haiM, isaliye tereko jo zauka acchA lage usa zaukako ujAgara karo aura kisI tarahako cintA mata karo, jo tumhAreko rupayA kharcako cAhiye so rokar3iyAse le jAyA karo, apane 'gharameM rupayA bahuta hai aura isIke vAste insAna dhana paidA karatA hai, ki khAnA pInA aiza moja karanA / so tuma saba cintAko chor3akara apanI icchA mUjiba aiza mauja kro| ityAdi apane putrako samajhAya kara aura Apa usako glAnI upajAneke udyamameM lagA / isa rItikI bAteM putrane sunakara guptapanese jo vezyAoMke yahAM jAtA thA so ujAgara jAne lagA, aura koI tarahakI cintA na rahI, aura jaba zAmakA Scanned by CamScanner Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] [ drvyaanubhv-rtnaakr| vakta hoya taba usakA pitA kaha diyA kare ki aba tumhArA hI karanekA vakta hogayA so tuma jAo, isa rItise kucha roja bItaneke bAda eka dina sAhUkAra apane lar3akese kahane lagA ki he putra ! kucha Aja dukAna para kAma hai so isake badale meM prAtaHkAla saira kara AnA, Aja isa vakta na jAyato acchI bAta hai, itanA bacana apane pitAkA sunakara vo kahane lagA Aja isa bakta nahI jAUMgA zubaha calA jaauuNgaa| phira vaha dUkAnakA kAma kAja karatA rahA, jisa baktameM prAtaHkAla do ghar3IkA tar3akA rahA usa samaya usake pitAne use jagAkara kahA ki, he putra! kala tU zAmake bakta nahI gayA thA so isa vakta jAkara apanA zauka pUrAkara, taba bo lar3akA gharase vezyAke yahAM gyaa| idhara usa sAhUkArane usa lar3akekI strIse kahA ki, tU apanA zRGgAra karake apane gharameM acchI tarahase baiTha jA aura terA patI bAharase Ave usa vaktameM tU usakA acchI tarahase satkAra Adi vinaya pUrvaka bAta cIta karanA / isa rItise samajhA kara sAhUkAra to apane aura dhandhemeM lgaa| udharameM jo sAhUkArakA pUtra vezyAoMke gharameM gayA to usa samaya vezyAoMko palar3ake Upara sotI huI dekhIto kaisA unakA DhaGga ho rahA thA usIkA varNana karate haiM ki,, zirake keza to vikhare ( phaile) huye the, AMkhoMse gor3a Aya rahI thI,. kajala AMkhoMmeM lagA huA DhalakA thA, usase muMha kAlA ho gayA thA,, hoTha para pAna khAnese phephar3I jamI huI thI, dAMta pIle kharAba lagate the,, isa rItikA una vezyAoMkA rUpa dekhakara DAMkinake samAna cittameM glAnI utpanna hogaI aura vicArane lagA ki chI 2 chI hAya, hAya kaisA maiMne logoM meM apanA nAma badanAma karAyA aura hajAroM lAkhoM rupayA barvAda ( naSTa ) kare, parantu mereko Aja mAlUma huA ki inakA rUpa aisAburA bhayaGkara hai, kevala zAmake vaktameM UparakA liphAphA banAyakara merA mAla Thagato thI, aisA vicAratA huA vahAMse calakara apane gharameM AyA, usa vakta usakI strI sAmane khar3I huI, najara AI, usa vakta usa lar3akene apanI strIke svarUpako dekhakara cittameM Anandako prApta Scanned by CamScanner Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr| [27 huA aura kahane lagA ki dekho maiMne aisI svarUpavAn strIko chor3akara una DAMkinoke pIche apane hajAroM lakhoM rupaye barbAda ( naSTa ) kara diye aura kucha Age pIchekA vicAra na kiyA, khaira huA so huA abamaiM kadApi unake ghara para na jAuMgA, apane gharameM jo strI hai usIse dila lagAUMgA, nAhaka logoMkI badanAmI na uThAUMgA, apanA rupayA nAhaka na gamAUMgA, pitAkI AjJA sirapara uThAUgA / ityAdi nAnA prakArake vicAra karatA huA apane dukAnadArIke kAra vyavahAra karatA rhaa| phira jaba zAmakA vakta huA, to usakA pitA kahane lagA ki he putra terA saira karanekA vakta ho gayA aba tU jA / taba vaha lar3akA isa bacanako sunakara cupa hogayA ora kucha na bolA; thoDIsI derake bAda phira usa sAhUkArane kahA tababhI vo lar3akA na bolA, phira thor3I derake bAda tisarI bAra phira bhI usa sAhUkArane apane putrase kahA, taba vo lar3akA kahane lagA ki he pitAjI Apa merese vAra 2 kahateho mereko zarama AtI hai kyoMki usa jagahase mereko glAnI utpanna hogayI, isaliye usa jagaha jAnekA merA citta kadApi na hogA, maiM usa jagaha kaMdApi na jaUMgA, apanI svakhose aisa mauja ur3AUMgA / isa rotise usa sAhUkArake lar3akekA vezyAgamana chUTa gayA, aura apane gharake rojagAra hAla dhandhemeM nipuNa hokara apane gharakA kAra vyavahAra karane lagA, isarItise yaha dRSTAnta huvaa| .. - aba drASTAnta kahate haiM ki jaise usa sAhUkArake lar3ake ko peztarato saba logoMne vezyAke yahA~ jAneko manA kiyA parantu kisIkA kahanA usa lar3akene na mAnA, taba usake pitAne vicAra kara usako manA na kiyA, aura vezvAoM kI burAI dikhAnekA upAya kiyA thA, aura jaba usa lar3akeko una vezvAoMkI burAI baiThakara glAnI utpanna hogaI taba usake pitAne usako jAnekI AjJA bhI dI parantu to bhI ghezvAoMke yahA~ phira na gyaa| isIrItise jo vartamAna kAlameM yathAvata jaina AgamakA rahasya nahIM jAnane vAle padArtha ko glAnI viduna tyAga pacakhAna karAte haiM ve loga jijJAsuoM ko vizvAsa hIna karake tyAga Scanned by CamScanner Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] [dravyAnubhava-ratnAkara phyakhAnose ulaTA bhraSTa kara dete haiM, parantu jo jinAgamake rahasa jAnakAra AtmArthI satpuruSa haiM ve loga jaise usa sAhUkArane aura putrako vezyAoM ko burAI dekhAkara usakA vezyAgamanapanA chur3A diyA taisehI jo satpuruSa upadeza dene vAle haiM, ve bhI jijJAsuoMko padArthako burAI dikhAyakara una padArthoMkA tyAga karAte haiM, taba ve jijJAsu padArtha kI burAI jAnakara yathAvata tyAga pacakhAnoMko vizvAsa sahita pAlate haiM, aura jina dharmake rahasya ko pAyakara apano AtmAkA kalyANa karate haiN| padArthoMkA varNana / aba isa granthameM peztara padArthoM kA nirUpaNa karate haiM ki, jagatmeM kitane padArtha haiM aura kauna 2 padArthameM jijJAsu ruci kare aura kaunameM glAnI kare, isa hetuse prathama sAmAnya svabhAva jo ki zrI sarva deva vItarAgane kahe haiM usIke anusAra nirUpaNa karate haiM / so sAmAnya svabhAva chaH haiM unhIMkA nAma kahate haiN| 1 astitvaM, 2 vastutvaM, 3 dRzyatvaM, 4 prameyatvaM, 5 satyatvaM, 6 aguru laghutvaM / yaha sAmAnya svabhAva haiN| inako sAmAnya svabhAva isalie kahA hai ki yaha chavoM svabhAva sarva jagaha arthAt jagatmeM jo padArtha vA dravya haiM una saboM meM yaha chaoM svabhAva pAye jaaveN| aisI bastu jagatameM koI nahIM hai ki jisameM yaha chaoM na mileM arthAt milehI / isaliye inako sAmAnya svabhAva khaa| dUsarA isa sAmAnyake kahanese vizeSa kI kAMkSA rahatI hai, isa kAMkSAke bhI jatAneke vAste inako sAmAnya svabhAva khaa| __ (zaMkA ) ina chaoM sAmAnya svabhAvameM peztara astitvaM kyoM kahA peztara vastutvaM athavA dUvyatvaM aisAhI nAma kya na khaa| (samAdhAna ) peztara astitvaM kahanese jijJAsuko kAMchA hotI haiM ki isako astitva kyoM kahA, isa hetuse Scanned by CamScanner Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [ 26 peztara astitva kahA, dUsarA isa astitva kahanese sarvajJa devakA yahI abhiprAya haiM ki nAstika matakA nirAkarana hogayA, isa hetuse peztara astitva zabda kahA / dUsarA vastutvaM kahanese bastukA pratipAdana kiyA, jaba bastu kahanese jijJAsuko kAMkSA huI ki bastu kyA cIja haiM, jisa ke vAste davyatva zabda, kahA / davyatvako svataha siddha na honese prameyayatva kahA / prameyatva ke kahanese pramANa kI kAMkSA hogaI jaba pramANase prameya siddha huA to phira jo jagatako mithyA mAnane vAle haiM unakA nirAkarana karaneke vAste aura jagatakI satyatA ThaharAneke vAste satyatva kahA / isa satyatvameM jo hameMzA utpAda, vaya hotA hai isaliye aguru laghutva arthAt SaTguNa hAni vRddhi utpAda vaya rUpa aguru laghutva kahA, 'isarItise yaha chaH sAmAnya svabhAva kahe / aba astitva rUpajo jagata usako kramase pratipAdana karate haiN| . 1 astitvaM / ... prathama astitva zabdakA artha karate haiM ki, jo jagatU arthAt lokAkAzameM jitane padArtha vA dabya haiM ( jinake nAma hama Age kaheMge) so padArtha asti rUpa haiM arthAt kabhI unakA nAza na hoya, kyoMki dekho isa jagatmeM jitane padArtha haiM vo kaba utpanna huve aisA kabhI nahIM kaha sakta, athavA kabhI naSTa ho jAyaMge so bhI nahIM kaha sakta, isaliye jo jagatameM padArtha haiM ve sadAkAla jaiseke taisehI bane raheMge, isaliye sarvajJa deva vItarAgane una padArthoko astirUpa kathana kiyA, isa astipanese nAstika matakA nirAkarana hogyaa| . . . 2 vstutv| ... .. . dUsarA vastutva svabhAvakA artha karate haiM ki, jo jagatameM padArtha haiM vo eka jagaha ikaTTha arthAt ApasameM anAdi saMyoga sambandhase mile huye isalokameM hai ( jinake nAma hama Age kaheMge ), vo padArtha apane guNa, paryAya, pradeza mAdikoMkI sattA liye huye apane svabhAvameM rahate haiM, dUsare padAryameM mile nahIM, isaliye usameM vastutvapanA humA / jo Apasa Scanned by CamScanner Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava- ratnAkara | 30 ] isa meM mAha mAhI milakara eka hojAya usako judA nahIM kaha sakta, liye isa jagat meM una padArthoMkI judI 2 sattA aura svabhAva athavA kriyA aura lakSaNa judA 2 honese vo ApasameM saba jude hI haiM, isaliye unako vastutva kahA / kyoMki dekho laukikameM bhI jisa bastukA guNa, svabhAva judA 2 dekhate hai una 2 bastuoMko judA 2 hI kahate haiM, isalie sarva jJadeva bItarAgane bhI judA 2 guNa svabhAva dekhakara judI 2 bastu kahaneke vAste 'vastutva', isa zabdako kahA / 3 dravyatvaM / aba tIsarA dvabyatva zabdakA artha aura padArthoM kA nAma, lakSaNa, pramANa Adi yuktise zAstra anusAra kiJcita dikhAte haiM, so prathama dvavyatvakA artha karate haiM ki dravya kitane haiM aura dravyakA lakSaNa kyA hai, so peztara lakSaNa kahakara dravyoMke nAma kaheMge / isa jagaha prazna, uttarase pAThakagaNa samajhe ( prazna ) yA zaGkA bAdIkI taraphase aura (uttara) yA samAdhAna ziddhAMtI kI taraphase jAna lenA / ( prazna Apa dravyakA lakSaNa kahate ho phira usa lakSaNakA bhI lakSaNa kahanA par3egA aura phira usa lakSaNakA bhI lakSaNa pUchegA to phira isa rIti se pUchate 2 AvastA doSa hojAyagA, isaliye lakSaNa hI nahIM banatA to phira lakSa kahAMse banegA / ( uttara ) bho devAnupriya abhI tumhAreko padArthoMke kahanevAle gurukA saMga nahIM huA dokhe, isaliye tumhAreko aisA anAvasthA doSakA sandeha ho rahA hai, isa tumhAre sandeha dUra karaneke vAste lakSaNakA svarUpa kahate haiM ki jo AcArya lakSaNa karate haiM usa lakSaNakA kSalaNa arthAt nikRSTa rahasya yaha hai ki, AcArya prathama hI ati vyApti, athavA avyApti vA asambhavAdi yaha tIna dUSaNa karake rahita jo lakSaNa usako yathAvata lakSaNa kahate haiM, isaliye phira jizAsuko lakSaNakA lakSaNa pUchane kI kAMkSA hI nahIM rahatI / isaliye aba tumhAreko tInoM dUSaNakA svarUpa dikhAte haiM, ki ati vyApti Scanned by CamScanner Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / [31 usako kahate haiM ki, kisI cIjakA lakSaNa kahA aura vo lakSaNa lakSako chor3akara anya cIjameM calA jAya, usako ati vyApti kahate haiM / aura avyApti usako kahate haiM ki jisakA lakSaNa kahe usa lakSako sampUrNako na sameTe arthAt ikaTThA na kare, eka deza rahakara apane sajAtI lakSako chor3a deya, usakA nAma avyApti hai| tIsarA asambhava usako kahate haiM, ki kisIkA lakSaNa kiyA usa lakSaNakA anza lakSameM kiMcit bhI na AyA, lakSaNa kaha diyA aura lakSakA patA bhI nahIM, isalie isako asambhava dUSaNa khaa| aba ina tInoM dUSaNoMkA dRSTAnta bhI dekara dikhAte haiM, ki jaise gaU (gAya) kA lakSaNa kisIne kiyA ki sIMga vAlI gaU hotI hai jisake sIMga hogA vo gAya hai / isa lakSaNase ati vyApti ho gaI, kyoMki dekho sIMga bhaisake bhI hotA hai, aura bakarIke bhI hotA aura sIMga hiranake bhI hotA hai, jo sIga vAle paza haiM una sabameM lakSaNa calA gayA, kevala gAyameM na rahA, isaliye isako ati vyApti dUSaNa khaa| dUsarA kisIne gaUkA lakSaNa kahA ki "nIlatvaM gotva nIla raGgakI gAya hotI hai, aba isa lakSaNase avyApti hotI hai, kyoMki dekho gAya sapheda bhI hotI hai, gAya pIlI bhI hotI hai, aura gAya lAla bhI hotI hai, to vo bhI lakSaNa gAyakA sarva gaUrUpa lakSako na batAya sakA, isaliye eka deza honese avyApti rUpa dUSaNa hogyaa| aba asambhava dUSaNa isa rItise hotA hai, ki kisI cIjakA lakSaNa kiyA aura usa lakSaNakA eka aMza bhI lakSa na pahUcA' kyoMki dekho kisIne kahA ki ( eka sApatvaM gotvaM ) arthAt eka khuravAlI gaU hotI hai, to dekho eka khura gadhA vA ghor3Ake hotA hai, gAyake to eka pagameM do khurI hotI hai, isaliye gAyameM lakSaNakA saMbhava na huA, isaliye isalakSaNako asambhava khaa| ina tInoM dUSaNoMse rahita gAyakA sA lakSaNa hotA hai sohI dilAte hai ki, lakSaNakA kahane vAlAdhuddhimAna puruSa gAyakA lakSaNa isa rAtila kahegA ki (sAsanAdi masye satIligatva lAMgatva gotva) arthAt sAsana maryAt galekA camar3A maTake aura sIMga jisake hIya aura Scanned by CamScanner Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava - rtnaakr| 32 ] pUMcha hoya usakA nAma gaU hai| isa lakSaNase gAyakA lakSaNa yathAvata ho gayA, kyoMki dekho gAyake galemeM hI camar3A laTakatA hai aura kisI bakarI, bhaiMsa, hirana Adi pazuke galemeM camar3A nahIM laTakatA, isarItise jo vidvAna puruSa haiM ve lakSaNako kahakara jijJAsuke vAste lakSako yathAvata batA dete haiN| isaliye lakSaNakA kahanA avazyameva siddha ho gayA, binA lakSaNake lakSakI pratIta kadApi na hogI / isa rIti se AcArya prathama lakSaNakA svarUpa kahate haiM / isaliye tumane jo ana avasthA Adi dUSaNa lakSaNameM diyA so na banA aura hamArA lakSaNakA kahanA siddha hogayA so aba lakSaNa kahate haiM / (dravatI dravyaM) arthAt jo drAvaNa cIja hoya usakA nAma dravya hai / aisA lakSaNato naiyAyika vaizeSika Adi granthoMmeM kahA haiM so vahA~se dekho| aba jaina matako rItile dravyakA lakSaNa kahate haiM ( guNa pariyAya vatvaM iti dravyatvaM ) athavA ( kriyA kAryatvaM iti dravyatvaM ) athavA ( utpAdavaya kiMcit dhruvatvaM iti dravyatvaM ) zAstroMmeM to aura bhI lakSaNa kahe haiM, parantu jijJAsuko itanese hI bodha ho jAyagA, aura jyAdA lakSaNa kahanese grantha bhI bahuta bar3ha jAyagA, isalie ina tIna lakSaNoMkA artha dikhAte haiM / prathama lakSaNakA arthato yaha hai, ki guNa paryAyakA bhAjana arthAt jisameM guNa paryAya rahe usakA nAma dravya hai, kyoMki guNIko guNa chor3akara kadApi alaga nahI rahatA aura guNake binA guNI bhI nahIM kahA jAtA, isaliye guNakA jo samUha so hI dravya huA, isakA vizeSa artha Age kaheMge / athavA kriyA kareso dravya, isaliye kriyAkAritva dravyakA lakSaNa kahA / athavA 'utpAdabaya dhruva' isakA artha aisA hai ki upajanA aura binasanA aura kiMcita dhruva rahanA so sadA dravyameM horahA hai| jisameM utpAdavaya na hoya vo gavya nahIM; isa utpAdavyaya lakSaNakA vizeSa kathana Age kaheMge / aba isa jagaha zrI botarAga sarvaza devane mukhya karake do rAzi arthAt do padArtha kahe haiM, athavA inhIMko do dravya kahate haiM, phira jijJAsu ke samajhAneke vAste ina donoM padArthoMke aura bhI bheda kiye haiM so prathama Scanned by CamScanner Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [ 33 do padArtho kA nAma likhate haiM, ekato jIva padArtha, dUsarA ajIva padArtha, aba jIva padArthakA to koI bheda hai nahIM aura ajIva padArtha ke cAra bheda to isarItise haiM, ki AkAzAstikAya, dharmAstikAya, adharmAstikAya aura pudgalAstikAya, yaha cArato mukhya dravya haiM, aura kAlako upacAra se jijJAsuko samajhAneke vAste pAMcavA dravya mAnA haiM, isarotise 'ajIvake pAMca bheda kahe aura chaThA bheda jIvakA isarItise chaH bheda arthAt chaH dravya z2ina AgamameM kahe haiM, isarItise ina chaoM dravyoMke nAma kahe / aba isa jagaha vAdI prazna karatA hai ( prazna ) tumajo chaH padArtha mAnate ho so svataha siddha haiM athavA kisI pramANase (uttara) svataha siddhato koI padArtha banatA haiM nahIM, kyoMki pramANake vina koI aGgIkAra nahIM karatA isaliye jo padArtha Upara likheM haiM vo pramANase siddha haiN| ( prazna ) jo pramANase siddha haiM to vaha pramANa ina padArthoM ke anta ragata haiM yA inase judA haiM, jo tuma kaho ki judA haiM to tumhAre bItarAga sarvajJa devane chaH dravya mAne haiM, unakA mAnanA hI asaGgata hogayA, kyoMki pramANa sAtavA~ padArthaM alaga ThaharA, kyoMki vo jo alaga hogA tabhI una chaH padArthoM ko siddha karegA, isaliye tumhAre mAne hue padArtha na bane, kadAcitU usa pramANako chaH dravyoMke antaragata mAnoge to vo bhI prameya hojAyagA, tabato va pramANa bhI prameya hogayA. to phira usake vAste tumako koI aura pramANa mAnanA hogA, taba vo pramANa bhI tumhAre -mAne hue padArthoMke antaragata hogA aura vo bhI prameMya ThaharA aura isa rItise pramANake vAste pramANa judA 2 mAneM to anAvastA dUSaNa ho jAyagA, aura mAnA huA pramANa mAne hue padArthoMke antargata huA to vo bhI prameya ho gayA jo vo pramANa bhI prameya hogayA to phira tumhAre mAne hue padArtha kisase siddha karoge kyoMki jo prameya hotA hai vo pramANa nahIM hotA, kyoMki dekho cakSukA ghaTa viSaya hai to cakSu ghaTako viSaya karatA haiM arthAt dekhatA hai, isaliye ghaTa prameya hai aura cakSa 3 Scanned by CamScanner Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] [ dravyAnubhava-ratnAkara pramANa haiM, isalie ghaTa prameya huA, to prameya jo ghaTa vA cakSa ko kare aisA kadApi na banegA, isalie tumane jo pramANa mAnA vaha to tumhAre mAne hue padArthoMke antaragata honese prameya hogayA, isaliye vo tumhArA pramANa na banA, to tumhAre mAne hue padArtha apramANika Thahare. apramANika honese koI puruSa buddhimAna aGgIkAra na kregaa| __ ( uttara ) ko devAnupriya yaha tumhArA prazna koI prabala yukti vAlA nahIM kintu bAloMkI taraha haiM, kyoMki abhI tumhAreko pramANa aura prameyakI khabara nahIM haiM, isaliye tumhArI buddhimattAse zuSka tarka utpanna hoto hai, isaliye tumhAreko pramANakA lakSaNa sahita samajhAya kara tumhArA sandeha dUra karate haiM ki, ekato prameya aisA hai ki pramANa rUpa hokara ApahI prameya hotA hai, dUsarA kevala prameya rUpa hai| jo pramANa prameya rUpa hai vo pahale apaneko prakAza arthAt jAnakara pazcAt dUsare prameyako jAnatA hai, kyoMki jo svayaM prakAza hogA vahI parako prakAza karegA, isa hetuse hI zrI vItarAga sarvajJane kahA hai so hI dikhAte hai ki, "pramANa naya tatvAloka alaGkArake prathama paricchedameM prathama sUtra aisA hai, (svaya para vyavasAI jJAnaMpramANaM") isa sUtrakA artha aisA hai ki, sbaya nAma apanA, para nAma dUsarekA, vyavasAI kahatA nizcaya karanA arthAt niHsandeha jAnanA, aisA jA jJAna usokA nAma pramANa hai, isaliye sarvajJa deva bItarAgane peztara jIva dravyako kahA so vaha jIva dravya pramANa aura prameya rUpa hai| kyoMki jIva apane jJAnase prathama Apako jAnatA hai, pIche ajIva prameyako jAnatA hai, kyoMki jo svayaM prakAza hogA vahI parako prakAza karegA, jaise sUrya peztara apaneko prakAza karatA hai, pazcAt dUsareko prakAza karatA haiN| taisehI jIva dravya bhI pahale apaneko prakAza kara pazcAt dUsarekA prakAza karatA hai, isaliye padArtha pramANasiddha hogye| jaba pramANasiddha hue to pramANIka Thahare, isaliye tumane jo apramANIka ThaharAye so siddha na hue kintu pramANIka tthhre| jaba padArtha pramANa siddha hogaye to aba inakA varNana avazyameM karanA ucita ThaharA, isaliye dUvyoMkA varNana karate haiM Scanned by CamScanner Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / ] [ 35 ki kitane dUvya haiM so prathama dravyoMke nAma kahate haiM, ki jIva dravya arthAt jIvAstikAya, dharmadavya arthAt dharmAstikAya, adharmadavya arthAt adharmAstikAya, AkAzadvya. arthAt AkAstikAya, pudgaladravya arthAt pudgalAstikAyA, kAlavya, isa rotise yaha chadavya khe| . , .. (prazna) pAMca vyato asti kAya kahe aura kAlako asti kAyakyoMna khaa| (uttara) pAMca vyato astikAya arthAt pradezavAle haiM isaliye unako astikAya kahA; aura kAlameM pradezAdika hai nahIM isaliye kAlako astikAya na kahA, dUsarA kAlavya jijJAsuke .samajhAneke vAsta upacArase dUvyamAna hai, kyoMki utpAdabayakAho. nAma kAla hai, so utpAdavya Upara likhe pAMcavyoM meM hI hotI hai isaliye kAla dUvyako astikAya na khaa| aura isa kAla duvyakI mukhyatA aura upacArake Upara vizeSa carcA hamArA kiyA huA "syAdvAda anubhava ratnAkara" tIsare praznake uttarameM vizeSa karake likhI hai, so jisakI khuzI hoya so vahAMse dekhaleya grantha bar3hajAneke bhayase isa jagahana likhA, aba isa jagaha dUvyoMkA vizeSa vicAra karaneke vAsta eka eka vyakA guNa, paryAya pradezAdi alaga 2 kahate haiN| .. jIvAstikAya / __prathama jIva dUvyakAlakSaNa kahate haiM ki (cetanA lakSaNoM hI jIvAH ) bhartha-cetana arthAt jJAna svarUpa hai jisakA usakA nAma jIva hai, yaha sAmAnya lakSaNa huA, aba vizeSa lakSaNa bhI jIvakA kahate hai "nANaMca dasaNaM cevA cAritaMca tavItahA bIrya uvegoyaM yeva jIvassa lakSaNa" arthanANa kahatA zAna, darzana kahatA dekhanA, cAritra kahatA tyAga, tapa kahatA tapasyA, bIrya kahatA bala, (prAkrama, zakti) upayoga, yechaH lakSaNa jisameM hoya vo jIva hai| isa rItise jIvakA lakSaNa khaa| aba isake guNa kahate haiM ki ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra, ananta vIrya, ye cAra mukhyaguNa hai aura akriya, Scanned by CamScanner Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava - ratnAkara / 36 ] acala, avinAzI, arUpI Adika aneka guNa hai, parantu isa jagaha mukhyatAmeM jo guNa the unhIkA varNana kiyA hai, aba paryAya kahate haiM ki 1 avyAvAdha, 2 anavagAha, 3 amUrtika, 4 aguru laghu, yaha cAra paryAya mukhya haiM, bAkI jaise guNa aneka haiM taise paryAya bhI aneka haiN| aura eka jIvake asaMkhya pradeza haiN| isa rIti se jina AgamameM jIva dravyakA svarUpa kahA hai / 1 (prazna ) Apane jo jIvakA lakSaNa kahA hai so sAmAnya lakSaNa to haraeka jIvameM milatA hai, parantu vizeSa karake jo jIvake chaH lakSaNa kahe vochaH lakSaNa ekendrI Adika jIva arthAt jisako thAvara kahate ho usameM yechaH lakSaNa nahIM ghaTa sakta, isaliye jIvakA jo lakSaNa kahA so siddhana huA, kyoMki pRthivI, jala, agni, vAyu, vanaspatI, ina pAMco meM jovake chaH lakSaNa nahIM ghaTasakte, kyoMki ye jar3apadArtha hai, aura Apane jJAna, darzana, caritra, tapa, bIrya aura upayAga ye chaH lakSaNa jIvameM mAne haiM aura ye cha:oM lakSaNa vanaspati AdikameM nahIM ghaTa sakta, isaliye jisakA lakSaNahI na banA usakA guNa, paryAya kahanA hI vyartha hai / dUsarA jo Apane pahaleto jIva dravya kahA, phira guNa kahA, phira paryAya kahA, to tumhAre zAstroMmeM arthAt jina matameM dravyArthika aura paryAyArthika doho kahe haiM, guNArthikato kahA nahIM, isaliye guNakA kahanA vyartha huA / yadi ukta' (dabba nayA pajjava nayA ) aisA zAstroM meM kahA hai, isaliye guNakA kathana karanA ThIka na ThaharA / tIsarA eka jIvake asaMkhya pradeza kahe so bhoThIka nahIM, kyoMki pradeza arthAt avayavavAlI vastunAzavAna arthAt sadA nahI rahatI, isaliye pradezavAlA arthAt bhavayavI jIvamAnoge to vo jova anAdi ananta na banegA, kintu nAzavAlA ho jAyagA / isaliye jIvake pradeza kahanA bhIvyartha hai, kyoMki jIvato niravayavI hai| isa rItise jo tumane jIvakA pratipAdana kiyA so lakSaNa guNa pradezAdi kathana karanA vyartha hai 1 (uttara) bho devAnupriya yaha tumhArI zuSka tarka viveka binA Scanned by CamScanner Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [37 pakSapAtase hai, so tumhAreko AtmAke kalyANa kI icchA hai to bibeka sahita buddhise vicAra karo ki jo hamane jIvake chaH lakSaNa kahe haiM, vechaH lakSaNa apekSA sahita yathAvata pAMcothAvaroM meM ghaTa sakta haiM, jonirpakSa hokara bibekasunya buddhikA vicAra na kare aura pakSapAtako dRr3ha karake pratipAdana kare, usa puruSako to yechaH lakSaNa jIvameM nadIkhe, kyoMki mithyAtvarUpa ajJAnake jorase yathAbata vastukA svarUpanahIM dIkhatA, so isa ajJAnase na dIkhaneke Upara eka dRSTAnta dikhAte haiM ki, jaise koI puruSa dhatUreke bIja bhakSaNa (khAya) karale aura usake nazeme sapheda bastuko bhI vo nazevAlA puruSa pIlI dekhatA hai aura jo use koI kahe dUdha, zaMkha, cAMdI Adika sapheda haiM to vo kisokA kahanA nahIM mAne aura usako polohI kahatA hai, athavA koI puruSa madirA ( dArU pAna ) pI karake unmatta hokara nazeke jorase mA, bahina, veTI, bhaginI, kisIko nahIM pahacAnatA aura kAmAtura ho karake una strIyoMke pIche bhAgatA hai| taisehI mithyAtva rUpa ajJAnake vazahokara sarvajJa deva vItarAgakA syAdvAdarUpa yathAvata kathanako nahIM samajha sktaa| kyoMki jabataka apekSAko nahIM samajhegA tabataka isa syAdvAda siddhAntakA rahasya yathAvata mAlUma na hogaa| isaliye jo lakSaNa hama Upara likha Aye haiM volakSaNa jIvameM yathAvata ghaTate hai, parantu viveka sunya hokara pakSapAtase jo koI vicArate haiM, unako to yathAvata mAlama na hogA, kyoMki rAgadvaSa aura nirpekSatAke jorase mAlUma nahIM hotA, parantu bibeka sahita buddhise vicAra karanevAle puruSoMko apekSA sahita bicAra karanese Upara likhe hue lakSaNa yathAvata pratIta dete haiN| isaliye kiJcit bibeko puruSoMke bicAra yogya Upara likhe lakSaNoko yukti sahita pAMca thAvaroM se banaspatI kAyake Upara utArakara dikhAte haiN| prathama zAna lakSaNako ghaTAyakara dikhAte haiM, ki jisase sukha dukhaH kI pratIti arthAt sukha dukha jAnA jAya usakA nAma zAna hai, to viveka sahita buddhikA vicAra karanevAle jo puruSa haiM ve loga usa Scanned by CamScanner Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] [drvyaanubhv-rtnaakr| vanaspati arthAt darakhtoM ko dekhate haiM to pratIti hotI hai, ki duHkha sukhakA bhAna inako hai, kyoMki jaba sIta (jAr3A) Adika athavA koI pratikUlatA pahuMcanese unakI udAsInatA arthAt kumalAnApanA mAlUma hotA haiM, aura jaba jala AdikakI vRSTi athavA aura koI anukula padArtha una darakhtoMko milanese ve banaspatIke darakhta praphullita zobhAyamAna mAlama dete haiM, isaliye unameM kiJcit jJAna hai, isa apekSAse dekhanese pAMca thAvaroM meM jJAna bhI avyakta svarUpa pratIti detA hai| ___ dUsarA darzanakA lakSaNa kahate hai ki jinamatameM cakSu darzana, acakSu darzana ye do bheda kahe haiM, tisameM acakSu darzana una paMcazAvarameM hai, isa rItiko apekSAse darzana bhI banatA hai| dUsarA sAmAnya upayoga arthAt thoDAsA vodha honA usakA bhI nAma darzana hai, aura vizeSa vodha honA so jJAna hai, isa rItise bhI darzana siddha hotA hai| tIsarI eka apekSA aura bhI haiM, ki jisako jisa cIjameM zraddhA hotI hai usakA bhI nAma darzana hai, to paMca thAvaroMmeM duHkha sukhakI zraddhA arthAt jaba sukha, duHkha prApti hotA hai usavakta veda anurUpa zraddhA una paMca thAvaroMko bhI hotI hai, isa rItise paJca thAvaroM meM darzana bhI siddha huaa| __tIsarA lakSaNa cAritra kahate haiM ki cAritra nAma tyAgakA hai, kyoMki (caragati bhakSaNayo) dhAtuse cAritra siddha hotA hai, to bhakSaNa arthAt karmoM kA kSaya karanA so karmoMkA kSaya do rItise hotA hai, ekato sakAma nirjarAse, dUsarA akAma nirjarAse, so sakAma nirjarAse to karma kSaya samagatike sivAya dUsarA koI nahIM kara saktA aura akAma nirjarAse kullajIva karma kSaya karate haiM, kyoMki jo karmakSaya nahI hoyato jisa yoni, jisa gatimeM jo jIva prApta huA hai, usa yoni, usa gatise kadApi na nikala skegaa| isaliye usa yoni, gatise. akAma nirjarAke z2orase karmakSaya karake dUsarI yoni gatiko prApta hotA hai, isa rItise paMcathAvarameM bhI cAritra siddha huaa| aba dUsarI apekSA isa cAritrake ghaTAne meM aura bhI hai so hI dikhAte haiM, ki cAritra nAma tyAgakA hai, to tyAga do prakArakA Scanned by CamScanner Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [36 hai, ekato anamilI bastukAtyAgI, dUsarA milI huI bastuko tyAga karatA hai, so milI bastukA tyAga karane vAlAto ati uttama hai, parantu jo bastu kI icchA hai aura vo na mile usako bhI koI apekSAse tyAgI kaheMge, iso rItise paMcathAvaramaiM bhI jo jIva rahane vAle haiM una jIvoMke anukUla bastukA na milanA sobhI kizcit apekSAse tyAga hai, isa rItise cAritra bhI apekSAse siddha huaa| ____ cauthA tapabhI ghaTAte haiM, ( tapa santApe dhAtu) setapa zabda siddha hotA hai, to isa jagaha bhI buddhise vicAra karake dekheto paJca thAvarako bhI santApa hotA hai, dUsarA aura bhI sunoMki zIta, uSNa Adi titikSAko sahana karanA usIkA nAma tapa hai, to pratyakSa dekhanemeM AtA hai ki zIta uSNa Adi titikSAko paJca thAvara barAbara sahate haiM, isa rItise tapa mI siddha huaa| pAMcavA bIrya lakSaNako bho ghaTAte haiM ki bIrya nAma bala, parAkrama, zakti, ityAti nAmoMse bolate haiM, to aba dekhanA cAhiye ki vinA zaktike athAt vIryake vinA usa darakhta AdikakA praphullita honA, athavA usakA var3hanA ki choTekA var3A hojAnA binA bIryake kadApi na hogA, isIrItise jisa paJca thAvarameM bIrya Adikana hogA usI thAvara kI zobhA (ronaka) (camaka) pratIti nahIM hotI, isaliye bIrya bhI pAMca thAvaroMmeM siddha hogyaa| chaThAM upayoga lakSaNa bhI ghaTAte haiM, ki dekho jaise banaspatI darakhta (vRkSa) Adika jaba bar3hatA hai taba jidhara 2 usako avakAza milatA hai udhara hI ko jAtA hai, isa rItise upayoga bhI apekSAse paJca thAvarameM siddha hotA hai| dUsarI apekSA aura bhI dikhAte haiM ki agnimeM Urddha (UcA ) jAnekA upayoga (svabhAva) hai, jalakA adho (nIcA) jAnekA upayoga (svabhAva) haiN| vAyumeM tirachA (Ter3hA) jAnekA upayoga (svabhAva) hai, isa rItise paMca thAvaroMmeM upayoga bhI siddha hogyaa| isarItisaM jo hamane jIvake chaH lakSaNa vizeSa likhe the unameM jo tumhAre ko sandeha huA usa tumhAre sandeha dUra karaneke vAste kiJcat yukti Scanned by CamScanner Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] [drvyaanubhv-rtnaakr| aura apekSAko dikhA diyA hai, so samajhakara apanI AtmakA kalyANa karo, sat gurUkA upadeza hRdayameM dharo, mithyAtva rUpa ajJAnako pariharo. jisase mukti padako jaaybro| aba dUsarA jo tumhArA prazna hai ki jina AgamameM dUvya aura paryAyakAhI kathana hai phira tumane guNakA kathana kyoM karA, isa tumhAre sandehako dUra karate haiM ki zAstroMmeM vyArthika aura pariyArthika kAhI kathana hai, parantu jijJAsuke samajhAneke vAste guNako judA kahA hai, parantu paryAyakA jo samUha usakAhI nAma guNa hai, pariyAya aura guNameM koI tarahakA pharka nahIM kintu eka hai| so dRSTAnta dekara dikhAte haiM ki jaise sUtakA eka tAgAkacA vo kAma nahIM kara saktA, parantu sau, dauso, pAMcaso, tAgA ikaTTe kareM to vo mile hue kacce sUtake tAgA samUha rUpa milakara aneka kAmoko kara sakta haiM, parantu vaha jo ikaTTe sUtake tAgA rUpa haiM, vo usa kacce rUpa tAgAse bhinna nahIM hai kintu eka hI hai, pratyeka (judA) honese usako kacA sUta kahate haiM, aura samudAya milanese DorA kahate haiN| taisehI pariyAyake samUhako guNa kahate haiM aura pratyekako pariyAya kahate haiM, parantu pariyAya aura guNameM pharka nahIM kintu paryAya aura guNa eka rUpa haiM, inameM koI tarahakA bheda nahIM, kevala jijJAsuke samajhAneke vAste AcAryoMne upakAra vuddhise guNa judA kahA haiM, isaliye hamane bhI guNakA kathana judA kahA, isakA vizeSa kathana dekhanA hoyato naya cakra, tatvArtha sUtrakI TIkA, vizeSa Avazyaka AdimeM dekho prathake bar3hajAneke bhayase isa jagaha vizeSa carcA na likhii| aura jo tumane, asaMkhyAta pradezake madhye prazna kiyA sobhI tumhArA padArthake ajAnapanese hai, kyoMki jinako padArthakA yathAvat bodha hai unako aisI tarka kadApi na uThegI sohI dikhAte haiM, ki jo nira avayavI jIva vyako mAneMto kaI dUSaNa Ate haiM, aura jo bastu anAdi ananta haiM unameM svabhAva bhI anAdi ananta hote haiM, aura jo cIz2a anAdi ananta hai usameM tarka nahIM hotI, yadi ukta "svabhAvatarko nAsti" jo bastu svAbhAvika hai usameM tarka nahIM Scanned by CamScanner Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [ 41 hotI, isaliye asaMkhyAta pradeza mAnanemeM dUSaNa nahIM / kadAcit isa samAdhAnale tumhArA sandeha dUra na huA ho to aura bhI sunokijI tuma usa jIvako asakhyAta pradezavAlA nahIM mAnoge aura anuvAlA arthAt binA abayava vAlA mAnoge to kIr3I (ceMTI ) kutthU Adika choTe jIva haiM balki inase bhI aura sUkSma jo jIva haiM unameMse vo jIva nikalakara hAthI ke zarIrameM jAyagAto nira avayavI honese jisa hAthIke jisa dezameM vo jIva nira avayavI rahegA taba usa niraabayavI jIvako usa kula zarIrakA duHkha sukhakA bhAna na hogA, athavA usa hAthIke zarIra meM rahane vAlA jIva usa kutthU Adika sUkSma zarIrameM vo niraavayavI hAthI vAle zarIrakA jIva usameM kyoMkara praveza karegA, isa rItike dUSaNa honese jo ki sarbamatAvalambI AcAryoMne apane 2 zAstroMmeM kathana kiyA hai ki jIva karmoMke baza karake 84 lAkha yoni bhogatA hai, so niraavayavI jIva honese choTI yoni vAlA jIva bar3I yonimeM eka dezI ho jAyagA aura bar3I yonikA jIva choTI yoni meM pravezahI na kara sakegA, to una AcAryoMkA kathana karanA ki 84 lAkha yoniyoMmeM jIva phiratA hai so kathana mithyA ho jAyagA / isaliye he bhole bhAI jo sarvajJa deva bItarAga lokAloka prakAzaka zrIarahanta paramAtmAne jo kahA hai so hI satya hai, aura vo jo asakhyAt pradeza haiM una pradezoM meM Akucan prasAran gati svabhAvika hai jo cIz2a jisameM svAbhAvika hotI hai tisa vastuke svabhAvakA nAza nahIM hotA / ( prazna ) isa tumhAre mAnaneseto jIva madhyama pramANI ho jAyagA aura usa madhyama pramANako naiyAyika, vedAnta aura matAbalambiyoMne anityamAnA hai aura mahatva pramANako athavA anupramANako nityamAnA hai, taba tumhArA mAnA huA madhyama pramANa nitya kyoMkara siddha hogA / ( urUra ) bho devAnupriya, una naiyAyika aura vedAntiyoMko padArthakI yathAvata qhabara nahIM thI, ina naiyAyika aura vedAntiyoMke padArthoMkA nirNaya hamArA banAyA huA grantha " syAdvAda anubhavaratnAkara" ke Scanned by CamScanner Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] [ dravyAnubhava - ratnAkara / dUsare prazna uttarameM inhIMke zAstra anusAra nirNaya kiyA hai, so vahAMse dekho, granthake bar3hajAneke bhayase isa jagaha nahIM likha sakta, parantu kiJcit yukti isa jagaha bhI dikhAte haiM ki dekho mahatva parimANa vAlAto AkAzako batAte haiM aura anuparimANa vAlA paramANuko batalAte haiM. to ina donoM parimANavAlI bastu acetan arthAt ajIva ThaharatI hai, to usake sAdRza jIvakyoMkara banegA, isaliye ina donoM parimANoMse vilakSaNa madhyama parimANa vAlA jIva asaMkhyAta pradezI AkuJcan prasAran svabhAva vAlA syAdvAda rIti se anAdi ananta hai, kabhI usakA nAza nahIM hotA / aura jo madhyama parichinna parimANa vAlI hai vahI cetana arthAt jJAnavAlA hotA hai, isa jJAnavAle jIvako dRr3ha karaneke vAste kiJcit anumAna dikhAte haiM ki "yata 2 parichinnatva N tatra 2 cetanatva' yathA sUryavatva" artha - jo 2 bastu parimANa vAlI hotI hai so 2 vastu cetana hotI hai, kyoMki dekho jaise sUrya parimANa vAlA hai to cetana arthAt prakAza vAlA hai, dUsarA isakA pratipakSI anumAna karake dikhAte haiM ki "yatra 2 vibhUtvaM tatra 2 acetanatva' yathA AkAzavatva" artha -- jo 2 bastu vibhU arthAt aparimANa hai so 2 bastu acetana hai jaise AkAza vibhU arthAt aparimANavAlA hai so acetana hai 1 isa rItise jIva bhI aparimANa vAlA arthAt vibhU AkAzavata hoyato cetana arthAt prakAzavAlA na ThaharegA, isaliye he bhole bhAiyoM isa zuSka tarkako chor3akara zrIbItarAga sarvajJake vacana Upara AstA rakkho, gurU upadeza yathAvata anubhava rasa cakkho, jisase Atma svarUpako lakkho, tisase janma maraNa kabhI na kkho / isa rItise jIvadravya pratipAdana kiyA / aura isa jIvako nahIM mAnanevAlA jo nAstika mata hai usakA khaNDana maNDana naMdI, suyagaDAMga Adi sUtroMmeM vizeSa karake pratipAdana hai, aura syAdvAda ratnAkara avatArikA, jaina patAkA, sammatI tarka Adi granthoMmeM vizeSa karake likhA hai aura bhI aneka prakaraNoMmeM jIvakA acchI tarahase pratipAdana hai, isaliye cAra vAkyAdi nAstika matakA khaNDana Scanned by CamScanner Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [ 43 maNDana na likhA, jijJAsuke sandeha dUra karaneke vAste aura nAstika matako haTAneke vAste kiJcit yukti dikhAte haiM ki, jo nAstika matavAlA kahatA hai ki jIva nahIM haiM, usase pUchanA cAhiye ki he biveka sunya buddhi bicakSaNa jotU jIvako niSedha karatA hai tU jIva dekhA hai taba niSedha karatA hai, athavA tUne usako nahIM dekhA hai taubhI niSedha karatA hai| jo vaha kahe ki nahIM dekhA ora maiM niSedha karatA hUM, taba usase kahanA cAhiye ki he mUrkhoMmeM ziromaNi mUrkha jaba tUne dekhAhI nahIM hai to niSedha kisakA karatA hai, kyoMki binA dekhI huI bastukA niSedha nahIM banatA, isaliye tere kahanese hI terA niSedha karanA mithyA hogayA / kadAcit dUsare pakSako kahe ki maiMne jIvako dekhA hai isaliye maiM niSedha karatA huuN| taba usase kahanA cAhiye ki he bhole bhAI tere mukhase hI jIvasiddha hogayA, kyoMki dekha jabatUne usako dekhaliyA to phira tUM usakA niSedha kyoMkara karasaktA hai| isaliye isa haThako chor3akara satgurUke bacanako mAna, chor3ade mithyA abhimAna, bibeka sahita buddhimeM karo kucha chAna, isIliye jIvoMko dIjiye abhayadAna, jisase uge tumhAre hRdaya kamalameM bhAna, hove jaldI terA kalyANa / isa rIti se kiJcit jIvakA svarUpa kahA / aba ajIbakA svarUpa varNana karate haiM, jisameM avvala AkAzakA svarUpa kahate haiN| 135 AkAzAstikAya | AkAza nAma avakAza arthAt polA jo sabako jagaha de, usakA nAma AkAza hai, so usa AkAzake do bheda haiM, eka to loka AkAza, dUsarA aloka AkAza / loka AkAza to usako kahate haiM, ki jisameM aura dravya hai, parantu alokameM aura dravya nahIM, isaliye usako aloka kahA / (prazna ) Apane jo AkAzakA varNana kiyA so AkAza arthAt Scanned by CamScanner Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava - ratnAkara / 44 ] AsamAna jo yaha kAlA 2 dIkhatA hai, usIkA nAma AkAza hai. ki kucha aura cIz2a hai / ( uttara ) bho devAnupriyaH jo tereko kAlA 2 dIkhatA hai, usakA nAma AkAza nahIM, yaha tereko jo kAlA 2 dIkhatA haiM isa AsamAna meM to lAla, pIlA, harA, kAlA, sapheda, kaI tarahake raMga hojAte haiM, so isako laukikameM to baddala bolate haiM parantu yaha pRthvI, jala, agni, vAyu ina cAro cIz2oMke karma rUpa saMyogase jIvoMke pudgala rUpa sUkSma zarIra haiM / aura koI matameM yaha cAra bhUta prAnI vAjate haiM, aura koI matameM inako tatva kahate haiM, aura koI matameM paramANurUpa kahate haiN| isaliye isakA nAma AkAza nahIM, AkAza nAmaH polArakA hai, so vaha polAra sarba jagaha byApaka hai, jo vaha polAra byApaka nahoya to kisI jagaha kisI bastuko jagaha na mile, so dRSTAnta dekara dikhAte haiM ki, dekho jaise bhItabanI huI acchI tarahase cUnA astrakArI ho rahA hai aura koI chidra vA darAra bhI nahIM, usa jagaha kIla Thokanese vo lohekI kIla usa dIvAra meM samAjAtI hai, isaliye usa bhIta meM bhI polAra hai, aisehI darakhta vagaira: sabameM jAnalenA / so AkAza nAma jagaha dene vAlekA hai jo jagahadeya usakA nAma AkAza, hai / so isa loka AkAzameM cAra dvaSyato mukhya hai aura eka upacArase, pAco dravya vyApya vyApaka bhAvase rahate haiM, so isa loka AkAzameM naya Adikake kaI bheda haiM so Age kaheMge, isarItise AkAza dravyakA. varNana kiyA / aba dharma adharma dravyakA barNana karate haiM dharmAstikAya / dharma dravya arthAt dharmastikAya jIva aura pudgalako sahAyakArI arthAt calane meM sahAya deya usakA nAma dharmAstikAya hai jahAM 2 dharma. dravya haiM tahAM 2 jIva aura pudgalakI gati arthAt calanA phiranA hotA hai, aura jisa jagaha dharmadravya nahIM hai, usa jagaha jIva pudgalakI gati arthAta: calanA phiranA bhI nahIM hai, aisA zrIsarvaza devane apane jJAnameM dekhA aura Scanned by CamScanner Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / drvyaanubhv-rtnaakr| [ 45 isI kAraNase alokake viSaya jIva pudgalakA honA niSedha kiyA ki usa jagaha dharmAstikAya nahIM hai, isaliye jIva pudgala bhI nahIM hai, kyoMki dharmAstikAyake bidUna jIva pudgalako calane halanemeM sahAya (sahArA ) kauna kre| __ (prazna ) jIva pudgalako dharmAstikAya calanemeM kyoMkara sahAya detI hai| (uttara) bhI devAnupriya yaha dharmAstikAya jIva aura pudgalako calane halane meM sahArA (sahAya ) detI hai, usa sahAyake gur3ha karAneke vAste tumhAreko dRSTAnta dekara samajhAte haiM ki, jaise maccha Adi jala jantu gati arthAt calanekI, icchA kareM usavakta calaneke samaya jala sahAyakArI hotA hai, jahAM 2 jala hoya tahA~ 2 macchAdi jalajantu cala sakatA hai aura jisa jagaha jala nahoya usa jagaha macchAdi jalajantu kadApi na calasake, kyoMki thalameM macchAdi jalajantu kadApi nahIM cala sakta, yaha bAta vAla gopAla Adi sarbake anubhava prasiddha hai| taisehI jIva aura pudgala bhI jahAM 2 dharmastikAya hai, tahAM 2 hI calanA phiranA kara sakta haiM, isa dharmastikAyake sahAre binA calanA phiranA nahIM kara sake, isaliye zrI sarvajJa deva bItarAgane dharmastikAya dvanyako dekhakara varNana kiyaa| so yaha dharma dUvya yadyapi eka hai tathApi nayakA bheda karanese aneka bheda hojAte haiM so anya zAstrase jAnanA athavA Age hama nayakA varNana kareMge usa jagaha kiJcit bheda dikhAveMge, isarItise dharmavya khaa| adhrmaastikaay| aba adharma dUvya arthAt adharmastikAyakA varNana karate haiM, ki adharmasti kAya bhI sthira (thira) karanemeM jIva aura pudgalako sahAya detI hai jahAM2 adharmasti kAya hai, tahAM 2 hI jIva aura pudgalakI sthiti hotI hai aura jisa jagaha adharmastikAya nahIM hai, una jagaha jIva aura pudgalakI sthiti bhI nahIM hai| aisA zrI sarvajJa bItarAgane apane jJAnameM Scanned by CamScanner Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] [ dravyAnubhava rtnaakr| dekhakara alokake viSaya bhI jIva pudgalakA niSedha kiyA ki aloka AkAzameM jIva pudgalAdi koI vya nhiiN| (prazna ) jIva pudgalako adharmastikAya sthira honemeM kyoMkara sahAya detI hai| ( uttara ) bho devAnupriya adharma dravya jo jIva pudgalako sthira karanemeM sahAya detI hai, usa sahAyake dRr3ha karAneke vAste tumhAreko daSTAnta dekara samajhAte haiM ki, jaise koI puruSa mArgameM calatA huA dhUpa kI tejI aura garmIse vyAkula thA usa vakta eka darakhta aisA naz2ara AyA ki jisakI zotalatA ghanaghora chAyA ho rahI thI, usako dekhate hI usa chAyAmeM jAya baiThA, jo vaha chAyA usako usa jagaha na milatI to vaha kadApi nahIM tthhrtaa| taise hI adharma dUvya honese jIva pudgalakA ThaharanA vanatA hai, jo adharma dUvya na hoya to jIva pudgalakA ThaharanA na bne| isIliye zrI vItarAga sarvazadevane apane kevala jJAnameM isa loka arthAt 14 rAjameM hI adharma dravya dekhA aura aloka AkAzameM na dekhA, isaliye aloka AkAzameM aura dUvyoMkA niSedha arthAt koI dravya na khaa| so isa adharmastikAyake bhI naya karake kaI bheda haiM so hama nayake vicArameM kaheMge, isa rItise dharma dravya, adharma dravya khaa| (prazna ) Apane jo dharma dravya, adharma dravya kahA so kyA jIva pudgalako preranA karake gati arthAt calanA dharmastikAya karAtI hai aura adharmastikAya bhI preranAke sAtha hI jIva pudgalako sthira arthAta ThaharAtI hai, athavA jIva pudgala inakI preranAke binA svataha hI gati vA sthira bhAvako prApti hote haiM, isaliye ina do dravyoMko mAnate ho| ( uttara ) bho devAnupriya ina donoM dravyoMkI preranAke vinA jIva aura pudgala gamana aura sthira bhAvako apanI icchAse hote haiM, kyoMki dekho jaise jala jantu jIva macchAdi calanekI icchA kareM taba unake calanemeM jala sahAya detA hai kucha jala unako calAnekI prerenA Scanned by CamScanner Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [47 nahIM karatA aura jo una jala jantu macchAdikI calanekI icchA hoya aura jala na hoya to vo kadApi thalameM nahIM cala sakta, taise hI jIva pudgala bhI calanekI bAMchA kare taba dharmastikAya calanemeM sahAya detI hai jisa jagaha dharmastikAya nahIM hai, usa jagaha jIva pudagala icchA bhI kare to nahIM cala ske| aura jaise chAyAkI preranA bidUna vo rastAkA calahavAlA puruSa apanI icchAse chAyAmeM ThaharatA hai, jo chAyA na hoya to vaha puruSa calanese nahIM Thahara saktA, taise hI adharma stikAyakI preranA binA jIva pudgala apanI icchAse Thaharate hai, jo adharmastikAya na hoya to jIva pudgalakA ThaharanA na bane, isaliye jaisA sarvajJa vItarAgane apane jJAnameM dekhA, taisA hI dravyoMkA pratipAdana kiyA isaliye dharma, adharma dravya avazyameva mAnane caahiye| (prazna ) ajI dharma dravya aura adharma dravyakA mAnanA ThIka nahIM, kyoMki dharma, adharma kucha dravya nahIM ; kintu dharma, adharma to jIvakA kartavya hai ki dharma arthAt jisako laukikameM puNya karma kahate haiM vo jova pudgalako calAtA hai, aura adharma arthAt jisako laukikameM pApa kahate haiM vo sthira karatA hai isaliye dharma, adharma jIvakA kartavya hai kucha dharma, adharma dravya judA padArtha nahIM hai| (uttara) bho devAnupriya yaha terA kahanA padArthakA yathAvat jJAna na honese aura zrI vItaroga sarvajJadevakA jo zyAdvAda siddhAnta usa syAdvAda siddhAntake kahane vAle guruoMkA upadeza tereko na milA isaliye terako aisA bhrama par3A ki dharma, adharma kucha padArtha nahIM hai kintu dharma, adharma jIvakA kartavya hai| isa tere sandeha dUra karaneke vAste aura trikAladarzI paramAtmAke kathana kiye hue padArthako prati pAdana karaneke vAste, tereko samajhAte haiM ki| jo dharma, adharma arthAt jisako laukikameM puNya karma aura pApa karma kahate haiM vo dharma, adharmato UMca gati aura nIca gatiko prApta karate haiM aura kucha calane aura sthira hone meM sahAya nahIM dete, kintu yaha to phalake dAtA haiM, sahAyake nahIM, kyoMki dekho jo dharmake karane vAle puruSa haiM, unako vaha dharma Uca gati Scanned by CamScanner Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava - ratnAkara / 48 ] arthAt svargAdi phalako dekara sukha aura vaibhavase AnandameM rakhane bAlA haiM, aisA zabda pramANa arthAt zAstroMse mAlUma hotA haiM, aura laukikameM pratyakSa dekhane meM Ate haiM, jo ki cakravartI, baladeva, bAsudeva, rAjA Adi seTha sAhUkAra nAnA prakArake sukha bhogate huye dIkhate haiM so dharmakA 'phala hai| aura usa svargAdi devaloka meM jisako vaiSNava loga viSNuloka, goloka, satyaloka, baikuNTha, Adi karake kathana karate haiM, una lokoM meM pahuMcanA aura rahanA vaibhavapana so to dharmakA kAma hai, parantu usa z2agaha sthira karanA yaha kAma adharmastikAyakA hai, isaliye usa jagaha bhI adharmastikAya dravya hai, aura jo usa jagaha adharmaM arthAt pApa rUpa karma ko mAneto sukhake badale duHkha honA cAhiye so dukhato usa jagaha haiM nahIM, isaliye he bhole bhAI tainejo dharma, adharma jIvakA karttavya mAna kara dharma dravya aura adharma dravyako niSedha kiyA so terA niSedha karanA na banA, kyoMki terA dharma, adharma to sukha dukhake denevAlA hai, aura calane meM athavA sthira karana meM terA dharma, adharma kartavya nahIM, kintu zrI vItarAga sarvajJa devane jo apane jJAnameM dekhAki jIva aura pudgalake vAste gati arthAt calanA aura sthiti arthAt sthira karanA dharmastikAya adharmaMstikAya kAhI guNa hai, isaliye dharma dravya adharma dravya siddha huA / 4 kAladravya / aba cauthA kAla dravyakA varNana karate haiM ki nizcaya naya arthAt nissandeha zuddha vyavahArase to kAla dravya mukhya bRti se haiM nahIM; kintu azuddha vyavahAra upacArale asadbhUta naya kI apekSAse aura manda jijJAsuko samajhAneke vAste aura laukika pracalita sUryakI gati vyavahAra se kAlako judA dravya kathana zAstroMmeM kiyA hai, isalie hama bhI isakAla dravyako cauthA ajIva dravya pratipAdana karate haiM; kAla nAma usakA hai ki naveko utpAdana kare aura jIrNako vinAza kare, kyoMki dekho sarvva pudgalake viSaya navIna panA athavA jIrNapanA honekA Scanned by CamScanner Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara ] [ 46 sahAyakArI kAraNa upacArase kAla gavya hai, isalie cauthA kAla dravya kahA / ( prazna) navInapanA athavA jIrNapanA honekA svabhAvato pudgalameM haiM to phira kAlako mAnanA niSprayojana hai, kyoMki dekho pudgala apane svabhAvase hI jaise navIna paryAyako dhAraNa karatA hai taise hI jIrNa paryAya ko vyaya karatA hai, kyoMki pudgala aura jIva yaha do dravya hI pariNAmI hai, aisA zrIbhagavAnne kahA hai ki, jo pUrva avasthAkA vinAza aura uttara avasthAkA utpAdana usIkA nAma pariNAma hai, isIliye paryAMyakA utpAda aura binAzakA honA usokA nAma pariNAma hai aura dravyakA utpAda tathA vinAza nahIM hotA hai isaliye pudgalake viSaya pariNAmIpanA huA, so pudgala dravyameM svataha hI utpAda tathA vinAsa rUpa navonapanA athavA jIrNapatA paryAya meM horahA hai, aura dravyameM sarvathA utpAda tathA binAsa hove nahIM, isaliye kAla dravyakI adhika kalpanA karanA gaurava hai, isaliye cothA dRvya mAnanA tumhArA ThIka nahIM hai / (uttara) bho devAnupriya abhI tereko mukhya aura gauNa sadbhUta aura asadbhUta kAraNa aura kArya apekSA kI khabara nahIM hai, isaliye tereko itanA sandeha hotA haiM, so terA sandeha nivAraNa karaneke bAste kahate haiM, ki he bhole bhAI yadyapi navInapanA aura jIrNapanA jo pudgala kA paryAya hai, so pudgalake viSaya hai, tathApi usa jagaha nimitta kAraNa upacArase kAla dravya laukika apekSAse nemA karake hotA hai, parantu aniyamapanese nahIM, kyoMki dekho campaka, azoka, belA, camelI, juI, gulAba, motiyA, kevar3A, Ama, nIMbU, nAraGgI, jAmaphalAdi, banaspatike viSaya puSpa, phalAdi kAla honese hI AtA hai aura mahA hemakana (zIta ) ( ThaNDa ) mizrita zItala pavanakAla (Rtu) meM hI hotI haiM, athavA megha vRSTi, ghana garajana tathA vidyuta (vijalI) jhatkAra Adika kAlameM hI hote haiM, taise hI Rtu vibhAga, bAla, ku~bAra, tathA ran avasthA, tathA palItA ( bur3hApA ) Adi kAla karake hI hotA hai, ityAdika vyavasthAke viSaya upacArase kAla dravya hI sahAyakArI hai, 4 Scanned by CamScanner Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] [drvyaanubhv-rtnaakr| kadAcita kAlako nimitta kAraNa na mAnoM to sarva bastu vyavasthA rahita ho jaaygii| kyoMki dekho basanta Rtu Aneke binA campaka. azoka, AmAdi banaspatike viSaya phala phUla AnA cAhiye, aura RtukA bhI AgA pIchA honA cAhiye, taise hI vAla avasthAmeM jarA aura jarA avasthAmeM bAla honA cAhie, athavA yauvana avasthA prApta vinA hI bAlaka avasthAmeM hI garbha dhAraNa karanA cAhiye, ityAdika upacArase kAla duvya nimitta kAraNa na mAneM to laukika apekSAse jo. vyavasthA haiM, usakI avyavasthA hojAyagI, isaliye aneka tarahakA viparIta hojAya, so to dekhanemeM AtA nahIM, isalie upacArase kAla dravya mAnanA ThIka hai, kyoMki sarva bastu apane 2 kAla ( Rtu ) maryAdA para hotI haiM, aise hI pudgalake viSaya navInapanA aura jIrNapanAkA nimitta kAla hai, so kAla eka pradezI samaya lakSaNa hai, so samayapanA jo bartamAna vatteM haiM so hI lenA, kyoMki atota (bhUta ) samayakA binAsa hai, aura anAgata (bhaviSyata) samayakA utpAda huA nahIM, so. vartamAna samaya bhI anantA haiM, kyoMki jitanA pudgala duvyakA paryAya hai. utanA hI bartamAna samaya hai, yadyapi sarva jagaha eka samaya vte hai, tathApi. koI apekSAse anantake viSaya honese anantA hI kahane meM AtA hai| (zaMkA ) eka samaya hai to eka cIja anantake sAtha kyoM kara lagegI aisI anyamatI arthAt vedAntI zaGkA karatA hai| (uttara) usako aisA uttara denA cAhiye ki, he bhole bhAI jaise tumhAre brahmakI sattA eka hai ora vo sattA sarva jagaha hai, usI sattAse saba sattAvAle haiM, taise hI kAla kI bhI eka samaya bartamAna hai, usI samayase saba jagaha bartamAna jAna lenaa| (prazna ) samayato eka hai aura pUrvApara koTI biniyukta hai to AvalikAdI vyavahAra kisarItise hogA, kyoMki asaMkhyAta samaya milanese eka AvalikA hotI haiN| (uttara ) bho devAnupriya isa bItarAga sarvajJa devakA anekAnta siddhAnta haiM so aneka rItise zAstroMmeM kathana haiM so hI dikhAte haiM, ki. Scanned by CamScanner Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [51 dekho| prathama nayake do bheda haiM, ekato nizcaya arthAt nisandeha zuddha vyavahAra haiM, dUsarA vyavahAra arthAt azuddha vyavahAra hai, so nisandeha zuddha vyavahAra to paramArthake sAtha milatA haiM, azuddha vyavahAra laukikake sAtha milatA hai, tisameM nizcaya naya arthAt zuddha vyavahAra karake to eka samaya lakSaNa rUpa kAla hai, usase atirikta kucha nhiiN| aura azuddha vyavahAra naya karake AvalikA Adika kI kalpanA hai, so asadbhUta kalpanA karake laukika vyavahArase kahate haiM ki, asaMkhyAta samaya mile taba eka avalikA hotI hai aura eka karor3a sar3hasaThalAkha sattatara hajAra do sai solaha AvalikA (16777216) hoya tava eka muhUrta hotA hai, yadi ukta "yathA samaya AvalI" yaha sarva laukika vyavahAra karake kahanemeM AtA hai, parantu paramArtha dekheMto sarva kalpanA hai, so yaha samaya lakSaNa rUpa kAla paiMtAlisa lAkha yojana pramANa kSetrake viSaya haiM, aura bAharake jo kSetra haiM unameM nahIM kyoMki jahAM saryakI gati haiM tisa jagaha hI kAla vyavahAra hai, yaha adhikAra (bivAha prajJapti) sUtra kI bRttimeM zrI abhaya deva sarI jI mahArAjane kahA haiM ki "aditya gatesta dvayeja katvAt" kAlakA vyaMjaka Aditya gamana so jJApaka haiM aura bAharake dvIpoMke viSaya Aditya arthAt sUryakA gamana nahIM haiM una dvIpoMmeM sUrya sthira hai| (prazna ) kAlato manuSya kSetra mAtrameM hI hai aura bAhirake dvIpoMmeM hai nahIM aisA tumhArA kahanA Upara huA to vAhirake dvIpa aura svarga nakake viSaya kAlakI kyokara khabara pdd'egii| (uttara) bho devAnupriya manuSya kSetrakI apekSA karake hI naka, svarga Adi saba jagaha kAlakA vyavahAra hotA haiM so samayato dRvya haM aura dravyakA parAvarta guNa he ora aguru laghu paryAya haiM, isa rItise dravya, guNa, paryAya, laukika byavahArase kAlako jaannaa| parantu digambara AmanAvAlA aisA kahatA hai ki loka AkAzake viSaya jitnaa| AkAza pradeza hai utanAhI eka samaya rUpakAlakA AkAza pradeza jitane hI kAlake aNu haiM, isaliye asaMkhyAta kAlakA Scanned by CamScanner Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rtnaakr| 52] aNu haiM yadi ukta "lomAgAsa paese ikke ke jeThiyA huikikA rayaNA rAsI miva kAlANu asaMkha davvANi" isarItise asaMkhyAte kAla maNu zAmila hoya taba eka samaya hotA hai, samayaso paryAya haiM so aNupanA sUryamaNDala mrami lakSaNa nimitta kAraNa pAyakara ikaTThA mile hai tava samaya utpanna hotA haiM, jaise cakra bhrami nimitta kAraNakA joga honese miTTIke piNDakA ghar3A utpanna hotA haiM, taise hI isa jagaha jAna lenaa| __isake vAste zvetAmbara AmanA vAlA isa digambarako dUSaNa detA hai ki jo tuma aisA mAnoge to chaThA astikAya hojAyagA kyoMki jisameM khanda, deza aura pradeza ho usIkA nAma astikAya haiM to isa jagaha bhI samaya so khanda aura. dvivibhAga kalpanA rUpa deza aura kAla aNu pradeza mAnoge to viparIta ho jAyagA, kyoMki astikAyato sarvajJa deva bItarAganeto pAMca kahe haiM aura kAla dravyako asti kAya na mAnanemeM zvetAmbara aura digambara donoMkI sammati hai to phira kAla dravyameM kAla aNumAnanA ajJAna sUcaka haiN| so isakAla dUbyakI vizeSa carcA dekhanI hoyato hamArA kiyA huA "syAdvAdAnubhava ratnAkara ke tIsare praznotarameM digambara AmanAyakA nirNaya kiyA hai vahAMse dekho isa jagaha grantha bar3ha jAneke bhayase na likhA isarItise cauthA kAla duvya khaa| pudgalAstikAya / aba pAMcanavA pudgala dUvya kahate haiM ki jo vastu pUrana athavA galana dharma hoya usako pudgala duvya kahate haiM, kyoMki dekho koI eka khandake viSaya pudgala pUratA arthAt baDhatA hai, aura koI. eka khandake viSaya galana arthAt judA hotA hai, isarItise laukika kAlAdi kAraNa milanese hotA hai, so yaha pudgalakA svabhAva hai; so usa pudagalake 4 bheda haiM ekato khanda, 2 deza, 3 pradeza, 4 paramANu, so prathama khandakA anantA bheda haiM, kyoMki do pradeza ikaTThA mile to dvaya pradezI. khanda, tIna pradeza mile to tripradezI khanda, isa rItise yAvat saMkhyAt Scanned by CamScanner Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaSyAnubhava - racAkara / ] [ 53 pradezI asaMkhyAt pradezI athavA ananta pradezI jAna lenA, taise hI dezapanA bhI dvivibhAgI, trivibhAgI, lakSaNarUpa jAna lenA / ( prazna ) khandameM ginA huA paramANu Ayakara milatA hai to deza vyavahAra saMbhave nahIM, kyoMki tisakA jitanA deza kare utanA hI deza ho saktA hai, jaise koI eka khandakA AdhA 2 kare to usameM do deza hoM, isa rItile tIna vibhAga kare to tIna deza hoM, yAvata cAra, pAMca, chaH, sAta, saMkhyAtA, asaMkhyAtA athavA ananta taka ho sakatA hai, isa rItise jitanA moTA khanda hogA utane moTe khandake anusAra dezakI kalpanA kara sakta haiM, parantu do hoya to usake viSaya deza vibhAga kyoMkara banegA, do paramANu mAtra hI mile hai, to usa do pradezakI kalpanA honese to khanda pariNAmake viSaya deza athavA pradeza yaha dokA vyavahAra siddha honA muzakila hai, kyoMki usa do vibhAgameM kisakA nAma to deza samajhe aura kisakA nAma pradeza samajhe / (uttara) bho devAnupriya isa tere sandeha dUra karaneke vAste sarvajJadeva bItarAgakA kahA huA anekAnta syAdvAda siddhAntakA rahasya sunoM ki deza aura pradezameM kucha sarvathA bheda nahIM, hai kyoMki dvivibhAga aura trivibhAga Adika avayava haiM unako deza kahate haiM, so vo deza do prakArakA hai eka to saaMza hai, dUsarA niraaMza hai, jo saaMza hai usako to deza kahate haiM, aura jo niraaMza haiM usako pradeza kahate haiM, kyoMki jo praSTa deza hai usIkA nAma pradeza hai, isaliye jisameM koI dUsarA aza na mile usakA nAma pradeza hai, isaliye do pradezako bhI khandake viSaya do deza kahate haiM, aura pradeza bhI do hI kahate haiM, isaliye jo do pradeza haiM unhIMko do deza kahate haiM, do pradezI khandake viSaya aza deza na ho kintu niraa za deza hotA hai, aura tIna pradezI khandake viSaya ekato do pradezI khanda tisakA nAmato deza hotA hai aura dUsarA eka pradezI hoya kyoMki paramANukA AdhA 2 na hoya, kyoMki zrIvItarAga sarvajJadevane paramANuko accheda tathA abhedya kahA hai, isaliye Scanned by CamScanner pradeza mAtra khanda kyoMki usameM to Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara 54] jo do pradezI deza hoya so to saza jAna lenA, aura jo pradezI deza hai so niraaMza jAna lenA, isa rItise sarva khandake ki vicAra lenA, kyoMki jitanA khandakA avayava hai utanA hI deza kahanA, aura utanA hI pradeza kahanA, niraaMza avayavako pradeza jAnanA, aura soza avayavako deza kahanA, jo sapradezI avayavakA saMbhava na hoya to niraaMza pradezI avayavako bhI deza kahanA, kyoMki do pradeza yA khandake viSaya prasiddhapane jAnanA, athavA eka deza pradeza lakSaNa rUpa vyavahAra to jahAM khandarUpa pariNamA hoya tahAM tisako paramANu puja kahiye, athA jo khandapaneke pariNAmako napAmAM aura pratyeka arthAt ekAekI rahA hai tisako paramANu khnaa| isa jagaha prasaMgAt kAlakI sthiti arthAt maryAdA likhate haiM ki eka paramANu dUsare paramANuphe sAtha mile nahIM, arthAt khandabhAvako na prApti hoya kintu ekAekI rahe to jaghanya karake to eka samaya kAla akelA rahe, aura utkRSTapanese akelA rahe to asaMkhyAta kAla taka rahe parantu pIche khandarUpa pariNAmako avazyameva pAmeM, isa rItise eka paramANu Azraya jAna lenA aura sarva paramANu Azraya to anantAkAla jAnanA, aisA koI samaya na hogA ki jisameM sarva paramANu khanda paneke pariNAmako paavegaa| kyoMki jisa vakta kevalI apane kevala jJAnase dekhegA usa vakta lokake viSaya anantA ananta paramANu chuTTA arthAt judA 2 dekhane meM AvegA aura jo ekAekI khanda rahe to usakI sthiti jaghanyase eka samaya aura utakRSTase asaMkhyAtA kAlakI sthiti hoya, kyoMki pudgala saMyogako sthiti asaMkhyAtA kAlase adhika hoya nahIM, yaha eka kAla Azraya jaannaa| sarva kAla Azraya to sarvakAlakI avasthAna jAnanA kyoMki aisA koI kAla naha hai, ki jisa kAlameM sarva loka khandase sunya hoya, isa rItikA vicAra sUkSma buddhivAlekI buddhimeM sthira hogA yaha kAlakI sthiti khii| __ aba kAlakI maryAdA isa rotise hai, ki paramANu ekA bhAvakA tyAga karake anya paramANu dviNuka, triNuka Adikake * Adikake sAtha Scanned by CamScanner Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [ 55 milakara khanda bhAvako pAyA hoya to pIchA pUrabake paramANu bhAvako pAve arthAt ekAeko hoya to jaghanyase eka samaya aura utkRSTase asaMkhyAtA kAla jAna lenA / ( prazna ) ananta pradezIkhandake viSaya jo paramANu saMyukta hai vo asaMkhyAta kAlataka khandake viSaya utkRSTapate rahate haiM, to jaba khanda bhaMga hoya tatra tisameMse laghu khanda utpanna hotA hai, tisa laghu 'khandameM paramANu asaMkhyAta kAla taka rahe isa rIti se eka khandakA ananta khanda ho sakA hai to usa ananta khanda arthAt pratyeka 2 khandameM asaMkhyAta 2 kAla taka paramANu kI sthiti honese anukrama karake ananta kAlakA saMbhava hotA hai to phira pIche ekAekIpane ko pAtA hai, isa rotise anantA kAlakA antara saMbhava hotA hai to phira Apa asaMkhyAtakAlakA antara kyoMkara kahate ho / ( uttara ) bho devAnupriya abhI tereko isa syAdvAda siddhAntake rahasyako khabara na par3o isaliye tereko aisI zuSka tarka uThI sohe bhole bhAI jo itanA kAla taka pudgalakA saMyoga rahatA hoya to terI tarkakA saMbhava hoya, parantu pudgalakA saMyoga to asaMkhyAta kAla zuddhi hI rahe. tad pazcAt viyoga avazyameva hoya, aisA zrobotarAga sarvajJa devane kevala jJAnameM dekhA so hI siddhAntoMmeM pratipAdana kiyA hai, so bhagavatI, jJAtA sUtra AdikameM ina cIjoMkA vistAra hai, mere 'pAsa ye sUtra na honese pATha na likhA / ( prazna ) paramANu khanda ke sAtha milA hai so khanda binAsa pAmeM to asaMkhyAtA kAla uparAnta pAmeM haiM, isaliye yaha sUtra caritArtha huA, parantu vivikSita paramANuko Azrita bhUta khandakA viyoga hoya to paramANuko kyA, kyoki paramANu to khandake viSaya athavA anya paramANu ke sAtha saMyoga huA hai, tisakA pIchA viyoga asaMkhyAte kAlameM hoya uparAnta rahe nahIM parantu ekAekI paramANukevAste kyoMkara viyoga karate ho / (uttara) bho devAnupriya ! hamArA kahanA sUtrake pramANase hai Scanned by CamScanner Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dravyAnubhava-ratnAkara bata prajJapti" pramukha 56] natu svayaM buddhise, kyoMki dekho " zrIvAkhyAt prajAti sUtroMke viSaya kahA hai ki, paramANu khandase mile aura phira paneko bhaje to pIche utkRSTA asaMkhyAt kAla bhaje (hoya ) / jo jo paramANu milakara khanda huA hoya phira una donoM paramANa vidhvaMsa arthAt viyoga ho jAya to phira una donoM paramANaoM saMyoga jaghanyase to eka samaya aura utkRSTapanese anantA kAla ho kyoMki lokake viSaya anantA paramANu haiM, anantAdviNuka khanda hai, isa rItise triNuka, caturNaka, yAvat saMkhyAtA, asaMkhyAtA, aura anantA ityAdika aneka jAtikA khanda haiM, so sarva anantAnanta pratyeka 2 haiM, tisake sAtha pratyeka pratyeka utkRSTA kAla jo mile to tisakA viyoga hotA hotA anantA kAla ho jAya, tisake bAda phira virasA pariNameM taba pudgala saMyoga hoya, isaliye anantAkAla donoM paramANuoMke saMyogakA kahA, isa rItise kAla sthiti khii| aba prasaMgagatase kSetra sthiti bhI kahate haiM ki, eka paramANu AkAzakA eka pradeza rokatA hai parantu dUsarA pradeza roka sake nahIM, kyoMki jitanA bar3A AkAza pradeza hai utanA hI bar3A paramANu hai, parantu itanA vizeSa hai ki, AkAzake pradeza to amUrtika haiM arthAt arUpI haiM aura paramANu mUrtika arthAtarUpI haiM, isaliye do pradezakA samAvesa hoya athavA tIna pradezakA hoya, isa rItise yAvat saMkhyAtA asaMkhyAtA pradezakA usameM samAvesa ho sakatA hai, taise hI khanda asaMkhyAt tathA ananta pradezI jAna lenA, kyoMki dekho do pradA khanda jaghanya karake to eka pradezameM samAtA haiM aura utkRSTapanese dA pradezako rokanese hI tIna pradezI utkRSTase tIna pradeza roke, isa jo khanda jitane pradezakA hoya utane hI AkAza pradeza utkRSTa roke, aura jaghanyase sabake viSaya eka hI pradeza khnaa| aura pradezI khanda asaMkhyAta pradezako roke, parantu anantako roka kyoMki loka akAzakA ananta pradeza hai nahIM, isaliye ara ananta anantako roke nahIM ' isaliye asaMkhyAta pradezI roke haiN| Scanned by CamScanner Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / ] . (prazna ) eka AkAza pradezameM ananta pradezI khandakA samavesa arthAt praveza kyoMkara hogaa| (uttara) bho devAnupriyaH AkAzake viSaya avagAhaka guNa haiM tisa kAraNa karake jahAM eka pudgala hai vahAM ananta pudgala samAvesa arthAt praveza ho saktA hai, kyoMki dekho jaise eka dIpakake prakAzameM aneka dIpakakA prakAza samAveza arthAt praveza ho saktA hai| tathA jaise eka pArada karSake viSaya suvarNa zatAkarSa samAvesa arthAt samAya jAtA hai / athavA jaise pAnIkA vartana bharA hai usameM bAlU geranese usa pAnomeM usa bAlUkA samAvesa arthAt praveza ho jAtA hai, aura pAnI usa vartanase vAhara nahIM nikltaa| isa rItise pudgalakA aisA ho dharma haiM, taise hI eka AkAzake pradezameM ananta paramANu, anantadviNuka yAvata ananta anantANuka khanda samAvesa hotA hai, kyoMki apanA 2 svabhAva karake rahate haiN| (prazna) samagra lokake viSaya eka khandako avagAhanA kyoMkara ho saktI hai| .. (uttara ) bho devAnupriya isa pudgala duvya khandakA vicitra svabhAva hai, kyoMki dekho koI khanda to lokakA saMkhyAtavAM bhAga avagAha karake rahatA hai aura koI lokakA asaMkhyAtavAM bhAga avagAha ( roka) karake rahatA hai, aura koI eka khanda samagra lokako avagAhatA hai| so vo khanda asaMkhya pradezo tathA ananta pradezI jAnanA, kyoMki saMkhyAta pradezI koI asaMkhyAta pradezako roka sake nahIM, aisA "zrIprajJApanA sUtra" meM kahA hai, ki koI eka ananta pradezo khanda eka samayameM sarva lokako avagAha karake rahatA hai, so kevalo samudghAtakI taraha jAna lenA, so samudghAta isa pramANase kare ki koI eka acit mahAkhanda virasA pariNAma karake prathama samaya asaMkhyAt yojana vistArase daMDa kare, dUsare samaya kapATa kare, tosare samaya thAnu kare, cauthe samaya pratara pUrNa kare, so cauthe samaya samasta lokameM vyApa kara rahe, poche pAMcaveM samayameM pratara saMhAre arthAt sameTe, Scanned by CamScanner Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava- rtnaakr| 58 ] -chaTe samaya dhAnu bhaMje, sAtaveM samaya kapATa bhaMje, AThaveM samayameM 'daNDa saMhAra karake khaNDa 2 ho jAya / isaliye eka cauthe samayameM sakala lokake viSaya vyApI rahatA hai, isakA vizeSa varNana "zrIvizeSAvazyaka" meM hai vahAMse dekho / aba kiMcit bauddha matavAlA isa paramANuke viSaya prazna karatA hai so dikhAte hai / ( prazna ) aho jaina matiyoM kyA jAgratameM svapna eva vartate - ho so paramANuko niraaMza kahanA AkAzake puSpa samAna hai, kyoM ki dekho eka AkAza pradezake viSayajo rahane vAlA eka paramANuso usa paramANuko 6 pradeza kI pharsanA hotI hai, kyoMki dekho jisa * samaya meM paramANu pUrva dizAko pharse hai vo paramANu usI samaya usI svarUpase pazcima dizAko kadApi nahIM pharsa saktA, to dUsare svarUpase 'pharse hai, aisA anubhava siddha hotA hai, kyoMki jo usI svarUpase pharseto - dig sambandha hosake nahIM, aura padig sambandha loka meM prasiddha hai, kyoMki dekho yaha pazcima dig sambandha, yaha pUrva dig sambandha, yaha uttara dig sambandha, yaha dakSiNa dig sambandha, yaha adhodig sambandha yaha Urddha dig sambandha, isarItile sarva bhinna 2 mAlUma hotA hai, padig 'pharsanA paramANuko kaha sakta nahIM, kyoMki paramANu niraaMza hai so dig sambandha bhinna 2 kyoMkara banegA, hAM alabatta saaMzake viSayato dig sambandha bhinna 2 hotA hai, isaliye paramANuko niraaMza kahanA ThIka nahIM, isaliye tuma paramANuko saaMza mAna jisase SaTadig sambandha bhinna 2 pharsanA ghaTa jAya, niraaMzameM kadApi na ghttegii| ( uttara ) ahobiveka sunya buddhi vicakSaNa kSaNika vijJAna bAdI jarA khyAla to kara ki terA prazna hI nahIM banatA, aura tereko tere hI siddhAnta kI khabara nahIM to dUsarese tarka kyoM karatA hai. kyoMki dekho tumhAre siddhAntoMmeM aisA likhA hai ki jJAnake santAnake viSaya eka kSaNa meM kAraNa, kAryya bhAva sambandha banatA hai, to aba tumako hI vicAra Scanned by CamScanner Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [56 dravyAnubhava-ratnAkara / ] karanA cAhiye ki pUrva jJAna janakajo kSaNa so to nirAMza haiM, phira usa aNameM do aMza kI kalpanA karanA sivAya unmatoke dUsarA kauna kara saktA hai| kyoMki dekho jisa aMza karake kAraNa sambandha haiM, tisa niraaMza kAraNa sambandhameM kArya sambandha bane nahIM aura jisa aMzameM kArya sambandha tisa anzameM kAraNa samvandha bane nahIM, kyoMki kSaNa tumhArA niraaMza hai, isaliye usa niraaMzameM kAraNa, kArya do aMza kalpanA karanA ajJAna sUcaka hai; isaliye tumhAreko tumhAre siddhAnta ko khabara dikhalAI, tumane jo prazna kiyA usakI yukti ThIka na AI, mithyAtvakA tajo re bhAI, tumane jo prazna kiyA usa prazna kI tumhAre galemeM yukti pahirAI, isakA javAba denA bhaaii| khaira aba dUsarI yukti aura bhI sunoM ki jo tumane paramANumeM bikalpa uThAyA ki niraaMza aura saza to tumhArA vikalpa nahIM banatA hai, kyoMki jisa kSaNameM paramANuko niraaMza dekhA vo niraaMza dekhane kI kSaNato tumhAre matase naSTa hogaI to phira tumhArA saaMza dekhanA kyoMkara bano, kadAcit kaho ki saaMza paramANukA jJAna huA, to vo saaMza paramANake jJAna hone kI bhI kSaNa naSTa hogaI, to vo sambandha paramANuse honekA jJAna kisase huaa| isarItise jaba pUrva dizAkA sambandha paramANuse huAto usa pUrva sambandhakA jo jJAna vo bhI usI kSaNameM nae huA, isarItise pazcima, uttara, dakkhina, adho, aura Urddha jisakA jisa kSaNameM sambandha huA usa sambandhakA jJAna usI kSaNameM naSTa hogyaa| aura vaha sambandha ApasameM virodhI haiM, kyoMki dekho niraaMza aura saaMza ApasameM virodha, aise hI sambandhakA virodha, taise ho chaoM dizAkA virodh| isarItise tumhArA kSaNika vijJAna bAda honese prazna karanAhI nahIM banatA, kadAcit nirlaja hokara usa kSaNika vijJAnakI santAna apekSA bhI mAnoM to bhI tumhAreko yathAvata jJAna na hogaa| kyoki dekho jaba tumako nirAMza paramANukA jisa kSaNameM jJAna huA usa niraaMza mAnakI niraaMza 2 hI santAna utpati hogI, athavA jisa kSaNameM tumako saaMza jJAna hogA, usa saaMza jJAna kI kSaNa bhI saaza Scanned by CamScanner Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rtnaakr| 60 ] hI apanI santAna utpatti karegI, to phira sambandhakA jJAna kyoMkara banegA, athavA jisa kSaNameM pUrvadig sambandhakA jJAna hogA / uha pUrvadig sambandha jJAnakI jo kSaNa usase utpanna hogI to pUrvadaNa sambandha kI santAna utpanna hogI, kucha pazcima dig sambandha santAna kI utpattIkA jJAna kadApi na hogA, kyoMki dekho laukika pratyakSa anubhava siddha santAna utpattI meM dRSTAnta dekara dikhAte haiM ki "dekho jo manuSya Adi haiM unakI santAnameM manuSya hI utpanna hogA natuH gAya, bhaiMsa, ghor3A / athavA gAyakI santAnameM gau AdikahI utpanna hogI, kucha bhaiMsa ghor3A Adi na hogA / athavA anna Adika gehUkI santAnameM gehUM hI utpanna hogA, natu canA, mUMga, uIM, Adi / isarIti se jo cIja hai usakI santAnameM vahI utpanna hogI yaha anubhava loka prasiddha haiN| isaliye jisa kSaNa meM jisa bastukA tereko jJAna huA hai usa kSaNake naSTa honese usa kSaNameM jo santAna utpattI mAnegA to usI vastukA jJAna hogA, natu anya bastukA / isaliye he kSaNika bAdI terA isa paramANu viSayameM SaTrdig sambandhakA prazna karanA tere matAnusAra na banA isaliye tereko tere hI siddhAnta aura mata kI khabara na pdd'ii| to isa bItarAga sarbajJa deva trikAla dazake syAdvAda rUpa siddhAntakA rahasya kyoM kara mAlUma ho sake / kadAcit tU kahe ki isa tumhAre syAdvAda siddhAntakA rahasya kyA hai, to hama tereko kahate haiM ki hai bhole bhAI isa siddhAntakA rahasya aisA hai ki zrI bItarAga sarvajJa devane apane kevala jJAnase dekhA ki jisakA do Tukar3A na hoya usakA nAma paramANu kahA / isaliye paramANukA lakSaNa aisA kahA ki "paramANu avibhAgIyate" usa avibhAgIko niraanza bhI kahate haiM so vo paramANu kucha bastu ThaharI to vo bastu jisa jagaha raheMgI to cAroM taraphase alabattA ghiregI, kyoMki dekho AkAzato kSetra hai aura paramANu rahane vAlA kSetri haiM, to jaba paramANu AkAzameM rahegA to AkAza usa paramANuke nIce aura Upara athavA cAro dizAse vyApaka panese rahegA aura paramANu vyApyapanese rahegA, isaliye usa paramANu Scanned by CamScanner Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] ko chaH dizAkA sparza honese kucha avibhAgIpanA na mittegaa| isaliye paramANuko avibhAgI arthAt niraaMza kahanekA yahI prayojana hai ki usa paramANumeM se dUsarA vibhAga na hoya, isa dUsare vibhAga na honeke abhiprAyase usako avibhAgo kahA, kucha chaH dizAkA sparza na honeke vAste niraanza na kahA, isaliye chaH dizAkA sparza honese bhI paramANu niraanza arthAt avibhAgIM hai, usa avibhAgImeMse dUsarA vibhAga kadApi na hogaa| isa abhiprAyako jAna, chor3a abhimAna, tajo kSaNika vijJAna, satagurUke upadezako mAna, jisase hoya terA kalyANa / isarIti se jo baudha matavAlene prazna kiyA thA so usakA prazna na banA aura syAdvAda matakA rahasya merI buddhi anusAra maiMne khaa| aba prasaMga gatase kSetra ava gAhanA kI sthiti bhI kahate haiM ki jisa AkAza pradezake viSayajo pudgala davya rahatA hai so eka pradeza avagAha va saMkhya pradeza avagAha athavA asaMkhya pradeza avagAha jaghanyase eka samaya zuddhi rahe, tisake bAda eka pradeza avagAha vAlAto dvi pradeza avagAhameM mile ora dvai pradeza avagAha vAlA tIna pradeza akgAhameM mile to utkRSTase asaMkhya kAla pIche mile, parantu ananta kAla zuddhi eka avagAhapane rahe nahIM; isarItise unakA svabhAva hai aba avagAhanA rahanekA antara kahate haiM ki jo paramANu jisa AkAza pradeza ko aba gAhaka kiyA hoya usa ThikAne jaghanya karake eka samaya aura utkRSTha karake saMkhyAta kAla zuddhi rahe tisa pIche dUsare pradezakI avagAhanA kare haiM isarotise phiratA phiratA phira usa AkAza pradezake viSaya asaMkhyAte kAlameM AtA hai kyoMki AkAzakA asaMkhyAtA pradeza hai| (prazna) mUla pradezakA tyAga karake dUsarA asaMkhyAtA pradezaAkAza kA hai una pradezoMko pharasakara pIchA Ayakara usa mUla pradezako pharsanA kareto anantA kAlakA antara saMbhava hai to asaMkhyAtA kAlakA antara kahate ho isakA kAraNa kyA hai| . ( uttara ) pudgalakA aisA svabhAva hotA hai ki asaMkhyAta kAla Scanned by CamScanner Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dravyAnubhava-ratnAkara avagAhanA kare aisA karake vastu alaMkRta 62] zaddhi phira karake pIchA usa AkAza pradeza kI avagAhanA , bhagavatI Adi sUtroMmeM dekho| aba pudgalakA guNa kahate hai ki jisa karake vastra arthAt zobhAyamAna dekhanemeM Ave tisakA nAma varNa kahate hai kI varNake 5 bheda haiM sveta, rakta, pIlA, nIlA, harA, kRSNa, (kAlA), ye arthAt raGga pudgalake viSaya hote haiN| (prazna) Apane 5 varNa kahe parantu naiyAyika chaThA vicitra, mAne haiM to pAMca kyoMkara bneNge| (utara ) bhodevAnu priya ina 5 varNIkA saMyoga hone hI se kaTA vicitra varNa utpanna hotA hai isaliye usa choTe raGgako sarvathA bhinna kahanA ThIka nahIM, kyoMki dekho una pAMca raGgase hI aneka raGga judA 2 bana jAte haiM, athavA yaha pAMca raMga eka cIja meM bhI bhinna 2 dekhate haiM isalie vaha vicitra raMga nahIM kintu vehI pAMca raMga haiN| isarItise eka chaThA bhinna kyA aneka raMga bhinna 2 mAnane par3ege tabato byavasthAhI na bnegii| isaliye 5 raMgaho mAnanA ThIka haiN| ___ aba isa pudgalake viSaya do gandha haiM, ekato sugandha arthAt jo saba logoMko acchI lage, dUsarI durgandha arthAt saba logoMko burI lge| rasa 5 haiM madhura, (mIThA), Am, (khaTTA), kaSAyalA, kaTu (kar3avA), tikta (caraparA), ye 5 rasa haiN| _ (prazna) Apane 5 rasa kahe parantu naiyAyika lavaNa (lona) kA chaThA judA rasa kahatA haiM to 5 kyoMkara bnege| (uttara) bho devAnupriya naiyAyikako yathAvata jJAna na honA kevala tarka buddhise kahatA hai, parantu rasa 5 haiM, kyoMki dekho la chaThA rasa mAnanA nahIM banatA, kyoMki lavaNa madhura rasake an sau lavaNakA madhurapanA lokoMmeM AvAla gopAlAdi sabaka prasiddha haiM, kayoMki dekho koI rasoIdAra nAnA prakAra tayAre kare aura lAr3a, jalebI, zIrA, sAbunI, per3A, kalAkAra ra rasake antaragata hai palAdi sabako anubhava nA prakArake bhojana par3A, kalAkanda, gulAba Scanned by CamScanner Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava- rtnaakr| ] [ 63: jAmana, khajUrA, phainI, khAjA, Adi nAnA prakAra kI bastu banAve aura nAnA prakArake khUba garma masAle dekara sAgAdi tayAra kare aura usameM launa kiJcita bhI sAgAdimeM na gere aura usa rasoI Adikako jo koI jImane vAlA jomeM arthAt bhojana kare, to usa bhojana karanese usakA citta prasanna kadApi na hogA. aura peTa bharake bhI na khAya sake, yaha anubhava sabako horahA hai, aura usa rasoIko saba loga phIkI kaheM isaliye launa mIThA ho haiM, aura usake sivAya mIThA koI nahIM, isaliye rasa pAMca hI haiM, launako judA rasa mAnanA ThIka nahIM :--- sparza- - ATha prakArakA 1 karkasa ( kharkharA), 2 mRdu ( komala ),. 3 garU ( bhArI ), 4 laghu ( halakA ), 5 uSNa ( gama ), 6 zIta (ThaNDa), 7 sasnigdha ( cIkanA ), 8 rukSa ( lUkhA ), ye ATha pharsa pudgalameM hote haiM, so barNa 5, gandha 2, rasa 5, aura sparza 8 yaha sarva milakara pudgalameM 20 guNa jAnanA / so ina 20 guNoMmeM se eka paramANu ke viSaya 5 guNa milate haiM so hI dikhAte haiM, ki 5 varNa meM se cahiye jaunasA 1 varNa hoya, aura do gandhameM se cahiye jaunasA eka gandha hoya, aura 5 rasa meM se cahiye jonasA eka rasa hoya, aura ATha sparzoMmeM se 4 sparzatomilate haiM nahIM so unakA nAma kahate haiM ki eka karakaza, 2 mRdu, 3. guru. aura 4 laghu, yaha cAra sparza sUkSma paramANuke viSaya nahIM hote, aura zIta, uSNa, snigdha, aura rukSa, ina cAra sparzAMmeM se bhI do virodhI sparza eka paramANu meM rahe nahIM, kyoMki dekho zItakA virodhI uSNa aura snigdhakA virodhI rukSa / isaliye abirodhI do sparza hoya so hI dikhAte haiM ki, zIta aura snigdha hoya, athavA zIta aura rukSa hoya, athavA uSNa, snigdha hoya, athavA uSNa aura rukSa hoya / isIrItile. eka paramANu arthAt eka aMza hai, usameM avirodhI do sparsa mile, rIti se eka paramANuke viSaya 5 guNa mile| aura do pradezI khandakeviSaya utkRSTa panese dasa guNa hoya / kyoMki dekho una do paramANuoMmeM bhinna 2 do varNa, aura do rasa, aura do gandha, tathA 4 avirodhI sparza so do do judA 2 pradezake viSaya hoya / yaha dasa guNa do pAramANukA isa 1 Scanned by CamScanner Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] [ dravyAnubhava-ratnAkara / jaannaa| aura tIna pradezI khandake viSaya utkRSTapanese 12 guNa hone so isarItise 1 varNa, aura 1 rasa, yaha do guNa adhika hoya, bAkI dvai pradezImeM jo guNa kahA haiM usako milAyakara tIna pradezavAle khanda meM 12 guNa hoy| kyoMki dekho tIna pradezavAle khandameM gandhato prAyaH karake do hI haiM, aura pharsa sUkSma paramANumeMse cAra hI hoya, isaliye bAraha guNa hoy| aura cAra pradezI khandake viSaya utkRSTase 14 guNa hoya, kyoMki cAra barNa, aura cAra rasa, aura bAkIke sarva pUrva uktarItise jAna lenaa| aura pAMca pradezI khandake viSaya 5 varNa, 5 rasa, 2 gandha, aura cAra pharsa, yaha solaha guNa paave| isarItise saMkhyAta pradezI khanda athavA asaMkhyAta pradezI khanda vA ananta pradezI khanda jitanIvAra sUkSma pariNAmapane pariNamA hoya titano bAra una khandoMke viSaya utkRSTa panese 16 guNa pAve, aura jaghanyapanese to pahale jo pAMca guNa eka paramANuke viSaya kahA hai utanAhI ananta pradezI khandake viSaya piNa hoya, isa rItise sUkSma pariNAma vAle paramANumeM guNa kheN| aba vAdara pariNAma vAleke bhI guNa kahate haiM ki jo paramANu bAdara pariNAmameM pariNameM usa paramANumeM jaghanyase to sAta 2 guNa hoya, kyoMki pAMcato jo sUkSma paramANumeM kaheM haiM so hoya aura karkaza vA mRda, garu vA laghu, ina cAra spoMmeM se avirodhI do sparza hoya; isarItise bAdara pariNAma vAle paramANumeM 7 guNa pAve, aura utkRSTa panese 20 guNa pAve, isarItise paramANumeM guNa khaa| ava inameM paryAya bhI kahate haiM, ki jaise eka guNa kRSNa hai taise hI eka guNa nIlAdika hai, so eka paramANumeM sarvathA jaghanyapane kRSNa varNa hoyato eka guNa kAlA kahiye, pIche tisase bezI kAlAsa ko dUnA kAlA kahiye, isarItise yAvat saMkhyAta guNakAlA, saMkhyAta guNa kAlA, athavA ananta guNa kAlA varNa hoya to eka kAlA hI guNa kahe, parantu usameM jo kamatI vA bRddhi, taratamatAse honA usakA nAma paryAya jAnanA, isa rItise rakta pItAdike viSaya jAna lenaa| Scanned by CamScanner Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * drvyaanubhv-rtnaakr| (prazna) guNa aura paryAyake viSaya meM bheda kyA hai jo tuma judA kahate ho, guNa kaho cAhe paryAya kho| (uttara) guNa aura paryAyameM kizcita bheda hai so hI dikhAte haiM "sahabhAvino guNa" "kramabhAvino paryAyaH" artha-sadaiva sahabhAvI hoya usakA nAma guNa hai, kyoMki dekho varNa, gandha, rasa tathA sparza inakoto guNa kahanA, kyoMki yaha sAmAnyapane mUrtimaMta dravyase eka deza bhinna na hoya, isaliye inako guNa khaa| aura jo anukrama karake hoya so sadA sahabhAvI na hoya, isaliye usako paryAya khaa| jaise eka guNa raktAdika hoya so dvai guNa raktAdikako avasthAko nirabRtI arthAt kamatI hoya, ora dvai guNa raktAdi triguNa avasthAse niravRti honA, isa rItise pUrva 2 avasthAko niravRti arthAt nAsa aura uttara 2 avasthAkA AvirbhAva arthAt utpatI honA usakA nAma paryAya hai| kyoMki dekho yaha pratyakSa vanaspati athavA sapheda bastra Adika para raGgAdi kamato bar3hatI dIkhatA hai so hI dikhAte haiN| jaise Ama, pIpala AdikakA pattA, koMpala Adika nikalato hai usa vaktameM surkha dikhatI hai phira vaha koMpala krama 2 karake sukha/to dUra hotI calo jAtI hai aura nIlAdi krama 2 karake bar3hatI calI jAtI hai| isI rItise jo koI sapheda vastrako lAla kare cAheM to usa vastrakI krama 2 arthAt thor3o 2 karake saphedI to kama ho jAtI haiM aura sukhoM usI rotise bar3hato calo jAto hai yaha anubhava lokoMmeM prasiddha haiM, isalie krama bhAvIso paryAya aura sahabhAvo so guNa, so isa guNa paryAyameM kiJcata bheda hai so khaa| aba pudgalakA saMsthAna bhI kahate haiM ki, eka to gola saMsthAna, jaise golA hotA hai| dUsarA vartula saMsthAna arthAt valaya (ghere) kA AkAra, (3) lanbA saMsthAna arthAt daNDavata, cauthA samacaturaMza saMsthAna arthAt arja tUla barAbara, isa rItise saMsthAnoMke aneka meda hai so anya zAstroMse jAnanA, isa rItise 6 dravya zAstrAnusAra siddha kiye| Scanned by CamScanner Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] [ dravyAnubhava - ratnAkara / guNa / aba ina chaoM dravyoMke guNa kahate haiM so prathama jIva dravyake cAra guNa - 1 ananta jJAna, 2 ananta darzana, 3 ananta cAritra, 4 ananta vIrya / AkAza dravyake cAra guNa - 1 arUpI, 2 acetana, 3 akriya, 4 avagAhanA (jagaha) dAnaguNa | dharmastikAyake cAra guNa - 1 arUpI, 2 acetana, 3 akriya, 4 gati sahAya / adharmastikAyake cAra guNa1 arUpI, 2 acetana, 3 akriya, 4 sthiti sahAya / kAla dravyake cAra guNa - 1 arUpI, 2 acetana, 3 akriya, 4 nayA, purAnA vartanA lakSaNa | pudgala dravyake cAra guNa - 1 rUpI, 2 acetana, 3 sakriya, 4 milana, vikharana, pUrana, galana / paryAya / kA aba ina chaoM dravyoMke paryAya kahate haiM / prathama jIva dravyacAra paryAya - 1 avyAvAdha, 2 anaavagAha, 3 amUrtika, 4 aguru laghu / AkAza dravyake 4 paryAya - 1 khanda, 2 deza, 3 pradeza, 4 aguru laghu | dharmastikAyake 4 paryAya - 1 khanda, 2 deza, 3 pradeza, adharmastikAyake 4 paryAya - 1 khanda, 2 deza, 4 aguru laghu / 3 pradeza, 4 aguru laghu / kAla dravyake 4 paryAya - 1 atIta (bhUta), 2 anAgata, ( bhaviSyata ), 3 vartamAna, 4 aguru laghu / pudgala dravyake 4 paryAya -1 varNa, 2 gandha, 3 rasa, 4 sparza aguru laghu sahita / isa rIti se chaoM dravyoMke guNa paryAya kahakara dikhAye, prathama lakSaNake svarUpako jatAye, guNa paryAyavatvaM dravyatvaM sabake mana bhAye, pAThakagaNa isa lakSaNakA svarUpa dekha manameM hulasAye, vAdiyoM ke cAda isa lakSaNameM nasAye, cidAnanda syAdvAdake guNa gAye, karake abhyAsa mithyA mohako bhajAye, paDhe jo grantha so Anandako pAye, AgamakA svarUpa kahA Atama guNako lakhAye, chor3e saba bhramajAla jaina mata hI meM dhAye, prathamato kahA dvitIya lakSaNake kahaneko citta aba cAye, isa rItise prathama lakSaNa kahA / Scanned by CamScanner Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] aba dUsare lakSaNakA svarUpa kahate haiN| prathama lakSaNameM aisA kahA thA ki "guNa paryAya vatva dravyatvaM" so isa lakSaNameM hamane chaoM dravyoMko siddha kiyA hai| tathA guNa paryAya kahe aura ina guNa paryAyakA jo samudAya usIkA nAma dRvya hai, jaba usakA nAma dUbya huA to lakSaNa yathAvata svarUpase mila gayA, aura ati vyApti, abyAptI, asambhavAdi dUSaNa saba miTa gayA, isaliye dUsarA lakSya kahanekA bhI hamArA citta cala gayA, "kriyA kAritvaM davyatva" ye bhI lakSaNa bana gyaa| aba isakA artha aisA hai ki jo kriyA kare so hI dUnya hai, isaliye kriyA karaneke vAste peztara dravyoMke guNa aura paryAyameM sAdharmapanA aura vaidharmapanA kahakara pIchese dUvyoMmeM kriyAkA karanA vatalAveMge kyoMki sAdharma, vaidharma kaheke binA kriyAkA yathAvata karanA dabyoMmeM jijJAsuko samajhanA kaThina hojAyagA, isa liye peztara chaoM dabyoMmeM guNa paryAyakA sAdharma aura vaidharmapanA kahate haiN| sAdharma to usako kahate haiM ki sarIsI kriyA arthAt kAma kare aura baidharma usako kahate haiM-ki jo dUsarese bhinna kriyA arthAt kAma kare, usakA nAma vaidharmapanA hai so hI dikhAte haiN| ki chaoM vyoMmeM aguru laghu paryAya so sabameM samAna (sarIkhA) hai, kyoMki SaT - guNa hAni vRddhi chaoM dvayoM meM hotI hai, isaliye isa aguru laghu paryAyako saba dravyoMmeM sarIkhA khaa| AkAza, dharma, adharma, ina tInoM dravyoMke tIna guNa, cAra paryAya, samAna arthAt sarIkhe hai| aura kAla duvyake bhI tIna guNa samAna haiM arthAt sarIkhA hai| aura acetana panemeM 5 dUvya samAna arthAt sarIkhA hai, eka jIva dUvya nahIM hai| aura arUpIpanemeM 5 dUvya samAna, eka pudgala rUpI hai| isarItise inakA sAdharmapanA khaa| aba jo guNa eka dravyameM hai, dUsaremeM nahIM usako dikhAte haiM aura usIko vaidharmapanA bhI kahate haiM, ki cetanapanA jIva dravyameM hai, 5 dUvya acetana (aDIva) haiN| eka AkAza dUvya avagAhanA dAna arthAt jagaha denevAlA hai| eka dharmastikAya gati sahAya arthAt jova pudgalako calane meM sahAya detI hai, 5 vyoMmeM sahAya denevAlA Scanned by CamScanner Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava- rtnaakr| 68 ] koI nahIM / eka adharmastikAya sthiti karAne meM sahAya detI hai, bAkI 5 dravya nahIM / nayA purAnA karanemeM eka kAla dvavya hai bAkI 5 dravya nahIM / milana, vikharana, pUrana, galana, eka pudgala dravyameM hai, bAkI 5 dravyameM nahIM / isarIti se inakA sAdhama vaidhamapanA kahA / aba 11 bola karake inakI jo kriyA hai usako siddha karate haiN| gAthA "paraNAmI jIvamutA sapaesA egIvata kiri Aya niJcakAraNakatA savvagada iyara appabesA" artha-nizcaya naya arthAt zuddha vyavahArase chaoM gavya apane apane svabhAvameM arthAt pariNAmI haiM, parantu azuddha vyavahAra aura laukika vyavahArase to jIva aura pudgala dohI dravya pariNAmI dIkhe haiM, aura AkAza, dharma, adharma aura kAla yaha cAra dravya apariNAmI dIkhe haiM / taise hI ina chaH dravyameM eka jIva dravyato cetana arthAt jJAna svarUpa, bAkIke 5 dravya ajIva arthAt jar3arUpa haiM / taisehI eka pudgala dravya mUrti banta arthAt rUpa vAlA hai aura 5 dravya amUrtika arthAt arUpI haiN| ( prazna) tuma jo arUpI kahate ho so pardAthake abhAva ko kahate ho ki pardAthake hote bhI arUpI kahate ho / ( uttara ) bho devAnupriya ! yaha terA prazna karanA ThIka nahIM hai; jisa vastukA abhAva hai usa bastukA to kucha kahanA sunanA banatA hI nahIM kyoMki jo padArtha hI nahIM hai, usa padArthakA rUpI arUpI kathana karanA so to bandhyAke putrake athavA manuSyake sIMgake samAna hai| isaliye padArtha ke abhAva kA kahanA hI nahIM banatA, aura jo tumane kahA ki padArthake rahate bhI arUpI kahate ho so padArtha hai aura usako jaina zAstroMmeM arUpI kahA hai isaliye hamane bhI isako arUpI kahA / (prazna ) tumane jo kahA ki jaina zAstroMmeM arUpI kahA hai isa liye hamane bhI arupI kahA; so yaha tumhArA kahanA to jainiyoMke sivAya dUsarA koI nahIM mAnegA, hA~ alabattA jo koI yukti deo so yukti banatI nahIM haiM, kyoMki jo padArtha maujada hai usako arUpI kahanA ThIka nahIM aura jo tuma apane padArtha ko arUpI mAnate ho taisehI hama Scanned by CamScanner Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara ] [ 6e logabhI Izvara ko nirAkAra arthAt arUpI mAnate haiM; phira tumhArA khaNDana karanA kyoMkara banegA / ( uttara ) bho devAnupriya ! jo tumane kahAki jaina zAstra kA vAkya to jainI mAneMge, so yaha kahanA terA besamajhakA hai| kyoMki jo vItarAga sarvajJadeva trikAladarzI paramAtmAne apane jJAnameM dekhA hai, usa dekhe hue padArtha ko zAstroMmeM pratipAdana kiyA hai so usake mAnanemeM koI inakAra na karegA kintu mAnehI gA / aura jo tumane kahA ki jo tumhArA pardAtha maujUda hai usameM arUpI kahane kI koI yukti nahIM hai, yaha kahanA tumhArA besamajhakA hai kyoMki dekho paramANuko naiyAyika Adi arUpI kahate haiM aura anumAnase usa paramANuko siddha karate haiM / isaliye jo tumane kahA ki tumhArI koI aisI yukti nahIM hai ki padArtha ke rahate arUpI kaho so yukti to paramANuke viSaya naiyAyika kI taraha jAna lenA, kyoMki jaise kAryako dekhakara kAraNa rUpa paramANu kA anumAna karate haiM, taisehI pAMca dravyoM kA bhI anumAna hotA hai| so ho dikhAte haiN| jIvakA jJAnAdi guNase anumAna bandhatA hai ki jJAnAdi guNa kucha hai, taisehI AkAzakA jagaha denA ityAdi rItise sarva dravyoMkA anumAna baMdhatA hai, so dravyoM ko siddha to hama peztara kara cuke haiM, isa liye yaha pA~co dravya arUpI Thaharate haiN| dUsarA jainake isa syAdvAda siddhAntakA rahasya nahIM jAnanese aura duHkha garbhita, moha garbhita vairAgyavAloMke dhUma dhamAdhama macAne ( karane ) se acche puruSoM kI bhI khabara nahIM par3atI, aura usa satpuruSakI khabara na honese vinaya Adika nahIM banatA aura vinaya Adikake hI na honese vaha satpuruSa dharma ke lAyaka na samajha kara zAstra kA yathAvat rahasya nahIM kahatA, isaliye mithyAtva mohanIke z2orase aneka tarahake saMkalpa vikalpa uThate haiM / so he bhole bhAI zrIbItarAga paramezvara trikAladarzI ne kevala jJAna meM jo padArtha jaisA dekhA taisA ho varNana kiyA, so vaha kevala jJAnIke kevala jJAnameM to arUpI kucha bastu hai nahIM, jo usa * kevala jJAnameM hI na dIkha par3atI to usakA barNana hI kyoMkara karate / Scanned by CamScanner Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rtnaakr| 70 ] isaliye kevalIke kevala jJAnameM to jo pardAtha arthAt dravya haiM so dekhane meM Aye, isaliye kevala jJAnIke kevala jJAnameM ve pardAtha rUpI arthAt kucha bastu haiM, parantu chadmastha arthAt carmadRSTivAlekI dvaSTimeM arUpI hai kyoMki ve carma dRSTi arthAt netroMse nahIM dIkhate isaliye ve arUpI haiN| kyoMki dekho aura bhI eka dRSTAnta dete haiM, jaise vAyu pratyakSa netroM se nahIM dIkhatI aura sparza hone se mAlUma hotI hai ki vAyu hai, dUsare jo yogI loga haiM unako vAyu netroM ke binA yoga kriyA se pratyakSa dIkhatI hai, taise hI ina pAMca dravya arUpImeM bhI jAnanA, isaliye jijJAsuke samajhAneke vAste aura chadmasthake netroMse na dokhA isa liye azuddha aura laukika vyavahArase arUpI kahA / isa yuktiko mAno, jAstI kyoM tAnoM chor3a abhimAno, sad guruke bacana karo pramAno, jisase hoya tumharA kalyAnoM / 6 dravya meM 5 dravya pradezavAle haiM, eka kAla dravya apradezavAlA hai, tisameM bhI dharma dravya, adharma dravya asaMkhyAt pradezavAle haiM, aura AkAza ananta pradezavAlA hai, aura eka jIva asaMkhyAt pradezavAlA hai so jIva anantA hai pudgala paramANu anantA hai / 6 dravyameM eka dharma, 2 adharma, 3 AkAza, ye tIna dravya to eka eka dravya haiN| aura jIva dravya, dUsarA pudgala dravya, 3 kAla dravya, yaha aneka haiM / ( prazna ) tumane jo tIna dravyoMko to eka eka kahA aura tIna dravyoMko aneka kahA isakA prayojana kyA hai / (uttara) bho devAnupriya ! dharma, adharma aura AkAza, ye tInoM dravya eka kahanekA prayojana yahI hai ki yaha tInoM dravya eka jagaha jahA~ tahAM avasthita anAdi ananta bhAMgose haiM, jo pradeza jisa jagaha avasthita hai usI jagaha anAdi ananta bhAMgose abasthita rahegA, aura jo jisakI kriyA hai so bahIMse karatA rahegA, isa apekSAse inako eka 2 kahA / aura jIva dravya hai so bhavyabhI hai, abhavyabhI hai, koI jAti bhavyo hai, koI siddha hai, koI saMsArI hai koI svabhAvameM hai, koI bibhAvameM hai, isa liye aneka kahA / Scanned by CamScanner Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [ 71 isI rItise pudgala aura kAlameM bhI samajha lIjiye, jJAna sudhArasa pIjiye, gurUke caranomeM citta dIjiye, apanI AtmAkA kalyANa kIjiye, isarItile eka aneka jAnanA / 6 dravyameM eka AkAza dravya kSetrahai aura 5 dravya kSetriya arthAt rahanevAle haiM, nizcaya naya arthAt zuddha vyavahArase chaoM dravya apane 2 kAryameM sadA pravRtta rahate hai, isaliye chaHoM dravya sakriya haiM / parantu azuddha vyavahAra laukikase to jova aura pudgala dohI dravya sakriya haiM, parantu inado dravyameM bhI pudgala sadA sakriya hai, aura jIvadravyato saMsArI panemeM sakriya haiM, parantu mokSa dazA arthAt siddha avasthAmeM akriya hai| bAkIke cAra dravya laukika vyavahArase akriya haiN| nizcaya naya arthAt zuddha vyavahAra dravyArthika naya apekSA to nitya haiM, parantu paryArthika naya utpAda vyayakI apekSAle chaoM dravya anityabhI haiM, parantu azuddha byavahAra laukikase jIva aura pudgala dohI dravya anitya haiM, kyoMki jIvato cAragatike karma saMyogase janma, maraNa Adika vibhAva dazAmeM aneka sukha duHkha bhogatA hai, isIliye anitya hai, aisehI pudgalako jAno, isIliye ina donoM dravyoMko anitya kahA, bAkIke cAra dravya InakI apekSAle nitya hai, parantu chaoM dravya utpAda vayadhruvapanemeM sadAsarvadA sarvva padArtha pariNAmIpane meM pariNameM haiN| 14 ina chaoM dravyoMmeM eka jIva dravya kAraNa hai, aura pAMca akAraNa hai| koI 2 pustakameM 5 dravyako kAraNa aura jIva duvyako akAraNa kahA hai so pA~ca duvyakA kAraNa panA yuktise siddha nahIM hotA hai, kyoMki pAMco dravya ajIva haiM, isaliye kAraNa nahIM bana sake / aura bahuta jagaha siddhAntomeM jIvako kAraNa kahA hai; isaliye jIva. kAraNa hai aura 5 akAraNa haiM / ina chao dravyoMmeM eka AkAza dravya sarva vyApo hai, aura pAMca dravyaloka byApI hai / nizcaya naya arthAt nissandeha zuddha vyavahArase to chaoM drayakartA haiN| aura azuddha vyavahArase eka jIva dravya karatA hai, bAkI 5 dravya akarttA Scanned by CamScanner Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] [drvyaanubhv-raakr| hai| kyoMki laukikameM jIva dravyakAho saba karttavya dIkhatA hai. isa jIvako kartA kahA; parantu buddhi pUrvaka zuddha vyavahArase chaoM kA apane 2 pariNAmake kartA haiM, aura apanI 2 kriyA kara rahe hai| apano kriyAko chor3akara dUsarI kriyA nahIM karate; kyoMki dekho sarva dravya eka kSetrameM rahate haiM aura koI kisImeM milatA nahIM, jo apanI pariNAmakI kriyA na karate to sarva dravya eka hojAte; so sarva apane 2 pariNAmase apanI 2 utpAdavaya dhruvakI kriyA sadAsarvadA kara rahe haiM, isIliye zrI vItarAga sarvajJa devane kriyA kAritva dravyatva' kahakara smjhaayaa| bhavya jIvoMko yathAvata bodha karAyA, zAstra ke anusAra kiMcit svarUpa hamanebhI jatAyA, isIliye kriyA kAritvadravyakA lakSaNa ThaharAyA, aba tIsare lakSaNa varNana karane kA maukA AyA, isajaina dharmakA rahasya koI viraloMne pAyA, isake binA dUsarI jagaha mithyAtva moha chAyA, jainadharmake rahasya vinA kuguruoMne dhakAdhana macAyA; kevala ; ekapeTa bharanA manuSya janmako gavAMyA, dravya anubhava ratnAkara kiMcit maiMne likhAyA, duHkha garmita, moha garbhita sAdhuvane parantu sAdhupana na dikhAyA, draSTirAga bAMdha bhole jIvoMko lar3AyA, vAste bahumAnake kadAgraha macAyA, samakita na lagI hAtha bahuta saMsArako badhAyA, isarItise dUsare lakSaNa kA varNana kiyaa| utpAda, tIsare lakSaNakA svarUpa aba tIsare lakSaNakA varNana karate haiN| "utpAdavaya dhruvayukta dravyatvaM" utpAda nAma upaje, vaya nAma vinAza hoya dhruva nAma hi rahe, yaha tInoMbAta jisameM hoya usakA nAma dravya hai, so isa u vaya dhruva, dikhAneke vAste peztara ATha pakSakA svarUpa kahate ATha pakSoMke nAma yaha haiM 1 nitya,2 anitya, 3 eka, 4 aneka, 5 6 asatya, 7 vaktavya, 8 avktvy| isarItise nAma kahe, ATho pakSoMko chao dravyoMke Upara judA 2 utArakara dikhAte haiN| 'ka, 4 aneka, 5 satya, nAma kahe, aba ina Scanned by CamScanner Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / [73 nitya-anitya / prathama nitya, anitya pakSakA svarUpa kahate haiN| jIva dravyakA cAra guNa aura 3 paryAya nitya haiM, eka aguru laghu paryAya anitya hai, AkAzAsti kAyakA 4 guNa eka paryAya arthAt khandaloka aloka pramANa nitya haiN| deza, predeza, guru laghu ye tona paryAya anitya haiN| dharmasti kAyakA cAra guNa eka paryAya nitya hai, deza, pradeza, aguru laghu, ye tIna paryAya anitya haiN| adharmasti kAyakA cAra guNa aura eka paryAya nitya hai deza, pradeza, aguru laghu, tona paryAya anitya hai| kAla dravyake cAra guNa nitya haiM, paryAya cAroMhI anitya hai| pudgala drabyakA cAra guNa nitya hai, paryAyacAroMhI anitya haiN| isarItise nitya, anitya 'pakSa chaoM dravyoM meM kahA aura isa nitya anitya pakSase utpAda aura 'vinAsakA kiMcit abhiprAya khaa| . eka-aneka / aba eka aneka pakSabhI chaoM dravyoMke Upara utArakara dikhAte haiM, 'ki jIva dravyameM jIvatva arthAt cetanA lakSaNapanA to eka hai, aura jIvameM guNa aneka, paryAya aneka, isarItise aneka haiM, athavA jIva anante haiM, isarItise bhI aneka haiM, isaliye jIvameM eka, aneka pakSa huaa| isa eka aneka pakSako sunakara jijJAsu prazna karatA hai so kiMcit praznottara dikhAte haiN| [prazna ] jo tuma eka pakSase jIvako samAna kahoge to vedAnta matakA advaita bAda siddha hogA,phira jaina matakAnAnA (aneka) mAnanA na banegA dUsarA aura bhI sunoMki pratyakSa, Agama, anumAna pramANase jIvoMkI -vyavasthA judI 2 dIkhatI haiM, phira eka pakSase eka sarIkhAkahanA kyoMkara banegA, kyoMki judI 2 vyavasthA dIkhatI hai, ki eka jovato zuddha para mAtmA Anandamayo ; janmamaraNa duHkhase rahita siddha avasthAmeM virAja mAna hai; dUsarA saMsArI jIva karmake basameM par3A huA janma,maraNa karatA hai, usa saMsArI jIvameM bhI koI narakameM; koI svargameM, koI triyaMvameM, Scanned by CamScanner Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara 74 ] koI manuSyameM; nAnA prakAra ke sukha athavA duHkha bhogate haiM; isa rIti se Agama, anumAna, pratyakSAdi pramANoMse aneka vyavasthA horahI hai, phira tumhArI eka pakSa kyoMkara ghaTa saktI hai / [ uttara ] bho devAnupriya jo tumane advaita matabAdIke madhye kahA ki usakA advaitabAda siddha ho jAyagA, so vaha advaitabAdI to ekAnta karake eka pakSa ko letA hai, isaliye usakA advaita siddha nahIM hotA, aura usakA khaNDana maNDana "syAdvAdAnubhavaratnAkara" dUsare praznake: uttara meM bistArapUrvaka hai vahAMse dekho| aura zrI bItarAga sarvajJadevakA kahA huA jo jinadharma usameM kahA huA syAdvAda siddhAnta arthAt ekAnta pakSako chor3akara anekAnta pakSa aGgIkAra hai, isaliye ekapakSabhI banatA hai aura aneka pakSabhI banatA hai; dUsarA jo tumane tIna pramANa dekara judI 2 vyabasthA batAI, usameM tumhArI buddhimeM yathAvata jina Agamake rahasya kI prApti nahIM huI, athavA satya upadeza dAtA gurukI sohabata tereko nahIM huI, isaliye tereko aisI tarka uThI, aura eka pakSa samajhameM nahIM AI, so aba tereko isa syAdvAdakA rahasya samajhAte haiM? so tUM samajha, ki nizcaya naya arthAt niHsandeha zuddha vyabahAra karake dravyArthika nayagamanayakI apekSAse sarva jIva siddhake samAna haiM, jo sarvajIva eka samAna na hote to karmakSaya karake siddhabhI kadApi na hote, isaliye sarva jIbakI sattA eka hai| jo tuma aisA kaho ki sarva jIvakI sattA eka hai to abhavya mokSa kyoM nahIM jAya / isa terI zaMkA kA aisA samAdhAna hai ki -abhavya jovakA karma cIkanA arthAt palaTana svabhAva nahIM, isaliye vo mokSa nahIM jAtA, parantu ATha rucaka pradeza sarva jIvoMke mukhya haiM, una ATha rucaka pradezoMmeM karmakA saMyoga nahIM hotA so ve ATha rucaka pradeza sabake nirmala hote haiM, cAhe to bhavya hoya aura cAheM abhavya hoya, isaliye una ATha rucaka pradezoMko apekSA nayagama naya vAlA nisandeha zuddha vyavahArale dravyapane meM bhavya aura abhavya sarvako siddhake samAna mAnatA hai / dUsarA aura bhI sunoMki sarva jIba cetanA lakSaNa karake eka sarokhA hai, isaliye eka, aneka pakSa Scanned by CamScanner jIvameM Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / ] dikhAyA, tumhAre bhramako miTAyA, kiMcit syAdvAda kA rahasya dikhAyA, isake bAda Ageke drabyomeM pakSa utAraneko cinta caayaa| . aisehI AkAza dravyameM avagAhanA dAna guNa aura khandaloka, aloka pramANa eka hai, deza, pradeza aneka hai, athavA paryAya aneka haiN| aisehI dharmastikAyameM calana sahAya Adika guNa karake athavA loka pramANa khanda karake to eka hai, aura deza pradeza karake aneka haiM, guNa karake aneka haiM, athavA paryAya karake aneka haiM, isarItise aneka haiN| aisehI adharmastikAyameM sthira sahAya guNa karake eka haiM, athavA loka pramANa khanda karake eka hai, deza, pradeza karake aneka haiM, athavA guNa aneka haiM, paryAya aneka haiM, isarItise aneka hai| ___ aisehI kAla dravya, bartanA lakSaNa karake to eka hai, parantu guNa aneka haiM, paryAya aneka haiN| aisehI pudgala dravyameM pudgala panA athavA milana, bikharana guNa athavA paramANurupa karake to eka hai, kyoMki pudgalameM pudgalapanA aura paramANupanA sabameM eka sarIkhA haiM,isaliye eka hai, parantu guNa aneka haiM aura paryAya aneka haiM, athavA paramANu ananta hai, isarItise aneka haiN| chaoM dravyoM meM isarItise eka, aneka pakSa kahA, aba satya, asatya pakSa kahaneko dila chaa| -- satya-asatya / / ... .. chaoM dravyoMkI svayadravya, svaya kSetra, svayakAla, svayabhAva karake to satyatA hai, parantu paradrabya, parakSetra, parakAla, parabhAba karake asatya hai, so prathama ina chaoM dravyoMkA svayadravya, kSetra, kAla, bhAba dikhAte haiM ki kisa kisa dravyakA kauna dravya, kauna kSetra, kauna kAla, kauna bhAva hai| jIva drabyakA svaya dravya jo guNa paryAyakA bhAjana arthAt smuuh| aura jIva drabyakA svaya kSetra eka jIvake asaMkhyAt Scanned by CamScanner Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dracyAnubhava- ratnASa! 76 ] pradeza, aura jIva dravyakA strayakAla SaTguNa hAni, vRddhi, aguru laghu paryAya kA jo phiranA vo kAla hai, jIvakA svayabhAva jJAnAdi cetanA "lakSaNa mukhya guNa hai so hI svabhAva hai| aisehI AkAza dravyameM svaya dravya jo guNaparyAyakA bhAjana so hI svaya dravya hai, aura svaya kSetra jo loka, alokake ananta predeza, aura svayakAla so aguru laghukA phiranA, aura svaya bhAva jo ava gAhanA dAna guNa / isI rItile 'dharmasti kAyakA svaya dravya jo guNa paryAyakA samUha, svaya kSetra asaMkhyAta pradeza, svayakAla aguru laghu, svayabhAva calana sahAya mukhya guNavohI svabhAva hai / aise hI adharmasti kAyakA jAnalenA / kAla dravyakA svaya dravya guNaparyAyakA samUha, svaya kSetra eka samaya - mAtra, svayaMkAla agurU laghukA phiranA hai, svayabhAva jo mukhya guNabarttanA lakSaNa / aise hI pudgala dravyakA svaya dravya guNaparyAyakA samUha, svaya kSetra paramANu, svayakAla aguru laghukA phiranA hai, * svaya svabhAva jo mukhya guNa milana vikhrn| isa rItise chabhoM dravyameM dravya, kSetra, kAla, bhAva kahA / so svaya dravya, svayakSetra, svayakAla, svayabhAva karake to satya haiM / aura paradravya, parakSetra, parakAla, "parabhAva karake asatya haiN| jo svaya karake satya aura para karake asatya na hoya to dUsarA dravya na Thahare, aura koI kArya bhI na hoya, isaliye svaya karake satya aura para karake asatyatA avazyameva 'padArthoMmeM hai| aura isa satya asatyake hone hI se judA padArtha ThaharatA hai, isIliye vedAntIkA bhadvaita nahIM ThaharatA hai| isa rItise satya asatya pakSa kahI / vaktavya - avaktavya / aba vaktavya, abaktavya pakSa kahate hai ki jo vacanase kahane meM -Ave so to vaktavya hai, aura jAneto sahI parantu bacanase nahIM kaha sake so abaktabya hai| so isakA varNana to hamane syAdvAda anubhava Adi -kaI graMthoMmeM kiyA hai, parantu yukti yahAM bhI dikhAte haiN| 1 jaise Scanned by CamScanner Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] kisI catura puruSako bhUkha laga rahI hai, usa vakta usako koI acche 2. bhojanake padArtha thAlameM parosake Age rakkhe aura usase kahe ki Apa bhojana karo, taba vo puruSa usa padArthameMse do, cAra, dasa kavara-grAsa khAya cuke usavakta vaha jimAne vAlA puruSa pUche ki Apane jo peztarakA kavA (kavala) (prAsa) (kaura) liyA thA usakA jo svAda rasanA indrI arthAt jihvAle mAlUma huA hai so hamako jyoM kAtyoM sunA dIje, taba vo puruSa usa bhojanameM khaTTA, mIThA, salaunA; athavA kaSAyalA, kar3avA, phIkA Adi acchA burAto kahegA, parantu jo usakI jihvAne usa bhojanameM yathAvat jAnA hai so kaha nahIM saktA, yaha anubhava haraeka puruSako hai, so jo khaTTA, mIThA, salaunA Adi bacanase kahanA soto vaktavya hai, aura jo rasanA indrone svAda jAnA aura kahanemeM na AyAso bhavaktavya hai / isa rIti kI yukti saMsArI viSaya AnandameM aneka taraha kI hai parantu graMthake. bar3hajAneke bhaya se vistAra na kiyA / isa rItise vaktavya, avaktavya kahakara ATha pakSa pUrNa kiyA, bhavyajIvoMke vAste aMdhere gharakA : diyA karadiyA; AtmArthiyoMne amIrasapiyA, cidAnanda jAna yaha : zuddha mArgako liyA / 166] ( prazna ) Apane jo "utpAdavaya, dhruva yukta' iti dravyatva" aisAlakSaNa kahAthA so usakAto pratipAdana na kiyA aura nitya ani-. tyAdi ATha pakSakA varNana likhAyA aura lakSaNakA pratipAdana kiMcit. bhI na AyA, to lakSaNakA nAma kyoMkara likhAyA / isaliye isa prathameM prakaraNa viruddha dUSaNa hogA, aura jijJAsu ko yathAvata.. vodhabhI na hogA / (uttara) bho devAnupriya abhI tereko dravyAnuyogake jAnane vAle - upadeza dAtA yathAvata na mile aura duHkha garbhita, moha garbhita vairAgyavAle puruSoMke saMgase rAga, rAginI, DhAla, caupAI, caritra Adi sune,. athavA jo ki gurukulabAsa binA Atma anubhava sunya apanI buddhikI tIkSaNatAle syAdvAda siddhAntake ajAna kaI isa kAlameM Scanned by CamScanner Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara / <] vA graMthoMkI pAyA, iMgyAnuyoga ko UTa paTAMga kathanI karagaye haiM, graMthome bhrama jAla bhara gaye haiM, kitane hI bicAroMko dubadU (sanmukha ) bhI samajhAyakara tyAga paJcakhAnase bhraSTakara gaye haiM, so Upara likhita puruSoM kI suhabatase tumako aisI zaMkA huI ki prakaraNa viruddha hogA, so tumane prazna kara jatAyA aura hamAre abhiprAyako kiMcit bhI na soterA sandeha dUra karaneke vAste kiMcit prayojana kahate haiM ki he bhole bhAI hamArA abhiprAya aisA hai ki jijJAsuko thor3e meM yathAvata jJAna honA muzakila jAnakara vizeSa samajhAneke vAste ina ATha pakSoMko sAmAnya rUpase kahA / aura inakA vistArarUpa dikhAveMge, jaba * jijJAsu ina bAtoM ko samajha legAto utpAda, vaya, dhruva, lakSaNa dravyakaH yathAbata jAna legA, isaliye isa granthameM prakaraNa biruddha dUSaNa nahIM AtA / aura ina ATha pakSoMkA kiMcit vistAra karake ina pakSoMmeM jo lakSaNa hamane kahA hai usako utArakara dikhAyeMge, taba isa tumhArI prakaraNa virUddha zaMkAkA leza bhIna rhegaa| 'pakSoMkA hI kiMcit bistArase varNana karate haiM / aba ina ATha nitya anitya pakSa / prathama nitya, anitya pakSase caubhaMgI utpanna hotI hai, so usa - caubhaMgIkA peztara nAma likhate haiM ki ve cArabhAMgA isa rIti se haiM / prathama bhAMgA anAdi ananta hai, dUsarA bhAMgA anAdi sAnta hai, tIsarA bhAMgA sAdI sAnta hai, cauthA bhAMgA sAdI ananta hai, isa rItile cAro bhAMgoM kA nAma khaa| aba inakA artha kahate haiM, ki anAdi ananta usako kahate haiM ki jisakI Adi bhI nahIM aura 1 anta bhI nahIM / aura anAdi sAnta usako kahate haiM ki jisakI Adito hai nahIM, aura anta hai| sAdI sAnta usako kahate hai ki jisakA anta bhI hai aura Adi bhI hai, sAdI ananta usako kahate haiM, ki jisakI Adi to hai aura phira anta nhiiN| isa rIti se ina - cAro bhAMgokA nAma sAMketa aura laukika milA huA hai / Scanned by CamScanner Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [76 ina cAro bhAMgoko prathama jIva dravyameM dikhAte haiN| jIvameM jJAnAdi guNa sambAya sambandhase anAdi ananta hai, aura nitya hai, aura koI apekSAse jIvameM jJAnAdika guNa sAdI sAnta hai, aura koI apekSAse jIvameM jJAnAdika guNa sAdI ananta haiM, parantu anAdi sAMta bhAMgA hai nhiiN| dUsarI rIti aura bhI hai ki sarva jIvoMkI apekSAse to jIvameM karma anAdi ananta hai, aura bhavya kI apekSAse karma anAdi sAnta hai, aura cAragati arthAt devagati, manuSyagati, triyaMcagati aura narkagati, isakI apekSA kareM to karma sAdI sAnta hai| kyoMkidekho jIva zubha karma, azubha karmake z2orase hI janma, maraNa karatA hai, isaliye sAdI sAnta hai, aura jo jIva karma se mukta arthAt chUTakara mokSameM prApta hotA hai vo jIva sAdI ananta bhAMgese hai, kyoMki mokSameM gayA usakI Adi hai, phira kabhI saMsArameM na AvegA isaliye anta nahIM 'kintu ananta hai| isarItile jIvameM caubhagI khii| aba dharmasti kAyameM caubhagI kahate haiN| dharmasti kAyake cAra guNa aura loka pramANa khanda ye pAMca cIz2a anAdi ananta hai, aura anAdi sAnta bhAMgA isameM nahIM hai; deza, pradeza, agurulaghu,ye sAdI sAnta bhAMgese haiM, aura siddha jIvase dharmasti kAyake jo pradeza lage hue haiM ve sAdI ananta bhAMgese haiM; yaha cAra bhAMge khe| isIrItise adharma sti kAyameM aura AkAzameM bhI samajha lenaa| pudgalameM cAra guNa anAdi ananta hai; aura pudgalakA khanda sarva sAdI sAnta bhAMgeseM hai, do bhAMge 'pudgalameM banate haiM nahIM / kAla dravyameM cAra guNa anAdi ananta haiM; aura 'paryAyameM atItakAla arthAt bhUtakAla anAdi sAnta hai, vartamAna kAla sAdI sAnta hai, anAgata arthAt bhaviSyata kAla sAdI ananta hai, isa rItise ina chao dravyoM meM caubhAgI khii| aba dravya, kSetra, kAla, bhAvameM caubhAgI kahate haiM, sau jova dravya arthAt guNa paryAyakA bhAjana samUha rUpa anAdi ananta hai, jIvadravya kA svaya kSetra arthAt asaMkhyAta pradeza sAdI sAnta hai, kyoMki una pradezoMmeM Akuzcana, prasArana guNa hai, isaliye sAdI sAnta kahA, so bhI Scanned by CamScanner Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] [drvyaanubhv-rtnaakr| karake (udavartana nyAyaH saMsArI jIvakI apekSA aura udavartana nyAya karake (udava usako kahate haiM ki jaise pAnIkA bartana cUlheke Upara car3hAya nIce jalAve usa agnike z2orase vo pAnI usa vartanameM nIce re ghUmatA hai) mithyAtva arthAt ajJAna rUpa karmabandha agnisehI pradeza phirate haiM, aura caurAsI lAkha jovA yoniko apekSA Akucana ( kama honA ) prasArana (bar3ha jAnA ) isa apekSAse sAta sAnta hai, parantu siddha kSetrameM siddha jovoMko apekSAse jo siddha jovoM ke pradeza hai so sthirI bhUta honese siddha jIva kSetrameM yaha bhAMgA nahIM bntaa| aura jIva dravyakA svayakAla arthAt aguru laghuparyAya karake to anAdi ananta hai, parantu utpAda vayako apekSA kareM to jIva dravyakA svakAla sAdI sAnta hai| jIva dravyakA svayabhAva arthAt jJAnAdi mukhya guNa samavAya sambandhase to anAdi ananta hai, parantu sarvajIvakI apekSA aura laukika azaddha vyavahAra tirobhAva Avira bhAvako apekSAse mati. zruti Adika jJAna sAdo sAntabho hotA hai, aura siddha jIvake Avira bhAva kevala jJAnako apekSAse sAdo ananta bhAMgA hotA hai, isarItise. jIva dravya meM dravya, kSetra, kAla, bhAvameM caubhAgI khii| ___ aba dharmasti kAyake dravya, kSetra, kAla, bhAvameM caubhagI kahate hai| dharmasti kAyakA svaya dRzya arthAt guNa paryAyakA bhAjana rUpato anAdi ananta haiM, aura dharmasti kAyakA svaya kSetra arthAt asaMkhyAt pradeza loka pramANa khanda rUpato anAdi ananta hai, aura deza pradeza kAI apekSAle sAdI sAnta hai, aura dharmasti kAyakA svayakAla athAta agurulaghu paryAya to anAdi ananta hai, parantu utpAda vayako apekSAsa sAdI sAnta hai| dharmasti kAyakA / svayabhAva calana sahAya Adi mukhya guNa anAdi ananta hai, parantu koI jIva, pudalako sahAya detI daphe usa guNako sAdI sAnta mAne to bhI ho saktA hai| isIrItise adhamA kAyameM jAna lenaa| aba AkAzAstikAyameM caubhaMgI kahate hai| AkAzakA svaya marthAt guNa paryAyakA samUha so to anAdi ananta hai; * sti bhAkAzakA svaya dravya ananta hai; AkAzakA Scanned by CamScanner Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [ 81 svaya kSetra arthAt loka aloka milakara ananta pradeza haiM so anAdi ananta haiM / AkAzakA svaya kAla arthAt aguru laghu paryAya karake to anAdi ananta haiM, parantu utpAda vayakI apekSAse sAdI sAnta hai| aura AkAzakA svayabhAva arthAt avagAhanA dAna mukhya guNa anAdi ananta hai, khandaloka pramANa anAdi ananta hai, parantu deza, pradezoMmeM koI apekSAse sAdI sAnta hai, so AkAzake do bheda haiN| ekato loka AkAza, dUsarA aloka AkAza, so loka AkAzakA to khanda sAdI sAnta hai, aura aloka AkAzakA khanda loka AkAzakI apekSAse sAdI ananta hai, isarItise AkAzameM caubhaGgI kahI / aba kAla dravyameM caubhaGgI kahate haiM / kAlakA svaya dravya arthAt guNa paryAyakA samUha rUpato anAdi ananta hai, aura kAlakA svaya kSetra samaya rUpa sAdI sAnta hai, aura kAlakA svaya kAla arthAt aguru laghu paryAya karake to anAdi ananta hai, parantu utpAda vayakI apekSAle sAdI sAnta hai; kAlakA svaya bhAva varttAnA lakSaNa mukhya guNa so to anAdi ananta hai, parantu atIta (bhUta) kAla anAdi sAnta hai, vartamAna samaya sAdI sAnta hai, anAgata ( bhaviSyata ) kAla sAdI - ananta hai / isarItile kAlameM caubhaGgI kahI / aba pudgalameM caubhaGgI kahate haiM / pudgala dravyakA svaya dravya arthAt guNa paryAyakA 'samUha rUpa, so to anAdi ananta hai, pudgalakA svaya kSetra paramANu rUpaso sAdI sAnta hai, pudgalakA svayaM kAla aguru laghu paryAya so to anAdi ananta hai; parantu utpAda vayakI apekSAse sAdI sAnta hai, pudgalakA svaya bhAva mukhya guNa milana, vikharana, pUrana, galana Adi svaya bhAvato anAdi ananta hai, parantu barNAdi paryAya sAdI sAnta hai / isarItile chaoM dravyoMmeM dravya, kSetra, kAla, bhAva karake bhI khii| Rs aba chaH dravyoMmeM jo paraspara sambandha hai, usakI caubhagI kahate haiN| AkAza dravya hai usake do bheda haiM, tisameM aloka bhAkAzale to koI dravyakA sambandha hai nahIM; kyoMki usa aloka bhAkAzameM koI Scanned by CamScanner Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rtnaakr| 82 ] Dravya hI nahIM taba sambandha kisakA hoya / isaliye loka AkAzakA sambandha kahate haiM ki-dharma dravya, adharma dravya ina donoMkA AkAza dravyase anAdi ananta sambandha hai, kyoMki loka AkAzake eka 2 pradezameM dharma dravyakA eka 2 pradeza; aisehI adharma dravyakA eka 2 pradeza ApasameM milA huA hai, so kisa vaktameM milA thA aura kisa vaktameM ye alaga hogA aisA koI nahIM kaha saktA; isaliye anAdi ananta hai| loka akAza kSetra aura jIva dravyakA anAdi amanta sambandha hai; parantu jo saMsArI jIva karma sahita haiM usa jIvakA aura loka AkAza kSetra pradezakA sAdI sAnta sambandha hai / siddha jIva aura siddha kSetra AkAza pradezakA sAdI ananta sambandha hai| pudgala dravyakA AkAzase anAdi ananta sambandha hai, parantu AkAza pradeza aura pudgala paramANukA sAdI sAnta sambandha hai; isarItile AkAzakA sambandha kahA / aba jisa rIti se AkAzakA sarva dravyoMse sambandha kahA tisI rItise dharma dravya aura adharma dravyakA bhI sambandha jAna lenA / aba jIva aura pudgalakA sambandha kahate haiM, abhavya jIvase pudgalakA anAdi ananta sambandha hai, kyoMki abhavyake pudgala rUpa karma kadApi na chUTegA isaliye anAdi ananta hai / bhavya jIvake karma rUpa pudgalale anAdi sAnta sambandha hai, kyoMki dekho bhavya jIvake karma kaba lagA thA so to kaha nahIM sakta e ki phalAne vaktameM lagA thA, isaliye karmarUpa pudgalase anAdi sambandha hai, parantu jisa vakta bhavya jIvako upAdAna aura nimitta Adi kAranoMkI yathAvata khabara par3egI taba paMca samavAya Adi milanese karmarUpa pudgalako sAnta kara degA, isaliye pudgala aura bhavya jIvake anAdi sAnta sambandha hai / isarItile nitya anitya, pakSase caubhaGgI dikhAI, utpAda vyaya syAdvAda selIbhI batalAI, AtmArthiyoMke artha kiMcit sugamatA batAI, nizAsuoMke cittameM sugamatA manabhAI, aba eka aneka pakSale naya vistAra sunoM bhAI / Scanned by CamScanner Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -dravyAnubhava-ratnAkara / ] [ 83 naya svarUpa | aba eka, aneka pakSale kiMcit bistAra rUpa jijJAsuko bodha karAneke vAste nayakA svarUpa kahate hai, kyoMki dekho dravyameM aneka dharma haiM so eka bacanase kahane meM Ave nahIM, isaliye yathAvata svarUpa kahaneke vAste nayakA svarUpa aura lakSaNa aura gaNita Adi yathAkrama dikhAte haiM / upAdhyAyajI zrI yazavijayajIkA kiyA huA dravya guNa paryAyakA rAsa usameM kahA hai ki-jIva, ajIva Adi padArtha traya rUpa haiM, so naya karake kahanemeM Ave, eka bacanase kahA na jAya, so pAMcave DhAlakI pahalI gAthA artha sameta likhakara dikhAte haiN| "eka artha rUpa che dekhyo bhale pramANe, mukhya vratI upacAra thI nayavAdi paNa jANere // 1 // jJAna draSTI jaga dekhiye // " artha- have naya pramANa biveka kareche, eka artha jeghaTa paTAdika: jIva ajovAdikate trayarUpake0 dRvya guNa paryAya rUpa chai, kemake ghaTAdika mRttikAdi rUpeM dRSya, aneghaTAdi rUpeM sajAtIya dravya, paryAya rUpa rasAtmaka parNe guNa, ema jIvAdikamA jANavo, ehave pramANe syAdvAda bacane dekhyuM je mATe pramANa saptabhaMgAtmake trayarUpa paNoM mukhyarIteM jANiye, kemake nayavAdI je ekAMza vAdI te paNa mukhya vRtti aneupacAreM eka arthane viSe trayarUpa paNo jANe, yadyapi naya vAdine ekAMza bacanezakti "eka artha kahiye, to piNa lakSaNa rUpa upacAre vIjA artha paNa jANe, paNa ekadA vRcidvaya na hoya epaNataMtana thI, jema "gaGgA yA matsya ghoSau,, ityAdi sthale emabe bRtti paNa mAnIche, ihAM paNa mukhya amukhya pa ananta dharmAtmika vastu jaNAvavAne prayojane eka naya zabdanI vRtti -mAnatAM birodhana thI; athavA nayAtmaka zAstre kramika vAkpadvayeM paNa e Scanned by CamScanner Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava- ratnAkara 84 ] artha kahyo artha jaNAviye, athavA eka bodha zabde, eka bodha artha, ema aneka bhaMgA jANavA, ye rIteM jJAna dRSTie jagatanA bhAva dekhIye, tehija spaSTa paNe jaNA vavAne AgalI gAthA kaheM chai / isakA vistAra to usa dUvya guNa paryAyake rAsameM dekho, parantu isa jagahato trayarUpakA kiMcit bhAvArtha kahate haiM -- ki mukhya vRti karake to zakti zabdArtha kahe to dUvyArthika naya dravya guNa paryAyako abheda pa kahe, kyoMki guNa, paryAyase abhinna hai so hI dikhAte haiM ki - jaise maTTI duvyAdikake viSaya ghaTa duvyakI zakti hai, parantu inakA paraspara Apasa meM jo bheda hai so upacAra karake haiM, kyoMki lakSaNase jAne, isaliye dravya bhinna kambugrIvAdika paryAyake viSaya ghaTAdika padakI lakSaNA mAne haiM,. isaliye mukhya artha sambandha tathAvidha vyavahAra prayojanake anusAra lakSaNa vRtti durghaTa nahIM hai / isarItise paryAyArthika nayakI apekSAse mukhyavRttI sarva duvyakA guNa, paryAya bheda kaheM, kyoMki isa nayake mata meM maTTI Adi padakA duvya, artha aura rUpAdi padakA guNa tathA ghaTAdi padakA kambU zrIvAdi paryAya hai, parantu upacAra karake athavA lakSaNa karake athavA anubhava karake abheda bhI mAne, jaise ghaTAdikameM maTTI duvya abhinna hai pratIta ghaTAdika padakI maTTI Adika dravyake viSaya lakSaNA karake hotI hai, isaliye bheda abheda pramukha bahuta dharmako duvyArthika athavA paryArthika naya grahaNa kare, usIke anusAra mukhya, amukhya prakAra karake, athavA sAkSAt sAMketa, athavA vyavahita sAMketa, ityAdika anusAre nayakI vRttI ora nayakA upacAra kalpe hai, so hI duSTAnta dikhAte haiM, jaise gaGgA padakA sAkSAt sAMketa, athavA byavahita sAMketa to pravAha rUpa arthake viSaya hai, isaliye pUvAha zakti hai| aba usako chor3ake gar3A tIrapara jo sAMketa karanA so biveka sAMketa hai, isIliye upacAra hai| isarIti se dravyArthika naya sAkSAt sAMketa so to abheda hai, aura zaktikA bheda hai so vyabahita sAMketa hai; isIliye upacAra hai, so paryArthika nayake viSaya bhI zakti tathA upacArase bheda abheda jAna lenA / (pUna ) jo naya hai so to apane viSayako grahaNa kare aura dUsare Scanned by CamScanner Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] - [85 nayake viSayako grahaNa kare nahIM to phira bheda, abheda, upacAra Adi kyoM mAnate ho| .. (uttara ) bho devAnupriya yaha terA prazna karanA jina dharmakA ajAna 'siddhAnta ko sailI rahita ekAnta bAda mithyAtvake grahaNa karane vAlekA sA prazna hai, so prazna banatA nahIM kyoMki dekho syAdvAda siddhAntameM aisA kahA huA hai ki naya jJAnameM nayAntara arthAt dUsarI nayakA mukhya artha hai so sarva aMza karake amukhya pane na bhASe, aura svataMtra bhAve sarvathA karake dUsarI nayako amukhya pane kahe, so mithyA draSTImeM hai, arthAt durnayakA kahane vAlA hai| parantu sunaya kahane vAlA nhiiN| so isa naya bicArakA kathana, vizeSAvazyaka, aura sammati granthoM meM vistAra hai so vo grantha to mere pAsa haiM nahIM isaliye vahAM kI gAthA Adika na likhI, parantu sunaya aura durmayakA lakSaNa zAstrAnu sAra dikhAte haiM, ki "svArtha grAhI itarAMzA prati kSepI sunaya"; iti sunaya lakSaNaM / "svArtha grAhI itarAMzA prati kSepI durnaya, iti durnaya lakSaNaM / ina lakSaNoMkA artha karate haiM ki svArtha grAhIke0 apane arthako yathAvata grahaNa kare aura itarAMza ke dUsarI nayake arthako aprati kSepIke0 ekAnta karake niSedha na kare, usakA nAma sunaya hai, isase jo biparIti arthavAlA vahI durnaya hai| isaliye naya vicAmeM bheda abhedakA jo gahaNa so vyavahAra saMbhave, tathA naya sAMketa vizeSa gAhaka bRtti vizeSa rUpa upacAra piNa saMbhave / isaliye bheda, abheda, mukhya pane pratyeka naya viSaya mukhya, amukhya pane ubhaya naya viSaya upacAra hai, mukhya bRttikI taraha naya parikara piNa viSaya nahIM, isarItikA jo sUdhA mAraga so anAdi paramparA vAlA jo zvetAmbara usake zyAdvAda siddhAntameM sUdhA mAraga hai| .. parantu jainA bhAsa arthAt digambara AmanA vAlA biveka sunya buddhi vicakSaNa upacAra Adika grahaNa karaneke vAste upanayakI kalpanA karatA hai, so usakI navIna kalpanAkA jo prapaMca usa prapaMcakA jounake tarka zAstrake pramANe jijJAsukI buddhi zuddha mArgase calAyamAna na hoya, isa vAste unake hI zAstra anusAra unakI prakriyA dikhAte haiN| Scanned by CamScanner Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] [ dravyAnubhava-ratnAkara / digambara prakriyAse naya svarUpa / digambarI loka nava ( 6 ) naya, aura tIna (3) upanaya mAnate haiM, aura adhyAtma zailImeM eka nizcaya naya, dUsarA byavahAra naya, ina do nayako hI mAnate hai / so peztarato nava ( 6 ) naya aura tIna (3) upa 1 naya inakI judI 2 jo prakriyA inake zAstra meM likhI hai, usI rItise pratipAdana karate haiM / ki 1 dravyArthika naya, 2 paryArthika naya, 3 nayamama naya, 4 saMgraha naya, 5 byavahAra naya, 6 RjusUtra naya, 7 zabda naya, 8 saMbhirUDha naya, 6 evaMbhUta naya, isarItise nava naya, huA / 1 - tisameM pahalA ( 1 ) jo dravyArthika naya hai usake dasa (10.) bheda haiM so dikhAte haiM / ki prathama zuddha dravyArthika hai, kyoMki sarva saMsArI prAnI mAtrako siddha samAna mAniye, kyoMki sahaja bhAva jo zuddha Atma svarUpako Age kare aura bhavaparyAya jo saMsAra arthAt janma, maraNa usakI ginatI arthAt vivakSA na kare, usakA nAma zuddha dravyArthika hai, balki unake yahAM dRvya saMgrahameM kahA bhI hai "yataH magANA guNa ThANehi caudasahi havaMtitahe azuddha NayA viNeyA saMsArI savve suAhasuddha gayA / " aba dUsarA bheda kahate haiM ki utpAda vayakI gauNatA aura sattA kI mukhyatA karake zuddha dubyArthika jAnanA / yadiukta "utpAda vaya gauNatve na sattA grAhakaM suddha duvyArthika" dRvya hai so nitya haiM aura trikAla avicalita rUpa sattAkI mukhyatA lenese yaha bhAva saMbhave hai kyoMki jo paryAya pratakSa pariNAmI hai tau bhI jIva pudgalAdika dravya sattAse kadApi cale nahIM, yaha dUsarA bheda huA / Scanned by CamScanner aba tIsarA bheda kahate haiM ki bheda kalpanA karake hIna zuddha vyartha hai, kyoMki jIva athavA pugala Adi duvya apanA 2 guNa paryAyase abhinna kahate haiM, kyoMki kadAcit bheda panA hai| tau bhI usa bhedako arpana nahIM karate aura abhedako arpana karate haiM, isa liye abhinna hai, yaha tIsarA bheda huA / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [ 87 aba cauthA bheda kahate haiM ki karmopAdhi sApekSa azuddha duvyArthika hai, 'jaise krodhAdika karmabhAvameM AtmA baMdhe hai aura jAne hai, parantu jisa vakta joSya jisa bhAvameM pariNameM hai tisa vakta vo dRSya tanamaya AkAra ho jAtA hai, kyoMki dekho jaise loha agnimeM garma kiyA jAya usa vakta loha agnike pariNAmako pariNamyo usa kAlameM vo loha agnirUpa ho jAtA hai, taisehI jIva dUvya mohanI Adika karmoMke udayase krodhAdi bhAva pariNata AtmA krodhAdika rUpa ho jAtA hai, isaliye azuddha duvyArthika hai / aba pAMcavA bheda kahate haiM ki "utpAda vaya sApekSa sattA grAhaka azuddha dudhyArthika" / aba chaThA bheda kahate haiM "bheda kalpanA sApekSa azuddha duvyArthika" jaise jJAnAdika zuddha guNa AtmAkA hai parantu SaSTi vibhakti bhedako kahatI hai, parantu guNa guNIkA bheda hai nahIM, aura bhedako maane| isarItise chaThA bheda kahA / aba sAtavAM bheda kahate haiM ki "anvaya duvyArthika" jaise eka dRSyake viSaya guNa, paryAya, svabhAva Adi jude 2 kahate haiM, isaliye guNa paryAyake viSaya duvyakA anvaya hai, isarItile "anvaya dUbyArthika" sAtavAM bheda kahA / aba AThavA~ bheda kahate haiM ki "svaya duvyAdi grAhakaM dravyArthika" jaise ghaTAdika dRvya hai so svaya dUvya, svaya kSetra, svayakAla, svayabhAva karake asti hai / kyoMki ghaTakA svaya dRSya, to maTTo, aura ghaTakA svaya kSetra jisadeza jisanagarAdimeM bane, aura ghaTakA svayakAla jisa vaktameM kuMbhAra banAve, ghaTakA svayabhAva lAla raMgAdi / isarItise ghaTAdika kI sattA so pramANa arthAt siddha hai, isaliye svaya duvyAdi grAhakaM duvyArthika" aSTamaH bheda huA / aba navAM bheda kahate haiM " para duvyAdika grAhakaM duvyArthika" jaise para duvyAdika cAraseM ghaTa nAstibhAva hai, kyoki dekho para dRSya jo tantu (sUta) pramukha usale ghaTa asata arthAt nAsti hai, aura parakSatra jo anya deza anya grAma Adika, parakAla jo atIta, anAgata kAla, para Scanned by CamScanner Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara 88] bhAva jo kAlA raMga Adika, isavivakSA karanese nAstirUpa ho isarItise navAM : bheda khaa| ___ aba dasavA~ bheda kahate haiM ki-"parama bhAva gAte dravyArthika", kyoMki dekho AtmA jJAna svarUpa kahate haiM, aura darzana, cAritra, bIrya, lesyA Adika AtmAkA anantA guNa hai. sabameM jJAna hai so utkRSTa hai, kyoMki anya dravyase jo AtmAmeM bhava hai so jJAna guNase hI dIkhatA hai, isarItise AtmAkA zAna sohI parama bhAva hai, isarItise dUsare dravyoMkA bhI mukhya guNa hai so hI parama bhAva hai, isarItise dravyArthikake 10 bheda khe| 2-aba paryArthika nayake bhI 6 bheda kahate haiM-tisameM prathama "anAdi nityazuddhaparyArthika hai, jaise pudgalakA paryAya meru pramukha hai so pravAhase anAdi aura nitya hai, asaMkhyAte kAla puanyonyAdgala saMkrame hai, parantu saMsthAna arthAt meru jaisAkA taisA hai, isIrItise ratnaprabhAdika pRthvI paryAya bhI jaannaa| isa rItise aneka prakArako janamatameM zailI phelI haiM so digambara mata bhI jainI nAma dharAyakara isarItise naya kI aneka zailI ( rIteM ) pravadve haiM, tisameM buddhi pUrvaka vicAra karanA cAhiye, aura jo saJcA hoya usako hI dhAraNa karanA cAhiye, jhaThe kI saMgati kadApi na karanI cAhiye, parantu zabdake phera mAtrase dvaSa bhI na karanA cAhiye, asala artha hoya sohI pramANa karanA cAhiye, isarAtita pahalA bheda huaa| - aba dUsarA bheda kahate haiM ki "sAdI nitya zuddha pArthika / ' jaise siddha kI paryAya hai tisakI Adi hai, kyoMki dekho ji. vakta sarva karmakSaya kiyA usa vakta siddha paryAya utpanna huI thI usa utpanna hone kI to Adi hai, parantu usakA anta nahIM, kara siddha bhayeke bAda siddha bhAva sadAkAla rahegA, isarItise pAya dUsarA bheda khaa| aba tIsarA bheda kahate haiM ki "sattAgauNatve utpAda tarItise paryAthikakA ca utpAda paya Scanned by CamScanner Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cyaanubhv-rtnaakr| gAhaka anitya zuddha paryArthika" jaise eka samayameM paryAya vinaze hai usa vinAzakA prati pakSI leve parantu dhruvatAko gauna karake dekhe nahIM isarotise tIsarA bheda huA, ___ aba cauthA bheda kahate haiM ki "nitya azaddha paryArthika" jaise "eka samayameM paryAya hai so utpAda, vaya, dhruva, lakSaNa tIna rUpa karake rode haiM, aisA kahe to piNaparyAyakA zuddha rUpato kisako kahiye jo sattAko dikhAve, parantu yahAM to mUla sattA dikhAI isaliye azaddha bheda huA, isa rItise cauthA bheda khaa| " aba pAMcavAM bheda kahate haiM "karma upAdhI rahita nitya zuddha "paryArthika" jaise saMsArI jIvakA paryAya siddha jIvake samAna (sarIkhA) kahiye, parantu karma upAdhi bhAva banA hai so usakI vivakSA na kare, aura jJAna, darzana, cAritra Adika zuddha paryAyakI vivakSA kare, isarItise pAMcavA bheda khaa| aba chaThA bheda kahate haiM "karma upAdhi sApekSa anitya azuddha "paryArthika" ki-jaise saMsArameM rahanevAle jIvoMke janma, maraNakI vyAdhi hai aisA kahate haiM, yahAM janmAdika jIvakA paryAya hai so karma saMyogase hai so azuddha hai; isa liye janmAdi paryAyakA nAza karaneke vAste mokSaarthI jIvapUvarte haiM, yaha chaThA bheda huaa| isarItise dravyArthika naya bheda sameta khaa| 3-aba nayagama nayako Adi lekara, 7 nayakI prakriyA dikhAte haiN| prathama nayagama nayakA artha karate haiM ki sAmAnya, vizeSa jJAnarUpa aneka tarahase aura bahuta pramANase grahaNa kare usakA nAma nayagama hai, so isa nayagamake tIna 3 bheda haiM-1 bhUta nayagama, 2 bartamAna, 3 Aropa karanA, 'isarItise isake tIna bheda haiM, jisameM prathama rItikA udAharaNa dete haiki jaise Aja divAlIkA dina hai so Aja zrI mahAvIra svAmI ziva"pura (mukti) kA rAja pAye, yaha jo vidhi karanA athavA kahanA aura kalyANaka mAnanA so bhUta nayagama hai, kyoMki dekho zrI mahAvIra svAmI cauthe ArameM 3 varSa sAr3he ATha mAsa bAkI rahe the taba mokSa padhAre Scanned by CamScanner Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara so usa roz2a divAlI huI, so usa divAlIkA bartamAna divAlI Aropa karate haiM, ki AjakA dina moTA hai, kyoMki mahAvIra svAmIkA nirvANa kalyANaka hai, so Aja vila karake dharma kRtya karanA cAhiye, isarItise bhavyajIva bhaktika vasa hokara usa bhUta kalyANakakAAropa karake apanI dharma kRtyAdi karate haiN| __ aba dUsarA udAharaNa kahate haiM ki jaise jinako siddha kahe. kyoki kevalIke siddhapanA avazya hone vAlA hai, isaliye kuchato siddhapanA aura kucha asiddhapanA vartamAnameM hai isakA nAma bartamAna nayagama hai| __ aba tIsarA udAharaNa kahate haiM ki jaise koI rasoIkara rahAhai aura usako koI pUche kitene kyA kiyA hai, taba vo kaheki maiMne rasoI karI hai, aba isa jagaha rasoIke kitane ho abayavato siddha hogaye haiM kitane hI siddha aura karane bAkI haiM, paranu pUrvApara bhUta avayava kriyA santAna eka buddhi Aropakarake bartamAna kahatA hai, isa rItise AropanayagamakA bheda jAnanA, so yaha nayagamanayake 3 bheda hue| / 4-ava saMgraha naya kahate haiM-usa saMgraha nayake bhI do bheda haiM ekato. sAmAnya saMgraha, 2 vizeSa saMgaha, so prathama bhedakA udAharaNa kahate haiM. ki "dravyAnI sarvAnI avirodhAnI isakA artha aisA hai ki dravyapane meM sarvakA abirodha arthAt dravyapanemeM sarva hI dravya haiN| __ aba dUsarA bheda kahate haiM ki "jIvAH savve avirodhinAH" yaha dUsarA bheda huA, kyoMki sarva dravyameMse jIva dravya judA hogayA, isa rItise saMgraha nayake bheda khe| 5-abavyavahAra naya kahate haiM ki jo saMgahanayakA viSaya hai usaka bhedako dikhAve usakA nAma vyavahAra naya hai, so usa vyabahAra naya bhI saMgraha nayakI taraha do bheda haiM-1 sAmAnya saMgRha bhedaka vyA 2 vizeSa saMgRhabhedaka vyabahAra, isa rItise do bheda hue, so bhedakA udAharaNa dikhAte haiM ki "davya jIvA jIvauM ye sAmA saMgraha bhedaka vyavahAra hai| aura "jIvAH saMsArina siddhAna ye sAmAnya na siddhArtha" yaha Scanned by CamScanner Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / ] [61: vizeSa saMgraha bhedaka vyabahAra hai, isa rItise uttara 2 vivakSA jAna lenaa| 6-aba Rju sUtranaya kahate haiM ki vartamAnameM jaisI vastu hoya aura jaisA artha bhASe usa bastumeM bhUta aura bhaviSyat arthako na mAneM kevala vartamAna arthako hI mAne, usakA nAma Rju sUtra hai| so usa Rju etrake bhI do bheda haiM-ekato sUkSma Rju sUtra, 2 sthUla Rju sUtra, so prathama sUkSma Rju sUtrakA udAharaNa kahate haiM ki-jaise kSaNika paryAya arthAt utpAdavayako maane| aura sthUla Rju sUtra naya-manuSyAdi paryAya ko mAne arthAt manuSya, triyaMca Adika bhavaparyAyako gahaNa kare, parantu kAlatriyavartIparyAyamAne nhiiN| aura vyabahAra naya hai so tInakAlake paryAyako mAne, isaliye sthUla RjusUtra athavA vyabahAra nayakA zaGkara dUSaNa nahIM jAnanA, isa rItise Rju sUtra naya khaa| 7 aba zabda naya kahate haiM ki prakRti, pratyayAdika byAkaraNa vyutpatti se siddha kiyA jo zabda mAna, athavA liMga bacanAdi bhedase arthakA bheda mAne jaise TaTaH TaTI: ? TaTaH yaha traNaliGga bheda artha bhed| ApaH jala isa rItise eka bacana, bahu bacana, bhedase arthakA bheda mAne,. usako zabda naya kahate haiN| ... 8-aba saMbhirUDha naya kahate haiM ki-bhinna zabdase bhinna artha hoya isaliye yaha naya zabda nayase kaheM ki jotaM liMgAdi bheda arthabheda mAne hai to zabdabheda arthabheda kyoM nahIM mAnatA, kyoMki ghaTa zabdArtha bhinna aura kumbha zabdArtha bhinna, isa rItise mAna, ina do zabdoMko eka arthapanA hai so zabdAdi nayakI vyavasthAmeM prasiddha hai, isa rItise saMbhirUDha naya khaa| ___-aba evaMbhUta naya kahate haiM ki sarva artha kiyA tathA pariNita kriyA kevaktamAne parantu anyathA hoya to nahIM mAneM, jaise chatra, camarAdika karake zobhAyamAna paraSadAmeM baiThA hoya usavaktameM usako rAjA mAna, parantu sAnAdika karatA hoya athavA bhojana Adi karatA hoya usa vakta usako rAjA na kahe, isa rItise yaha nava naya khe| Scanned by CamScanner Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 2 ] [ dravyAnubhava-ratnAkara / ina nava ra nayake 28 (aTTAIsa) bheda hote haiM (10) dravyArthikakA chaH (6) paryArthikakA, tIna (3) nayagamakA, do (2) saMgUhakA, do (2) vyavahArakA, do (2) RjusUtrakA, eka (1) zabdakA, eka saMbhirUDhakA, aura eka (1) evaMbhUtakA / isa rItile digambara matameM na 6naya kahA hai| 1 aba isI digambara AmanAse tIna (3) upanaya aura dikhAte hai ki-- nayake samIpa upanaya bhI cAhiye tisameM sadbhuta vyavahAra so upanayakA prathama bheda hai, kyoMki dharma aura dharmIkA bheda dikhAnese hotA hai, so tisake bhI do bheda haiN| eka to zuddha, dUsarA azuddha, tisameM * pahalA zuddha dharma dharmIkA bheda so zuddha sadbhUta vyabahAra hai / aura dUsarA zuddha dharma dharmIkA bheda so azuddha sadbhUta vyavahAra hai| isa jagaha - sadbhUta to ekadravya hai, aura bhinna dravya saMyoga Adika kI apekSA nahIM, tathA vyabahAra so bheda dikhAve hai, jaise jagat meM Atma dravyakA kevala jJAna SaSTI prayoga kare so zuddha sad bhUta vyabahAra hoya, aura mati jJAnAdika so Atma dravyakA guNa hai aisA kaheMto azuddha sadbhUta vyabahAra hoya, guNa guNIkA paryAya paryAya vantakA, svabhAva svabhAvavantakA jo eka dravyAnugatabheda kahe so sarba upanayakA artha jAnanA, sohI dikhAte haiM, ki "ghaTasyarUpaM, ghaTasya raktatA, ghaTasya svabhAvaH mRtA "ghaToniSa pAdita" ityAdi prayoga jAna lenA, aura para dravyakI praNatI milAya karake jo dravyAdikake nava bidha upacAra kahe so asadbhUta -vyavahAra jAnanA, so usa nava vidha upacArameM jo prathama bheda haiM usako dikhAte haiN| dravya dravya upacArakA udAharaNa isarItise hai - jaise jinAgamameM kahA hai ki "jIva pudgalake sAtha kSIra nIra nyAya karake milA hai" isa liye jIvako pudgala kahe, yaha jIva dravyameM pudgala dravyakA upacAra so dravya 2 upacAra pahalA bheda huA / aba dUsarA bheda kahate haiM ki "guNa guNopacAra" jo bhAva lesyA so AtmAkA adapI guNa hai so usako kRSNa, nolAdika -kAlI lesyA kahate haiM, so kRSNAdi pudgala dravyake guNako upacAra Scanned by CamScanner Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / [r karate haiM, yaha Atma guNameM pudgala guNakA upacAra jAnanA; yaha dUsarA bheda huaa| .. aba tIsarA bheda kahate haiM " paryAya 2 upacAra" jaise ghor3A, gAya, hAthI, ratha pramukha Atma dravyakA asamAna jAti dravya paryAya tisaka khanda kahe, so Atma paryAyake Upara jo pudgala paryAyakA khanda tisakA upacAra karake kahe, so "paryAya 2 upacAra" tIsarA bheda huaa| ' aba cauthA bheda kahate haiM ki "dravyameM guNakA upacAra, jaise maiM gaura varNa hUM aisA jo kahe to 'meM, so to Atma dravya hai, aura jo gaurapana pudgalakA ujjalapanA so upacAra, yaha cauthA bheda huaa| ___ aba pAcavAM bheda kahate haiM ki " dravyameM paryAyakA upacAra kare". jaise maiM zarIrameM bolatA hU~, tisameM meM so to Atma dravya hai| aura zarIra so pudgala drabyakA samAna jAti hai isaliye "dravya paryAya. upacAra pAcavAM bheda huaa| - aba chaThA bheda kahate haiM ki "guNameM dravyakA upacAra karanA - sau udAharaNa dikhAte haiM ki jaise koI kahe ki yaha gaura dIkhatA hai, so AtmA isameM gaurapanA uddeza karake Atma vidhAna kiyA, isa liye gauratArUpa pudgala guNa Upara Atma drabyakA upacAra so 'guNaH drabya upacAra' chaThA bheda huaa| - sAtavAM bheda kahate haiM ki "paryAya dravya upacAra " jaise zarIrako AtmA kaheM, isa jagaha zarIra rUpa pudgala paryAyake viSaya Atma dravyakA upacAra karA, yaha sAtavAM bheda huaa| ... - aba AThavAM bhaida kahate haiM ki " guNa paryAya upacAra" jaise maMtikSAna so zarIra janya hai, isa liye zarIra hI kahanA, so isa jagaha matijJAna rUpa Atma guNake viSaya zarIra rUpa pudgala paryAyakAupacAra kiyA, yaha AThavAM bheda huaa| ___ aba navAM bheda kahate haiM ki 'paryAya guNa upacAra' jaise zarIra matijJAna rUpa guNa hai, isa jagaha zarIra rUpa paryAyake viSaya matijJAna. rUpa guNakA upacAra kiyA, yaha navAM bheda huaa|.. Scanned by CamScanner Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nabhava-rakSAkara 14] isa rItise upacArase asadbhUta vyavahAra nava prakArakA huaa| aba inake tIna bheda haiM so bhI kahate haiM-1 svaya jAti asA vyavahAra, jaise paramANumeM bahu pradezI honekI jAti hai, isa lie pradezI kaheM, isa rItise svaya jAti asadbhUta vyavahAra huA, yaha prathama bheda huaa| dUsarA bijAtI asadbhUta vyavahAra kahate haiM ki jaise 'matikSAnako mUrtivanta kahe, mUrti jo viSaya loga namaskArAdika saM utpanna hoya, isa liye mUrtivanta khaa| isa jagaha matimAna so Atma guNa tisake viSaya mUrtatva jo pudgala guNa tisakA upacAra kiyA, isa lie vijAtI asadudbhUta byavahAra hubhA, yaha "dUsarA-bheda humaa| . ...tIsarA meda kahate haiM ki svaya jAti aura bijAti ubhaya asadabhUta vyavahAra-jaise jIva ajIva viSaya jJAna kahe, isa jagaha -jIva so jJAnakI svaya jAti hai, aura ajIva so jJAnakI vijAti hai, ina donoMkA viSayI bhAva upacarita sambandha hai, isa lie svaya jAti vijAti bhasadbhUta vyavahAra hai, yaha tIsarA bheda huaa| __ bhaba jo eka upacAra se dUsarA upacAra kare so bhI bhasadbhuta * vyavahAra hai so usake bhI tIna bheda haiN| eka to svajAti, dUsarA vijAti, tIsarA do ko milAya kara arthAt ubhaya sambandhase tIsarA bheda hotA hai, so hI dikhAte haiMsvajAti upacarita asadabhUta vyavahAra sambandha kalpanA se jAno ki jaise merA putrAdika haiM, isa jagaha putrAdika ko apanA kahanA sa putrAdikake viSaya upacAra hai kyoMki AtmAkA bheda, bhabheda sambandha upacAra karate haiM, kyoMki putrAdika hai so zarIra Atma paryAya rUpa svajAti hai, parantu kalpita hai| aba dUsarA bheda kahate haiM ki yaha vala merA hai, isa jagaha balAdika pudgala paryAya nAmAdi bheda kalpita hai so vijAti svaya sambana upacAra asadbhUta vyavahAra hai| Scanned by CamScanner Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [ 65 aba tIsarA bheda kahate haiM ki - yaha merA gar3ha, deza, nagara, pramukha hai, so svajAti vijAti sambandha kalpita upacarita asadbhUta vyavahAra hai, kyoMki gar3ha dezAdika jIva, ajIva ubhaya samudAya rUpa hai, isarItile 'upanaya kahA / aba adhyAtama bhASA karake mUla do naya mAnatA hai usakI bhI 'prakriyA dikhAte haiM- ki eka to nizcaya naya, dUsarA vyavahAra naya, so nizcaya nayake do bheda haiM, eka to zuddha nizcaya naya, dUsarA azuddha nizcaya naya, so prathama zuddha nizcaya naya ko kahate haiM ki -- jele jova hai so kevala jJAnAdika rUpa hai, isa liye karma upAdhi rahita kevala jJAnAdika. 6. zuddha guNa le karake AtmA meM abheda dikhalAve so zuddha "nizcaya naya kahiye aura jo mati jJAnAdika azuddha guNako AtmA "kahe-so azuddha nizcaya naya hai, so pAdhika hai, isaliye jo nizcaya naya so abheda dikhAte hai, aura vyavahAra naya hai so bheda dikhAte hai / so vyabahAra nayake do bheda haiM eka sadbhuta vyavahAra, dUsarA asaddbhuta - vyabahAra / jo eka dravya Azrita ( sahArA ) hai so sadbhuta vyaba- hAra hai| aura jo para viSayaka hai so asaddbhuta vyabahAra hai| so prathama jo sadbhuta vyavahAra hai. so do prakArakA hai, eka upacArita sadbhuta -vyavahAra, dUsarA anupacarita sadbhuta vyavahAra / jo svaya sopAdhika guNa--guNIkA bheda dikhalAveM, jaise jovakA matijJAna yaha upAdhi haiM sAM hI upacarita hai| dUsarA nipAdhika guNaguNIkA bheda dikhAve, jaise jIba' - kA kevala jJAna, yahAM upAdhi rahita panA hai so hI nira upacarita haiN| aba asaddbhuta vyabahArake bhI do bheda hai, eka upacarita asata * vyavahAra, dUsarA anupacarita asaddbhuta vyabahAra tisameM prathama bheda kahate haiM: ki asaMzleSita yoga karake kalpita sambandha hoya, jaise devadattakA dhana hai, -isa jagaha dhana hai so devadattake svaya svAmI bhAvarUpa kalpita sambandha hai -isaliye upacAra kahA, kyoMki devadatta aura dhana so jAti karake donoM eka dravya nahIM isaliye adbhuta bhAvanA karI so upacarita asata vyabahAra jAnanA / Scanned by CamScanner Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dravyAnubhava-ratnAkara ke karma sambandhase 66] ____ aba dUsarA bheda kahate haiM ki-saMzleSita yoga karake kA jAnanA ki jaise AtmAkA zarIra, AtmA tathA zarIra sammAna dhana sambandhakI taraha kalpita nahIM, kyoMki yaha zarIra viparIta karake nirabRtte nahIM jAva jova rahe, isaliye anupacarita aura viSaya honese asaddhata khaa| .. isa rItise naya tathA upanaya aura mUla do naya sahita dina prakriyAse varNana kiyA. so yaha varNana digambara deva sena kI naya cakrameM hai| : aba jo isameM jainamatase vIparIta bAteM haiM usIko dikhAte haiM ki yadyapi sthUla viSaya bahuta bAtoMmeM jaina matase milatA hai, tathApi siddhAntake viparota prakriyA honese Thoka nhiiN| kyoMki jijJAsu AtmArthI zuddha prarUpaka sadgurUke upadeza binA jo inake jAlameM phasa jAya to usa jijJAsukA nikalanA bahuta muzakila hoya, kyoMki isa digambarIne bhI apanA nAma jainIdhara rakhkhA hai, isa liye peztara to isake zAstra anusAra isako prakriyA khii| - aba isa boTaka mata digambarIkI jo jinamatase biparIta prakriyA hai sohI dikhAte haiM, jijJAsuko bhramajAlameM na phasaneke vAste jina sUtroMko ye mAnate haiM unhIM kI zAkSi dikhalAte haiM, AtmArthiyoM ko zuddhamAge. batalAte haiM ki tatvArtha sUtrameM, 7naya kahA hai,aura matAntara kI apekSA lekara 5 nayabhI kahA haiM yadi ukta "saptamUlanayAH paMcetyA dezAntara" isa rItise tatvArtha sUtrameM kahA hai so sAta to mUla naya haiM, aura jo matAntara se 5 naya mAnatA hai vo matAntaravAlA zabda 1, saMbhirUr3ha 2, evaMbhUta 3." ina tInoM nayako eka zabda nayameM grahaNa karatA haiM, aura nayagama bhAga 4 naya inako sAtha lekara 5 naya kahatA hai| so eka eka nayake sA bheda hote haiM sonayase to 700 tathA 500 bheda hote haiM, isa rIti mata kahe haiN| aura aisAhI zroAvazyaka sUtra meM kahA hai sobhI di "ikiko yasa yaviho sattaNaya syaahtie| seva aNovihu, paMceksa yAnaNaMtu" isa rItIse zAstroMmeM kahA hai| usa prA govihu Ae so. usa prakriyA ko. Scanned by CamScanner Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr| [7 chor3akara 7 nayake antargata arthAt milI huI jo dravyArthika, paryArthika / usako judI nikAlakara nava naya kahanA isa digambarakA prapaJca AtmArthI buddhimAna puruSa dekho, isa mAyAvI jAlako upekho, zAstroMse milAya kara karo lekho| kadAcit yaha digambara dravyArthika, paryArthika ina donoMko sAtaseM alaga nikAlakara nava naye kahe to, hama aisA kahate haiM ki apita? anApiti 2, ina donoMko bhI alaga karake gyAraha (11) naya kahanA caahiye| jo digambara aisA kahe ki tatvArtha sUtrameM ailA kahA hai ki "arpiti thanApitasiddhaH" ityAdi, parantu arpita anArpita naya sAmAnya vizeSa apekSAse kathana hai, kyoMki anArpita sAmAnya so saMgraha nayameM milatA hai, aura apita vizeSa naya hai so vyavahAra Adika vizeSa nayameM milatA hai, isaliye isa arpita anArpita ko judA kyoMkara kheN| to hama tumhAreko kahate haiM ki he bhole bhAiyoM kucha buddhikA vicAra karo jisase tumhArA kalyANa ho, kyoMki dekho jaise arpita, anArpitako judI nahIM kahate ho to, dravyArthika paryAyArthikako judA kyoMkara kahate ho, kyoMki jaise arpita, anApitako sAmAnya vizeSameM milAyA hai, taise hI dravyArthikako to pahalI nayagama Adi nayameM milAI aura paryArthikako pichalI nayameM milAo to siddhAntakI zuddha prakriyAse mUla sAta (7) naya ho jAya, tumhAre saba akalyANa bhI miTa jAya / aba tumhAreko sAta nayake antargata yaha dravyArthika aura paryArthika ina donoM nayako milAyakara AcaryoMko zailI arthAt prakriyA dikhAte haiM, ki-zrIjinabhadgaNIkSamAzramaNa pramukha siddhAntavAdI AcArya haiM, so zrI vizeSAvazyakake mahA bhASyameM nirdhAra kara aisA kahate haiM ki nayagama 1, saMgraha 2, vyavahAra 3, Rju sUtra 4,yaha cAra naya dravyArthika naya haiM, aura zabda 1, saMbhirUDha 2, evaMbhUta 3, yaha tIna paryArthika naya haiM, so zrI siddhasena divAkara tathA mallavAdI pramukha tarkavAdI AcArya aisA kahate haiM ki prathamakI tIna, nayagama 1, saMgraha 2, vyavahAra 3, lakSaNa haiM so dravya naya hai| aura Rju sUtra 1, zabda 2. saMbhirUDha 3 evaMmUta 4 ye cAraM Scanned by CamScanner Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara / 68 ] naya paryArthika haiM / so ina AcAryoMke kathana vizeSa karake bar3e 2 siddhAntoM meM hai so mere pAsa koI hai nahIM, isaliye yahAM vizeSa nirNaya na likha sakA, parantu kiMcit likhatA hUM ki zrI yasavijayajI upAdhyAya ne dravya guNa paryAyake rAsameM AThamIM DhAlakI terahavI gAthAmeM likhA hai, so vahAMse dikhAte haiM / kalpitAH 11 " dravyArthika mate sarve paryAyAH khalu satyaM teSvanvayi dravyaM kuDalAdiSu hemavat // 1 // paryAyArtha mate dravyaM paryAye bhyostino pRthak // rathaM kriyA dRSTA nityaM kutropayujyate // 2 // vyAkhyA - iti dravyArtha paryAyArtha naya lakSaNAt atIta anAgata paryAya pratikSepI RjusUtraH zuddhamartha paryAyaM manyamAnaH kathaM dravyArthikaH syAditye teSAMmAzayaH / te AcAryanemate RjusUtranaya dravyAvazyakane viSelIna na saMbhave / tathA "caujjusu assaege aNu uvatte egaMdavvAvassayaM puhuttaM natthi" iti anuyoga dvAra sUtra virodhaH varttamAna paryAyA dhArasya dravyozA pUrvA para parINAma sAdhAraNa urdhvatA sAmAnya dravyAMzasA dvasyAstitva rUpa tiryak sAmAnya dravyAzAH / " ema eke paryAya na mAneto Rju sutrane paryAyArthika naya kahe to e sUtra kemamile, te mATe kSaNika dravyavAdI sUkSma RjusUtra tadvarttamAna paryAyApana dravyAdi sthUla RjusUtra te dravya naya kahevo, ema siddhAnta vAdI kahai chaiH / "anupayoga dravyAzAmeva sUtra paribhASita mAdA yokta sUtratArkikataMte nopapAdanIya mityasmAdeka parizIlitaH paMthA" // 16 // isarItikA lekha. vahAMse dekho // aba inaAcAryoM kA mukhya Azaya kahate haiM ki bastuko avasthA tIna prakArakI hai| eka to pravRtI, dUsarA saMkalpa aura tIsarI pari Niti yaha tIna bheda haiM, jisameM jo yoga vyApAra saMkalpa cetanAkA yoga sahita manakA bikalpa ftasako zrIjinabhadragaNIkSamaHzramaNa pravRtI dharma kahate haiM, aura saMkalpadharmako udayIka mizrapanA kahate hai, isaliye Scanned by CamScanner - Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ee dravyAnubhava - ratnAkara / ] -draSyanikSapA kahate haiM aura eka praNatI dharmako hI bhAvanikSepA kahate haiM / aura siddhasena divAkara vikalpako cetanA honese bhAvanaya kahate haiM, aura pravRttIkI sImA (hadda) vyavahAra naya taka hai, aura saMkalpa hai so RjusUtra naya hai, ekavacana paryAyarUpa pariNatIdharma so zabda naya hai, aura sakala bacana paryAya rUpa pariNiti dharma so saMbhirUr3ha naya hai, athavA bacana paryAya artha paryAyarUpa sampUrNa dharma hai so evaMbhUta naya hai, isaliye yaha zabdAdika tIna (3) naya so vizuddha naya hai, so yaha bhAva dharma naya - mukhyatA arthAt uttara 2 sUkSmatAkA grAhaka hai / isa rItise donoM AcAryoMkA - Azaya kahA / isakA mukhya tAtparya yahI haiM ki zrIjinabhadra gaNokSamAzramaNa saMkalpadharmako udayIkamizrapanese pudgalIka honese dravyanikSa pAmeM ginA, so koI apekSA sUkSma buddhivicArase aura siddhAntake birodha na honeke vAste dravya nikSepA banatA hai, aura siddhasena dibAkara pramukha AcAryoMke "Azayase to cetanAkA azuddha bhAva honese bikalpa rUpa hai so cetanAmeM sUkSma buddhi bicAra rUpase pudgalIka leza hai nahIM, isaliye koI apekSAse paryArthika bhI banatA hai / dUsarA aura bhI eka Azaya kahate haiM ki- jaba nayake sAta sau ( 700) bheda kiye jAte haiM una bhedoMmeM RjusUtranaya ko paryArthika : mAnanese hI eka 2 nayake sau 2 (100, 2) bheda pUre hoMge, kyoMki dekho nayagamanayake tIna bheda haiM, unako dasa dravyArthikase guNanese tIsa * (30) hote haiM / aura saMgraha nayake do bheda haiM usako dasa (10) dravyArthika se guNA kareM to bIsa (20) bheda hote haiN| aura vyabahAra nayake bhI do -bheda haiM isako dasa (10) dravyArthikase guNA kareM to 20 bheda hote haiM / isarItise ina tInoM nayako bheda sameta dravyArthikase guNA kiyA to -70 bheda hue // aba paryArthika ke tIsa (30) bheda kahate haiM ki RjusUtranayake do -meda haiM so chaH (6) paryArthikase guNA karanese bAraha (12) bheda hote haiM / aura zabda, saMbhirUDa, evaMbhUta naya inake bheda nahIM hai isaliye ina tInoMse Scanned by CamScanner Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rtnaakr| 100 ] 1 payarthika 6 bhedako guNA kareM to aThAraha (18) bheda hote haiM / so ina tInoMke aThAraha aura RjusUtrake bAraha milAyakara tIsa bheda hue, so tIsa to payArthika aura 70 dravyArthi kake mila kara 100 bheda hue, so ina sau 100 bhedoM ko sapta bhaMgI ke sAtha phailAveM arthAt guNA kareM to 700 bheda hote haiN| isa rIti se siddhAntoMkI prakriyAko gurU kulavAsa sevane vAle AtmArthI adhyAtma zailI Atma anubhava sUkSma vicAra se apanI buddhimeM vicArate haiN| aura ekAnta RjusUtra nayako na dravyArthika hI kaha sake aura na paryArthika hI kaha sake, hAM alavatta donoM ke Azaya ko apanI buddhimeM bicArate haiM ki AcArya isa Azaya se kahate haiN| kyoM ki dekho - jaba RjusUtrako kevala dravyArthika mAne to Rjusutrake do bheda honese dravyArthika 10 bhedase guNA kareM to 20 bheda ho jAyage, taba usa bIsa bhedako milAveM to 108 bheda ho jAyage ? jaba 108 bheda ho gaye to 100 bheda jo siddhAntoMmeM kahe haiM so kyoM kara mileMge, isaliye ina AcAryoMke Azaya ko to vahi loga bicAra sakta haiM ki jinhone , gurukulabAsa adhyAtma zailise Atma anubhava kiyA hai vahI loga jAna sakate haiM na tu jainI nAma dharAnese / 1 isarItise prasaMgagat kiMcit barNana kiyA so isa varNana karanekA tAtparya yahI hai ki zAstroMmeM AcAryoMne dravyArthika aura paryArthika ina donoM bhedoMkA kathana mUla sAta nayameM kiyA hai aura duvyArthika, paryArthika judA na kiyA, parantu na mAluma isa devasenaboTaka arthAt digambara jainAbhAsane isa dravyArthika paryArthikako judA chAMTa kara nava naya kyoM kaha diyA, aura saMsAra bar3hAnekA bhaya kiciMt bhIna kiyA, aura jainI nAma dharAya liyA, bhole jIvoMko jAla meM phasAya diyA, mithyA matako calAya diyaa| kyoMki dekho antaragata hai, sAtanayake aisA 'jo dravyArthika aura paryArthika naya tisakA judA karake upadeza kyoMkara bane / kadAcit jo vo digambara aisA kahe ki matAntarale I jaise 5 naya kahA hai, usa pAMca nayameM do naya bhI antaragata tuma una pAMca nayameMse do naya alaga (judA) nikAlakara 7 nayakA upadeza Scanned by CamScanner hote haiN| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 dravyAnubhava-ratnAkara / dete ho ; taise hama bhI dravyArthika, paryArthikako judA karake upadeza dete haiM ? to hama tumhAreko kahate haiM ki he bhole bhAI vivekasunya buddhi 'vicakSaNa hokara haThabAda karate ho, aura kucha AtmAke kalyANa artha kiMcit bhI nahIM vicArate ho, so hama tumhAreko kahate haiM, so netra 'mIMcakara hRdayakamala para buddhise bicAra karo ki zabdanaya, saMbhirUDha naya aura evaMbhUtanaya ina tInoMmeM jaisA viSaya bheda hai taisA dravyArthika aura paryArthika nayameM bhinna (judA ) viSaya dIkhe hai nhiiN| kyoM ki dekho jisa matAntara vAlene tIna naya eka saMjJAmeM grahaNa karake 5 naya kahA, parantu inakA viSaya bhinna (judA) hai, aura aisA viSaya bhinna usa dravyArthikameM nahIM, kyoMki dekho jo dravyArthi kake 10 bheda kahe haiM so sarva zuddhAzuddha saMgraha Adika nayameM mila jAte haiM, aura jo paryA'rthikake 6 bheda kahe haiM so sarva upacarita, anUpacarita byabahAra zuddhA ddha Rjusatra Adika nayameM mile hai, jo gauvalI bardha nyAya karake viSaya bheda kahakara judA bheda mAnoge to syAdstyeva, syAnAstyeva, ityAdika saptabhaMgImeM kror3oM rIti arpita anArpitameM, satyAsatyagrAhaka naya bhinna 2 nAma judA 2 karoge to sapta mUla naya prakriyA bhaMga hokara aneka naya bana jaaygii| isa liye isa sUkSma bicArako koI adhyAtma zailIse Atma anubhava vAle hI bicAra sakta haiM natu jainI nAma dharAnese / kadAcit jo tuma nava naya hI kahoge to vibhaktakA vibhAga arthAt pIsekA pIsanA ho jAyagA, isaliye jo tumhAreko yathAvata vivecana karanA hoya to jaise "jIvA dvidhAH saMsArin siddhAzca saMsArin prathabyAdi SaTa bhedAH siddhA paMca dasa bhedA" taise hI "nayA dvidhA dravyArthika paryArthika bhedAt dravyArthikA stridhA nayagama Adi bhedAt pArthikaH RjusUtra Adi bhedA caturdhA" isarItise vivecana hotA hai parantu nava nayA eka vAkyakA vibhAga karanA so sarvathA mithyAvAkya hai| ___ kadAcit vo digambara aisA kahe ki jaise jIva, ajIva do tatva haiM aura una donoM tatvoMke antargata saba tatva mila jAte haiM, to phira sAta athavA navatatva kyoM jude 2 kahate ho, jaise sAta athavA navatatva jude 2 Scanned by CamScanner Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 [dravyAnubhava-ratnAkara kahe, tese hI dravyArthikanayake antargata sarvanaya Ate haiM, to svaya prakriyAse nava naya kahate haiN| to hama tumhAreko kahate haiM ki he bhole bhAI kucha buddhikA vijaya kara ki usa jagaha judA 2 kahanekA jaisA prayojana hai taisA yAlita paryArthika kahanekA prayojana nhii| kyoMki dekho jaise jIva ajovana do mukhya jJeya padArtha haiM aura vandha mokSa, ye do mukhya hoya aura upAdeya hai, sobandhakA kAraNa to Azrava hai, so hoya kahatAM chor3anA, aura mokSa mukhya puruSArtha hai so usake do kAraNa haiM ? 1 sambara, 2 nirjarA, isa rItise sAta tatva kahanekA prayojana hai| aura Azrava nAma AnekA hai so usa Aneke do bheda haiM, usIkA nAma zubha, azubha kahate haiN| isaliye inake bheda alaga (judA) karake prayojana sahita nava tatvakA kathana hai| parantu dravyArthika, paryArthikakA bhinna upadeza denA koI prayojana hai nhiiN| kyoMki dekho "saptamUla nayApanattA" aisA sUtrameM kahA hai, so isa sUtrake vAkyako ulaMghakara nava naya kahanA so mahA mithyAtva kA kAraNa hai, so he pAThaka gaNoM Upara likhita vicArako sUkSma buddhi se bibecana karo, devasenaboTakamatikI kahI huI nava nayako pariharI, usa utsUtra bhASI digambarakA saMga kabhI mata karo, siddhAntoMmeM kahI jo sAta naya usako hRdayameM dharo, apane Atma kalyANako karo, jisa se saMsArameM kabhI na phiro, jisase mukti pada jAya vge| khair| ____ aba aura bhI isa devasena digambarakI prakriyA dikhAte haiM-ki jo dravyArthika Adika dasa bheda kahe haiM so bhI upalakSaNa karake jAnA, mukhya artha mata mAnoM, kevala nayacakra bhara diye vRthA pAno, usakI buddhi kA kyA tthikaanoN| isaliye aba usake jo dasa bheda haiM una dasa bhedoMkI kahanA ThIka nahIM so kiMcit dikhAte haiM ki jaise karma upAdhi sApekSa jIva bhAva grAhaka dravyArthika naya kahyA hai, taise hI jIva saMyoga sApaka pudgalabhAvagrAhaka naya bhI kahanA caahiye| isarItise jo bheda kalpanA kare to anantA bheda hojAya so nahIM, kintu nayagama Adi azuddha, azuddhatara, azuddhatam, zuddha, zuddhatara, zuddhatam Adi bheda 'kisa Scanned by CamScanner Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / ] jagaha saMgraha jAyeMge, isa liye upanaya AdikakA bhI kahanA apa siddhAnta hai, kyoM ki-zrI anuyogadvAra sUtrameM nayakA bheda dikhAyA hai so vahAMse dekho| dUsarA aura sunoM ki jo upanayaka hai, so nayagama vyabahArAdikase alaga nhiiN| uktaJca tatvArtha satre "upacAra bahulo visra tArthoM laukika prAyo vyavahArA iti bacanAt" isaliye nayakA jo bheda hai usako upanaya karake mAne to aura bhI dUSaNa AtA hai so hI dikhAte haiM ki "svayaparabyavasAIzAnaMpramANa" isa lakSaNa karake lakSita jo jJAna usakA eka deza matijJAnAdika athavA avagrahAdika haiM so unako upa pramANa kahanA hI par3egA, kyoMki zAstroMmeM kisI jagaha upapramANa kahA nahIM, isaliye isa voTakamata arthAt digambara jainAbhAsakI kahI huI jo naya upanaya hai so hI ziSyakI buddhibhramajAlameM geranevAlI hai| aura upanayameM jo nava bheda upacArase kiye hai so bhI prakriyA ThIka nahIM, kevala jijJAsuko bhramajAlameM gerakara bAda vivAda karanA hai, jijJAsuko saMsArameM DubAnA hai, isa zyAdvAda siddhAntakA rahasya kabhI na pAnA hai, bibeka sUnya buddhi vicakSaNakA dikhAnA hai, prathake bar3ha jAneke bhayase niSprayojana jAnakara na likhAyA hai| isa jagaha kisIko bhrama uThe to hama kiMcit dikhAte haiM ki "paryAya dravya upacAra" kahA hai, so ThIka nahIM banatA, kyoMki dekho usa naya cakrameM aisA kahA hai ki 'paryAya dravya upacAra' jaise zarIrako AtmA kahanA, isa jagaha deha rUpa puralaparyAyake viSaya AtmadravyakA upacAra karA hai, so usakA kahanA ThIka nahI banatA, kyoMki usakI bibeka sanya buddhi honese ? jo usakI bibeka sanya buddhi na hotI to paryAyameM dravyakA upacAra isarIti se na karatA, kintu aise karatA so hI dikhAte haiM ki "paryAyameM dravyakA upacAra" isarItise bana saktA hai ki aguru laghu jo paryAya hai usa aguru laghu hI kA nAma kAla haiM, so vo paryAya jIva ajIvakA hai parantu usa aguru laghu paryAyako chaThA kAla dravya karake kahA hai| isarItise paryAyameM dravyakA upacAra kahatA to ThIka hotA, parantu jinhoMne zuddha guruke caraNa kamala na seve aura kevala jainI nAma dharAyakara zyAdvAdaH Scanned by CamScanner Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rtnaakr| isakA naya 104] siddhAntakA rahasya kyoMkara jAna sakta haiM, isa rItise usa upanayakA kathana karanA jainamatase mithyA hai| aise hI jo usane nizcaya, vyavahArake bho bheda kalpanA kiye haiM. mI bhI ThIka nahIM hai| kyoMki dekho byavahAra nayake viSaya to upacAra aura nizcaya nayake viSaya upacAra nahIM, isameM kyA vizeSa hai, kyoMki dekho jaba eka nayakI mukhya vRttIko aMgIkAra kare taba dUsarI nayI upacAra vRttI avazyameva Ave, yadiukta "syAdastyeva" ye naya vAma astitva grAhaka nizcaya naya astitva dharma mukhya bRttI kAlAdika ATha abheda vRttI upacAre astitva sambandha sakala dharma milA huA sakalA deza rUpa naya vAkya hoya, svasvArthasatyapanekA abhimAna to sarva nayake mAhoM mAhI hai, aura phalase bhI satyapanA hai, so samyaka darzana yoga hai, isaliye nizcaya aura vyavahArakA jo lakSaNa so vizeSAvazyakameM kahA hai so usa zAstrake anusAra aMgIkAra kro| uktaca "tatvArthagrAhI nayo nizcayalokabhimatArthagrAhI vyavahAraH" jo tatvArtha hai so hI nisandeha yukti siddha artha jaannaa| aura jo loka abhimata hai so vyavahAra prasiddha haiN| yadyapi pramANatatyArtha grAhI hai, tathApi pramANasya sakala tatvArtha grAhI nizcayanaya arthAt nisandeha hai| aura eka deza tatvArtha grAhI vyavahAra yaha bheda nizcaya aura vyavahArameM jaannaa| aura nizcaya nayakI viSayatA athavA vyavahAra nayakI viSayatA hai so anubhava siddha judI hai, isa bAtako netra mIMcakara hRdaya kamalake Upara vicArI jisase tumhArA ajJAna jaay| kyoMki dekho jo vAhya artha kA upacArase abhyantara panA kare, usako nizcayanayakA artha jaannaa| yadi ukta "samAdhinandanaM dhairye daMbholi: samatA shcii|| jJAnA mahA vimAnaMca vAsava zrIriyaM punaH" // 1 // ityAdi aisA hI puMDarIka adhyayanameM bhI kahyA haiM, jo ghanI viktikA abheda dikhA ve so bhI niza nayArtha jAnanA, kyoMki dekho jaise "egeAyA" ityAdi suutr| . vedAnta darzana bhI zuddhasaMgraha nayAdeza rUpa zuddha nizcaya nayAtha hai sammati granthameM kahA hai, aura yakI jo nirmala pariNiti vAhya / zcaya aura riNiti vAhya nirpakSa Scanned by CamScanner Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 105 . jyAnubhava-ratnAkara / pariNAma so bhI nizcaya nayakA artha jAnanA, jaise "AyA sammAIe AyA sammAI assa aTTha" isa rItise jora loka atikrAnta artha hoya so 2 nizcaya nayakA arthabheda hoya, tisase lokauttara artha bhAvanA Ave, aura jo vyaktikA bheda dikhAve so vyavahAra nayakA artha hai| kyoMki dekho jaise "anekAnI dravyAnI" athavA "anekA jIvAH" isa rItise vyavahAra nayakA artha hotA hai, yadi ukta" "tiththayaNaeNaM paMca vannabhamare vyavahAranAenaM kAlavanne" ityAdika siddhAntomeM prasiddha hai, athavA nimnokta kAraNa ina donoMko abhinna panA kahe, so bhI byabahAra nayakA upacAra hai, jaise "ayuradhRtaM" ityAdika kahe, athavA parabata (iMgara ) jalatA hai, ityAdika vyavahArabhASA aneka rUpake prayoga hote haiN| isarotise nizcaya naya aura vyavahAra nayake aneka artha hote haiM, tinako chor3akara thor3AsA bheda usa devasena digambarI jainAbhAsane nayacakra prathameM racanA karake apane jaise bAla jIvoMko bahakAneke vAste banAyA hai, parantu sarva artha nirNaya usako na AyA, jainamatase viparIta artha dikhAyA, zyAdvAdasiddhAntakA rahasya na pAyA, kevala paMDita abhi mAnase apane saMsArako badhAyA, avagrahika mithyAtvake z2orase sadguru kI sevAmeM na AyA, isaliye zuddha jinamata bhI napAyA, kevala jainI nAma dharAyA, yathAvata zuddha nayArtha svetAmbara jinamatameM pAyA, isI liye AtmArthiyoMne inhIMke graMthoMkA abhyAsa bar3hAyA, digambara jainA bhAsake prathoMko chittkaayaa| isa rItise kiMcit ina digambara jainA bhAsoMkA kapolakalpita nayArtha isa graMthameM likhakara batalAyA, aba zuddha jinamata zyAdvAda naya kahaneko citta caayaa| isa rItise digambara matako naya, upanaya, dravyArthika, adhyAtmabhASA; nizcaya, vyavahAra sarvakA varNana kiyA, aura unakA zuddhAzuddha bhI dikhAya' diyaa| aba jo zuddha jinamata zyAdvAda usakI rItise kiMcit nayakA bistAra kahate haiM, so AtmArthI isa nimna likhata naya vicArako acchI tarahase abhyAsa kreN| Scanned by CamScanner Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] [drvyaanubhv-rtnaakr| sAta nayakA svarupa / aba nayakA svarUpa dikhAte haiM, ki-nayake do bheda haiM eka to dravyArthika, dUsarA paryAyArthika, so dravyArthikake nayagama Adi tIna athavA cAra bheda haiN| aura paryAyArthikake RjusUtra nayako aMgIkAra kareMto cAra bheda haiM aura jo zabda nayase aMgIkAra kareM to tIna bheda hai| so prathama dravyArthika, paryAyArthikakA artha kahate haiM, ina donoM meM bhI pahale dravyArthikakA artha kahate haiM ki-utpAda vyaya paryAya gauNa pane rakkhe aura dravyakA guNa sattAmeM hai usa sattAko hI grahaNa kare, usakA nAma dravyArthika hai| so usa dravyArthikake bho dasa (10) bheda haiM so hI dikhAte haiM, ki prathama to nitya dravyArthika, sarva drabya nitya hai| 2 aguru laghu kSetrakI apekSA na kare, eka mUla guNako ikaThThA grahaNa kare so eka drabyArthika, jaise jJAnAdika guNa sarva jIvakA sarIkhA hai isaliye sarba jIva eka samAna hai| 3 svaya dravyArthikako grahaNa kare so satya dravyArthika, jaise "satalakSaNaM dravyaM / 4 aura jo guNa kahanameM AveM, usako aMgIkAra karake kahe so vaktavya drvyaarthik| 5 azuddha dravyArthika jo apanI AtmAko ajJAnI kahanA ki merI AtmA ajJAnI hai| sarva dravya guNa paryAya sahita hai, isakA nAma anvaya dravyArthika hai| 7 sarva dravyakI mUla sattA eka hai, isakA nAma parama dravyArthika hai| 8 sarva jIvakA ATha rucaka pradeza nirmala hai, isakA nAma zuddha drvyaarthik| 6 sarva jIvoMkA asaMkhyAt pradeza eka samAna hai, isakA nAma sattA dravyArthika / 10 guNa guNI dravya so eka hai, AtmA jJAna rUpa hai, isakA nAma parama svabhAva grAhaka vyArthika hai| isarItise dravyArthikake dasa (10) bheda hue| ava paryAyArthikanayakA artha karate haiM ki-paryAyako grahaNa kare so paryAyArthika kahanA, usa paryArthikake chaH (6) bheda haiN| prathama bhavya paryAya panA athavA siddha pnaa| 2 dravya vyaMjana para apanA pradeza samAna . 3 guNaparyAya, yaha eka guNase anekatA hoya, jaisa dha.. dika Scanned by CamScanner Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr| [107 dravya apane calanaAdi guNase aneka jIva, pudgalako sahAya kare haiN| 4 guNa byaMjana paryAya, yaha eka guNake aneka bheda haiM / 5 svabhAva paryAya, so agurulaghu yaha paryAya sarva dravyameM haiN| 6 vibhAvaparyAya, jIva, aura pudgalameM haiM, kyoMki jIva vibhAva paryAyase hI cAra gatikA nayA 2 bhava karatA hai aura pudgalameM vibhAva paryAya honese hI khanda sarva banatA hai, isarItise chaH paryAyArthikakA artha khaa| ___ isase alAve dUsarIrItise bhI paryAyArthi kake 6 bheda kahe haiM so bhI dikhAte haiN| 1 anAdi nityaparyAya, jaise meru Adi hai| 2 dusarA Adi nitya paryAya, jaise siddha panA hai| 3 anitya paryAya, jaise samaya 2 meM 6 gubya upaje haiM aura binase haiN| 4 azuddhanityaparyAya, jaise janma maraNa hotA hai| 5 upAdhiparyAya, jIva karmakA sambandha hai| 6 zuddha paryAya, sarva dravyakA mUla. ( aguru laghu paryAyako mUla paryAya kahate haiM) paryAya eka sarIkhA hai| isarotise paryArthikakA svarUpa khaa| aba prathama 7 nayoMke nAma kahate haiM ? 1 nayagama naya, 2 saMgraha naya, 3 vyavahAra naya, 4 RjusUtra naya, 5 zabda naya, 6 saMbhirUDha naya, 7 evaMbhUta ny| isarItise sAto nayakA nAma khaa| aba ina nayoMkA vistArase svarUpa dikhAte haiN| 1 nygmny| nayagamanayakA aisA artha hotA hai ki nahIM hai gama jisameM usakA nAma nayagama hai| yaha naya eka aMza guNa upaje, athavA AropAdivA saMkalpa mAtra karanese bastuko mAna letA hai, isaliye isa jagaha dRSTAnta dikhAte haiM ki-koI manuSya apane dilameM vicArane lagA ki pAyalI lAUM ( mAravAr3ameM dhAna mApane arthAt taulaneke kASTake bartanako pAyalI kahate haiM) taba vo manuSya kASTa leneke vAste jaMgala arthAt banako gayA, usa banameM rahanevAle manuSyane usase pUchA ki tuma kahAM jAte ho, taba usa jAnevAle manuSyane kahA ki maiM pAyalI lene . jAtA hu~, aisA khaa| to isa jagaha vicAra karanA cAhiye ki jisa Scanned by CamScanner Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drvyaanubhv-rtnaakr| 108] puruSane pAyalI lAnekA nAma kahA ki pAyalI leneko jAtA hai, to pAyalI usa jagaha kucha banI huI nahIM rakhI, kevala kASTa leneke hI vAste jAtA hai, so kASTakA bhI ThikAnA nahIM ki kisa jagahase kASTa lAvegA, parantu manameM aisA cintavana kiyA ki maiM pAyalI lAU, isa liye usane pAyalI khaa| isa rItise nayagamanaya vAlA mAnatA hai kyoMki dekho isa nayagamanayase hI sarva jIva siddhake samAna hai, kyoMki sarva jIvake ATha rucaka pradeza nirmala siddhake samAna hai, isaliye nayagamanaya vAlA sarva jIvoMko siddha mAnatA hai| so usa nayagamanayake 3 bheda haiM 1 Aropa, 2 anza, 3 saGkalpa aura kisI jagaha cauthA bheda bhI 'upacarita' aisA kahA haiN| - isa rItise isake cAra bheda haiM so ava ina bhedoMke jo uttara bheda aura bhI hote haiM unako dikhAte haiM ki Aropake cAra bheda haiM 1 dRzya Aropa, 2 guNa Aropa, 3 kAla Aropa, 4 kAraNa aarop| . so dravyaAropakA varNana karate haiM ki davya to nahIM hoya aura usameM duvyakA Aropa karanA usakA nAma dravya Aropa hai, jaise kAlako duvya kahate haiM so kAla kucha davya nahIM hai, kyoMki jIva ajIva arthAt 'paJca astikAyakA praNamana dharma hai, so vo agurulaghu paryAya hai, so usako Aropa karake kAla dravya kahate haiM, parantu yaha kAla paJcaasti kAyase judA piNDa rUpa vya nahIM hai, taubhI isako dravya kahate haiM, isakA nAma duvya Aropa haiN| dUsarA bheda kahate haiM ki vyake viSaya guNakA Aropa karanA, jaise jJAna guNa hai, parantu jJAna hai so hI AtmA hai, isa jagaha jJAnako AtmA kahA, isa rItise guNa Aropa huaa| ___ aba kAla Aropa kahate haiM-so usake bhI do bheda haiM eka to bhUta, dUsarA bhaviSyat, so hI dikhAte haiM ki jaise zrImahAvIra svAmIkA nirvANa hue bahuta kAla ho gayA, parantu vartamAna kAlameM divAlIke dina loga kahate haiM ki Aja zrIvIraprabhujIkA nirvANa hai, yaha atIta kAlakA Aropa vartamAna kAlameM kiyaa| taisahI zrIpadmanAbha prabhukA janma Scanned by CamScanner Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / [106 to bhaviSyat kAlameM hogA, parantu loga kahate haiM ki Ajake dina zrIpadmanAbha prabhukA janma kalyANaka hai| isa rItise anAgata kAlakA Aropa hotA hai, so isa atIta anAgata kAlakA Aropa vartamAna kAlameM aneka rItise aneka padArthoM meM hotA hai| __ aba cauthA kAraNa Aropa kahate haiM so-kAraNa cAra prakArakA hai| 1 upAdAna kAraNa, 2 asAdhAraNa kAraNa, 3 nimitta kAraNa, 4 apekSA kaarnn| ye cAra kAraNa hai| tisameM jo nimitta kAraNa hai usa nimittameM jo vAhyakriyA anuSThAna dravya sAdhana sApekSa athavA deva aura guru yaha saba dharmake nimitta kAraNa haiM, so inako hI dharma kahanA, kyoMki dekho jese zrIvItarAga sarvajJadeva paramAtmA bhavya jIvoMko Atma svarUpa dikhAneke vAste nimitta kAraNa hai so usa nimitta kAraNako hI bhaktivaza hokara bhavya jIva kahate haiM ki, he prabhu ! tUM hamAreko tAra tUM hI taraNa-tAraNa hai, aisA jo. kahanA so nimitta kAraNameM upAdAna kAraNakA Aropa karanA haiM, kyoM ki Izvara paramAtmA sarvajJadeva to nimitta kAraNa hai, aura upAdAna kAraNa to apanI AtmA brahmarUpa tArane vAlA hai, isakA nAma kAraNa Aropa hai| so isake bhI aneka rItise aneka bheda ho jAte haiN| ___aba aMza nayagama kahate haiM ki, jo eka aMza lekara sarva vastuko mone usakA nAma aMzanayagama haiN| so isake bhI jo gurukulabAsake basanevAle Atmaanubhava vuddhise aneka bheda zAstrAnusAra aura apano buddhi anusAra karate haiM, isa rItise yaha aMzanayagamanaya khaa| .. aba saGkalpanayagama kahate haiM so isa saGkalpa nayagamake do bheda haiM eka to svayaM parinAma rUpa, jaise vIrya cetanAkA saGkalpa honA, isa jagaha judA judA kSayaupasamabhAva lenA haiN| dUsarA kAryarUpa meda kahate haiM ki, jaisA 2 kArya hoya taisA 2 upayoga hoya, so yaha bheda bhI do prakArake haiN| eka to bhinna AkAMkSAvAlA (bhinna aza), dUsarA abhinna AkAMkSA.vAlA ( abhinna aNsh)| bhinnaaMza arthAt AkAMkSA vAlA, khandAdika aura abhinnaaMza AkAMkSA yaha AtmAkA pradeza Scanned by CamScanner Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] __ [drvyaanubhv-rtnaakr| athavA guNakA avibhAga, ityAdika sarva nayagamanayakA bheda jAnanA. isa rItIse nayagamanaya khaa| 2 saMgrahanaya / aba saMgraha naya kahate haiM--ki sattAko grahaNa kare so saMgraha, athavA 'eka aMsa avayavakA nAma lenese sana bastuko grahaNa kare, jaise eka dravyakA eka aMza guNakA nAma liyA, taba jitane usa dravyake guNa paryAya the so sapako grahaNa kare usakA nAma saMgraha naya hai| . isa saMgraha nayakA dRSTAnta bho dekara dikhAte haiM ki jaise koI bar3A AdamI apane gharake darvAjepara baiThA huA nokarase kahe ki dA~tauna (dA~tana) to lAo, taba vo naukara dA~tauna aisA zabda suna kara dA~toMke mAMjanekA maJjana, kaiMcI, jibhI, pAnokA loTA, rUmAla Adi saba coz2a le AyA, to isa jagaha vicAra karanA cAhiye ki usa bar3e AdamIne to eka dA~tanakA nAma liyA thA, parantu jo dA~tana karanekI sAmagrI thI usa sabakA saMgraha ho gyaa| taile hI dravya aisA nAma kahanese dravyake jo guNa paryAya the sabakA grahaNa ho gyaa| - isa rItise saMgrahanayakI vyavasthA khii| so usa saMgraha nayake do bheda haiM-1 sAmAnya saMgraha, 2 vizeSa sNgrh| so sAmAnya saMgrahake bhI do bheda haiN| 1 mUlasAmAnyasaMgraha, 2 uttarasAmAnyasaMgraha, so mUlasAmAnyasaMgrahake to astitvAdika 6 bheda haiN| aura uttarasAmAnyake do bheda haiN| eka jAti sAmAnya, 2 samudAya sAmAnya / jAti sAmAnya to usako kahate haiM ki, jaise eka jAti mAtrako grahaNa kre| aura samudAya sAmAnya usako kahate haiM ki, jo samUha arthAt samudAya sabako grahaNa kre| athavA uttara sAmAnya cakSudarzana acakSudarzanako grahaNa karatA hai| aura mUla sAmAnya haiM so avadhi darzana tathA kevaladarzanako grahaNa karatA hai| athavA isa sAmAnya, vizeSakA aisA bhI artha hotA hai ki, dravya aisA nAma lenese savaM avyoMkA saMgraha ho gayA, isakA nAma sAmAnya saMgraha haiN| aura kevala Scanned by CamScanner Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr| [ 111 eka jIva dravya kahA to sarva jIva dravyakA saMgraha hogayA, parantu ajIva saba Tala gyaa| isakA nAma vizeSa saMgaha haiN| ___isa saMgRha nayakA vistAra bahuta hai kyoMki dekho "vizeSAvizeSa" granthameM saMgRhanayake cAra bheda kahe haiM so bhI dikhAte haiM, ki eka vacanameM eka adhyavasAya upayogameM gRhaNa Ave tisakA sAmAnya rUpapane sarva vastuko guhaNa kare so saMgraha kahiye, athavA sarva bheda sAmAnya pane gRhaNa kare tisako saMgraha kahiye, athavA 'saMgohate' samudAya artha guhaNa kare, vA bacanako gRhaNa kare so bacana saMgraha kahiye, so isake cAra bheda haiN| 1 saMgRhItasaMgraha, 2 paNDitasaMgraha, 3 anugamasaMgraha, 4 vytireksNgrh| prathama bheda kahate haiM ki sAmAnya pane bacanake binA jo grahaNa hoya aisA jo upayoga, athavA aisA jo dharma koI bastuke viSayate saMgraha kare, athavA eka jAti ekapano mAne, vA eka madhye sarvako gRhaNa kare, yaha prathama bheda huaa| .. aba dUsarA bheda paNDita saMgraha kA kahate haiM ki, jaise "ege AyA ege puggalA" iti vacanAt, isa bacanase saba bastuko saMgraha kare, kyoMki dekho "ege AyA" kahatA jIva anantA hai, "ge puggalA" kahatA pudgalaparamANu anantA hai, parantu eka jAti honese eka bacanase sabakA saMgraha kara liyA, isa liye isako paNDita saMgraha khaa| __ aba tIsarA bheda kahate haiM, ki saba samayameM aneka jIva rUpa aneka vikti haiM so sarvameM pAtI haiM tisako anugatasaMgraha kahate haiM, jaise sacit AnandamayI AtmA, isaliye sarva jIva tathA sarva pradeza sarva guNa haiM so jIvakA cetanA lakSaNa kahate haiM, isa liye isako anugata saMgraha khaa| , aba cauthA bheda kahate haiM ki jisakA varNana kare usake vyatireka sarbasaMgRha vyatirekakA sarva saMgraha pane jJAna. hoya, tisakA nAma byatireka saMgraha hai, jaise jIva hai tisa jIvase vyatireka (judA ) ajIva hai| isa rItise vyatireka bacana athaSA upayogase jIvakA grahaNa hotA Scanned by CamScanner Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava- rtnaakr| 112] hai / isa liye isako vyatireka saMgraha kahA, aura rItise bhI isake do bheda hote haiM - eka to mahAsattArUpa, dUsarA avaantrsttaaruup| isa rIti saMgraha naya kahA / so isa saMgraha nayameM saba vastukA grahaNa hotA haiM, aisI jagatmeM 'koI bastu nahIM hai ki jo saMgraha nayake gRhaNa meM na Ave kintu sarva hI AveM, isa rItise saMgraha naya kahA / 3 vyavahAra naya / aba vyavahAra naya kahate haiM ki - vAhya svarUpako dekhakara bheda kare, kyoMki vyavahAra naya jaisA jisakA vyavahAra dekhe taisAhI tisakA svarUpa kahe, antaraMga svarUpako na mAne, isa liye isa vyavahAra nayameM AcAra kriyAko dekhe, antaraGgake pariNAmako na jAne arthAt na dekhe, aura nayagama, saMgraha nayavAlA antaraGga pariNAmako grahaNa karatA hai, kyoMki yaha donoM naya sattAko grahaNa karate haiM / aura vyavahAranayavAlA kevala karanIko dekhatA hai / isa liye nayagama saMgraha naya vAlA to jIvakI aneka vyavasthA hai tau bhI sattAko grahaNa karake eka rUpa kahatA hai / aura vyavahAranaya vAlA jIvakA aneka vyavasthA mAnatA hai so hI dikhAte hai / vyavahAra nayavAlA jIvake do bheda mAnatA hai - 1 siddha 2 saMsArI / usa saMsArI jIvake bhI do bheda haiM / eka to ayogI 14 ve guNThAne vAlA, dUsarA sayogI / usa sayogoke bhI do bheda haiM- eka to kevalI 13 meM guNThAne vAlA, 2 channastha / usa chadmasthake bhI do bheda haiM, eka kSINamohI 12 ve guNThAne vAlA, 2 upasAnta moha vAlA / usa upasAnta moha vAleke bhI do bheda haiM- eka to akaSAI arthAt krodha, mAna, mAyA karake rahita 19 ve guNThAnevAlA jIva, 2 sakaSAI arthAt sUkSma lobha / usa sakaSAI ke bhI do bheda hai - eka to zra eNI arthAt Upara car3hanevAlA, 2 zra eNIkarake rahita arthAt na car3hanevAlA / usa zreNI rahitake bhI do bheda haiM--1 apramAdi, 2 pramAdI / usa pramAdoke bhI hai| bheda haiM-1 sarva vRttivAlA sAdhU, 2 deza vRttivAlA zrAvaka / usa deza Scanned by CamScanner Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [113 drvyaanubhv-rtnaakr|] vRttivAleke bhI do bheda haiM-1 to vRtti pariNAma vAlA, 2 abRtti pariNAma vAlA ? usa avRttI pariNAma vAleke bhI do bheda haiM ? avRttI samagatIM, 2 mithyAtvI ? usa mithyAtvIke bhI do bheda haiM eka to abhavya, 2 bhavya / usa bhabyake bhI do bheda haiM ? graMthI karake rahita, 2 nathI karake shit| isarItise jaisA jIva dekhe taisA hI khe| aba isI byabahAra nayase pudgalake bhI bheda karake dikhAte haiM ki,pudgala drabyake do bheda haiM-eka to paramANu, 2 khanda ? usa khandake bhI do bheda haiM-eka to jIva sahita arthAt jIvase karmarUpapudgala lagA huA, 2jIva rhit| 1jIva sahita khandake do bheda haiM eka to sUkSma, 2 bAdara / ___ yahAM bargaNAkA bicAra likhate haiM ki pudgalakI bargaNA ATha haiM so unake nAma kahate haiM 1 audArIka vargaNA, 2 vaikriya vargaNA, 3 AhAraka vargaNA, 4 tejasvargaNA, 5 bhASAvargaNA, 6 usvAsavargaNA, 7 mana vargaNA, 8 kAramaNa bargaNA, yaha ATha bargaNAkA nAma khaa| __aba inakI vyavasthA kahate haiM ki- bargaNA kisarItise banatI hai aura kitane paramANu ikaThThA honese bargaNA hotI hai sohI dikhAte haiN| do paramANu ikaTThA (bhelA) hote haiM taba dviNukakhanda hotA hai, tIna paramANu ikaTThA hoya taba triNuka khanda hoya, cAra mile tocaturNaka khanda hoya, aise hI saMkhyAta paramANu ikaTThA mile to saMkhyAt paramANukA khanda bane, aise hI asakhyAta paramANu mile to asaMkhyAt paramANukA khanda bane, anantA paramANu mile to anantA paramANukA khanda bne| yaha ajIva khanda jIvako grahaNa karaneke yogya nahIM hai kyoMki, abhavyase ananta guNA paramANu ikaTThA hoya taba baiMkriya vargaNA leneke yogya hoya, aura vaikriya bargaNAmeM jitane paramANu haiM usa vargaNAse ananta guNe paramANu ikaTTha hoya taba ahArakavargaNA hoya, isarItise eka 2 bargaNAse ananta 2 guNe paramANu jyAdA hoya taba AgekI barganA hoya, isarItise sAMtavIM manobargaNAmeM jitane paramANu jyAdA 2 milate hue manobargaNAmeM ikaTTha hue haiM usa manovargaNAse bhI anantaguNe paramANu mile taba kAramaNa vargaNA hoy| isa rItise barganAkA vicAra khaa| . .. Scanned by CamScanner Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] [krayAnubhava-ratnAkara / ina barganAmeM bhI do bheda haiM 1 bAdara, 2. sUkSma, so pezvara bAdara barganAko kahate haiM ki - eka to odArika, 3 vekriya, 3 AhAraka, 4 tejasa, ye cAra bagaNA bAdara haiM / ina bargaNAmeM 5 varNa, 2 gandha, 5 rasa, 8 sparsa, ye 20 guNa haiM / aura 4 bargaNAsUkSma haiM 1 bhASA, 2.usvAsa, 3 mana, 4 kAramaNa, ye 4 sUkSmabargaNA meM 5 barNa, 2 gandha, 5 rasa, 4 sparsa, ye 16 guNa haiM / aura eka paramANumeM 1. varNa, 1 gandha, 1. rasa, 2 sparsa ye pAMca guNa haiN| isa rItile pudgala kI vyavasthA vyavahAranaya vAlA mAnatA hai 1 vyavahAranayavAlA vyavahArake bho 6 bheda kahatA hai so hI dikhAte haiN| so prathama vyavahArake do bheda hote haiM ekato zuddha * vyavahAra: dUsarA azuddha vyavahAra / so zuddha vyavahAra ke bhI do bheda haiM-eka to vastugatatatva grahaNavyava hAra, dUsarA bastugatatatvajJAnanavyabahAra ? prathama bhedako kahate haiM ki Atmatatva arthAt apane nijasvarUpako grahaNa kare, aura paravastugata tatvako chor3e, usakA nAma bastugatatatvagrahaNavyabahAra hai // aba dUsare bhedako kahate haiM ki vastugatatatva jAnanabyabahArake do bheda haiM-aikato svayabastugatatatvajAnanavyabahAra, dUsarA parabastu'gatatatvajJAna vyabahAra / so prathama bhedakA to artha isa aitise hotA 'hai ki svaya ka0 apanI AtmAkA jo tatva ka0 jJAna, darzana, caritra, vIrya Adi anantaguNa AnandamayI hai, merA koI nahIM, aura maiM kisI kA nahIM hUM, aisA jo apane svarUpako jAnanA usakA nAma svayabastu 'gatatatvajAnanavyavahAra haiM / dUsarA jo para bastumatatatvajJAnana vyarahAra usake koI apekSAse to ekahI bheda hai; aura koI apekSAse cAra athavA pAMca bheda bhI ho sakta haiM / so sabako eka sAtha dikhAte * noTa-isoM ko jina mata meM nizcaya arthAt nisandeha tatvako 'grahaNa kare usI kA nAma nizcayavaya hai, to isakA varNana accho tarahale pIche kara cuke haiN| Scanned by CamScanner [...: Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C dravyAnubhava- ratnAkara / ] hai ki jaise dharmAstikAya meM calanasahAyaAdi guNa hai aura 'adharmAstikAya meM spirasahAyaAdi guNa, AkAzamai avagAhanAdi guNa, pudgala meM milana bikharana Adi guNa, kAlameM nayA purAnA varttanAdi guNa, ityAdika ina sarvako vastuNatatatbako jAnanA usakA nAma paravastugatatatvajJAnena vyabahAra haiN| isarItile isake bheda kheN| [ 115 aura rIti se bhI isa bastugatavyabahAra ke tIna bheda hote haiM so bhI dikhAte haiN| ekato dravyavyavahAra, dUsarA guNabyabahAra, tIsarA svabhAvabyabahAra ? so dravyavyabahAra to usako kahate haiM ki jo jagat meM dravya (padArtha) haiM unako yathAbata jAneM, 'isa bhedake kahane se bauddhAdi matakA nirAkaraNa hai| dUsarA guNa vyabahAra usako kahate haiM ki-guNa guNIkA sambAya sambandha hai, usako yathAvata jAne aura guNa guNIkA 'paraspara bheda abheda donoMko mAne, jo ekAnta bhedako hI mAne to dUsarA dravya Thahare so dUsarA dravya guNa hai nahIM, kintu guNase hIM guNIkI pratIta hotI hai, isaliye ekAnta bheda nhiiN| aura jo guNase guNIko ekAnta abheda hI mAne to guNIke binA guNakI pratIta hoya nahIM, kyoMki jaba guNa aura guNIkA ekasvarUpa huA aura bhedako mAne nahIM to usa guNIkI pratIta kyoMkara hogI, isaliye ekAnta abheda nahIM, isa guNavyavahAra se vedAntamatakA nirAkaraNa hai| kyoMki vedAnta matavAlA AtmAkA jo jJAnaguNa usako ekAnta karake guNa guNIkA abheda mAnatA hai, isaliye guNa vyavahAra usake nirAkaraNa ke vAste kahA / tIsarA svabhAvavyayahAra kahate haiM ki- dravyameM jo svabhAva haiM usako yathAvata jAneM, isa svabhAva vyavahAra kahane se naiyyAyakamatakA nirA:karaNa haiN| isarItile bastugatabyabahArake tIna bheda khe| Scanned by CamScanner aba isa zuddhabyavahArake aura rItile bhI bheda dikhAte haiM ki eka to sAdhanavyavahAra, 2 bivecanavyabahAra ? so sAdhanavyabahAra to usako kahate haiM ki utsargamArga se nIceke guNasthAnako chor3e aura Uparake guNasthAnameM zreNI ArohaNarUpa karake samAdhimeM hokara Atma ramaNa kareM | Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara 116] 1 aba vivecana vyavahArake do bheda haiN| eka to svaya vivecanavyavahAra, dUsarA para grahaNa karAneke vAste vivecanabyabahAra / so svaya vivecanake do bheda haiN| eka to utsarga, dUsarA apavAda / so utsarga svaya vivecana vyabahAra nirvikalpasamAdhi rUpa hai, dUsarA apavAdase bikalpa sahita zukaladhyAnakA prathama pAyA svaya bibecana apavAda vyavahAra / aba para grahaNa karAvanarUpa vivecanavyavahAra kahate haiM ki - yadyapi jJAna, darzana, caritra Adi AtmAse abheda hokara eka kSa etra arthAt Atma pradezameM rahate haiM, parantu jijJAsuke samajhAneke vAste jJAna, darzana, cAritra ko judA kahakara Atma bodha karAnA, isarItise zuddha vyabahAra kahA ||. aba azuddhabyavahArake bheda dikhAte haiM ki - azuddha vyabahArake do bheda haiM ekato saMzleSita azuddhavyavahAra, dUsarA asaMzleSitaazuddha vyavahAra ! prathama saMzleSitaazuddhavyavahAra usako kahate haiM ki - yaha zarIra merA hai, maiM zarIrakA hUM isarItikA jo kahanA usakA nAma asadbhUta saMzleSita vyavahAra hai / aba dUsarA asaMzleSitaazuddha vyavahAra kahate haiM ki- dhanAdika merA hai, yaha asaMzleSitaazuddhavyavahAra huA, yaha bheda mahAbhASya meM kahe haiN| aba dUsarI rIti se bhI isa azuddhavyavahArake bheda kahate haiM ki isa azuddhavyavahArake mUlameM do bheda haiM / eka to bibecanarUpa azuddha vyavahAra, dUsarA pravRtIrUpa azuddhavyavahAra / so vaha bivecanarUpa azuddhavyavahAra aneka prakArakA hai / dUsarA jo pravRttIrUpa azuddha vyavahAra hai usake do bheda haiN| ekato sAdhanarUpa pravRttI, dUsarI laukika pravRttI / so ekato lokauttarasAdhana pravRttI, Atma svarUpa jAne binA dharmAdika dravya kriyAkA karanA, dUsarI laukika pravRta usako kahate haiM ki jisa 2 deza, jisa 2 kulameM, tisa 2 pravRtta . anusAra cale / aba tIsarI rIti aura bhI isa azuddhavyavahArakI dikhAte haiM ki isa azuddhabyavahArake cAra bheda haiN| ekato zubhavyavahAra, 2 azubha vyavahAra, tIsarA upacaritavyavahAra, cauthA anupacaritavyavahAraH / Scanned by CamScanner Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava- ratnAkara / ] [ 117 pahalA zubhabyabahAra usako kahate haiM ki- jo punyAdikakI kriyA kareM / aura azubhadhyavahAra usako kahate haiM ki jo pApAdikakI kriyA kre| aura upacaritavyavahAra usako kahate haiM-- jo dhanAdi parabastu hai. usako apanA kahanA / anupacaritavyavahAra usako kahate haiM ki- zarIra (deha) merA hai, so zarIra usa jIvakA hai nahIM, kyoMki parabastu hai so yadyapi dhanAdika kI taraha zarIra nahIM haiM, tathApi ajJAna dazAse laulIbhAvapanA tadAtmabhAva se apanA mAna rakkhA hai, isaliye isako anupacarita vyavahAra kahate haiM, isarIti se vyavahArake bheda khe| ina nayoMke bheda dvAdazanayacakrameM to eka 2 nayake bAraha 2 bheda kahe haiM, so vahAMse jAnanA / parantu isa jagaha to kaI graMthoMkI apekSAse kahe haiM / so isarItise vyavahAranaya kahA / 4 RjusUlanaya aba RjusUtranaya kahate haiM ki--Rju ke0 abakrapane arthAt sarala (sIdhA ), sUtrake 0 bastukA sarala panese jo bodha, usakA nAma RjusUtra naya hai| isa nayameM bakratA karake rahita arthAt sarala svamAvako aMgIkAra kare, isa kahanekA tAtparya yahI hai ki yaha RjusUtranaya kevala eka varttamAnakAlako grahaNa kare, aura atIta, anAgatakI apekSA na kare, kyoMki atItakAlameM jo padArtha thA so to naSTa ho gayA, aura bhaviSyata kAlameM jo honevAlA hai so usakI khabara hai nahIM, isaliye 'eka varttamAnakAlako hI grahaNa kare, isaliye isako RjusUtranaya khaa| so isa RjusUtranayameM kisI apekSAse nAmAdi nikSepA bhI isa nayake antaragata hai, so vizeSa 2 prathameM RjusUtranayameM hI nAmAdi nikSepA kahe haiN| aura kaI graMthoMmeM zabdanayake antaragata namAdi nikSepA kaheM haiM, so ina do nayake antaragata nikSepA kahanekI apekSA hai, so hama nikSepAkA varNana to zabdanayameM kareMge, isa jagaha to kevala itanA hI kahanA thA ki nAmAdinikSepA RjusUtranayameM bhI kisoM apekSAse prathakAra kahate haiN| Scanned by CamScanner Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dravyAnubhava-ratnAkara / 118] isa RjusUtranayake do bheda haiM, ekato sUkSmaRjustra, dasa sthlmjusuutr| so sUkSmaRjusUtravAlA to eka samayameM jaisA pariNAma hoya taisA hI mAne, vAhyakriyAko na dekhe, so hI zAna dekara dikhAte haiM ki-jaise koI jIva grahastha avasthA meM gahanA, kapar3A, zRGgAra sahita baiThA huA hai, parantu antaraMga pariNAma sAdhUke samAna arthAta indriyoMke viSayase alaga hokara AtmaguNake cintavanameM laga rahA hai. usa jIvako sUkSmaRjusUtranayavAlA sAdhU arthAt tyAgI kahegA / taisehI jo jIva sAdhUkA bheSa arthAt oghA, muMhapattI naMge paga, maMge sira, locAdikiye hue haiM, parantu usake antaraMga citameM indriyoMke viSayabhoganekI abhilASA ( icchA) hai, usako sUkSma RjusUtranayavAlA avRttI, apacakhAnI grahasthI hI kahegA, natu sAdhUkA bheSa dekhakara sAdhu khegaa| isIrItise isa sthala Rjusatra nayavAlA vAhyarUpavRttI, athavA kathanIke kathanevAleko jaisA dekhemA taisA kahegA, so inadonoM bhedameM kevala vartamAna kAlako hI apekSA hai, natu bhUta,. bhvissytkii| isarItise RjusUtranaya khaa| 5 zabdanaya * aba zabdanaya kahate haiM-zabda arthAt bacanase kahane meM Ave usakA nAma zabdanaya hai| so zabda do prakAra kA hai - ekato dhvanirUpa,. dUsarA vrnnaatmk| so dhvanirUpa zabda to koI Apasa meM milakara sAMketa kare to unake sAMketa mUjiba bhAvArtha mAlUma par3e, nahIM to kucha nhiiN| so sAMketakA kiMcit varNana karate haiM-ki jaise bartamAnakAla meM aMgarez2alogoMne bijalIke z2orase tAra AdikakA khaTakA calAyA hai aura saba jagaha khaTake ke hisAbase hareka bAta mAlUma ho jAtI hai, sA yaha rIti isa AryakSetra meM dhvanirupase peztara bhI loga Apasama karate the, so usakA kiMcit khulAsA karake dikhAte haiN| so peztara usake khulAsA honeko eka chanda likhAte haiN| ahiphana, kamala, cakra, TaMkAra, taru, palava, yauvana, shRnggaar| . Scanned by CamScanner Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] u'galI akSara, cuTakI mAta, lakSmaNa kare rAma saMvAta // 1 // [ 116 1 aba isakA artha samajhAte haiM ki ahiphana kahanese a, i, u, R, ye akSara Ate haiM aura sAMpa kaisA AkAra hAthase kiyA jAtA hai| aura kamala kahane se kavarga akSara Ate haiM / aura cakra kahanele varga akSara Ate haiM / aura TaMkAra kahanese Tavargake akSara Ate haiM / aura taru kahane se tavargake akSara Ate haiM / aura pallava kahane se pavargake akSara Ate haiM / aura yauvana kahane se ya, ra, la, va. ye akSara Ate haiM / zRGgArake kahanese za, Sa, sa, ha, kSa, ityAdi akSara Ate haiN| so inake jude 2 izAre hAthase kiye jAte haiN| usa izArese to varga mAlUma ho jAtA hai| aura uMgaliyoMke uThAnese akSara mAlUma ho jAtA hai, so ugaliyoMkA uThAnA isa rIti se hai ki- jisa bargakA pahalA akSara kahanA hoya to eka uMgalI uThAve, dUsarA kahanA hoyato do uMgalI uThAve, tIsarA kahanA hoya to tIna uMgalI uThAve, isa rItise uMgalI uThAnese akSara mAlUma ho jAtA hai| phira cuTakI bajAnese mAtrAkA izArA mAlUma hotA hai so hI dikhAte hai ki eka cuTakI bajAnese to hrasva, akSarakI mAtrA hotI hai, do bajAnese dIrgha AkArakI mAtrA hotI hai, tIna bajAnese husva ikArakI mAtrA hotI hai, cArabajAne se dIrgha IkArakI mAtrA hotI hai, pAMca bajAnese husva ukArakI mAtrA hotI hai, isIrItise jitanI cuTakI bajAve usI svarakI mAtrA samajha lenA / isarItise to ( sanmukha ) bArtA lAbha hotI hai| aura usa bArttAko jo sAMketa samajhane vAlA hai vaho samajha saktA hai, natu hareka manuSya samajhegA / aba isIkI dUrakhabara denI hoya to dhvani arthAta namArekI AvAz2a yA bandUka, topa Adikake zabdale isa sAMketa kA samajhanevAlA usa dhvani rUpa zabdale samajha saktA hai, so usakA bhI sAMketa dikhAte haiM - ki tIna vahit dhvanile eka akSara banatA hai, so peztara to akSarAMke ATha varga hote haiM, so jisa vargako kahanA hoya utanehI dhvanirUpa zabda kare, phira dUsarI daphe jaunasA akSara kahanA hoya utanI hI bAra dhvani kare, Scanned by CamScanner Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara | 120 ] phira tIsarI daphe jaunasI mAtrA denI hoya, utanehI daphe dhvani kare / akSara isarIti se dUra deza meM bhI bArtAlApa hotA hai / aura jo kaI a milAkara dhvanimeM kahanA hoya to jisa akSarako pahale kahanA hoya usa akSarake varga aura akSarako kahakara phira dUsare akSara aura vargako kahe, so jitane akSara milAne hoya utane hI akSaroMke varga aura akSaroMkI dhvani karake bAda sabase pIche mAtrAkI dhvani kare to milA huA akSara bhI usa sAMketavAleko dhvanise mAlUma ho jAya / aba isakI eka dUsarI rItibhI aura kahate haiM ki - solahato svara hote haiM aura taiMtIsa (33) vyaMjana hote haiM aura tIna akSara kSa, tra, jJa, ke jude hote haiM / isa rItise kula bAcana (52) akSara hote haiM, so ina akSaroM ke sAMketa karanemeM do dhvanimeM hI sAMketa karanese matalaba yathAvata mAlUma ho jAtA hai sohI dikhAte haiM ki ina bAvana (52) akSaroMmeM se jisa akSarako peztara kahanA hoya utano hI dhvanI kareM, phira pIchese mAtrAkI dhvani kare, isa rItisebhI dhvani rUpa izArA hone se jahAM taka dhvani vA izArA hogA, tahAM taka vaha sAMketavAlA samajha legA / aura isakA vizeSa khulAsAto guru caraNa sevAke binA likhA huA dekhakara bodha honA muzakila hai, hamane isa bartamAnakAlakI vyavasthA dekhakara isakA kiMcit khulAsA kiyA hai, ki bartamAnakAlameM agarejI par3he hue loga ina a MgarejoMke tAra Adi dekhakara kahate haiM ki agarejoM ke peztara yaha bAteM nahIM thI, isa liye kiMcit izArA kiyA hai, ki binaya, biveka, kAla dUSaNase jijJAsumeM na rahA aura chala, kapaTa, jhUTha, mAyAvRti, tarka vizeSa bar3hagayA, isase guruA dikakA vidyA denese citta httgyaa| isa rItise dhvanirUpa zabdakA varNana kiyA / . aba jo barNAtmaka zabda haiM usake aneka bheda haiM sohI dikhAte haiki ekato saMskRta vA prAkRta Adi jo vyAkaraNa haiM, usa byAkaraNakI rItile jo dhAtu pratyayase zabda banatA hai, usa zabdako aMgIkAra kare, so usake tIna bheda hote haiM- ekato yaugika, 2 rUr3hi, 3 yogarUDhi, aba ina tInoMkA artha karate haiM-ki yogikato usako kahate haiM ki "paba Scanned by CamScanner Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 121 dravyAnubhava - rtnaakr| ] "tIti pAcikA" ki jo rasoIke karanevAlA hoya usakA nAma pAcaka arthAta pakAnevAlA hai / 1 aura rUr3hi zabda usako kahate haiM ki jaise haraDa, behaDA, AMvalA, ina tInoMke milane se traphalA kahate haiM / so yaha rUr3hi zabda hai kyoki ina tInoMhIke milane se traphalA hoya so to nahIM, kintu heraka tIna phala milane se traphalA hotA hai, parantu aura koI tIna phaloMke milaneko koI traphalA nahIM kahatA aura inho tInoMke milanese saba jagaha isako traphalA kahate haiM / isaliye isakA nAma rUDhi zabda hai / aura bhI aneka bAtoMke sva 2 dezameM aneka tarahake rUDhizabda haiN| so rUDhi nAma usakA hai. ki. dhAtu pratyayase to usa zabda ke arthakI pratIti na hoya, parantu laukikakI rUDhi karanese usa zabdake uccAraNa mAtrase hI usa vastukA bodha ho jAya, isaliye isako rUr3hi kahA // aba tIsarA yogarUDha, zabdakA artha karate haiM ki "paMke jAyate iti paMkajA" isakA artha aisA hai ki--paMka nAma hai kAdA (kIca) kA usameM jo utpanna hoya usakA nAma paMkaja hai, so usa kAdAmeM kaur3I, zaMkhaH sIpa, vAgala, kamalAdi aneka cIz2a utpanna hotI hai, so vyutpattise to sabhoMkA nAma paMkaja honA cAhiye, parantu yogika aura rUDhi milanese, paMkaja kahanese kevala kamalako hI lete haiM aura ko nhiiN| isaliye isako yogArUDha kahA, kyoMki isameM yaugika arthAt vyutpatti aura rUDhi donoM milakara bastukA bodha karAyA, isaliye isako yogarUDha kahA isarItise to vyAkaraNa Adile jo zabda uccAraNa aura bhASA jo ki aneka dezoMmeM aneka tarahakI boliyoMse zabda uccAraNa hotA hai, so una boliyoMko jisa 2 dezakI bhASA UccAraNa hoya tisa 2 dezake manuSya usa bhASAko yathAvata samajha sake haiM, so zabda mAtra arthAt varNAtmaka uccAraNa karanese jo zabdakA bodha hoya usakA nAma zabda hai| isa bhASAbarganAke bolanese hI sAMketase jinamatameM zabda naya kahate haiM / so isa zabda nayake hI antaragata nAmAdi cAra nikSepA haiM, so ve cAroM nikSapA vastukA svadharma hai, jo vastukA svadharma na mAne to bastu Scanned by CamScanner Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara 162 ] kA yathAvata bodha hI na hoya, isaliye cAroM nikSapA vastukA sva dharma hai / (prazna) jo tuma nikSapAko kahate ho so vastukA svadharma banatA nahIM. kyoMki dekho nikSepA zabda jisa dhAtuse banatA hai usa zabdakA artha dUsarA hotA hai, ki 'ni' to upasarga hai aura 'kSipa' dhAtu kSepana artha meM hai / to isa zabdakI vyutpatti isa rItise hotI hai ki "nikSapti se * 1 anenasa nikSepA" isakA artha aisA hai ki ni ke0 kiyA jAya anya vastumeM, usakA nAma nikSepA hai| svadharma nahIM banatA / I (uttara) bho devAnupriya isa zyAdvAda siddhAntakA rahasya arthAt prayojana tereko na mAlUma honese aisA bikalpa tereko uThA, so terA prazna karanA niSprayojana hai, kyoMki dekha jo artha tene nikSepAkA kiyA so dhAtu pratyayase to vahI artha hai, parantu isa kSepanake do bheda haiM- ekato svabhAvika hai, dUsarA kRtrima hai / so kRtrima artha meM to jo dhAtukA artha hai so hI banegA, parantu svabhAvika meM sAMketaarthase bastukA svayadharma hI cAro nikSepA hai, jo svayadharma vastukA na mAne to bastukI olakhAnaM arthAt pahacAna na bne| kyoMki dekho binA nAmake una padArthoM ko kyoMkara bulAyA jAyagA, isaliye nAma svayadharma hai, jo nAma svadharma na hotA to padArthoM kA judA 2 kahanA hI nahIM banatA, isaliye nAma bastukA svayadharma tthhraa| jaba bastukA nAma svayadharma ThaharA to bastukA sthApanA bhI svayadharma haiM, kyoMki jisakA nAma hai, usakA kucha AkAra bhI hogA, jo jisa bastukA AkAra hai vahI usa bastuko sthApanA hai| isaliye sthApanA bhI bastukA svaya dharma hai| jaba sthApanA bhI bastukA svayadharma ThaharA to dravya bhI vastukA svayadharma hone meM kyA Azcarya hai, kyoMki dekho jisa AkArameM usa bastukA guNa, paryAya avazyameva rahegA jisa akAra meM guNa paryAya rahegA, usIkA nAma dravya hai / isaliye dravya bhI bastukA svayadharma hai / jaba bastukA dravya bhI svayadharma ThaharA to, bhAva svayadharma kyoM na hogA, kintu hogA Scanned by CamScanner nizcaya karake kSepanaH isaliye dastukA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-rakhAkara / ] [ 123 ki jaba nAma, AkAra, dravya, bastukA to mojada hai, paranta usameM mukhya lakSaNa vA svabhAvase usako pahacAnA jAya so hI usakA hai| isaliye svabhAva bhI bastukA svayadharma tthhraa| isa se cAroM nikSapA bastukA svayadharma hai| ..... so aba isako laukika draSTAnta bhI dekara samajhAte haiM ki-kisIpuruSa kahAki 'ghaTa' laao| taba usa lAnevAlene 'ghaTa, aisA nAma sunA taba doghaTa, lemekocalA, to jisa koThArameM 'ghaTa, rakkhA thA, usameM anya bhI aneka taraha kI vastu rakkhI thI, so una sarva bastuoMmeMse usakA AkAra dekhanese pratIta huA ki kambUprovAdikavAlA ghaTa, yaha hai / / taba usakA dravya bhI dekhA ki yaha kaccA hai, athavA pakkA hai, lAla hai, vA kAlA hai, inatInoMke dakhanese pratIta hogayA ki yaha jala bharane vAlA hai, isaliyeusameM jala rakkhA jAyagA! yaha bhAvabhI usameM pratIta ho gyaa| isarItise jo yaha ghaTa kA nAma, AkAra, dravya aura bhAva svayadharma na hotA to usa koThArameM saba vastu rakkhIhuImeMse. eka ghaTako kadApi na lAya saktA / isI rItise jo koI vastu kahIM se lAnI hoyato prathama usakA nAma legA to vo vastu milegIjaba vahavasta milegI to usakA AkAra, dravya aura bhAva dekhanA hI hogaa| isaliye yaha cAro nikSepA bastukA svayadharma hai| jo . vastukA nAmAdi svayadharma na hotA to jitane matavAle hai vo usa nAmAdi lekarake jude 2 padArtha na khte| aura unake matAdika bhI na calate, aura sarva matAvalambiyoMmeM ApasameM vAda vivAda bhI na. haataa| kadAcit tuma aisA kaho ki vedAntamatavAlA eka brahmake. sivAya dUsarA kucha nahIM kahatA hai| to hama kahate haiM ki brahma, aisA . to vo bhI letA hai, taba nAmAdi cAra nikSepA bastuke svayadharma siddha ho gye| // aba ina cAro nikSepoMkA kiMcit varNana karate haiN| naamnikssep| prathama nAmanikSepAko kahate haiN| so usa nAmanikSepAke do bheda Scanned by CamScanner Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dravyAnubhava-ratnAkara 124] haiM ekato anAdi, svAbhAvika akRtrima, dUsarA sAdI kRtrima ke anAdiakRtrimake bhI do bheda haiM- ekato svabhAvika, dUsarA sambandhase / so anAdi svabhAvika to usako kahate haiM ki matameM jIva, ajIva / so jIvakA to cetanA lakSaNa jJAnamaya jo so karake rahita, siddha athavA saMsArIjIva aisA naam| aura amIra AkAza, dharmAstikAya, adharmastikAya aura pudglprmaannu| usI kohI koI to AtmA kahatA hai| koI brahma kahatA hai, koI paramAtmA kahatA hai, so ye svabhAvika anAdi nAma hai| ___ aba dUsarA Adi saMyoga nAmakA bheda kahate hai ki jIvoMke karmoMkA saMyoga anAdi kAlase ho rahA hai so hI dikhAte haiM ki-jIva karmake saMyogase 84 lAkha yonimeM bhramaNa karatA hai; so vo 84 lAkha yoni anAdi kAlase hai, so vo saMyoga sambandhase 84 lAkha yoniyoMke jude 2 nAma anAdise hai / isarItise anAdisaMyogasambandhase nAmakA varNana kiyaa| ___ aba kRtrima nAmakA kathana karate hai| so usake bhI do bheda haiMekato sAMketika, dUsarA Aropaka / so sAMketika to usako kahate haiM ki jisa vaktameM jo manuSyAdi janma letA hai, usa vaktameM usake mAtA, pitA apanI icchAnusAra usakA nAma dete haiM aura usI sAMketika nAmase usako saba koI bulAte haiN| aura usa nAmake anusAra usameM guNa nahIM hotA, isaliye isako sAMketika kahA / kyoMki dekho jaise gvAliyAlA" gAyake carAne vAle apane putrAdikakA 'indra. nAma rakha lete haiM aura vaha indrake hI nAmase bolatA hai, paraMtu usameM indrakA guNa kucha hai nahIM // aba dUsarA AropakA bheda kahate haiM ki jaise kitaneka manuSya gAya meMsa Adikako lAyakara lAr3a (pyAra ) se usakA nAma rakha lt| gaMgA, jamunA, so jabataka vaha gAya Adi unake yahAM rahatI hai, ta to ve usako usI Aropa nAmase bulAte haiM, parantu jaba ve dUsa becadete haiM to vaha le jAne vAlA phira usako usa nAmase nahIM bula isaliye isako Aropa khaa| Scanned by CamScanner Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] (ba [ 125. ra Aropa ke aura bhI bheda dikhAte haiM ki jaise lar3ake loga lakar3I ko lekara donoM pagoM ke bIcameM karake ja dete haiM ki haTajAo hamArA ghor3A AtA hai, aisA bacana hai, parantu una lar3akoMke pAsameM koI ghor3eke AkArakI bastu vA ghoDekA guNa nahIM, kevala nAma mAtra bacanase uccAraNa karate haiM, saliye vo lakar3IkA Tukar3A nAma ghor3A hai / athavA koI puruSa kAlI DorI rastAmeM gerakara kisIse kahe ki sAMpa hai, to usa sAMpakA nAma zravaNa karanese dUsare manuSyako bhaya lagatA hai, parantu usa kAlI DorImeM sarpakA AkAra aura guNa koI nahIM, parantu nAma sarpa honehIse bhayakA kAraNa ho gayA, isaliye vo nAma sarpa hai / isarItise nAma nikSepAkA varNana kiyA // .. .. sthApanAnikSepa aba sthApanAnikSapAkA varNana karate haiM ki kisImeM kisIkA AkAra dekhakara use bastu kahe / jaise citrAma athavA kASTa pASANakI mUrti dekheM aura usako hAthI ghor3A, gAya Adi AkAra dekhakara usakA nAma lekara bole usakA nAma sthApanA hai| so ye sthApanA nikSapA nAmanikSapA sahita hotA hai / so sthApanA do prakArakI hotI hai-ekato asadbhutasthApanA, dUsarI sadbhutasthApanA, so peztara asadbhU tasthApanA kA artha karate haiM ki-vaiSNavamatamaiM to byAha Adika karAte haiM taba maTTI kI DalI rakhakara gaNezajIkI sthApanA karate haiN| aura jainamatameM zaMkha vA candanakI athavA gomatIcakra AdikakI binA AkArakI sthApanA rakhate haiM / yaha asada ta sthApanA khii| - aba sadbhutasthApanA kahate haiM ki-ekato kRtrima, dUsarI akRtrima / akRtrima usako kahate haiM ki jaise nandIsvaradvIpa athavA devaloka AdimeM jinapratimA hai. kisIkI banAIhaI nahIM, arthAt sAzvatI / kRtrima pratimA usako kahate haiM ki jo kisIne banAI hoya, athavA jA isa AryAvartake dezoM meM saba mandiroM meM sthApanAkI gaI hai, vaha saba Scanned by CamScanner Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava - ratnAkara 126 ] 1 kRtrima pratimA hai, isaliye pratimA mAnaneyogya haiN| kyoMki dekho jaise kisI makAna meM strI AdikA citrAma hoya usa jagaha sAdhU na rahe, "kyoMki usa jagaha strIkI sthApanA hai, isarItise jinapratimA bhI jinabhagavAnkI sthApanA hone se pUjane ke yogya haiM, so isa sthApanAkI "vizeSa carcA to hamArA kiyA huA "syAdvAdaanubhava ratnAkara meM hai usameM dekho graMtha bar3hajAneke 'bhayase isa jagaha nahIM likhate haiM, aura * isakI carcA aura bhI aneka graMthoMmeM hai so una graMthoMse jAno / dravyanikSepa | aba dravyanikSepAkA varNana karate haiM ki jisakA nAma hoya aura - AkAra guNa hoya aura lakSaNa mile parantu Atmaupayoga na mile vo dravyanikSapA hai| kyoMki dekho jaise jIva svarUpa jAne binA dravya jIva hai, yaha pratyakSa dekhane meM AtA hai, ki manuSyajaisA zarIra AMkha, nAka, kAna sUrata, zakala lakSaNa Adi dIkhatA hai, paraMtu akala arthAt buddhike na honese 'usako loga kahate haiM ki binA sIMga pUchakA pazu hai, eka dekhane mAtra manuSya dIkhatA hai, kyoMki isameM bola, cAla, baiThaka, uThaka bar3e, choTe panekA viSeka na honese pazuke samAna hai, isarItile upayoga ke binA jo vastu hai so dravya hai, aisA zAstroM meM bhI kahA hai "aNuvaugo "davvaM" yaha bacana anuyogadvAra" sUtrameM kahA hai| aura zAstroM meM aisA bhI kahate haiM ki--pada, akSara, mAtrA, zuddha uccAraNa kareM athavA siddhAnta ko bAMce vA pUcheM aura artha kareM aura guru mukhase zraddhA rakhakhe, taubhI "nizcaya sattA jAne (olakhe) binA sarva dravya nikSa pAmeM hai, isaliye bhAva binA jo dravya karanA hai so sava puNyabandhanakA hetu hai mokSakA hetu 'nahIM, isaliye jo koI AtmasvarUpa jAne binA karaNI rUpa kaSTa tapasyA karate haiM aura jIva, az2I kI sattA nahIM jAnate unake vAste bhagavatI sUtra meM avRttI, apayakhAnI kahA hai| athavA jo koI ekalI bAhyakaranI arthAt kiyA kareM hai aura apane sAdhUpanA logoM meM kahalAve hai vo mRSA vAdI hai, kyoM ki zrI uttarAdhyavana jImeM kahA hai ki "namunI raNa vAsairNa DIF Scanned by CamScanner Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyaanubhv-rlaakr| kA artha pesA hai ki-vAhya kriyArUpa karanI athavA jaMgalameM bAsa se hI muni arthAt sAdhU nahIM hotA, jJAnase sAdhU hotA hai| so uttAdhyayanajImeM kahA hai yadiukta nANenaya munI hoI isa anake kahanese mAlUma hotA hai ki jJAnI hai so munI hai, akSAnI hai so mithyAtvI hai, isaliye jJAna sahita jo kriyAkA karane vAlA hai so ho ani arthAt sAdhU hai| athavA koI . gaNitAnuyogase narka, devatA AdikakI bola cAla jAne athavA yati zrAvakakA AcAra vicAra jAne aura vivekazunyabuddhikI vicakSaNatAse kahe ki hama jJAno hai so jJAnI nahIM,. zrIuttarAdhyayanajImokSamArgaadhyayanameM kahA hai "evaM paMcavihaMnANaM davANaya guNANaya paJjavANayasathe sinANaM nANI hidaM siya" isarItise jabataka dravya, guNa, paryAyako na jAne aura jIva ajIvakI sattAko jAne binA jJAnI nahIM hai| jJAnI vahI hai jo ki navatatvako jAne so samagatI hai, kyoMki jJAna,darzana binA, jo kahe ki bAhyarUpa kriyA karanese. cAritriyA arthAt sAdhU bane so bhI mRSA . vAdI arthAt jhaMThA hai, kyoMki zrouttarAdhyayanajI meM kahA hai ki "nANaM midaMsanissa nANaMNaNena piNAna hunti dharaNA guNA natthi aguNI:yassa mukkhI nasthiamokkhassa nibvANaM" isa baccanake kahane se jo koI jJAna hIna kriyAkA ADambara dikhAyakara bhole. jIvoMko apane jAlameM phasAte hai so jinAmAke cora mahAThaga haiN| una ThagoMkA saMga AtmArthI bhanya jIvako na karanA cAhiye, kyoMki yaha vAhya rUpa karanI (kriyA) abhavya bhI kare hai| isaliye isa vAharUpakriyA ko dekhakara usake mithyA jAlameM na phasanA, kyoMki AtmasvarUpako jAne binA. samAyika pAkimaNA, pAkhAma, Adi dravyanikSe pAmeM puNyabandha arthAt puNya Abhava haiM, sambara nahIM / koMki zrIbhagavatI sUtrameM kahA hai ki bhAyAH khaluH sAmAiya" isa AlAne arthAta isa saba se jAna lenaa| ki jIva svarUpa jAne binA tapa saMpama, kiyA bhAvika kA karanA pala puNyAtI devasana arthAt devatA hone kA kAraNa hai mokSakA garaNa nhii| yadiuka zrI bhagavatIsUtra... "pulakA tameNaM puruSa saMga Scanned by CamScanner Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rtnaakr| 128] meNa devaloe uvavajati no cevaNa AyaM bhAva vattavya yA" liye yaha tapa, saMyama vAhyarupa jJAna binA puNyabandhana kA athavA kitane hI loga kriyAlopI arthAt AcAra karake hIna hai| jJAna karake hIna haiM aura gacchakI lajA (zama) se sUtra par3hate haiM bAMcate haiM athavA usI zarma se vRta paJcakhAnAdi karate haiM, ve puruSa dravyanikSepAmeM hai| kyoMki zrI anuyogadvAra sUtra meM aisA kahA hai ki "je ime samaNa guNa mukka jogI chakAya niraNUkampAhayA iva udyA iva niraMkuzA ghaTTAmaTTAnupyoThA paMDUraNa uraNA jiNANaM ANarahiya chandavihariuNaubhaDaMkAla zrAvassa gassa uvadaM titaMlo guttariyaM davvA vassiyaM" - isakA artha karate haiM ki-jina puruSoM ko chaH kAya ke jIvoM kI dayA nahIM hai, vaha azva (ghor3A ) kI taraha unmata haiN| athavA hAthIkI taraha nirAMkuza hai, aura apane zarIrako khUba dhonA, masalanA, sAbana lagAnA, aura acche 2 sapheda kapar3A dhobI se dhulAyakara pahananA acchI tarahase zarIrakA zRGgAra karate haiM, aura gacchake mamatvabhAva meM phase hue svaicchAcArI bItarAgakI AjJAko bhAMjate (chor3ate ) hue jo koI tapasyAAdi kriyA karate haiM so saba vyanikSepA meM hai| athavA jyotiSa arthAta TevA janmapatrI vA barSa banAte haiM, graha gocara vatAte haiM, aura vaidyaka arthAta nAr3I kA dekhanA auSadha davA karate, aura apaneko AcArya, upAdhyAya, athavA yati kahalAtehai, A logoMkepAsameM apanI mahimAkarAte haiM ve loga patrIbaMdha (tavika 95 para jhola phirA huA)khoTe rupayAke samAna hai, aura ghanA sara bhramaNa arthAt janma maraNa karanevAle haiN| isaliye ve loga avanda hai| kyoMki zrI uttarAdhyayamajIke anAthIadhyayanameM vistAra bhAra ghanA saMsArameM vandanIka likhA hai vahAMse jaano| nirma vistArapUrvaka Scanned by CamScanner Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / ] [126 ___ aura jo kAI sUtrakA artha gurumukhase sIkhe binA aura naya, nikSepa, pramANa, jAne binA athavA nizcaya AtmasvarUpa jAne binA aura niyukti, bhASya, cUrNi, TIkA, binA upadeza dete haiM, ve loga Apa to saMsArameM Dubate haiM aura dUsaroMko bhI DubAte haiM, kyoMki jo unake pAsameM baiThatA haiM so hI DUbatA hai| isaliye unakA saMga na karanA, kyoMki jaba taka niyukti Adi athavA byAkaraNake zabda na jAne vo upadeza na deya / kyoMki zrI praznabyAkaraNasUtra aura anuyogadvArasUtra meM aisA kahA hai ki "ajjhatthaM ceva solasama" ityAdika / jaba taka solaha bacana nahIM jAne, tabataka upadeza nahIM deve, athavA paMcAMgI samajhe binA bhI upadeza na deve, yadukta zrI bhagavatIpUtra: "suttatthokhalu paDhamo bIao niuttimiisobhnniyo| * itto taIyaNugogo nAnunnAzro jiNavarehiM" // 1 // ___ isarItise kahA hai to phira paMcAMgIke binA bhI upadeza denA mithyA bAta hai, isaliye paMcAMgIko mAnanA avazyameva caahie| . aba yahAM koI bivekazUnya buddhivicakSaNa hokara bole ki hama sUtrake Upara artha karate haiM to phira niyukti aura TIkAkA kyA kAma hai ? aisA kahanevAlA puruSa bhI mahAmUrkha aura mithyAbAdI hai| kyoMki zrI praznavyAkaraNasUtra meM aisA kahA hai ki "vayaNatiyaM liMgatiyaM" ityAdi jAne binA aura nayanikSapA jAne binA jo upadeza dete haiM ve avazyameva mRSA arthAt jhUTha bolate haiN| aisA aneka sUtroMmeM kahA hai| isaliye bahuzruta arthAt paNDitake pAsameM upadeza suneN| aisA zrIuttarAdhyayanajI meM kahA hai ki bahuzru ta merU, athavA samudra, vA kalpavRkSa ke samAna haiN| isaliye AtmArthI bhavyajIva bahuzrutoMke pAsameM upadeza sune| kapaTI, vAcAla, mUrkha, dhUrtIke pAsameM na jAya / isa jagaha isa dravyanikSepA kI carcA to bahuta hai. paranta granthake baDha jAneke bhayase nahIM likhate haiN| isa dravyanikSapAke bheda dikhAte haiN| isa vyanikSepAke do bheda hai-eka to Agamase draSyanikSepA, dUsarA noAgamase drssynikssep| Scanned by CamScanner Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava - rtnaakr| 130 ] so Agamase dravyanikSepA to usako kahate haiM ki jaise jinAgama athavA vyAkaraNa Adi sUtra to par3ha liyA aura usakA bhAvArtha arthAt tAtparyya na jAnA, athavA dezanA arthAt dUsaroMko upadeza de rahA hai, parantu apanemeM usa upadezakA upayoga nahIM, isarItise isake bhI buddhimAna apekSAle aneka bheda kaha saktA hai / aura jijJAsuko bhI samajhAya saktA hai| dUsarA bheda noAgama karake dravyanikSepA hai, usake tIna bheda hai| eka to jJazarIra (deha), dUsarA bhavyazarIra, tIsarA tadvyatirikta / so jJazarIra dravyanikSepA isa rIti se hai ki-jaise tIrthaMkara AdikoM kA jisa vakta nirvANa hoya usa vaktameM vo torthaMkarokA jIva to siddhakSetrameM pahuMce aura vaha zarIra jaba taka agnisaMskAra na hoya taba taka zazarIra hai / athavA kisI maTToke varttanameM ghI Adika rakhA hoya phira vo ghI to usameMse niTa jAya arthAt na rahe taba usako ghIkA barttana bole to vo bhI barttana ghIkA zabartana hai / athavA koI bhavya jIva devakA svarUpa athavA apanA Atmaanubhava svarUpa jAnatA hoya aura vaha zarIra chor3akara jIva to dUsare bhavameM jAya aura vaha zarIra par3A rahe, usako bhI jJazarIra dravya nikSepA kaheMge / isarotise jisa jIva vA ajIva athavA devatA, nArakI, manuSya, tiryaMca AdimeM isa duvya nikSa pA- izarIra ko vuddhimAna syAdvAdasiddhAntake rahasya jAnanevAle gurucaraNasevI Atmaanubhavake rasIyA * ghaTAya sakta haiN| aura phira isa zazarIra dravyanikSa pAko kSetrase aura kAlase bhI utArate haiN| sobhI dikhAte haiM ki- jaise zrI RSabha devasvAmI aSTApadajI pahAr3ake Upara mokSa padhAre the| so usa kSetra meM jaba taka unakA zarIra ko agnisaMskAra na huA tabataka usa kSetrako 1 apekSA kSetra RSabhadevasvAmIkA duSyantazarIra hai| aise hI . zrImahAvIrasvAmIkA pAdhApurI kSetrameM nirmANa huA thA aura usa jagaha jabataka bhagavatake zarIrakA agni saMskAra na huA tabataka pAvApurI Scanned by CamScanner Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rkssaakr|] [131 meM kaha sakta haiM ki zrI mahAvIrasvAmIkA pAvApurIkSetrameM davya-zarIra hai| sa rItise jisa coz2ake Upara kSetraapekSAse utAre usake para hI utara sakta haiN| parantu apekSA rakha karake, na tu nirapekSAse / 'aise hI kAlake Upara ki-jisa baktameM zrIRSabhadevasvAmIkA nirvANa huA usa kAlako zrI RSabhadeva svAmIke zarIrake saMga lgaaveN| usako kAla apekSAse zarIra kheNge| so yaha kolakA bhI zarIra haraeka vastuke Upara utaratA hai, isarItise jJazarIra vyanikSepA khaa| . , aba bhavyazarIra-vyanikSapA kahate haiM ki jaba tIrthaMkara mahArAja mAtAke peTameMse janma lekara bAla avasthAmeM rahate the unakA jo zarIra thA usako bhavyazarIra-dRvyanikSapA kahate the| athavA kisI bhavyajIvako bAlaavasthAmeM kisI AcAryane jJAnase dekhA ki yaha bhavyazarIra kucha dinake bAda bhAva karake devakA svarUpa jAnegA, usako bhI bhavyazarIra vyanikSepA kahate haiN| athavA kisI zakhsane acchI maTTIkI hAMDI "pukhtA dekhakara kahA ki isameM madhu (zahada) acchI tarahase rakkhA jAyagA, isaliye isa hAMDIko madhu rakhaneke vAste jAvatA. (jatana) se rakhanA cAhiye, to usa hAMDIko madhukI bhavya-vya-hAMDI kheNge| athavA kisI ghor3A.vA hAthIko choTAsA dekhakara usake cinhoMse buddhimAna vicAra karate haiM ki kucha dinake bAda yaha ghor3A vA. hAthI savArIke vAste bahuta umdA (acchA ) hogA, usako bhI dravyabhavya zarIra kheNge| so ye bhI bhaThyazarIra dRSyanikSepA hareka bastuke Upara utaratA hai / aura kSetra, kAla karake bhI yaha bhavyazarIra vyanikSepA utaratA hai so -zarIrameM jo rIti kahI hai usI rItise buddhimAna jAna leve| tIsarA tavyatirikta vyanikSe pAke aneka bheda hai, so una aneka ko jo isa dRzyAnuyogake jAnanevAle aneka rIti, aneka bhapekSAse jabAmuko samakAya sake haiM, isarItise vyanikSapA khaa| ... Scanned by CamScanner Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] bhAvanikSepa | AkAra aura lakSaNaM anu aba bhAvanikSepA kahate haiM ki jisakA nAma, guNa-sahita bastu meM mile, usa vaktameM bhAvanikSepA hoya, kyoMki: yogadvArasUtrameM kahA hai ki-"uvaogo bhAva" / isaliye pUjA, dAna, tapa, zIla, kriyA, jJAna sarva bhAva nikSepA sahita hoya to lAbhakArI hai| [ drvyaanubhv-rtnaakr| isa jagaha koI vivekazUnya buddhibicakSaNa aisA kahe ki manapari NAma dRr3ha karake kare usIkA nAma bhAva hai| aisA jo koI kahatA hai vaha sukhakI vAMchAkA abhilASI hai, kyoMki mithyAtvI bhI sukhakI vAMchAke vAste manako dRr3ha karake karate haiM, to vaha manakA dRr3ha karanA so bhAva nahIM, isa jagaha to sUtra anusAra vidhI aura vItarAga kI AjJAmeM heya aura upAdeya kahA hai| usakI parIkSA karake ajIva, Azrava, bandha ke upara heya -- tyAga bhAva, aura jIvakA svaguNa sambara, nirjarA, mokSa, upAdeya arthAt grahaNa karane kA bhAva / aura rUpI guNa hai tisako dravya jAnakara choDe, jaise mana, bacana, kAya, lezyAdika sarva pudgalIka rUpI guNa jAnakara chodd'e| aura jJAna, darzana, cAritra, vIrya, dhyAna pramukha jIvakA guNa sarva arUpI jAnakara grahaNa kare, usakA nAma bhAvanikSapA haiM, isa rIti se yaha cAra nikSepA kahe / yaha cAroM nikSepA vastukA svadharma hai / so hareka vastumeM isa syAdvAda siddhAnta ke jAnanevAle aneka rIti se aneka nikSepA utArate haiN| zrI anuyogadvArajImeM aisA kahA hai ki:" jattha ya jaM jANijjA nikkheve nikkhivai niravasesaM / jattha ya no jANijjA cokkayaM nikkhave tatthaM" // 1 // isa rIti se nikSepA ke aneka bheda haiM, parantu aneka bheda na Ave taubhI yaha cAra nikSepA bastu kA svadharma avazyameva utAre / sUtra meM 42 bheda nipekSA ke kahe haiN| aura phira aisA kahA hai ki jo aura Scanned by CamScanner Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [133 buddhimAna hoya so apekSAse jitanI buddhi pahu'ce utane hI nikSa epAke bheda kare / kyoMki dekho ina cAro nikSepAke solaha (16) bheda hojAte haiM so bhI dikhAte haiN| prathama nAmanikSepa ke hI cAra bheda haiM, eka to nAmakA nAma, dUsarA nAmakI sthApanA, tIsarA nAmakA dravya, cauthA nAmakA bhAva | isarItise jo isa syAdvAdasiddhAnta ke jAnanevAle, guru caraNasevI, Atmaanubhavase Sadravya ke vicAra karanevAle, Apa jAnate haiM aura dUsare jijJAsuoM ko samajhAte haiM, na ki dukhagarbhita, moha garbhita vairAgyavAle bheSadhArI jainInAma dharAnevAle / so yaha nikSepA buddhi anusAra aneka rItise hote haiM aura aneka cIjake Upara utarate haiM / parantu isa jagaha grantha baDhajAneke bhayase kisI para utAra kara na dikhAyA, kevala jo mukhya prayojana thA so hI likhAyA hai, so maiMne bhI kiMcita bheda dikhAyA hai / aura jo buddhimAna hoya so aura bhI bheda kara leM / isarIti se cAra nikSepA pUrNa karake zabda-naya kahA / I 1 6 samabhirUDha naya | aba samabhirUDha naya kahate haiM ki jisa bastukA kitanA hI guNa to pragaTa huA haiM aura kitanAhI nahIM huA, parantu jo guNa pragaTa nahIM huA hai so guNa avazyameva pragaTa hogA, isa liye usa bastuko sampUrNa maane| kyoMki dekho jaise kevalajJAnI 13 veM guNaThAnevAleko siddha kahe aura 13 veM guNaThAnevAlA siddha hai nahIM, kintu zarIra sameta haiM, parantu Ayukarma kSaya hone se avazyameva siddha hogA, isaliye usako siddha kahA, kyoMki yaha samabhirUDhanayavAlA eka aMza ochI bastu ko bhI sampUrNa bastu kahe, isa rIti se samabhirUDhanaya kahA / 7 evaMbhUta naya / aya evaMbhUta naya kahate haiM ki jo bastu apane guNameM sampUrNa hoya aura apane guNakI yathAvat kriyA kare, usIko pUrNa vastu kahe, kyoMki dekho mokSa sthAna pahuce hue jIvakohI siddha kahe, athavA stro pAnIkA Scanned by CamScanner Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rtnaakr| 134 ] ghar3A bharakara sirake Upara lAtI hai, usa vakta meM ghaTa athavA ghar3A kahe, anyathA rakkhe hue kA ghar3A na khe| isa liye jo vastu apane guNakriyAmeM yathAvat pravRtta hai, usa vakta usako vastu kahe, isa rIti se evaMbhUta naya kahA / ina sAto nayakA kiMcit varNana kiyA hai aura vizeSAvazyaka prathama ina sAto nayake bAvana (52) bheda kahe haiM so bhI dikhAte haiN| naigamanaya ke ( 10 ) bheda, saMgrahanayake ( 12 ) bheda, vyavahAranayake (4) bheda, RjusUtranayake ( 6 ) bheda, zavdanayake ( 7 ) bheda, samabhiruDhanaya ke (2) bheda aura evaMbhUtanayakA (1) bheda / syAdvAda - ratnAkara-bhavatArikA meM bhI nayakA svarUpa vistArapUrvaka kahA hai, parantu vo graMtha mere pAsa hai nahIM, tobhI kiMcit nayakA bhAvArtha dikhAte haiM ki naya kisako kahanA aura isa naya kahanekA prayojana kyA hai / sohI dikhAte haiM ki vastumeM aneka dharma hai so binA nayake' kahane meM, na Ave, isaliye naya kahanekA prayojana hai, so naya usako kahate haiM ki jisa bhAMzako lekara bastu kahe, usa aMzako mukhyatA, aura dUsare azoMse udAsInapanA rahe / parantu jo mukhya aMza lekara kahe aura dUsare aMzakA niSedha na kare usakA nAma to suna ( acchA ) aura jo jisa aMzako lekara kahe usa aMzako mukhyatA karake sthApe aura dUsare aMzoMko na gine, usako nayAbhAsa kahate haiN| aura jo jisa aMzako mukhyapane lekara pratipAdana kare aura dUsare aMzoMko niSedha arthAt vilakula utthApe, usako durnaya kahate haiM / isa vAste bastukA aneka dharma kahaneke vAste naya kahA hai| so ina nayoM kA svarUpa yathAvat to syAdvAda - siddhAnta arthAt jinamatameM hI hai| aura matAvalambiyoM meM nhiiN| unameM nayAbhAsa, aura durnayakA kathana hai / so sarva matAvalambi jo cAra sunaya hai unhIM cAra nayA~kai AbhAsa aura durnayameM antargata hai / so ina sAto nayake do bheda haiM-eka to dravyArthika, dUsarA paryAyArthika / so dravyArthika, paryAyArthikake bheda to hama pIche kaha 1 cuke haiM, isa rItile kiMcit bheda kahA / Scanned by CamScanner Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [ 135 aba ina sAto nayameM kisa nayakA viSaya bahuta ora kisa nayakA viSaya thor3A hai so bhI dikhAte haiM ki sabase jyAstI viSaya naigamanaya kA hai, kyoMki negamanaya bhAva, athavA saMkalpa athavA abhAva, AropAdi sabako grahaNa karatA hai isaliye isakA viSaya bahuta hai / * isa naigamanaya se saMgrahanayakA viSaya thor3A, hai kyoMki eka sattA rUpa sAmAnyavizeSako grahaNa kare, isa liye naigama se thor3A viSaya hai / aura saMgraha nayase vyavahAranayakA viSaya thor3A hai, kyoMki saMgrahanaya to sAmAnya, vizeSa donoMko grahaNa karatA thA, aura vyavahAranaya kevala bizeSa - vAhya dIkhate hueko grahaNa kare / isaliye saMgraha nayase vyavahAra: nayakA viSaya thor3A hai| aura vyabahAranayase RjusUtranathakA biSaya alpa arthAt thor3A hai, kyoMki vyavahAranaya to bhUta, bhaviSyat, barttamAna tIna kAla ko aMgIkAra karatA hai, aura RjusUtranaya eka varttamAnakAla ko hI grahaNa kare, isaliye RjusUtranayakA viSaya thor3A hai| aura RjusUtra se zabdanayakA viSaya thor3A hai, kyoMki RjusUtranayavAlA to liMgAdi kA bheda kare nahIM, aura zabdanaya liMgAdika se arthakA bheda kahe, isaliye RjusUtranayakA viSaya bahuta aura zabdanayakA viSaya thor3A hai / aura zabda nayase samabhirUDhanaya kA viSaya thor3A, kyoMki zabdanaya to liMgAdi bhedase artha bheda kare, parantu paryAyavAcI zabdase artha bheda na kare, aura samabhirUDhanayavAlA paryAya zabdakA bhI artha bheda kare, isaliye zabdanayakA biSaya bahuta aura samabhirUDhanayakA viSaya thor3A hai / aura samabhirUDhanayase bhI evaMbhUtanayakA viSayaH thor3A hai, kyoMki dekho samabhirUDanayavAlA to artha ke bhedase bastumeM bheda mAne, aura usa zabdameM jaisA artha hoya taisA bastukA svarUpa mAne, parantu evaMbhUtanayavAlA to artha se bastuko mAne nahIM, jisa vaktameM jo vastu apanI yathAvat kriyA kare usa vaktameM usa vastuko kriyA sahita dekhakara vastu kahe, isaliye isa evaMbhUtanaya kA viSaya sabase thor3A hai| isa rItile naya kA svarUpa kahA / Scanned by CamScanner Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara 136 ] ___ aba ina sAtoM nayoM ko jisa rItise "zrI anuyoga dvAra satra dRSTAnta dekara utArA hai usI rotise utAra kara dikhAte haiM ki-eka ne dUsare puruSase pUchA ki tuma kahAM rahate ho ? taba vaha bolA ki maiM loka meM rahatA huuN| taba usane kahA ki bhAI lokake tIna bheda haiM-eka to adho (nIcA) loka, dUsarA Urdhva (UMcA) loka, tIsarA tirachA arthAt mAya loka, isaliye ina tInoMmeM se tUM kisa lokameM rahatA haiM ? taba vaha bolA ki tirache arthAt madhyaloka meM rahatA hai| phira usane pUchA ki bhAI! madhyalokameM to asaMkhyAte dvIpa, samudra haiM tUM kisa dvIpameM rahatA hai ? taba vaha bolA ki maiM jambUdvIpameM rahatA huuN| phira usane pUchA ki bhAI jambUdvIpameM kSetra bahuta haiM taM kisa kSetra meM rahatA hai ? taba vaha bolA ki maiM bharatakSetrameM rahatA huuN| phira usane pUchA ki bhAI bharatakSetrameM to deza bahuta haiM, taM kisa deza meM rahatA hai ? taba usane kahA ki maiM amuka dezameM rahatA hai| phira usane pUchA ki bhAI! usadezameM to grAma,nagara bahuta haiM taM kisa gAMva yA nagara meM rahatA hai ? taba usane kahA ki maiM amuka nagarameM rahatA huuN| phira usane pUchA ki bhAI! usa nagarameM to muhallA (vAr3e) athavA gvADa (vAsa) ityAdika hote haiM tUM kisa muhallAmeM rahatA hai ? taba usane kahA ki maiM amuka muDallA meM rahatA hai| phira usane pUchA ki bhAI usa muhallAmeM to ghara bahuta haiM taM kisa gharameM rahatA hai ? taba vaha bolA ki maiM amuka gharameM rahatA huuN| yahAM taka to naigamanaya jaannaa| - aba saMgrahanayavAlA bolA ki taM kahAM rahe hai ? taba vo bolA kima apane zarIra meM rahatA hai taba vyabahAra nayavAlA kahane lagA ki maiM apana bichaunA(Asana)para baiThA hauM isa jagaha rahatA h| taba RjusUtranayavAlA bolA ki maiM apane asaMkhyAta pradezameM rahatA h| taba zabdanayavAlA bolA ki maiM apane svabhAvameM rahatA h| tava samabhirUr3hanayavAlA ki maiM apane guNameM rahatA huuN| taba evaMbhUta nayavAlA bolA ki zAna, darzanameM rahatA huu| isa rItise (7) nayake Upara dRSTAnta (prazna) Apane jo sAto (7) naya utArA jisameM RjusUtra to judA 2 aMza pratIta huA, parantu zabda, sAbhirUDa, eka maiM apane naya taka bharUha, evaMbhUtanayameM jo Scanned by CamScanner Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [137 kahA ki svabhAva, guNa ora jJAna darzana, aisA kahA, so inameM kisotaraha kA pharka to nahIM mAlUma hotA hai, kyoMki dekho jo svabhAva hai so hI gaNa hai, aura jo guNa hai sohI svabhAva hai, isaliye ye donoM eka hI hai| tIsarA guNa haiM sohI jJAna, darzana hai aura jJAna, darzana vahI jIvakA guNa hai| isaliye isa eka vastu ko tIna jagaha bhinna 2 kahanA yuktike bAhara aura pIsekA pIsanA hai| ___ (uttara) bho devAnupriya! isa syAdvAdasiddhAMta zrIvItarAga sarvajJadeva kI vANIkA rahasya samajhanevAle athavA samajhAnevAle bahuta thor3e haiM aura tereko isa vyAnuyogakA yathAvat gusse upadeza na huA, kevala chApeko pustakase bAMcA aura pIsekA pIsanA kaha diyA aura tInoMko ekahI samajha kara abhiprAya binA jAne prazna uThA diyaa| so aba tereko ina tInoM zabdoMko judA 2 kahanekA aura syAdvAdasiddhAnta kA rahasya sunAte haiM ki- jo zabdanayavAlA kahatA hai ki maiM apane svabhAva meM rahatA hUM so usakA abhiprAya yaha hai ki bibhAva ko chor3a kara kevala svabhAvako aGgIkAra kiyA, to usa svabhAva meM ananta guNa paryAya Adi haiM so sabako samuccaya (zAmila, ikaTThA) kiyaa| taba samabhirUDhanayavAlA bolA ki bhAI ! tU sabako zAmila letA hai, parantu jo bastu meM aneka guNa haiM unake aneka svabhAva haiM isa liye usane guNako aMgIkAra kiyA, kyoMki samabhirUr3havAlA jisa zabdakA artha ho usako hImAnatA hai sohI dikhalAte haiM ki jese anyAbAdha guNa kahA to abyA. bAdhaguNakA artha hotA hai ki nahIM hai vAdhA arthAt dukha jisameM, usakA nAma avyAyAdha hai| taise hI niraMjanaguNa hai usakA artha hotA hai ki nahIM hai aMjana arthAt malarUpI mela jisameM usakAnAma niraMjana hai| aise hI alakha zabdakA artha hotA hai ki na lakhA arthAt kisI indiya karake dekhanemeM na Ave usakA nAma alakha haiM, isa rIti se aneka guNa haiN| so una aneka guNoMke aneka rItikI vyutpattise artha hotA hai, isa abhiprAya sesamabhirUr3hanayavAlene kahA ki maiM guNameM rahUM huuN| isa abhiprAyase svabhAva sa judA chAMTakara guNako aGgIkAra kiyaa| taba evaMbhUtanayavAlA kahane Scanned by CamScanner Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] [ dravyAnubhava - ratnAkara lagA ki guNa to aneka haiM parantu sabaM guNoMmeM mukhya jJAna, darzana-svayaM prakAza hai, isaliye evaMbhUtanayavAlA kahane lagA ki maiM jJAna darzanameM rahIM haiN| kyoMki jJAnasehI saba kucha jAnA jAtA hai, binA jJAna ke kucha mAlUma nahIM hotA, isaliye jJAna darzanako hI mukhya mAnakara usameM vasanA khaa| isa abhiprAya se ina tInoM nayavAloMne apane abhiprAya se judA 2 kahA / kyoMki pIche hama nayake abhiprAya meM kaha Aye haiM ki-naya hai so eka aMzako lekara anya aMgoMse udAsapane rahe aura una aMzoMko niSedha na kare usI kA nAma naya hai / isa abhiprAyase tInoM ko eka kahanA nahIM banatA, kintu judA 2 prayojana hai / isa rIti se siddhAntake rahasya ko jAna, sadgurUke upadeza ko mAna, matakara khe vAtAna, jisase hoya terA kalyAna, bhagavatakI dharo sirapara Ana, jisase hoya tereko jinamatakA yathAvat jJAna, tisase adhyAtmaM rasakA kare tUM pAna, isa rIti se sadgurUke bacanoM ko mAna, jisase uge tere hRdaya kamala meM bhAna / isa rItise merI buddhi anusAra kiMcit abhiprAya kahA / taba vyavahAra aba eka pradezako aMgIkAra karake sAta (7) naya utAre haiM ki koI puruSa eka pradeza mAtra kSetrako aMgIkAra karake pUchane lagA ki yaha pradeza kisakA hai ? usa vakta naigamanayavAlA kahane lagA ki yaha pradeza chaoM dravya kA hai, kyoMki eka AkAza pradezameM chao dravya rahate haiM, isaliye chao dravya ikaTThe haiM / taba saMgrahanayavAlA kahane lagA ki kAla to apradezI hai, kyoMki sarva loka meM kAla eka samaya bartte hai so AkAza pradezameM judA 2 nahIM, isaliye pAMcakA hai chaH kA nahIM / nayavAlA kahane lagA ki jisa dravyakA mukhya pradeza dIkhe usI dravyakA pradeza hai, isaliye saba dravyoMkA nahIM / taba RjusUtra - nayavAlA kahane lagA ki jisa dravyakA upayoga de karake pUche, usI dravyakA pradeza hai, kyoMki jo dharmAstikAyakA upayoga dekarake pUche to dharmAstikAyakA pradeza hai, athavA adharmAstikAyakA upayoga dekara pUche to adharmAstikAya kA pradeza kahe / taba zabda nayavAlA bolA ki jisa dravyakA nAma lekara pUche usI dravyakA pradeza kahanA / taba samabhirUdanayavAlA 'kahane Scanned by CamScanner Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [136 lagA ki eka AkAza-pradeza meM dharmAstikAyakA eka pradeza, aura adharmAstikAyakA eka pradeza, jodhakA asaMkhyAta pradeza pudgalaparamANu anantA hai| taba evaMbhUtanaya vAlA kahane lagA ki jisa pradezameM jisa dravyakI kriyA guNa karatA huA dIkhe tisa samaya tisa dravyakA pradeza meM hai,. isarItise pradezameM 7 naya kheN| .. aba jIvameM 7 naya kahate haiM ki-naigamanayavAlA aisA kahatA hai ki guNa, paryAya aura zarIra sahita saMsArameM hai so sarvajIva hai| isa nayavAlene pudgaladravya, athavA dharmAstikAya Adika sarva jIvameM ginA / / taba saMgrahanayavAlA bolA ki asaMkhyAta pradezavAlA jIva hai| taba vyavahAranayavAlA kahane lagA ki jo viSaya leve, athavA kAmAdikakI cintA kare, puNyakI kriyA kare so jIva / isa vyavahAranayavAlene dharmAstikAya Adi aura sarva pudgalaAdi chor3A, parantu pAMca indriyAM, mana, lezyA Adi sUkSma pudgala zAmila liyA,kyoMki viSaya Adika indriyA~ letI hai, isaliye thoDAsA pudgala zAmila lekara jIva khaa| taba Rjusatra vAlA kahane lagA ki upayoga vAlA hai so jIva / isa nayavAlene indriya Adika pudgala to na liyA, parantu jJAna ajJAnakA bheda na kiyaa| taba zabda nayavAlA kahane lagA ki-nAmajIva, sthApanAjIva, dravyajIva, aura bhAvajIva / isa nayameM guNI nirguNIkA bheda na huaa| taba samabhirUDhanaya vAlA kahane lagA ki jo jJAnAdika guNavAlA hai so jIva hai| isa nayavAlene matijJAna aura zrutijJAna jo sAdhaka avasthAkA guNa hai so sarva jIvameM zAmila kiyaa| taba evaMbhUta nayavAlA kahane lagA ki jo ananta zAna, ananta darzana, ananta cAritra, ananta vIrya, zuddha sattAvAlA hai so jIva hai / isa naya vAlene jo siddha avasthAmeM guNa hai usa guNa vAleko hI jIva kahA, isarItise jIva 7 naya khaa| __ aba dharmameM 7 naya utAra kara dikhAte haiM ki negama nayavAlA bolA ki sarva dharma hai, kyoMki dharmakI icchA saba koI rakhatA haiM isaliye sarva dharma hai| taba saMgrahanayavAlA kahane lagA ki jo bar3e! ( bujurga) athavA apanI kula jAtikI maryAdAse bApa dAde karate Aye Scanned by CamScanner Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rtnaakr| 140] hai so ho dharma haiN| isa nayavAlene anAcAra chor3A, parantu kula AcArasI aMgIkAra kiyaa| taba vyabahAranayavAlA kahane lagA ki jo saba kAraNa so dharma hai / isa nayavAlene puNya karanImeM dharma kahA / tava aura sUtranayavAlA bolA ki upayoga sahita vairAgyarUpa pariNAma so dharma hai| isa nayavAlene yathApravRtti-karaNakA pariNAma sarva dharmameM liyA, so aisA vairAgya rUpa pariNAma to mitthAtvIkA bhI hotA hai| taba zabda nayavAlA bolA ki jisako samyaktvakI prApti hai so dharma hai, kyoMki dharmakA mUla samyaktva hai| taba samabhirUDhanayavAlA kahane lagA ki jIva ajIva aura nava tatva athavA chaH (6) dravyako jAnakara ajIvakA tyAga kare, eka jIva sattAko grahaNa kare, aisA jo jJAna, darzana, cAritra sahita pariNAma vaha dharma hai| isa nayavAlene sAdhaka aura siddha pariNAma dharmameM liyaa| taba evaMbhUtanayavAlA kahane lagA ki jo zukla dhyAna aura rUpAtIta pariNAma, kSapakaNI , karma kSaya karanekA kAraNa ( hetu ) hai, so dharma, kyoMki jo jIvakA mUla svabhAva haiM so dharma hai, usa dharmase hI mokSa rUpI kAryakI siddhi hotI hai, isaliye jIvakA jo svabhAva so dharma hai| isarItise jIvameM (7) naya khe| ___ aba siddha meM 7 naya kahate haiM-naigamanayavAlo sarva jIvako siddha kahatA hai, kyoMki sarva jIbake 8 rucakapradeza, siddhake samAna hai, una ATha rucakapradezoM ko kadApi karma nahI lagatA, isaliye sarva jIva siddha haiN| taba saMgrahanayavAlA kahane lagA sarva jIba kI sattA siddhake samAna haiM, isa naya vAlene paryAyArthikanayakI apekSA to chor3a dI aura dranyArthikanayakI apekSA aMgIkAra kro| taba byavahAranayavAlA kahana lagA ki bidyA, labdhi, ceTaka, camatkAra Adi siddhi jisameM hoya sA siddha hai, kyoMki yaha byavahAranaya vAlA dekhI huI vastuko mAnatA hai| isaliye jo bAhya tapa pramukha aneka taraha kI siddhi bAlajAvA dikhAnevAle haiM unako siddha mAnatA hai| isaliye isa nayabAlena / siddhi aGgIkAra krii| tava RjasUtranayavAlA volA ki siddhakI sattA aura apanI AtmA kI sattA aulakhI athot // lene dhAva nayavAlA volA ki jisane Scanned by CamScanner Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [ 141 I aura upayoga sahita dhyAnameM jisa vakta apane jIvako siddha mAne usa vaktameM vo siddha hai / isaliye isa naya vAlene kSAyikasamakitavAleko siddha mAnA / taba zabdanayavAlA kahane lagA ki jo zuddha zukladhyAna rUpa pariNAma aura nAmAdi nikSepAse hoya so siddha hai / taba samabhirUr3ha nayavAlA bolA ki jo kevalajJAna, kevaladarzana, yathAkhyAtacAritra Adi guNavanta hoya so siddha hai / isa naya bAlene 13 veM guNaThAne athavA 14 ve guNaThAne vAle kevalIko siddha kahA / taba evaMbhUta nayavAlA bolA ki jo sakala karma kSaya karake loka ke anta meM virAjamAna aSTaguNa karake saMyukta hai so siddha haiM / isa rItileM, siddhapada meM ( 7 ) naya kahe / isIrIta aneka cIjoMke upara yaha sAto naya utarate haiM parantu isa jagaha to eka jijJAsuke samajhAneke vAste thor3AsA hI utArakara dikhAyA hai, kyoMki jAstI cIjoMke Upara utAranese graMtha bahuta bar3ha jAyagA / isa rIti se ( 7 ) naya karake bacana haiM so pramANa hai / ina sAto nameM se jo eka bhI naya uThAve so hI apramANa hai / jo koI ina sAta naya saMyukta vacanake mAnane vAle haiM ve hI isa syAdvAdamatI arthAt... jinadharmI haiN| isase jo viparIta so mithyAtvI haiM / isa rIti se yaha eka-aneka pakSa dikhalAyA hai, kiJcit vistAra batalAyA hai, dravyakA dhruva lakSaNa isake antargata AyA hai, aba tya asatya aura vaktavya avaktavya kahaneko citta cAyA hai, usake antargata zrI vItarAgadevane pramANakA svarUpa pharamAyA hai, usake anusAra kiMcit citta merA kahaneko hulasAyA hai. isa graMtha meM anubhava rasa chAyA hai, AtmArthiyoMko dravyakA anubhava batAyA hai, isameM karegA abhyAsa usake vAste isameM AtmasvarUpako lakhAyA haiM, isameM kitanA hI rahasya siddhAntakA dikhAyA hai, AtmArthI jijJAsuoMke yaha kathana mana bhAyA hai, cidAnanda zuddha guru upadeza citta bhAyA hai, jaina dharma cintAmaNi ratna samAna koI biralA jana pAyA haiM / isa rIti se yaha eka-aneka pakSa kahA / aba satya, asatya, aura vaktavya, avaktavya ina pakSakA -kiJcit Scanned by CamScanner Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rtnaakr| 142 ] 1. vistAra rUpa dikhAte haiM, aura pramANako batalAte haiM, pIchese sapta* bhaGgIkA svarUpa lAte haiM, ina bAtoMko kahakara dravyakA lakSaNa pUrA karAte haiM / pramANa / aba pramANakA svarUpa kahate haiM ki pramANa kyA cIja hai aura pramANa - kitane haiM aura sAMkhya, vaizeSika, vedAnta, mImAMsA Adi kauna 2 kitane 2 pramANa mAnatA hai usIkA kiJcit varNana karate haiN| pramANake chaH bheda haiM- eka pratyakSa, dUsarA anumAna, tIsarA zAbda, cauthA upamAna, pAMcavA arthApatti, chaThA anupalabdhi / aba isako isa tarahase anya matavAle kahate haiM ki pratyakSa-pramA kA jo karaNa so pratyakSa pramANa hai| anumiti -pramAkA jo karaNa so anumAna pramANa hai / zAbdI pramAkA jo karaNa so zabda pramANa hai / upamiti pramAkA jo karaNa so upamAna - pramANa hai / arthApatti pramAkA jo karaNa so arthApatti pramANa hai| abhAva-pramAke karaNako anupalabdhi pramANa kahate haiM pratyakSa aura arthA / patti pramANake pramAko eka hI nAmase kahate haiM / so yaha SaT pramANa - bhaTTake matameM haiM / advaitavAdI arthAt vedAntI bhI ye hI chaH pramANa mAnate haiN| nyAya matameM cAra hI pramANa mAne haiN| arthApatti aura anupalabdhi ko nahI mAne haiN| ina donoMko cAra hI pramANake antargata kare haiN| sAMkhya matavAlA tIna hI pramANa mAnatA hai| upamAna pramANako ina tInoM pramANake antargata karatA hai| bauddha matavAlA do pramANa mAnatA hai- eka pratyakSa, dUsarA anumAna / jaina zAstromeM bhI do pramANa kahe haiM:- eka to pratyakSa, dUsarA parokSa / ina donoM hI pramANoMmeM saba pramANa antargata ho jAte hai / so isakA varNana, anyamatAvalambiyoM jisa rItile pratyakSa Adi pramANa mAnate haiM unakA kiJcit varNana karake, pIchese . kaheMge / nyAya - zAstra kI rotise pratyakSa pramANakA vaNna phirate haiM ki neyAki kisa rItise pratyakSa pramANako mAnatA hai so hI dikhAte haiM ki jI Scanned by CamScanner Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 143 bhyAnubhava - ratnAkara / ] I pramAkA karaNa hoya so pramANa hai| pratyakSa pramAke karaNa netra Adika indriyAM haiM isa lie netra Adika indriyoMkoM pratyakSa pramANa kahate haiN| vyApAra'vAlA jo asAdhAraNa kAraNa hoya so karaNa hai| Izvara aura usake jJAna, icchA, kRti, dizA, kAla, agaSTa, prAgabhAva, pratibandhakAbhAva ye nava sAdhAraNa kAraNa hai, inase jo bhinna, so asAdhAraNa kAraNa hai asAdhAraNa kAraNa bhI do prakArakA haiN| eka to vyApAravAlA hai, dUsarA vyApAra karake rahita haiM / kAraNase Upajake kAryyako UpajAve so vyApAra hai| kyoMki dekho, jaise kapAla ghaTakA kAraNa hai aura kapAla dokA saMyoga bhI ghaTakA kAraNa hai tisa jagaha kapAlakI kAraNatAmeM saMyoga vyApAra hai, kyoMki kapAla saMyoga kapAlase Upaje haiM aura kapAlake kArya ghaTako UpajAve haiM / isa liye saMyoga rUpa vyApAravAlA kAraNa kapAla hai / aura jo kArthyako kisI rItise utpanna kareM nahIM, kintu Apa hI utpanna hove so vyApAra karake rahita kAraNa hai| Izvara Adi nava sAdhAraNa kAraNoMse bhinna vyApAravAlA kAraNa kapAla hai / isa liye ghaTakA -kapAla kAraNa hai / aura kapAlakA saMyoga asAdhAraNa to hai parantu vyApAravAlA nahIM, isa liye karaNa nahIM haiM, kevala ghaTakA kAraNa hI hai| taise pratyakSa pramAke netrAdika indriyAM karaNa haiM, kyoMki netrAdika indriyoMkA apane 2 viSaya se sambandha nahIM hove to pratyakSa pramA hoya nahIM; indriya aura viSayakA sambandha jaba hoya taba hI pratyakSa pramA hotI hai| isa liye indriya aura usakA viSayakA sambandha indriyase utpanna hokara pratyakSa pramAko utpanna kareM haiM, so vyApAra hai / isaliye sambandha rUpa vyApAravAle pratyakSa pramA asAdhAraNa kAraNa indriyA~ haiN| isa rIti se indriyako pratyakSa pramANa kahate haiM aura indriya-janya yathArtha jJAnako nyAya matameM pratyakSa pramA kahI hai| pratyakSa pramAke karaNa 6 indriyA~ hai, isa liye pratyakSa pramA ke chaH bheda haiN| sohI dikhAte haiM-zrotra, tvacA (tvak), netra, rasanA, ghANa (nAsikA), mana ye 6 indriyA~ hai / zrotra janya yathArtha jJAnako kSetra pramA kahate haiM, kvA-indriya-janya yathArtha jJAnakoM tvacA pramA kahate haiM, netra- indriyajanya yathArtha jJAnako cAkSuSa pramA kahate haiM, rasanA indriya-janya yathArtha I Scanned by CamScanner Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dravyAnubhava-ratnAkara vArtha jJAnako ghANajJa ko mAnasa-pramA kahate haiN| ko indriya-janya hai, parantu 144] jJAnako rasanA-pramA kahate haiM, ghrANa-indriya-janya yathArtha jJAnako pramA kahate haiM aura mana-indriya-janya yathArtha jJAnako mAnasa-pramA yadyapi nyAya matameM zukti-rajatAdika bhrama bhI indriya-janya kevala indriya-janya na hokara doSasahita-indriya-janya honese vAdI hai, yathArtha nahIM, isa liye zukti (chIpa) meM rajata (cAMdI) kA cAyUSa zAna to hai, parantu cAkSuSI pramA nhii| isa rItisara indriya se bhI jo bhrama hotA hai so pramA nahI hai| . ___ ava jisa rItise isa nyAya matameM jo sambandhake sAtha indriyase pratyakSa jJAna hotA hai usakA kiJcit bhAvArtha dikhAte haiM-nyAya zAstroM meM aisA likhA hai ki zrotra indriyase zabdakA jJAna hotA hai vaise hI zabda meM jo zabdatva jAti hai usakA bhI jJAna hotA hai, zabdake vyApya katvAdikakA aura tAratvAdika kA bhIjJAna hotA hai, tathA zabdake abhAva aura zabdameM tAratvAdikake abhAvakA jJAna bhI usase hI hotA hai / jisakAzrotra indriyase chAna hotA hai tisa viSaya se zrotra indriya kA sambandha kahanA cAhiye / isa liye sambandha kahate haiM-nyAya matameM cAra indriyAMto vAyu, agni, jala, pRthvI se krama sahita Upaje haiM aura zrotra tathA mana nitya hai| karNa-golaka meM sthita AkAza ko zrotra kahate haiM / jaise vAyu Adikase tvak Adika indriyAM utpanna hotI haiM, vaise hI AkAzase zrotra utpanna hotA hai, yaha zrotra ko utpatti naiyAyika matameM nahI mAnate haiN| kintu karNameM jo AkAza tisako hI zrotra kahate haiM, kyoMki guNakA guNIse samavAya sambandha hai, aura zabda AkAzakA guNa haiN| isaliye AkAza rUpa zrotrase zabdakA samavAya sambandha hai / yadyapi bherI-Adika dezameM jA AkAza hai usameM zabda utpanna hotA hai,aura karNa-upahita AkAzako zrAtra kahate haiM, isa liye bherI-Adika-upahita AkAzameM zabda-sambandha hai) karNa-upahita AkAzameM nahIM, taubhI bherI-DaMDake saMyogase bherI-upahita AkAzameM zabda utpanna hotA hai, tisakA karNa-upahita AkAzase sambandha nahIM, isaliye pratyakSa hoya nhiiN| parantu tisa zabdase aura zabda dasa-da upahita AkAratameM utpanna hote haiM, tisase aura utpanna hote haiN| isa mA Scanned by CamScanner Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rnaakr|] [145 karNa-upahitaAkAzameM jo zabda utpanna hotA hai, tisakA pratyakSa zAna hotA haiaura kA nahIM hotaa| isa liye zabdakI pratyakSa-pramAphala hai, zrotra indriya karaNa hai / aura tvacA Adika pratyakSa zAnameM to sAre viSayakA indriyase sambandha hI vyApAra hai kintu zrotra-pramA viSayase indriyakA sambandha vyApAra bane nahIM, kyoMki aura sthAnameM viSayakA indriyase saMyogasambandha hai jaba zabdakA zrotrase samavAya sambandha hai| samavAya sambandha nisya hai, aura saMyoga sambandha janya hai| tvak Adika indriyakA ghaTAdikase saMyoga sambandha tvak Adika indriyase utpanna hotA hai, aura pramAko utpanna karatA hai isaliye vyApAra hai| taise ho zabdakA zrotrase samadhAya sambandha zrotra-janya nahIM hai| isa liye byApAravAlA nahIM, kintu zrotra aura manakA saMyoga vyApAra hai| aura saMyoga doke Azrita hotA hai| jinake Azrita saMyoga hIya ve donoM saMyogake upAdAna kAraNa hai, isaliye zrotra-manakA jo saMyoga usakA upAdAna kAraNa zrotra aura mana donoM haiN| isaliye zrotra-manakA saMyoga zrotra-janya haiN| aura zrotra-janya jJAnakA janaka hai, isa vAste vyApAravAlA hai| . .. ... aba isa jagaha aisI zaMkA hotI hai ki zrotra-manakA saMyoga zrotrajanya to hai parantu zrotra-janya pramAkA janaka kisa rItise banegA? ... isakA samAdhAna. isa rItise hai ki AtmA aura manakA saMyoga to sarva jJAnakA sAdhAraNa kAraNa hai, isaliye jJAnakI sAmAnya sAmagrI to Atma-manakA saMyoga hai, aura pratyakSa Adika jJAnakI vizeSa sAmagrI indriya Adika haiM / isaliye zrotra-janya pratyakSa jJAnake pUrva bhI AtmAmanakA saMyoga hoya haiN| taise manakA aura zrotrakA bhI saMyoga hoya hai| manakA aura zrotrakA saMyoga hue vinA zrotra-janya jJAna hoya nahIM, kyoMki aneka indriyoMkA apane2 viSayase eka kAlameM sambandha hone para bhI eka kAlameM una sarva viSayoMkA indriyoMse zAna hoya nhiiN| tisakA kAraNa yahI hai ki sarva indriyoMke sAtha manakA saMyoga eka.kAlameM hove nhiiN| jaba manake saMyogavAlI indriyakA usake viSayase sambandha hoya taba jJAna hoya hai| manase asaMyukta ( alaga) indriyakA apane 10 Scanned by CamScanner Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drvyaanubhv-rtnaakr| 146] viSayake sAtha sambandha honese bhI jJAna hoya nhiiN| nyAya manako parama aNu arthAt sabase choTA kahA hai, isaliye eka bhaneka indriyoMse manakA saMyoga saMbhave nhii| isa kAraNase viSayakA aneka indriyoMse eka kAlameM jJAna hoya nahIM, kyoMki joka kA hetu (kAraNa) indriya ora manakA saMyoga hai, so kadAcita paNa kAlameM hoya to eka kAlameM aneka indriyoMkA viSayase sambandha hone para eka kAlameM aneka zAna ho skeN| .... . isa rItise netra-Adi indriyoMkA manase saMyoga cAkSuSAdi zAnakA asAdhAraNa kAraNa hai| taise hI tvacA jJAnameM tvak-manakA saMyoga kAraNa hai, rasa-zAnameM rasanA aura manakA saMyoga kAraNa hai, ghrANaja-jJAnameM ghANa aura manakA saMyoga kAraNa hai, zrotra-jJAnameM zrotra aura manakA saMyoga kAraNa hai| .. - isa rItise zrotra manakA jo saMyoga zrotrase utpanna hotA hai, so zrotraja zAnakA janaka hai, isaliye vyApAra hai| AtmA-manakA saMyoga sarva jJAnameM kAraNa ( hetu ) hai| isaliye pahale Atma aura manakA saMyoga hoya, tisake anantara(pIche) jisa indriya se jJAna utpanna hogA, usa indriya se Atma-saMyukta manakA saMyoga hoya hai, phira mana-saMyukta indriyakA viSayase sambandha hotA hai, taba bAhya-pratyakSa jJAna hoya hai| indriya aura viSayake sambandha binA bAhya pratyakSa jJAna hoya nhiiN| viSayakA indriyase sambandha aneka prakArakA hai so hI dikhAte haiN| jisa jagaha zabda kA zrotrase pratyakSa jJAna hotA hai, tisa jagaha kevala zabda hI zrotra-janya zAnakA viSaya nahIM hai, kintu zabdake dharma zabdatvAdika bhI usa jJAnake viSaya haiM, zabdakA to zrotrase samavAya sambandha hai, aura zabdake dharma jA zabdatvAdika tisase zrotrakA samaveta-samavAya sambandha hai| kyA guNa-guNI kI taraha jAtikA apane zrAzrayameM samavAya sambandha / isaliye zabdatva jAtikA. zabdase samavAya sambandha hai| samaya sambandha se jo rahanevAlA tisako samaveta kahate haiN| sozrotrama vAva sammapAle rahanevAle jo zabdase zrotra-sambandha hai, tisa protrA Scanned by CamScanner Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avyAnubhava-ratnAkara / raha sAla meM zabdatvakA samavAya honese zrotrakA zabdatvase samaveta-samavAya sambandha hai / taise hI jaba zrotrameM zabdakI pratIti nahIM hoya, taba zabdaprabhAvakA pratyakSa hotA hai; tisa jagaha zabda-abhAvakA zrotrase vizeSapAtA sambandha hai| jisa jagaha adhikaraNameM padArthakA abhAva hotA hai, tisa jagaha adhikakaraNa meM padArthaka abhAvakA vizeSaNatA sambandha hai| jaise vAyumeM rUpa nahIM hai, isaliye vAyumeM rUpa-abhAvakA vizeSaNatA sambandha hai| jahAM pRthivImeM ghaTa nahIM hai vahAM pRthivImeM ghaTaabhAvakA vizeSaNatA sambandha hai| .... isa rItise zabda-zUnya zrotrameM zabda-abhAvakA vizeSaNatA sambandha hai| isaliye zrotrase zabda-abhAvakA vizeSaNatA sambandha zabda-abhAvake pratyakSa zAnakA hetu (kAraNa) hai| jahA~ zrotrase kakArAdika zabdakA pratyakSa hotA hai, vahAMsamavAya sambandha hai| usa kakArAdikameM katvAdika jo jAti, usakA samaveta-samavAya sambandhase pratyakSa hotA hai, aura zrotrameM zabda-abhAvakA vizeSaNatA-sambandhase pratyakSa hotA haiN| jahA~ zrotrasamaveta kakArameM khatva-abhAvakA pratyakSa hotA hai, vahAM zrotrakA khatvaabhAvase samaveta-vizeSaNatA sambandha hai, kyoMki zrotrameM samaveta kahiye samavAya sambandhase rahe hue jo kakAra, tisameM khatva-abhAvakA vizeSaNatA sambandha hai| isa mAphika abhAvake pratyakSameM zrotrake aneka sambandha hote haiN| parantu vizeSaNapanA sarva abhAvakA sambandha hai| isaliye abhAvake pratyakSameM zrotra kA eka hI vizeSaNatA sambandha hai| isarItise zrotra-janya pramAke hetu tIna sambandha hai, zabdake jJAnakA hetu samavAya sambandha hai, aura zabdake dharma zabdatva aura katvAdika jJAnakA hetu samaveta-samavAya sambandha hai, aura zrotra-janya jJAnake abhAvakA viSaya-vizeSaNatA sambandha hai| vizeSaNata nAnA prakAra kI hai| zabda-abhAvake pratyakSameM zuddhavizeSaNatA sambandha haiM, kakAra-viSaya khatva-abhAvake pratyakSameM viSayavizeSaNatA hai| so vizeSaNatA sambandhake ananta bheda hai, taubhI vizeSaNatA sarva meM haiM, isaliye vizeSaNatA eka hI kahanI caahiye| . rAyake do bheda haiM-eka to bherI Adika dezameM dhvanirUpa zabda hotA hai Scanned by CamScanner Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drvyaanubhv-rtnaakr| savarNa rUpa zabda hotA hai| hotA hai| aura, varNarUpa 148 aura dUsarA kaNThAdika dezameM vAyuke sayogase varNa rUpa zara sozrotra indriyase donoM prakArake zabdakA pratyakSa hotA hai| aura zabdameM kavAdika jAti hai usakA jaise samaveta-samavAya sa pratyakSa hotA hai taise hI dhvani rUpa zabdameM jo tAratva-mandatvAdika / usakA bhI zrotrase pratyakSa hotA hai| parantu katvAdika to varNakepI jAtirUpa hai, isaliye katvAdikakA kakArAdirUpa zabdase samavAya sambandha hai, aura dhvani-zabdake tAratvAdika jAtirUpa nahIM, kintu upAdhi rUpa hai, isaliye tAratvAdikakA dhvani-rUpa zabdameM samavAya sambandha nahIM, kintu svarUpa sambandha hai, kyoMki nyAya matameM jAti rUpa dharmakA, guNakA, tathA kriyAkA apane AzrayameM samavAya sambandha hai, jAti, guNa aura kriyAse bhinna dharmako upAdhi kahate haiN| upAdhikA aura abhAvakA jo apane Azrayase sambandha, usako svarUpa sambandha kahate hai| svarUpa sambandhako hI vizeSaNatA kahate haiN| isaliye jAtise bhinna jo tAratvAdika dharma, usakA dhvani rUpa zabdase svarUpa sambandha hai, jisako vizeSaNatA kahate haiN| isaliye zrotrameM samaveta jo dhvani, usameM tAratva-mandatvakA vizeSaNatA sambandha honese zrotrakA aura tAratva-mandatvakA zrotra-samaveta-vizeSaNatA sambandha hai| isa rItise zrotra indriyaH zrotra-pratyakSa-pramAkA karaNa hai, zrotra-manakA saMyoga vyApAra hai, zabdAdikA pratyakSa-pramA rUpa jJAna phala hai| isa rotise zrotra-indriya-janya pratyakSa jJAnakA varNana kiyaa| * aba tvak (tvacA ) indriyase sparzakA jJAna hotA hai usakA bhI varNana karate haiM ki-tuka indriyase sparzakA jJAna hotA hai| tathA spazaka AzrayakA jJAna hotA hai aura sparza Azrita jo sparzatva jAti u aura sparza abhAvakA bhI tuka indriyase pratyakSa hotA hai| jisa indriyase jisa padArthakA jJAna hoya usa padArthaka abhAva usa padArthakI jAtikA usa indriyase jJAna hotA hai| saM mala, teja (agni) ina tIna dravyoMkA taka indriyase pratyakSa jJAna pAyukA pratyakSa jJAna hoya nahIM, kyoMki jisa dravyameM pratyakSa vakA aura hotA hai| so pRthivI, pratyakSa jJAna hotA hai| ma pratyakSa yogya rUpa Scanned by CamScanner Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr| [146 kI pratyakSa yogya sparza ye donoM hoya usa dravyakA tvacA pratyakSa hotA hai| vAyumeM sparza hai aura rUpa nahIM hai| isaliye vAyukA tvacApratyakSa hoya nahIM kintu vAyuke sparzakA tuk indriyase pratyakSa hotA hai, so sparzake pratyakSase vAyukA anumiti (anumAna) jJAna hotA hai| - mImAMsAke matameM vAyukA pratyakSa hotA hai| usakA aisA abhiprAya hai ki pratyakSa yogya sparza jisa dravyameM hoya tisa dravyakA tvacA pratyakSa hotA hai, kyoMki tuk-indriya-janya dravyake pratyakSameM rUpakI kucha apekSA nahIM, kevala sparzako apekSA hai| jaise dravyake cAkSuSa pratyakSameM udbhUta kAko apekSA he, sparzakI nahIM ; kyoMki yadi dravyake cAkSuSa pratyakSameM udbhUta sparzakI apekSA hoya to jisa dravyameM dIpaka athavA candrakI prabhA (jyoti ) se udbhUta sparza nahIM haiM tisakA cAkSa Sa pratyakSa nahIM honA cAhiye aura cAkSuSa pratyakSa hotA hai| aise hI trayaNuko sparza to hai, kintu udbhUta sparza nahIM hai, isaliye tvacA pratyakSa nahIM hotA, kevala cAkSuSa pratyakSa hotA hai| isa prakAra jaise kevala udbhUta-rUpavAle dravyakA cAkSuSa pratyakSa hotA hai taise hI kevala udbhUta-sparzavAle vyakA tvacA-pratyakSa hotA hai / so vAyumeM rUpa to nahIM hai kintu udbhUta sparza hai, isaliye cAkSuSa pratyakSa vAyukA hoya nahIM kintu tvacA pratyakSa hotA hai| sarva logoMko aisA anubhava bhI hotA hai ki vAyukA mereko tvacA se pratyakSa hotA hai| isaliye vAyukA bhI tvacA indriyase pratyakSa hai| isameM kucha sandeha nhii| isa rItise bhI mImAMsA matavAlA kahatA hai| parantu nyAya siddhAntameM vAyukA pratyakSa nahIM hotA hai, balki pRthvI, jala, teja (agni) meM bhI jahAM udbhUta rUpa aura udbhUta sparza hai, usakA hI tvacA pratyakSa hotA haiM auroMkA nahIM hotA, kyoMki pratyakSa yogya jo kapa aura sparza so udbhUta kahAte haiN| jaise prANa, rasanA, netrameM rUpa bhaura sparza donoM haiM, parantu udbhUta nahIM, isaliye pRthvI, jala, teja, kapa tIna indriyoMkA bhI tvacA-pratyakSa aura cAkSaSa-pratyakSa hoya nhiiN| kyoki dekho-jo bharokhAdAra (rozanadAra) makAnameM mokhA haiM, usameM // parama sUkSma raja pratIta hotA hai so RyaNuka rUpa prathivI hai| usameM Scanned by CamScanner Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava rakhAkara udabhUta rUpa hai, isaliye trayaNukakA cAkSaSapratyakSa hotA hai aura sparzaka abhAvale (nahIM honese ) tvacA pratyakSa hoya nhii| , sparza bhI hai parantu vaha sparza udbhUta nhiiN| vAyumeM udbhuta sparza to| kinta rUpa nahIM hai| isaliye vAyukA tvacA-pratyakSa tathA cAla pratyakSa hoya nhii| isase yaha siddha huA ki dravyake cAkSuSa pratyakSa ubhUta rUpa hetu (kAraNa) hai aura dravyake tvacA pratyakSameM udbhUta rUpa aura ubhUta sparza donoM hetu haiM, kyoMki jisa dravyameM udbhUta rUpa aura bhUta sparza hoya, usakA hI tvacA pratyakSa hotA haiN| jisa vyakA tvacA pratyakSa hoya usa dravyakI pratyakSa yogya jAtikA bhI pratyakSa hotA haiN| jaise ghaTakA tvacA pratyakSa hoya vahAM ghaTameM pratyakSa yogya jAti ghaTatva hai usakA bhI tvacA pratyakSa hotA hai| aura usa inyameM jo sparza, saMkhyA, parimANa, saMyoga, vibhAgAdika yogya guNa haiM unakA aura sparzAdikameM sparzatvAdika jAtikA bhI pratyakSa hotA hai| aura komala dravyameM kaThina sparzakA abhAva hai.aura zItala jalameM USNa sparzakA abhAva hai usakA bhI tvacA pratyakSa hotA hai| usa jagaha padAki dravyAse indriyakA saMyoga sambandha hotA hai, so kriyA-janya saMyoga hotA hai| do dravyoMkA saMyoga hotA hai| tvak indriya vAyuke paramANuse janya hai, isaliye vAyurUpa dravya haiM, ghaTa bhI pRthvIrUpa dravya hai| kisI jagaha to tvacA indriyakA molaka jo zarIra, usakI kriyAsa tvat-ghaTakA saMyoga hotA hai aura kisI jagaha ghaTakI kriyAse tva vaTakA saMyoga hotA hai, aura kisI jagaha donoMkI kriyAle saMyoga hotA hai|.. nebameM to. golakako chor3akara kevala indriyo / hotI hai, kintu tvak inviyameM golakako chor3akara svatantra kadApi hoya nhii| isaliye tvaka indiyakA golaka jo usakI kriyA vA ghaTAdika, viSayakI kriyA se athavA va kriyAle svakA ghaTAdika dravyase saMyoga hoya, taba tvacA jJAna / usa jagaha tvacA-pratyakSa-pramA phala hai, tvaka indriya kara vaniyakA ghAse sayoga vyApAra hai|yoNki tvak aura ghaTaka krayA zA sa. athavA donoM kI tvacA jJAna hotA haiN| kadriya karaNa hai, talA tvaka aura gharako sayogAke Scanned by CamScanner Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSyAnubhava rkhaakr|] [151 apAdAna kAraNa ghaTa aura tvak donoM haiM, isaliye tvak-indiya-janya vaha yoga hai, aura tvak indriyakA kArya jo tvacA-pramA usakA janaka haiM, sakAraNase tvakse ghaTakA saMyoga vyApAra hai| jipta jagaha tvakse ghaTakI ghaTatva-jAtikA aura sparzAdika guNakA tvacA pratyakSa hotA hai, usa jagaha tvak indiya karaNa hai aura pratyakSa-pramA phala hai, aura saMyuktasamavAya sambaMdha vyApAra hai, kyoMki tvak indiyase saMyukta kahiye saMyoga ghAlA jo ghaTa, usameM ghaTatva jAtikA aura sparzAdika guNakA samavAya haiN| taise hI jahAM ghaTAdikake sparzAdika guNameM jo sparzavAdika jAti, usakI tvacA-pratyakSa-pramA hoya, usa jagaha tvak indriya karaNa. haiM, sparzatvAdikakI pratyakSa-pramA phala hai, aura saMyuktasamaveta-samavAya sambaMdha hai, so vyApAra hai ; kyoMki tvak indriyase saMyukta jo ghaTa, usameM samaveta kahiye samavAya sambaMdhase rahanevAle sparzAdika, usameM sparzatvAdika jAtikA samavAya haiN| saMyuktasamavAya aura saMyukta-samaveta-samavAya ye donoM sambandhoM meM samadhAya bhAga to yadyapi nitya hai, indiya-janya nahIM, tathApi saMyogavAleko saMyukta kahate haiM so saMyoga janya haiN| isaliye tvak indriyakI tvak janya honese, tvaksaMyukta-samavAya aura tvak-saMyukta-samabetasamavAya tvak-indriya-janya haiM aura tvak-indriya-janya jo tvacA-pramA, usakA janaka haiM, isaliye vyApAra hai| jisa jagaha puSpAdika komala vyameM kaThina sparzake abhAvakA aura zItala jalameM uSNa sparzake abhAvakA tvacA pratyakSa hotA hai, tisajagaha tvak indriya karaNa hai aura abhAvakI tvacA-pramA phala hai, aura indriyase abhAvakA tvaka-saMyuktavizeSaNatA sambandha haiM so vyApAra hai, kyoMki tvak-indriyakA ghaTAdika davyase saMyoga hai aura tvak-saMyukta komala dravyameM kaThina-sparza-abhAvakA vizeSaNatA sambandha hai| jisa jagaha ghaTa sparzameM rUpatvake abhAvakA tvacA pratyakSa hotA hai tisa jagaha tvaka-saMyukta ghaTameM samaveta jo sparza, usake viSaya rUpatva-abhAvakA vizeSaNatA sambaMdha honese tvaksayukta. samata-vizeSaNatA sambaMdha hai| Scanned by CamScanner Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duvyAnubhava-ratnAkara / ] 152 ] isa rIti se tvacA pratyakSameM cAra hI sambandha hetu hai- eka to va saMyoga, dUsarA tvak-saMyukta-samavAya, tIsarA tvak-saMyukta-samaveta. samavAya, cauthA tvak-samaveta - vizeSaNatA / tvakse sambandhavAleko sva-sambaddha kahate haiN| jisa jagaha komala duvyameM kaThinaH sparzakA abhAva hai, tisa jagaha tvakke saMyoga sambandhavAlA komala dravya hai; tisa tvak-sambaddha komala dravyameM kaThina sparza - abhAvakA sambandha sparza hI hai| jisa jagaha sparzameM rUpatva - abhAvakA pratyakSa hotA hai, tisa jagaha tvakkA sparzase saMyukta-samavAya sambandha hai, so tvakse, saMyukta samavAya-sambandhavAlA honese tvak-sambaddha sparza hai, tisameM rUpatvaabhASakA vizeSaNatA sambandha hai / isa rIti se tvacA - pramAke hetu saMyogAdika cAra sambandha haiM / vaise hI cAkSuSa pramAke hetu bhI cAra sambandha haiM / so hI dikhAte haiM- eka to netra- saMyoga, dUsarA netra - saMyukta samavAya, tIsarA netra-saMyukta samaveta - samavAya, cauthA netra - sambaddha vizeSaNatA / ye cAra sambandha haiM ve hI vyApAra haiN| jisa jagaha netrase ghaTAdika dUvyaMkA cAkSuSa pratyakSa hotA hai tisa jagaha netrakI kriyAle dravyake sAtha saMyoga sambandha hai, so saMyoga netra-janya hai, aura netra-janya jo cAkSuSa pramA, usakA janaka hai, isaliye vyApAra hai| jahAM netrase dravyakI ghaTatvAdika jAtikA aura rUpa-saMkhyAdi guNoMkA pratyakSa hotA hai, vahAM netra- saMyukta duvyameM ghaTatvAdika jAti aura rUpAdika guNoMkA samavAya sambandha hai, isaliye dravyakI jAti aura guNake cAkSuSa pratyakSameM netra- saMyukta-samavAya sambandha hai| jahAM guNameM rahanevAlI jAtikA cAkSuSa pratyakSa hotA hai vahAM rUpatvAdika jAtise netrakA saMyuktasamavetasamavAya sambandha hai, kyoMki netra saMyukta ghaTAdikameM samaveta jo rUpAdika usameM rUpatvAdikakA samavAya hai / yadyapi netrase saMyoga sakala dravyakA sambhavita hai tathApi udbhUta rUpavAle duvyale netrakA saMyoga cAkSuSa pratyakSa kA kAraNa haiM, aura dravyase netrakA saMyoga cAkSuSa pratyakSakA hetu nahIM hai| pRthivI, jala, ajhiye tIna hI dravya rUpavAle. Scanned by CamScanner Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / ] [153 haiM aura nahIM haiM / isaliye pRthvI, jala, tejakA hI cAkSuSa pratyakSa hotA hai so inameM bhI jisa jagaha udbhUta rUpa hoya usakA cAkSuSa pratyakSa hotA jisameM anubhUta rUpa hoya tisakA cAkSuSa pratyakSa hoya nhiiN| jaise ghANa, rasanA, netra yaha tInoM hI indiyAM kramase pRthvI, jala, teja rUpa haiN| so ina tInoM meM hI rUpa hai, parantu inakA rUpa anubhUta hai, udbhUta nahIM, isaliye inakA cAkSuSa pratyakSa hoya nhiiN| ....... - isa rItise yaha bAta siddha huI ki udbhUta rUpavAle pRthivI, jala; teja hI cAkSuSa pratyakSakA viSaya haiM / tisameM bhI koI guNa cAkSuSa pratyakSa yogya hai aura koI cAkSaSa pratyakSa yogya nahIM haiN| kyoMki dekho-jaise pRthvI meM rUpa 1 rasa 2 gandha 3 sparza 4 saMkhyA 5 parimANa 6 pRthaktva 7 saMyoga 8 vibhAga 6 paratva 10 aparatva 11 guNatva 12 vyatva 13 saMskAra 14 ye caturdaza guNa haiN| inameM se bhI eka. gandha ko chor3akara sneha ko milAve to yahI caturdaza guNa jalake hote haiN| aura inameMse bhI rasa, gandha, gurutva aura snehako chor3akara ekAdaza teja (agnike) haiN| inameM bhI rUpa, saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, vyatva, itane guNa cAkSuSa pratyakSa yogya haiM, bAkIke nhiiN| isaliye netra-saMyukta-samavAya rUpa sambandha to sarva guNoMse hai, parantu netake yogya sAre nahIM / isaliye jitane netrake yogya haiM utane guNoMkA hI netra-saMyuktasamavAya sambandhase pratyakSahotA hai / aura sparzameM tvak indiyakI yogyatA hai netra kI nhii| rUpa meM netra kI yogyatA hai, tvak kI nhii| saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, dravyatva meM to tvak aura netra donoMkI yogyatA haiN| isaliye tvak - saMyukta-samavAya aura netra-saMyukta-samavAya donoM sambandha saMkhyAdikake tvacA pratyakSa aura cAkSuSa pratyakSake hetu haiN| rasameM kevala rasanAkI yogyatA hai, aura idriyoMkI nhiiN| taise hI gandhameM ghANakI yogyatA haiM aura ko nahI / jisa indrigakI yogyatA jisa guNameM hai tisa indriyase tisa guNakA pratyakSa hotA hai / anyake sAtha indiyake sambandha honese bhI pratyakSa hoya nhiiN| taise ghaTAdika meM jo sapAdika cAkSuSa mAnake Scanned by CamScanner Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rtnaakr| / netra-saMyukta-samaveta-sama 154] viSaya haiM, tisakI rUpatvAdika jAti kA netra-saMyukta-sa vAya se pratyakSa hotA hai| parantu jo rasAdika cAkSaSa jJAna nahI, tisameM rasatvAdika jAtise netra kA saMyukta-samaveta-sA sambandha honese bhI cAkSuSapratyakSa hove nhii| isaliye yaha bAta siddhA ki udabhUta rUpavAle dravyoMkA netrake saMyogase cAkSuSa jJAna hotA hai|' udabhUta rUpavAle dravyakI netra yogya jAtikA, aura netra yogya guNakA saMyukta-samavAya-sambandhase cAkSuSa pratyakSa hotA hai, aura netrayogya guNa kI rUpatvAdika jAtikA netra-saMyukta-samaveta-samavAya sambandha se cAkSuSa pratyakSa hotA hai| jisa jagaha bhUtalameM ghaTa-abhAva kA cAkSuSa pratyakSa hotA hai, tisa jagaha bhUtalameM netrakA saMyoga sambandha hai| isa liye netra sambaddha bhUtalameM ghaTa-abhAvakA vizeSaNatA sambandha hai| vaise hI nIla ghaTameM pItarUpake abhAvakA cAkSuSa pratyakSa hotA hai, tisa jagaha netra saMyoga honese netra-sambaddha nIla ghaTameM pItarUpa abhAvakA vizeSaNatA sambandha hai / taise hI ghaTake nIla rUpameM pItatva jAtike abhAvakA cAkSuSa pratyakSa hotA hai vahAM netrase saMyakta-samavAya-sambandhavAlA nIla rUpa hai, isaliye netra sambaddha jo nIla rUpa tisameM pIta-abhAvakA vizeSaNatA sambandha honese netra-sambaddha-vizeSaNatA sambandha hai| isa prakAra netra saMyoga, netra-saMyukta-samavAya, netra-saMyukta samaveta-samavAya, aura netra-sambala-vizeSaNatA, yaha cAra sambandha cAkSuSa pramAke hetu haiM, ve hI vyApAra haiM, aura netra karaNa hai, cAkSuSa pramA phala hai| jaise tvak aura netrase dravyakA pratyakSa hotA hai taise hai indriyase dravyakA to pratyakSa hoya nahIM, parantu rasakA aura rasata svAdika rasakI jAtikA, rasa-abhAvakA tathA madhurAdika amlatvAdika jAtike abhAvakArasanA pratyakSa hotA hai| isAra pratyakSake hetu rasanA indriyase viSayake tIna hI sambandha / dikhAte haiM-eka to rasanA-saMyukta-samavAya, 2 rasanA taya samavAya, 3 rsnaa-smbddh-vishessnntaa| jisa jagaha . va-madhara " madhurAdika rasameM // 6 / isaliye rasanA ho sambandha hai, sohI rasanA saMyukta-samavetana jagaha phalake madhura Scanned by CamScanner Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [155 sanA indriyase pratyakSa hotA hai, tisa jagaha phala aura rasanA yoga sambandha hai, kyoMki rasanA-saMyukta phala hai, tisameM rasagukA samavAya honese rasake rasanA-pratyakSa meM saMyukta-samavAya sambandha so vyApAra hai| kyoMki saMyukta-samavAya sambandha meM jo samavAya sambandha hai so to nitya hai, rasanA-janya nahIM, parantu saMyoga aMza rasanAjanya hai| aura rasanA-indriya-janya jo rasakA rasana-sAkSAtkAra, nisakA janaka hai, isaliye vyApAra hai| tisa vyApAravAle rasanA pratya kA asAdhAraNa kAraNa rasanA indriya haiM, isaliye karaNa honese pramANa hai aura rasanA-pramA phala hai| taise hI rasameM rasatva-jAtikA * aura madhuratva, amlatva, lavaNatva, kaTutva, kaSAyatva, tiktatva rUpa SaT dharmakA rasanA indriyase rasana-sAkSAtkAra hotA hai, tisa jagaha rasanAse phalAdika dravyakA saMyoga hai, tisa dravyameM rasasamaveta hotA hai| isa rItise rasanA-saMyukta jo dravya tisameM samaveta kahiye samavAya sambandhase rahanevAlA, so rasa hai, tisameM rasatvakA aura rasatvake vyApya jo madhuratvAdika, tisakA samavAya honese rasanA-saMyukta-samavetasamavAya sambandha hai| taise hI phalake madhura rasameM amlatva-abhAvakA rasanApratyakSa hotA hai, tisa jagaha rasanA indriyakA amlatva-abhAvase svasambaddha vizeSaNatA sambandha hai, kyoMki saMyukta-samavAya sambandhase rasanA-sambaddha madhura rasa, tisameM amlatva-abhAvakA vizeSaNatA sambandha hai, isaliye rasanA indriyakA amlatva-abhAvase saMyukta-samavetavizeSaNatA sambandha hai| isa taraha rasanA indriyase janya rasana-pratyakSake hetu tIna hI sambandha haiN| taise hI jisa jagaha ghrANaja pratyakSa-pramA hotI hai, tisa jagaha bhI pANake viSayase tIna hI sambandha hetu haiM, eka to ghANa-saMyukta vAya, dUsarA ghrANa-saMyukta-samaveta-samavAya, tIsarA ghraannbddh-vishessnntaa| prANa indriyase bhI dravyakA to pratyakSa hoya ho, kintu gandhaguNakA pratyakSa hotA hai| jo dravyakA pratyakSa hotA, to kA saMyoga sambandha pratyakSameM karaNa hotaa| kintu dravyakA pratyakSa sama Scanned by CamScanner Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [vyAnubhava-ratnAkara mANase hoya nhii| isaliye prANa saMyoga pratyakSakA heta kI gandhakA ghrANase sAkSAt sambandha nahIM hai, kintu puSpAdikameM - samavAya sambandha hai, aura ghrANake sAtha puSpAdikakA saMyoga sa. nya hai, isaliye prANa-saMyukta-samavAya sambandha se gandhakA ghrANaja prala hotA hai, anya guNakA ghrANase pratyakSa hoya nhiiN| parantu gandhameM jo gandhatva jAti, tisakA aura gandhatvake vyApya jo sugandhatva-durgandhana tisakA bhI ghrANaja pratyakSa hotA hai, taise hI gandha abhAvakA bhI prANaja pratyakSa hotA hai| kyoMki jisa indriyase jisa padArthakA jJAna hoya tisakI jAtikA aura tisake abhAvakA bhI usI indriyase jJAna hotA hai| jisa jagaha gandhatvakA aura sugandhatva-durgandhatvakA pratyakSa hotA hai, tisa jagaha * ghrANa-saMyukta-samaveta-samavAya sambandha .prANaja pratyakSakA hetu hai, kyoMki ghrANase saMyukta jo puSpAdika, usameM samaveta gandha aura tisameM samaveta gandhatvAdika hai| taise hI puSpake sugandhameM durgandhratvake abhAvakA ghrANaja pratyakSa hotA hai, tisa jagaha ghANakA durgandhatva abhAvase sva-sambaddha-vizeSaNatA sambandha hai, kyoMki saMyukta-samavAya sambandhase ghrANa sambaddha jo sugandha, tisame durgandhatvAbhAvakA vizeSaNatA sambandha hai| jisa jagaha puSpAdika dUra hoya aura gandhakA pratyakSa hoya, tisa jagaha yadyapi puSpameM kriyA dIkhe nahIM, isaliye puSpAdikakA ghANase saMyogake abhAvase prANa saMyukta samavAya sambandha saMbhave nahIM, tathApi gandha to. guNa hai. isa kevala gandhameM kriyA hoya nahI, kintu gandhake Azraya jo puSpAdika . unake sUkSma avayavameM kriyA hokara ghANase saMyoga hotA hai, . liye prANa-saMyakta jo puSpAdikake avayava. tisameM gandhakA samavAya honese prANa-saMyakta-samavAya sambandha hI gandhake ghrANahetu hai / isa rItise ghrANaja-pratyakSake hetu tIna hI sambandha hai| haiM, prANa indriya karaNa hai aura ghANaja-pratyakSa-pramA phala hai / isarItisezrotra Adika pAMca indriyoMse bAhya padArthakAjJI ra mAtmA aura AtmAke sukhAdika dharma aura Atmatva dhake prANaja pratyakSakA na hI sambandha haiM, ve vyApAra hya padArthakA jJAna hotaahai| aura Atmatva jAti tathA Scanned by CamScanner Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drnyaanubhv-rtnaakr| [ 157 sAdika jAti kA zrotra Adikase pratyakSa hoya nahIM, kintu mAdika Antara padArtha ke pratyakSakA hetu mana indriya hai| AtmA aura usake sukhAdika dharma se bhinna ko bAhya kahate haiM, AtmA aura usake dharmako Antara kahate haiN| jaise bAhya pratyakSa pramAke karaNa zrotra Adika indriyAM haiM, taise hI Antara AtmAdika kI pratyakSa pramAkA karaNa mana hai| isaliye mana bhI pratyakSa pramANa hai, aura indriya bhI hai| jaba manameM kriyA hokara, AtmAse saMyoga hotA hai, taba AtmAkA mAnasa pratyakSa pramANa hai / jisa jagaha AtmAkA mAnasa pratyakSa hotA hai tisa jagaha AtmAkA mAnasa pratyakSa rUpa phala to pramA hai, aura Atma-manakA saMyoga vyApAra hai| kyoM ki Atma-manakA saMyoga mana-janya hai aura mana-janya jo AtmA kI pratyakSa-pramA, tisakA janaka hai isa liye vyApAra haiN| tisa saMyogarUpavyApAravAlA AtmAkI pratyakSa pramAkA asAdhAraNa kAraNa hai so pramANa hai / jJAna, icchA, prayatna, sukha, duHkha, dveSa yaha AtmAke guNa haiN| tisakA sAkSAt karanekA hetu bhI mana hI pramANa hai| tisa jagaha manake sAtha jJAnAdikakA sAkSAt sambandha to nahIM hai, kintu paramparA sambandha hai| apane sambandhise jisakA sambandha hoya usakA nAma paramparAsaMbandha hai / so jJAnAdika kA AtmA meM samavAya sambandha hai, isa liye jJAnAdikakA sambandhI AtmA hai tisase manakA saMyoga honese paramparAsambandha manase jJAnAdikakA hai| so jJAnAdikakA manase sva-samavAyasaMyogasambandha hai-sva kahiye jJAnAdika, tisakAsamavAya kahie samavAya vAlA jo AtmA, tisakA manase saMyoga haiN| taise hI manakAjJAnAdika se bhI paramparA sambandha haiM so mana-sayukta-samavAya hai-manase saMyukta kahiye jo saMyoga vAlA AtmA, tisameM jJAnAdika kA samavAya sambandha hai| tese hI jJAnatva, icchatva, prayatnatva, sukhatva, dukhatva, dvaSatva kA bhI manase pratyakSa hotA haiM, tisa jagaha manase jJAnatvAdika kA svAzrayasamavAyi-saMyoga sambandha hai-sva kahiye jJAnatvAdika, tisake Azraya zAnAdika, tisakA samavAyI AtmA, tisakA manase saMyoga hai| Scanned by CamScanner Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drvyaanubhv-rtnaakr| deta-samavAya sambandha hai| 158] taise hI manakA zAnatvAdika se mana-saMyukta-samaveta-samavAya, kyoMki mana-saMyukta AtmAmeM samaveta jo jJAnAdika, tisameM zAma kA samavAya sambandha hai / taise hI AtmAmeM sukhAbhAva aura dAkhAmA pratyakSa hotA hai, tisa jagaha bhI mana-sambaddha-vizeSaNatA sambandha kyoMki manase sambaddha kahiye saMyogavAlA jo AtmA, tisameM sukhA bhAva aura duHkhAbhAva kA vizeSaNatA sambandha hai| aura sukhameM dukhatvaabhASakA pratyakSa hotA hai tisa jagaha bhI manase saMyukta-samavAya-sambandha vAlA sukha hai, kyoMki manase saMyukta kahiye saMyogavAlA jo AtmA, tisameM sukhAdika guNakA samavAya sambandha hai / aura sukhAdikameM dukhatvAbhAvakA vizeSaNatA saMbaMdha hai| kyoMki abhAva kA vizeSaNatA sambandha hI hotA hai| isa rItise abhAvase mAnasa pratyakSa kA hetu ( kAraNa) mana-sambaddha-vizeSaNatA sambandha eka hI hai, kyoMki jisa jagaha AtmAmeM sukha-abhAvAdikakA pratyakSa hotA haiM tisa jagaha saMyoga saMbandha se mana-sambaddha jo AtmA, tisameM sukha-abhAvAdikA vizeSaNatA sambandha hai| aura jisa jagaha sukhAdika meM duHkhatva-abhAvAdikakA pratyakSa hotA hai tisa jagaha saMyukta-samavAya-sambandhase mana sambandhavAle sukhAdika haiN| unameM kisI jagaha to sAkSAt sambandha mana-sambaddha meM aura kahIM paramparA sambandhase mana-sambaddha meM abhI vizeSaNatA sambandha hai| isIrItise mAnasa pratyakSake hetu cAra hI sambandha haisaMyoga, 2 mana-saMyukta-samavAya, 3 mana-saMyukta-samaveta-sa mn-smbddh-vishessnntaa| mAnasa pratyakSake cAra hI sambandha hetu hai, sambandha rUpa vyApAravAlA asAdhAraNa kAraNa ma isa liye pramANa hai, aura Atma-sukhAdika kA mAnasakapa pramA phala hai| jaise Atma-guNa sukhAdikake pratyakSakA samavAya sambandha, hai taise hI dharma, adharma, saMskArAdika guNa hai| isaliye unase manakA saMyukta-samavAya samba dhamodika guNa pratyakSa yogya nahIM hai, isaliye dharmAdikakA Scanned by CamScanner dhasa abhAvakA mana samavAya,4 ' hA sambandha-vyApAra kAraNa mana karaNa hai, kA mAnasa-sAkSAtkAra * pratyakSakA hetu saMyukta saskArAdika bhI AtmAke vAya sambandha to hai, parantu dhamodikakAmAnasa pratyakSa Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [ 156 jisameM pratyakSa-yogyatA nahIM haiM usakApratyakSa hoya nhiiN| aura jaha Azraya kA pratyakSa hotA hai tisa jagaha saMyoga kA pratyakSa sAha jaise do u~galI sayogake Azraya haiM sojaba douMgalI kA cAkSuSa pratyakSa hotA hai taba hI sayoga kA cAkSuSa pratyakSa hotA haiM, aura jaba aalI kA tvacA pratyakSa hove, taba hI uMgalIke saMyogakA tvacA-pratyakSa hotA hai taise hI Atma-manake sayogase AtmAkA mAnasa pratyakSa hotA hai nisa jagaha sayogakA Azraya AtmA haiN| isaliye saMyoga kA bhomAnasa pratyakSa honA cAhiye, kintu sayogake Azraya do hote haiM, jisa jagaha donoMkA pratyakSa hoya, vahAM saMyoga kA pratyakSa hotA haiM, jisa jagaha ekakA pratyakSa hoya aura ekakA pratyakSA hoya nahIM tisa jagaha saMyoga kA pratyakSa nahIM hotA haiN| / dekhie-jisa jagaha do ghaTa kA pratyakSa hotA hai tisa jagaha tisa ghaTa ke saMyoga kA bhI pratyakSa hotA hai, aura ghaTa kI kriyA se ghaTaAkAza kA saMyoga hotA hai, tisa jagaha saMyoga ke Azraya ghaTa aura AkAza do haiM, unameM ghaTa to pratyakSa hai aura AkAza pratyakSa nahIM hai, isaliye unakA saMyoga bhI pratyakSa nahIM hotaa| isa rItise AtmAmanake saMyogake Azraya AtmA aura mana hai| tisameM AtmAkA to mAnasa pratyakSa hotA hai aura mana kA nahIM hotA hai, isaliye AtmA-manake saMyoga kA mAnasa pratyakSa hoya nahIM / AtmAkA aura jJAna-sukhAdika kAmAnasa pratyakSa hotA hai, aura jJAna-sukhAdika ko chor3a ke kevala AtmA kA bhI pratyakSa nahIM hotA hai, aura AtmA ko chor3akara kevala jJAna-sukhAdika kA bhI pratyakSa nahIM hotA hai, kintu jJAna, icchA, kRti, sukha, duHkha, dveSa ina guNoM meM kisI eka guNa kA aura AtmA kA mAnasa pratyakSa hotA hai| kyoMki dekho-maiM jAna hU~, maiM icchAvAlA hU~, maiM prayatnavAlA 6) meM sukhI hU~, maiM dukhI hU~, maiM dvaSavAlA hUM, isarItise kisIguNa kA 5 karatA huA AtmA kA mAnasa pratyakSa hotA hai| isaliye indriya anya pratyakSa-pramA ke hetu indriya ke sambandha haiM, ve vyApAra haiM, indriya pakSa pramANa hai, indriya-janya sAkSAtkAra-pratyakSa-pramA phala hai| Scanned by CamScanner Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / ] 160 ] isa rIti se nyAya- zAstra meM pratyakSa pramANa kA siddhAnta kahA hai| parantu isa siddhAnta meM bhI nyAya mata ke AcArya apanI 2 judI 2 prakriyA kahate haiM / so bhI kiJcit dikhAtA hU'-- gaurIkAnta bhaTTAcArya aisA kahatA hai ki, pratyakSa-pramaH kA indriya karaNa nahIM hai, kintu jo indriya ke sambandha vyApAra kahe haiM ve karaNa hai, aura indriya kAraNa haiM / unakA abhiprAya yaha hai ki, vyApAravAlA kAraNako karaNa nahI kahanA cAhiye, kintu jisake hone se kAryya meM vilamba nahIM hoya, aura jisake avyavahita- uttara-kSaNa meM kAryya hoya, aise kAraNa ko karaNa kahanA caahiye| indriyakA sambandha hone se pratyakSa pramA. rUpa kArya meM vilamba nahIM hotA hai, kintu indriya sambandha se avyavahitauttara- kSaNa meM pratyakSa-pramA rUpa kAryya avazyameva hotA hai, isaliye hindraya kA sambandha hI karaNa hone se pratyakSa pramANa hai, indriya nahIM / isa AcArya ke mata meM ghaTa kA karaNa kapAla nahIM, kintu kapAla kA saMyoga karaNa hai, aura kapAla, ghaTa kA kAraNa to hai kintu karaNa nahIM, taise hI paTa ke kAraNa tantu nahIM, kintu tantu-saMyoga hai, tantuH paTa ke kAraNa haiM kintu karaNa nhiiN| isa rIti se prathama pakSa meM jo vyApAra rUpa kAraNa mAne haiM so isa AcArya ne karaNa mAne haiM, aura jo karaNa mAne haiM so isa AcArya ne kAraNa mAne haiN| aura pratyakSa jJAna kA * I 1 Azraya AtmA hai so hI katA hai / usa hI ko pramAtA aura jJAtA kahate haiM / aura pramA- jJAna ke karttA ko pramAtA kahate haiM aura jJAna kA karttA jJAtA kahatA hai. cAhe jJAna bhrama hoya athavA pramA hoya / aura nyAya siddhAnta meM jaise pramA-jJAna indriya- janya hai taise hI bhrama jJAna bhI indriya-janya hai, parantu bhrama jJAna kA kAraNa jo indriya usako bhrama jJAna kA karaNa to kahate haiM parantu pramANa nahIM kahate haiM, kyoMki pramA kA asAdhAraNa kAraNa hI pramANa kahalAtA hai / aba isa jagaha kizcit nyAya mata kI rItise bhramajJAna kI pratiyA dikhAte hai-jisa jagaha bhrama hotA hai tisa jagaha nyAya manameM yaha rIti hai ki dopasahita- netra kA saMyoga rajju ( sIdar3A, jevar3I, rahalI ) Scanned by CamScanner Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / hotA hai taba rajjutva dharma se netra kA saMyukta-samavAya sambandha hI parantu doSa ke bala se rajjutva bhAse. nahIM, kintu raju meM sarpatya bhAsatA hai, yadyapi sarpatva se netra kA saMyukta-samavAya sambandha nahIM hai, mAvi indriya ke sambandha binA hI doSa-bala se sarpatva kA sambandha raja meM netra se pratIta hotA hai| parantu jisa puruSa ko daNDatva kI smRti pUrva hove tisa puruSa ko raju meM daNDatva bhAse hai aura jisako sarpatva kI pUrva smRti hove tisako raja meM sarpatva bhAse hai| aura indriya ke pratyakSa vastuke jJAnameM vizeSaNa ke jJAna kI hetutA hai / sohI dikhAte haiM ki-jisa jagaha doSa-rahita indriyase yathArtha jJAna hoya usa jagaha bhI vizeSaNa kA jJAna hetu hai / isaliye raja-jJAna se pUrva rajasva kA jJAna hotA hai / kyoMki dekho-jisa jagaha zveta-uSNISa ( pagaDI vAlA ) zveta-kaMcukavAna yaSTidhara brAhmaNa se netra kA saMyoga hotA hai, tisa jagaha kadAcit manuSya hai aisA jJAna hotA hai, kadAcit brAhmaNa hai aisA jJAna hotA hai, kadAcit yaSTidhara brAhmaNa hai aisA jJAna hotA hai, kadAcit kaMcukavAlA brAhmaNa hai aisA jJAna hotA hai, kadAcit zveta kaMcukavAlA brAhmaNa hai aisA jJAna hotA hai, kadAcit zveta-uSNISa vAlA brAhmaNa hai aisA jJAna hotA hai, kadAcit uSNISavAlA kaMcukavAlA yaSTidhara brAhmaNa hai aisA jJAna hotA hai, kadAcit zveta-uSNISavAlA zvetakaMcukavAlA yaSTidhara brAhmaNa hai aisA jJAna hotA hai| isa jagaha netra saMyoga to sarva jJAnoM kA sAdhAraNa kAraNa hai, kintu zAna kI vilakSaNatA meM aisA hetu hai ki jisa jagaha manuSyatva rUpa vizeSaNa kA jhAma aura netra kA saMyoga hotA hai tisa jagaha manuSya hai aisA cAkSuSa jJAna hotA hai, jisa jagaha brAhmaNatva kA jJAna aura netra kA saMyoga hotA hai tisa jagaha brAhmaNa hai aisA cAkSaSa mAna hotA hai, jasa jagaha yaSTI ( lakar3I) aura brAhmaNatva kA jJAna aura netrasaMyoga hotA hai tisa jagaha yaSTidhara brAhmaNa hai aisA cAkSuSa bhAna hotA / jisa jagaha kaMcuka aura brAmasatya rUpa se vizeSaNoM kA mAna kA saMyoga hotA hai tisa jagaha kaMcukavAlA brAhmaNa hai aisA Scanned by CamScanner Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava- rtnaakr| 162 ] cAkSuSa jJAna hotA hai, jisa jagaha zvetatA - viziSTa kaMcuka aura brAhmaNatva rUpa vizeSaNa kA jJAna aura netra kA saMyoga hotA hai| tisa jagaha zveta kaMcukavAlA brAhmaNa hai aisA cAkSuSa jJAna hotA hai, jisa jagaha uSNISa aura brAhmaNa rUpa do vizeSaNa kA jJAna hotA hai| tisa jagaha uSNISavAlA brAhmaNa hai aisA cAkSuSa jJAna hotA hai, jisa jagaha zvetatA - viziSTa uSNISa rUpa vizeSaNa kA aura brAhmaNatva rUpa vizeSaNa kA jJAna aura netra- saMyoga hotA hai tisa jagaha zveta uSNISavAlA brAhmaNa hai aisA cAkSuSa jJAna hotA hai, jisa jagaha uSNISa, kaMcuka, yaSTi, brAhmaNatva ina cAra vizeSaNoMkA jJAna aura netrakA * saMyoga hotA hai tisa jagaha uSNISavAlA kaMcukavAlA yaSTidhara brAhmaNa hai aisA cAkSuSa jJAna hotA hai, aura jisa jagaha zvetatA - viziSTa uSNISa vizeSaNa kA aura zvetatA viziSTa kaMcuka vizeSaNa kA tathA yaSTi aura brAhmaNatva rUpa vizeSaNa kA jJAna aura netra kA saMyoga hotA hai tisa jagaha zveta- uSNoSa zveta-kaMcukI yaSTidhara brAhmaNa hai aisA cAkSuSa jJAna hotA hai / isa rIti se jisa vizeSaNa kA pUrva jJAna hotA hai, tisa hI vizeSaNase viziSTakA indriyase jJAna hotA hai, so indriyakA sambandha to sarva jagaha tulya hai, viziSTa pratyakSakI vilakSaNatA hetu vilakSaNa vizeSaNa jJAna haiN| yadi vilakSaNa vizeSaNa hone jJAnako kAraNa nahIM mAneM to netra saMyogale brAhmaNake sarva jJAna tulya / cAhiye / jisa jagaha ghaTase netrakA tathA tukkA saMyoga hotA hai, tisa jagaha kadAcit ghaTa hai aisA pratyakSa hotA hai, kadAcit pRthvI hai aisA jJAna hotA hai, kadAcit ghaTa-pRthvI hai aisA jJAna hotA hai| jisa jagaha ghaTa svarUpa vizeSaNakA jJAna aura indriyakA saMyoga hotA hai tisa jagaha ghaTa hai aisA pratyakSa hotA hai, jisa jagaha pRthivItva rUpa vizeSaNa kA jJAna aura indriyakA saMyoga hotA hai tisa jagaha pRthivI hai aisA pratyakSa hotA hai, aura jisa jagaha ghaTatva-pRthivItva ina donoM vizeSaNakA jJAna aura indri yakA saMyoga hotA hai tisa jagaha ghaTa- pRthvI haiM aisA pratyakSa hotA hai / Scanned by CamScanner Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [163 sarItise ghaTase indriyakA saMyoga rUpa kAraNa eka hai, aura viSaya ghaTa bhI eka hai aura ghaTatva, pRthivitva jAti sadA ghaTameM rahatI haiM, to bhI kadAcit ghaTatva-sahita ghaTa mAtrako jJAna viSaya karatA hai, parantu dravyatvapazivitvAdika jAti aura rUpAdika guNako 'ghaTa haiM' aisA jJAna viSaya kare nahIM, kadAcit 'pRthivI hai' aisA ghaTakA jJAna ghaTameM ghaTatvako bhI viSaya kare nahIM, kintu pRthivitva aura ghaTa tathA pRthivitvake sambandha ko viSaya karatA hai ; aura kadAcit pRthivitva, ghaTatva jAti aura tisakA ghaTameM sambandha tathA ghaTa inako viSaya karatA hai| isa prakAra jJAnakA bheda sAmagrI-bheda vinA saMbhave nahIM, kintu vizeSaNa jJAna rUpa sAmagrIkA bheda hI jJAnake vilakSaNatAkA hetu hai| kyoMki dekho-jisa jagaha 'ghaTa hai' aisAjJAna hotA hai tisajagaha ghaTa, ghaTatva aura ghaTameM ghaTatvakA samavAya sambandha bhAse hai| aura jisa jagaha 'pRthivI hai aisAghaTakA jJAna hotA hai tisa jagaha ghaTa aura pRthivItvakAsamavAya sambandhabhAse hai| tisa jagaha ghaTatva-pRthivItva vizeSaNa hai aura ghaTa vizeSya hai, kyoM ki sambandhakA pratiyogIko vizeSaNa kahate haiM aura sambandhakA anuyogIko vizeSya kahate haiN| jisakA sambandha hotA hai so sambandha kA pratiyogI hai, ora jisameM sambandha hoya so anuyogo kahAtA haiN| ghaTatva, pRthivitvakA samavAya sambandha ghaTameM bhAse hai, isaliye ghaTatva, pRthivitva samavAya sambandhake pratiyogIhonese vizeSaNa hai, aura sambandhakA anuyogI ghaTa hai isaliye vizeSya hai| kyoMki jisa jagaha 'daNDI puruSa haiM' aisA jJAna hoya tisa jagaha daNDatva-viziSTa daMDa saMyoga-sambandhase puruSatva viziSTa-puruSameM bhAse hai| tisakAhI kASThavAlA manuSya hai' aisA jJAna hoya tisa jagaha kASThatva-viziSTa daNDa manuSyatva-viziSTa puruSameM saMyoga sambandhase bhAse hai| soprathama jJAnameM daNDatva-viziSTa daNDa saMyoga kA pratiyogI honese vizeSaNa hai, puruSatva-viziSTa puruSa saMyogakA nuyogI honese vizeSya hai / dvitIya jJAnameM kASThatva-viziSTa daNDa prati { aura manuSyatva-viziSTa puruSa anuyogI hai| donoM jJAnameM yadyapi 1eDa vizeSaNa hai aura manuSya vizeSya hai, tathApi prathama zAnameM to daNDa Scanned by CamScanner Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-rakSAkara 164 ] daNDatva viSaya daNDatva bhAse, kASThatva bhAse nahIM, puruSameM puruSatva bhAse manuSyatva bhAse nahIM, tese hI dvitIya jJAnameM daNDa viSaya kASThatvabhAse hai, bhAse nahIM; aura puruSameM manuSyatva bhAse hai, puruSatva bhAse nahIM, daNDava aura kASThatva daNDa ke vizeSaNa haiM, kyoMki daNDatvAdikakA daNDameM jo sambandha tisake pratiyogI daNDatvAdika haiM, aura daNDatvAdikakA daNDameM sambandha hai isa liye sambandhakA anuyogI honese daNDa vizeSya hai| isa rItile daNDatvakA daNDa vizeSya hai aura puruSakA daMDa vizeSaNa hai kyoMki daMDakA puruSameM jo saMyoga sambandha tisakA pratiyogI daNDa hai, isa liye puruSakA vizeSaNa hai, tisa saMyogakA puruSa anuyogI hai, isaliye vizeSya hai / jaise puruSakA daNDa vizeSaNa hai, taise hI puruSatva, manuSyatva bhI puruSa ke vizeSaNa haiM, kyoMki jaise daNDakA puruSase saMyoga sambandha bhAse hai, taise hI puruSatvAdika jAtikA samavAya sambandha bhAse hai / tisa sambandha ke puruSatvAdika pratiyogI honese vizeSaNa hai, aura anuyogI honese puruSa vizeSya hai / parantu itanA bheda hai ki puruSake dharma jo puruSatva-manuSyatvAdika, ve to kevala puruSa vyaktike vizeSaNa haiM, aura puruSatvAdika-dharma-viziSTa puruSa- vyakti meM daNDAdika vizeSaNa haiM, daNDAdika bhI daNDatvAdika dharmake vizeSya hai, aura puruSatvAdikake vizeSaNa haiM, parantu daNDatvAdika vizeSaNa ke sambandhako dhAra kara puruSAdika vizeSya ke sambandhI uttarakAlameM daNDAdika hote haiM / isa rItile kevala vyaktimeM puruSatva-manuSyatva vizeSaNa haiM aura puruSatva mA manuSyatva - viziSTa vyaktimeM daNDatva vA kASThatva - viziSTa daNDa vizeSaNa haiM, aura kevala daNDa vyaktimeM daNDatva vA vizeSaNa haiM / isa mAphika jJAnake viSaya kA vicAra bahuta sUkSma hai| nyAya zAstra cakravartI gadAdhara bhaTTAcAryyane saMgati-graMtha meM bahuta likhA hai| aura jayArAma paMcAnana tathA raghunAtha bhaTTAcAryyane viSayatA- vicAra Adi grantha meM unheM likhA haiN| so jijJAsuko kliSTa aura anupayogI ja kara durbodha honese samajhane ke mAphika rIti mAtra likhAI hai / 1 Scanned by CamScanner : kASThatva Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ranAkara / ] jaba inake vizeSaNa aura vizeSya jJAnake. bheda pUrvaka nyAya matake jAnakI samAptike artha inakA navIna aura prAcIna rotise ke jhagar3e kiJcit dikhAte haiM ki isa rItise jo viziSTa kA hetu vizeSaNa jJAna haiM so vizeSaNakA jJAna kisI jagaha nosati rUpa hai, kisI jagaha nirvikalpa hai aura kisI jagaha viziSTa jJAna hI vizeSaNa-vizeSya hai / pahale vizeSaNa mAtrale indriyakA sambandha hotA hai| tisa jagaha vizeSaNa mAtrase indiya sambadha janya hai| so bhI viziSTa pratyakSa hI hai / kyoMki dekho-jisa jagaha puruSake binA daNDase iMdriya sambadha hotA hai aura uttara kSaNameM puruSase sambandha hotA hai, tisa jagaha daNDa rUpa vizeSaNakA hI jJAna utpanna hotA hai taise hI uttarakSaNa meM daNDI puruSa hai yaha viziSTakA zAna utpanna hotA hai| athavA ghaTa hai yaha prathama jo viziSTa jJAna tisase pUrva ghaTatva rUpa vizeSaNakA iMdriya sambandhase nirvikalpa jJAna hotA hai| uttarakSaNameM ghaTa hai yaha ghaTatva-viziSTa ghaTa jJAna hotA hai| jisa iMdriya sambaMdhase ghaTatva kA savikalpa jJAna hotA hai tisahI idriya sabaMdhale ghaTatva-viziSTa ghaTatvake nirvikalpa jJAnameM idiya karaNa hai, idriya kA saMyukta-samavAya sambandha vyApAra hai aura ghaTatva-viziSTa ghaTake savikalpa zAnameM indiya kA saMyukta-samavAya saMbaMdha karaNa hai / ora nirvikalpa zAna vyApAra hai| ... isa rItise kisI Adhunika prAcIna naiyAyikane nirvikalpa aura savikalpa jJAnameM karaNakA bheda kahA hai, so nyAya sampadAyase viruddha hai, kyoMki vyApAravAlA asAdhAraNa kAraNako karaNa kahate haiN| aura isa matameM pratyakSa jJAnakA karaNa honese idiya ko hI pratyakSa pramANa kahate haiN| aura Adhunika naiyAyikoMkI rItise to savikalpa jJAnakA karaNa honese idriya ke saMbaMdha ko bhI pramANa kahanA cAhiye, parantu sampadAya vAle sabaMdhako pramANa kahate hI nahI haiN| isaliye donoM pratyasamAnake indriya hI karaNa hai| isaliye pratyakSa pramANa hai| nirvi pazAnameM indriyakA sambandha mAtra vyApAra hai aura savikalpa zAnameM indriyakA sambandha aura nirvikalpazAma do. vyApAra hai, aura donoM Scanned by CamScanner Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ drvyaanubhv-rnaakr| rItise pratyakSa jJAnake karaNa honese indriya pratyakSa pramANa hai| ke sambandhako viSaya karane vAlA jJAna savikalpa jJAna kahA 'ghaTa hai' isa jJAnase ghaTameM ghaTatvakA samavAya bhAse hai isaliye sara kalpa jJAnake dharma, dharmI, samavAya tInoM hI viSaya haiN| isaliye para yaha viziSTa jJAna sambaMdha ko viSaya karanese savikalpa kahalAtA hai| tisase bhinna zAna ko nirvikalpa jJAna kahate haiN| savikalpa-nirvikalA jJAnake lakSaNakA nyAya-zAstrameM bahuta vistAra hai, parantu atikkie honese vistAra pUrvaka nahIM likhA gyaa| isarItise prathama viziSTa-jJAnakA janaka vizeSaNa-jJAna nirvikalpa jJAna hai aura eka daphe 'ghaTa hai' aisA viziSTa jJAna ho kara phira ghaTakA viziSTa jJAna hoya tisa jagaha ghaTase indriyakA sambandha hai| taise hI pUrvaanubhavakarI ghaTatvakI smRti hotI hai tisase uttara kSaNameM 'ghaTa haiM' yaha viziSTa jJAna hotA hai| . isa prakAra dvitIyAdika viziSTa jJAnakA hetu vizeSaNa jJAna sma ti rUpa hai / aura jisa jagaha doSa sahita netrakA rajuse athavA zukti ( sIpa ) se sambaMdha hotA hai tisa jagaha doSake balase sarpatvako aura rajatatvakI smRti hotI hai rajjutva aura zuktitvakI nahIM, kyoMki viziSTa jJAnakA hetu vizeSaNa jJAna jo dharmako viSaya kare so hI dharma viziSTa jJAnase viSayameM bhAse hai| sarpatva aura rajjutvako viSaya kare hai isaliye sarpa hai yaha raju ke viziSTa jJAnase raja meM sapatva hai| aura 'rajata (cAMdI ) haiM ' yaha zuktike viziSTa jJAnase zu rajatatva.bhAse haiM / 'sarpa hai' isa viziSTa bhramameM vizeSya rajju / sarpatva vizeSaNa haiM, kyoMki sarpatvakA samavAya saMbaMdha raju meM tisa samavAyakA sarpatva patiyogI hai aura raju anuyoga "kapA hai" yaha bhramase zaktimeM rajatatva kA samavAya bhaase| samavAyakA pratiyogI rajatatva hai isaliye vizeSaNa hai / anuyogI hai isaliye vizeSya hai| . isa rItise sarva bhrama jJAnase vizeSaNake abhAvavAla raju . anuyogI hai, taise samavAya bhAse hai| tisa ya vizeSaNa hai aura zukti * abhAvavAlemeM vizeSaNa Scanned by CamScanner Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [ 167 jn| isaliye nyAya matameM vizeSaNake abhAva vAlemeM vizeSaNa hai sI patItiko bhrama yA ayathArtha jJAna kahate haiM / isIkA nAma anyathAjyAti bhI hai| isa bhrama jJAnameM bahuta sUkSma, kliSTa, viveka-zUnya vicAra yAkhyAtivAda nAmaka granthameM cakravartibhaTTAcArya, gadAdhara bhaTTAcAryane likhA hai| so graMtha baDhajAneke bhayase aura nyAyamatako bolImeM kliSTa padoM kI bharamAra honese jijJAsu ko anupayogI jAna karake vistArase nahIM likhAte haiN| isa rItise nyAyamatameM sarpAdi bhramake viSaya raju Adika hai, sAdika nhiiN| aura pratyakSa rUpa bhrama-jJAna bhI indriya isarItise ina nyAya matavAle AcAryoMne ApasameM hI aneka tarahake jude 2 saMdeha uThAkara jude 2 grantha raMcakara jijJAsuoMko bhuma jAlameM gerA, inake indiya-janya pratyakSa jJAnameM na huA nIveDA, kevala kliSTa zabdoMko racakara bolI bolane kA hI bhama jAla pherA: jo ina granthoMko par3he aura tarka kare to umara taka kadApi na Ave Atma jJAna neDA, aisI jaba inakI pola dekhI taba bedAntiyoMne apanA kiyA judA DerA; so unakA bhI kiJcit bhAvArtha dikhAnemeM huA dila merA / isaliye vedAnta zAstrakI rItise likhAte haiM ki-sarpabhramakA viSaya ratnu nahIM hai, kintu anirvacanIya sarpa hai, ora bhramajJAna indriya-janya hI nahIM hai| aura nyAmatameM jaisesarva jJAnoMkA Azraya AtmA hai taisA vedAnta, matameM AtmA Azraya nahIM hai, kintu jJAnakA upAdAnakAraNa aMtaHkaraNa hai isaliye antaHkaraNa Azraya hai| aura jo nyAyamatameM sukhAdika AtmA ke guNa kahe haiM, ve bhI sarva vedAnta siddhAntameM antaHkaraNa ke pariNAma haiM, isaliye antaHkaraNake dharma haiM, AtmAke nhiiN| parantu bhramazAna antaHkaraNakA pariNAma nahIM hai kintu avidyAkA pariNAma hai / lAina vedAntIyoMkA inake zAstrake anusAra bhramajJAnakA saMkSepase svarUpa dikhAte hai:-sarpa-saMskAra-sahita puruSake doSa-sahita netrakA rajuse sambandha hotA hai, taba raja kA vizeSa dharma rajjutva bhAse nahIM, bhAra rajjume jo muMjarUpa avayava hai lobhAse nahIM, kintu raja meM sAmAnya Scanned by CamScanner Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drnyaanubhv-rtnaakr| dharma idaMtA bhAse haiM, taise hI zuktimeM zuktitva aura nIlapRSThatA NatA bhAse nahIM kintu sAmAnya dharma idantA bhAse hai| isali dvArA antaHkaraNa raja ko prApta hokara idamAkAra pariNAmako prApta hai, tisa idamAkAra-vRtti-upahita-cetananiSTha-avidyA ke sAkAra hI jJAnAkAra do pariNAma hote haiM, taise hI daNDa-saMskAra-sahita para doSasahita netrakI raju ke sambaMdhase jahAM vRtti hove tahAM daNDa aura tisakA jJAna avidyAke pariNAma hote haiN| mAlA-saskAra-sahita puruSake sadoSa netrakA raja se sambandha hokara jisakI idamAkAra vRtti hove tisakI vRtti-upahita-cetanameM sthita avidyAkA mAlA aura tisakA jJAna-pariNAma hotA hai| jisa jagaha eka raju se tIna puruSake sadoSa netrakA sambandha hokara sarpa, daNDa, mAlA, eka eka kA tinako bhrama hoya, tahAM jisakI tRtti upahitameM jo viSaya utpanna huA hai so tisako hI pratIta hotA hai, anyako nhiiN| .. ... . isa rItise bhramazAna indriya-janya nahIM, kintu avidyAkI vRttirUpa hai, parantu jo vRtti-upahita-cetanameM sthita avidyAkA parINAma bhrama hai so idamAkAra-vRtti netrase raju Adika viSayake sambandhase hotI hai| isaliye bhramajJAnameM indriya-anyatA-pratIti hotI hai| anirvacanIyakhyAtikA nirUpaNa aura anyathAkhyAti AdikakA khaNDana gauDa brahmAnanda kRta khyAtivicArameM likhA hai so ati kaThina hai, isaliya likhA nhiiN| ......... 33 1isa rItise vedAnta siddhAntameM bhramajJAna hotA hai, isaliye abhAvaka pratyakSakA hetu vizeSaNatA sambandhakA aMgIkAra niSphala hai| A jAti-vyaktikA samavAya sambadha nahIM, kintu tAdAtmya sambandha hI guNa-guNIkA; kriyA-kriyAvAnakA, kArya-upAdAna-kAraNakA bhI tva sambaMdha hai| isaliye samavAyake sthAnameM tAdAtmya kahate hai ase tvak-Adika indriyA~ bhUta-janya hai, tele hI zrotra indriya bhI janya hai AkAza rUpa nhiiN| aura mImAMsAmatameM to zabda vedAnta matameM guNa hai, parantu myAyamata meM to zabda AkAzakA ho zrItra indriya bhI AkAza AkAzakA hI guNa hai| Scanned by CamScanner Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nvyaanubhv-rtnaakr|] [166 vedAntamatameM vidyAraNya svAmIne pAMca bhUtakA guNa kahA hai| aura vedAtamatameM pAcaspatimizrane to manako indriya mAnA hai, aura prathakArone manako indriya nahIM mAnA hai| jinake matameM mana indriya nahIM, janake matameM sukha-duHkhakA jJAna pramANa-janya nahIM, isaliye pramA nahIM, kintu sukha-duHkha sAkSI bhAse hai| aura vAcaspatike matameM sukhAdikakA jJAna manarUpa pramANa janya hai, isaliye pramA hai, aura brahmakA aparokSa jJAna to donoM matameM pramA hai; vAcaspatike matameM manarUpa pramANa se janya hai aura ke matameM zabdarUpa pramANase janya hai| .... aba isa jagaha ina logoMmeM jo kucha ApasameM pratyakSa pramANa rUpa manako indriya mAnane meM bheda haiM tisako bhI kiMcit dIkhAte haiM ki jisa matameM mana indriya nahIM hai, tisa vedAntIke matameM indriya-janyatA pratyakSa jJAnakA lakSaNa bhI nahIM hai, kintu viSaya-cetanakA vRttise abheda hI pratyakSa jJAna kA lakSaNa hai| isaliye vAcaspatikA mata samIcIna nahIM hai, kyoMki vAcaspatike matameM aisA doSa manako indriya nahIM mAnanevAle dete haiM ki eka to manakA asAdhAraNa viSaya nahIM hai, isaliye mana indriya nahIM, aura dUsarA gItAke vacanase virodha hotA hai, kyoMki gItAke tIsare adhyAyake cauthe zlokameM indriyase mana pare haiM aisA kahA hai, yadi mana bhI indiya hotA to indiyase mana pare haiM yaha kahanA kadApi nahIM bntaa| aura mAnasa jJAnakA viSaya brahma bhI nahIM hai| yaha lekha zruti-smRtimeM hai| aura vAcaspatine manako indiya mAna karake brahma-sAkSAtkAra bhI manarUpa indiyase janya hai, isaliye mAnasa haiM yaha kahA hai so bhI viruddha hai| aura antaHkaraNakI avasthAko mana kahate haiM so aMtaHkaraNa pratyakSa jJAnakA Azraya honese kartA hai| jo kartA hotA hai so kAraNa nahIM hotA hai isaliye mana indiya nahIM hai| yaha doSa manako indiya mAnane meM dete hai / so vicAra karake dekho to doSa nahIM hai, kyoki manakA asAdhAraNa tha sukha, duHkha, icchA Adika hai, aura aMtaHkaraNa viziSTa jIva hai| ra gItAmeM jo indiyase mana pare hai aisA kahA hai so tisa jagaha indiya sa bAhya indiyakA prahaNa hai, isaliye bAhya indriyase mana pare hai| Scanned by CamScanner Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ [dravyAnubhava-ratnAkara so virUddha nahIM aura mAnasa 10] isa rItise gItA vacanakA artha hai so virUddha nahI jJAnakA viSaya brahma nahIM hai, yaha kahanekA bhI abhiprAya aisa zama-dama Adi saMskAra rahita vikSipta manase utpanna honevAla viSaya brahma nahIM hai / aura mAnasajJAnakIphala-vyApyatA brahma viSaya naI kyoMki vRttimeM cidAbhAsya phala kahA hai, tila kA viSaya brahma nahIM hai kyoMki ghaTAdika anaAtma padArthako vRtti prApti hotI hai tisa jagaha vatti aura cidAbhAsya donoMke vyApya kahiye viSaya padArtha hotA hai aura brahma AkAra vRttimeM vyApya kahiye viSaya brahma nahIM hai| jaise manakI viSayatA brahma-viSaya-niSedhakarI hai taise hI zabdakI viSayatA bhI niSedhakarI hai| kyoMki dekho-"ito vAco nivartante aprApya manasA" yaha niSedha vacana hai| isaliye zabda-janya jJAnakA viSaya bhI brahma nahIM hai| aisA artha aMgIkAra hoya to mahAvAkya bhI zabdarUpahI hai| so tisase utpanna hue jJAnakA bhI viSaya brahma nahIM ho sakegA aura siddhAMtakA bhI aMga hojAyagA / isaliye niSedha vacanakA aisA artha hai ki zabdakI zakti-vRtti-janya jJAnakA viSaya brahma nahIM hai, kintu zabdakI lakSaNA-vRtti-jJAnakA viSaya brahma hai taisA hI lakSaNA-vRtti-janya jJAnameM bhI cidAbhAsya rUpa phalakA viSaya brahma nahI hai, kintu AvarNa-bhaMgarUpa-vRttimAtrakI viSayatA brahma viSaya hai| jaisa zabda-janya jJAnakI viSayatAkA sarvathA niSedha nahIM hai, taise hI mAnasa kI viSayatAkA bhI sarvathA niSedha nahIM hai, kintu saMskAra rAha bhramajJAnameM hetutA nahIM aura mAnasajJAnameM jo cidAbhAsya aMza hai viSayatA nahIM hai| kadAcit aisA koI kahe ki bhramajJAnameM manaka hai, to do pramANa janya brahmajJAna kahanA paDegA, kyoMki mahAvAkyama kI kAraNatA to bhASyakArAdikane bhI sarvatra pratipAdana ke kA to niSedha hoya nahIM aura manakIbhI kAraNatA kahe tA zmANa kahe haiM; isaliye brahma-pramAke zabda aura mana dA jAyaMge, so dUSTa-viruddha hai, kyoMki cAkSuSAdika pramAke * eka hI pramANa haiN| kisI pramAke hetu do pramANa dekheM suna yAyika bhI cAkSuSamAdika pramAmeM manakosahakArI mAna manakI cidAbhAsya aMza haiM jisakI bhramajJAnameM manako kAraNatA pratipAdana karI haiM, tisa 'tA kahe to pramAkA karaNa mana do pramANa siddha ho kazamAke netra Adika eka dekhe sune nahIM hai, kyoMki garI mAnate haiM, pramANa to Scanned by CamScanner Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [ 171 Adikako hI mAnate haiM, manako nahI aura sukhAdikake jJAnameM kevala manako hI pramANa mAnate haiM anyako nhiiN| isaliye eka pramAkI doko pramANatA kahanA hRSTa-viruddha hai| jisa jagaha eka padArthameM do indiyokIyogyatA hoya, jaise ghaTameM netra-tvakkI yogyatA hai, tisa jagaha bhI do pramANase eka pramA hoya nahIM, kintu netrapramANase ghaTakI cAkSuSa pramA hotI hai aura tvakpramANase tvacApramA hotI haiM / do pramANase eka pramAkI utpatti dekhI nhiiN| yahAM para yaha zaMkA bhI nahIM bane ki pratyabhijJA-pratyakSa hoya tisa jagaha pUrva anubhava aura indiya do pramANase eka pramA hotI hai, isaliye virodha nahIM hai, kyoMki jisa jagaha pratyabhijJAti hotI hai tisa jagaha pUrva anubhava saMskAradvArA hetu hai aura saMyoga-Adika-sambadhadvArA indiya hetu hai, isaliye saMskAra rUpa vyApAravAlA kAraNa pUrvaanubhava hai, aura sambadharUpavyApAravAlA kAraNa indiya hai, isaliye pramAke kAraNa hone se dono pramANa haiM, taise hI brahma-sAkSAtkArarUpa pramAke zabda aura mana do pramANa haiN| yaha kahanemeM iSTavirodha haiM, ulTA brahma-sAkSAtkArako manarUpa indiya-janya-pratyakSatA nirvivAdase siddha hotI hai| aura brahmajJAnako kevala zabda-janya mAne to vivAdase pratyakSatA siddha karate haiM / aura dazama ddaSTAnta viSaya bhI indiya-janyatA aura zabdajanyatAkA vivAda hai| indiya-janya jJAnakI pratyakSatAmeM vivAda nahIM / jo aise kaheM kI pratyabhijJA pratyakSameM pUrva-anubhava-janya saskAra sahakArI hai, kevala indiya pramANa haiM tisakA yaha samAdhAna hai ki brahma-sAkSAtkAra-pramAmeM bhI zabda sahakArI hai, kevala mana pramANa hai / vedAnta paribhASAdika granthameM jo indiya-janya jJAnako pratyakSa kahane meM doSa kahe haiM tisake samyakasamAdhAnanyAyakaustubha Adika graMthoM meM likheM haiN| jisako jijJAsA hove so unameM dekha leN| tathA; jo manako indiya mAnanemeM doSa kahA thA ki jJAnakA Azraya honese anta:karaNa kartA hai isaliye jJAnakA kAraNa bane nhiiN| yaha doSa bhI nahIM, kyoki dharmI aMtaHkaraNa to jJAnakA Azraya honese kartA hai aura antaHkaraNakA pariNAmarUpa mana jJAnakA karaNa hai| isarItise mana bhI AmA jJAnakA karaNa hai, isa liye pramANa hai, jahAM indiyase vyakA Scanned by CamScanner Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] [dravyAnubhava-ratnAkara meM vilakSaNatA nahIM, pratyakSa hotA haiM tahAM to nyAya aura vedAnta matameM vilaya kintu dravyakA indriyase saMyoga hI sambandha hai aura indiyI jAtikA athavA. guNakA pratyakSa hotA hai, tisa jagaha nyAya sayukta-samavAya sambandha hai, aura vedAntamatameM saMyukta-tAdAtmya sAha hai| kyoMki nyAya matameM jisakA samavAya sambandha hai vedAnta matameM tisakA tAdAtmya sambandha hai / guNakI jAtIke pratyakSameM nyAya rItise saMyukta-samaveta-samavAya sambandha hai aura vedAntameM saMyukta-tAdAtmyavattAdAtmya sambadha haiM, isIko saMyuktAbhinna-tAdAtmya bhI kahA hai| indiyase saMyukta jo ghaTAdika tisameM tAdAtmyavat kahiye tAdAtmya sambadhavAle rUpAdika haiM, tisameM tAdAtmya sambaMdha rUpatvAdika jAti ... kA hai| jaise ghaTAdikameM rUpAdika tAdAtmyavat hai, taise hI ghaTA dikase. abhinna bhI kahate haiN| abhinnakA hI tAdAtmya sambandha haiN| jisa jagaha zrotrase zabdakA sAkSAtkAra hotA hai, tisa jagaha nyAyamata * meM to samavAya sambaMdha hai, ora vedAntamatameM zrotra indriya AkAzakA kArya hai, isaliye jaise cakSurAdikameM kriyA hove hai taise hI zrotrameM kriyA hokara zabdavAle vyase zrItrakAsaMyoga hotA hai, tisa zrotra-saMyukta dravyame zabdakA tAdAtmya sambandha hai, kyoMki vedAntamatameM paMcabhUtakA guNa zabda honese. bheryAdikameM bhI zabda hai| isaliye zrotrake saMyukta tAdAra 'sambandhase zabdakA pratyakSa hotA hai, aura jisa jagaha zabdatvakA pratyakSa jagaha zrItrakA saMyukta-tAdAtmyavattAdAtmya sambandha hai / vedAntamata meM jaise zabdatva jAti hai taise tAratva-maMdatva bhI jAti hai, nyAya ' mAphika jAtise bhinna upAdhI nahIM, isaliye zabdatvajAti zrotrase sambandha hai| sohI sambandha tAratva-mandatvakA hai, ki sambaMdha nhiiN| . . . __ aura, abhAvakA jJAna anupalabdhipramANase hotA hai, kisA mabhAvakA hAna hotA nahIM, isa liye abhAyakA indiyase samba ho| yaha nyAyamata aura vedAntamatakA pratyakSa vicArama jisa jagaha eka rajjuse tIna puruSoM ke doSa-sahita netrakA sa hoya jAti hai, nyAya matake vya zabdatvajAtikA jo mandatvakA hai, vizeSaNatA hotA hai, kiso indiyase sandayase sambandha apekSita / vicArameM bheda hai| hata netrakA sambandha hokara Scanned by CamScanner Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / ] sarpa, daNDa, mAlA, eka eka jisakI vRtti upahita meM mAlA, eka ekakA tInoM ko bhrama hotA hai tisa jagaha hitameM jo viSaya UpajA haisohI viSaya tisakopratota hai. anyako nhiiN| isarItise bhramajJAna indiyajanya nahIM kintu vatti rUpa hai / parantu jisa vRtti-upahita cetanameM sthita kA pariNAma bhrama hai, so idamAkAra-vRtti-nevase raja Adika viko sambandha hotA hai / isa liye bhramajJAnameM indriyajanyatA pratIta hotI indiyajanya jJAna nahIM hai| isaliye vedAntamatavAle anirvacanIya mana mAnate haiN| isa anirvacanIya khyAtikA nirUpaNa aura anyathAkhyAti AdikakA khaNDana gauDa brahmAnanda racita khyAtivicArameM likhA hai| so khyAtikA prasaGga to hamako isa jagaha likhAnA nahIM hai, mere ko to kevala prasaGgase itanA likhonA pdd'aa| isataraha vedAntasiddhAMta meM bhramajJAna indriyajanya nahIM haiM, aura dUsarA abhAvakA jJAna bhI inSyijanya nahIM, kintu anupalabdhi nAma pramANase abhAvakA jJAna hotA hai| isa liye abhAvake pratyakSakA hetu vizeSaNatA sambandha aGgIkAra karanA niSphala hai| aura jAti-vyaktikA samavAya sambandha bhI nahIM, kintu tAdAtmya sambandha hai, usI rItise guNa-guNIkA athavA kriyA. kriyAvAnakA, kArya-upAdAnakAraNakA bhI tAdAtya sambandha hai| isa liye samavAyake sthAnameM tAdAtmya kahanA ThIka hai| aura jaise tvagAdika indiyA~ bhUtajanya haiM taise hI zrotra indriya bhI AkazirUpa nhiiN| aura mImAMsAke matameM to zabda davya hai, vedAntamatameM guNa hai, parantu myAyamatameM to zabda AkAzakA hI guNa hai| aura vedAntavAle vidyAraNyakhAmI pAMcabhUtakA guNa kahate haiN| aura vedAntamatameM vAcaspati mizra to manako indiya mAnatA hai, aura granthakAra vedAntamatavAle manako indriya nahIM mAnate haiN| kaI vedAntiyoMke matameM sukha-dukhakA sAna pramANajanya nahIM isa liye pramA nahIM, kintu sukha-duHkha sAkSI s| aura vAcaspatika matameM sukhAdikakA zAna mana-rUpa pramANajanya " 'laya pramA hai| aura brahmakA parokSa jJAna to donoM matameM pramA vAcaspatike matameM manarUpa pramANajanya hai| aura jinake matameM Scanned by CamScanner Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava-ratnAkara 174 ] manako indriya nahIM mAnI hai, tinake matameM indriyajanyatA pratyakSa zAkA lakSaNa nahIM, kintu viSaya-cetanakA vRtti-cetanase abheda ho pratyakSa jJAna kA lakSaNa hai| isa rIti se isake pratyakSa jJAnameM aneka tarahake Apasa meM jhagar3e haiN| jo inake granthAnusAra likhAU~ to grantha bahuta bar3ha jAyagA, isa bhaya se nahIM likhAtA / aba isa jagaha buddhimAnoMko vicAra karanA cAhiye ki, nyAyamata meM koI to indriyako karaNa mAnatA hai aura koI kAraNa mAnatA hai, aura koI sannikarSAdikako pramANa mAnatA hai / jaba isarIti se Apasa meM hI inake vivAda cala rahe haiM to jijJAsukoM kyoMkara inake kahane meM vizvAsa hoya ? kyoMki jinake manameM Apa hI saMdeha banA huA hai ve dUsarekA sandeha kyoMkara dUra kareMge ? alabatta, inake isa vicAra ke Upara buddhimAna loga vicAra kareMge to DUMgarako khodanA aura cUhe ko nikAlanA hI naiyAyikake zAstroMke avagAhanakA phala mAlUma hogA / isa rIti se vedAntamatavAleke pratyakSake kathanameM bhI jude 2 AcAryoM kI judI 2 prakriyA hai / isaliye inakA bhI pratyakSa pramANa kahanA ThIka nhiiN| ina matavAloMke pratyakSa pramANako dekhakara mereko * eka masala yAda AtI hai ki rAgAkA bhAI prAgA / sohI dikhAte haiM ki jaise naiyAyikane jijJAsu ko bhramaMjAlameM geraneke vAste kisI jagaha cAra sambandha aura kisI jagaha tIna sambandha lagA kara kevala tota kA jhAr3a banA liyA hai| samavAya sambandha, samaveta - samavAya sambandha, vizeSaNatA sambandha, saMyoga sambandha lagAkara pratyakSa jJAnakA varNana to kiyA ; kintu jijJAsuko ulTA bhramajJAna meM gera diyA ; pratyakSa pramANakA kucha nirNaya na kiyA; kevala bAhyaddRSTiko dekhakara pratyakSa jJAnameM liyA; AtmajJAnakA kiMcit bhI varNana na kiyA; isaliye naiyAyikakI pola dekha vedAntIne avidyAkA jhagar3A uThA diyA / so vedAntiyoMne bhI kevala avidyAko mAna kara antaHkaraNase hI pratyakSa jJAnakA varNana kiyA, usa brahmarUpa AtmAke pratyakSa jJAnakA to kiJcit bhI varNana na kiyaa| aura jo kitane hI vedAntI mana Scanned by CamScanner Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyaanubhv-rtnaakr| paNA dikhAya kara granthoM jina grantho karanA ya nahIM mAnate haiM, ve loga bhI kevala vivekazUnya buddhi-vicakSaNa ya kara granthoM meM kevala mana:kalpita varNana karate haiN| aura zokA manake indriya na honemeM pramANa dete haiM, ve grantha bhI nahI jaise puruSoMke race hue haiN| isapara eka masala yAda AI likhatA hUM ki, "andhe cUhe thothe dhAna, jaise gurU taise jajamAna" / tise ina matAvalambiyoMkA pratyakSa pramANa jo hai so upekSA kI yogya hai arthAt jijJAsuke anupayogI hai| dUsarA jo ye loga pamANa aura pramAse pameyakA jJAna honeko kahate haiM, so yaha pIDanakA kahanA vivekazUnya hai, kyoMki jaba pamANa aura pameyase hI jijJAsuko yathAvat jJAna ho jAya to phira pumAkA mAnanA niSphala hai. kyoMki jaba pramANase pumA paidA hogI taba pameyakA jJAna pumA, karegI, taba to pramANakA kucha kAma nahIM rahA ; pumA hI jJAna karAne vAlI ThaharI, to phira pamANako mAnanA hI niSpayojana ho gyaa| isa liye he bhole bhAiyo ! isa padArthako jJAnameM pramANa aura pumA do mata kaho, kintu eka pramANa koI aGgIkAra karo, aura isa ajJAna ko pariharo, sadgurukA lakSaNa pramANakA hRdaya boca dhro|| ___ aba syAdvAdasiddhAntameM pramANakA lakSaNa kiyA hai so dikhAte haiM ki,-"svaparavyavasAyi jJAna pramANam" aisA zrIpramANanayatattvAlokAlaGkAra granthameM sUtra kahA hai| isakA syAdvAdaratnAkara athavA syAdvAdaratnAkara-avatArikA Adi granthoM meM vistAra se varNana hai| eka to ve grantha mere pAsa nahIM hai, aura dUsarA, grantha bar3ha jAnekA bhI bhava hai, tIsarA. ina khaNDana-maNDanoM ke viSaya bahata sUkSma vicArapUrNa aura kliSTa hai. ina kAraNoM se vistAra na karake zrIvItarAga sarvajJa devane jisa rIti se pramANa kA varNana kiyA haiM usa rAti se kiMcit likhAtA hai ki jina mata meM pramANa ke do bheda / eka to pratyakSa, dUsarA prokss| pratyakSa nAma spaSTa kA hai arthAt anAdikase atiuttama nirmala prakAzavAlA hoya usakA nAma pratyakSa " hai / so pratyakSake bhI do bheda haiM, eka to sAMvyavahArika, sarAdU Scanned by CamScanner Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drvyaanubhv-rkssaakr| 176] pAramArthika / prathama sAMvyavahArikakA varNana karate haiM ki indriyoM se hoya, dUsarA mana indriyase hoya / so indriyase jJAna hote ke cAra kAraNa ( hetu ) hai so ve cAroM hetu eka 2 se atiuttama hai so aba una cAroM kAraNoMkA nAma kahatehaiM ki eka to avagraha, dasarA tIsarA avAya, cauthA dhaarnnaa| yaduktaM pramANanayatattvAlokAlaMkAre "etadvitayamapyavagrahahAvAyadhAraNAbhedAdekaikazazcaturvikalpaM" isakA vi. zeSa vistAra aura lakSaNa syAdvAdaratnAkarAvatArikA athavA syAdvAdaratnAkara Adika jo isa prathakI TIkAeM haiM, unameM hai| cAroM hetu sarva indriyoMke sAtha joDanA. isarItise indriya-pratyakSa-jJAnake bheda haiN| inaka jinamatameM vyavahArika pratyakSajJAna kahate haiM / aba dUsarA pAramArthika jJAno hai| so indriyake binA kevala AtmA-mAtrase pratyakSa hotA hai isIko atIndriya-pratyakSa jJAna kahate haiM, kyoMki jisameM indriyaAdikakI apekSA nahIM hai usakA nAma atIndriya pratyakSa jJAna hai / usake bhI do bheda haiM, eka to dezapratyakSa dUsarAsarvapratyakSA dezapratyakSakebhI do bheda haiM, ekato avadhizAna dUsarA manaparyava jJAna / avadhijJAnake do bheda haiM, eka to karmakSaya honese, dUsarA svabhAvase |krmkssyse honevAle avadhijJAnake jaghanya, madhyama, utkRSTa karake asaMkhyAta bheda hote haiM, aura karmagranthAdikameM chaH prakArake mukhya bheda likhe bhI haiM / aura jo svAbhAvika avadhijJAna hai, so devagati aura nArakagatimeM hotA hai| devalokameM jisa 2 puNya prakRtise jisa2 devalokameM jo2 devatA utpanna hotA hai usIke mAphika vizeSa 2 uttama avadhijJAna hotA hai, aura nArako meM jisa 2 pApake udayase jisa 2 nArakImeM jAtA hai tisa 2 pApake udayase malina 2 avadhijJAna utpanna hotA hai| isarItise isa avadhizAna dezapratyakSake aneka bheda haiN| dUsarA jo dezapratyakSa manaparyava jJAna hai, vaha vizeSakarake saMyamakI zuddhi aura cAritra ke pAlanese jaba karmakSaya hotA hai taba hI utpanna hotA hai| usa manapayava zAna ke do bheda haiM, eka to vipulamati, dUsarA Rjumati / aba isa jagaha koI aisI zaMkA kare ki manaparyavajJAna kisako kahate haiM ? usakA sandeha dUra karane ke vAste isa manaparyavajJAnakA Azaya kahate haiM ki r3hAI dIpameM jo Scanned by CamScanner Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [ 177 saMjJi-paMcendriya arthAt manavAle manuSyoMkA jo saMkalpa-vikalpa arthAt jaisI 2 jisake mana meM vAsanA athavA vicAra hoya usako jo yathAvat jAne usakA nAma manaparyavajJAna haiM, kyoMki dUsareke manakI bAtako jAnanA usIkA nAma manaparyava jJAna hai / so DhAI dvIpa arthAt jamba dvIpa, ghAtako khaNDa, aura AdhA puSkarAvarta, isa ar3hAI dvIpake manavAle manuSyoM ke manakI bAtako sampUrNa jAne aura jo Age kahA jAnevAlA kevalajJAna ko utpanna karake hI nAza pAveM usako to vipulamati manaparyava jJAna kahate haiM, aura thor3ese manuSyoMke manakI bAta jAne tathA vinA hI kevalajJAna utpanna kiye nAza pAve usako Rjumati manaparyava jJAna kahate haiN| isa rIti se zrIvItarAga sarvajJadevane apane jJAnameM dekha kara dezapratyakSa jJAnakA siddhAntoMmeM varNana kiyA hai| aba sarvapratyakSa jJAna jinamata meM usako kahate haiM ki samasta jJAnAvaraNAdika cAra karmako kSaya karake jo jJAna utpanna hoya usakA nAma sarvapratyakSa atIndriya jJAna hai / usIko kevalajJAna kahate haiM / use sarvapratyakSa jJAnameM mukhyataH AtmajJAna - apane AtmasvarUpa ko dekhanevAle puruSa kA phira janma maraNa nahIM hotA hai| aura usake isa pratyakSa jJAnase: loka, aloka, bhUta, bhaviSyat varttamAnameM jaisA kucha hAla hai. taisA yathAvat mAlUma hotA hai| jaise acchI dRSTivAleko hAthameM rakkhA huA A~valA dIkhatA hai, taise hI usa atIndriya kevalajJAnavAleko jagatkA bhAva dikhatA hai| isaliye jinamatameM usako sarvajJa kahate haiN| isa rItise kiJcit pratyakSa pramANakA varNana kiyA / parokSa-pramANa / smaraNa aba parokSa-pramANakA varNana karate haiM--parokSa nAma hai aspaSTa arthAta pratyakSa jJAnase malina jJAnakA / isa parokSajJAnake pA~ca bheda haiM, eka to (smRti), dUsarA pratyabhijJAna, tIsarA tarka, cauthA anumAna, pA~cavA~ Agama / isarotise isa parokSa pramANake pA~ca bheda haiN| so prathama smaraNakA viSaya kahate haiM ki, jisa kisI jIvako pichalA 14 Scanned by CamScanner Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drvyaanubhv-rkssaakr| 178] saMskArase bhUtakAlake arthakA, usI mAphika AkArako dekhA smaraNa honA usakA nAma smaraNazAna hai| aba dUsarA pratya mizAna usako kahate haiM ki jisameM anubhava aura paha donoM hetu arthAt kAraNa hai, jaise gaUko dekhane se gaSayakA jJAna hotA hai isakA nAma pratyabhizAna hai| aba tIsarA tarka usako kahate haiM ki 'yatsArakhe tatsattvaM' 'yasyAbhAve tasyApya. bhASaH paryAt eka vastuko vidyamAnatA meM dUsarI cIz2akI avazya pipamAnatA ho aura usake abhAva meM usa cIz2a kA bhI avazya mamAva ho, aise jhAna ko tarka kahate haiN| jaise "yatra 2 dhUmastatra 2 pariH -jisa jagaha dhUma hai usa jagaha vahi avazyameva hogI maura jisa jagaha para nahIM hai usa jagaha dhuvA~ kadApi na hogaa| kyoMki dhUmake binA agni to raha sakatI hai parantu binA agnike jSA kadApi nahIM raha sakatA, isa jJAnakA nAma tarka hai / aba cauthA anumAna kahate haiM ki anumAnake do bheda haiM, eka to svArtha, dUsarA praarth| svArthaanumAna usako kahate haiM ki, nijase hetukA darzana aura sambandhakA smaraNa karake sAdhyakA jJAna honA usakA nAmaH svArtha manumAna hai| aura parArtha usako kahate haiM ki, jo dUsareko vaise hI zAma karAve, usakA nAma parArtha bhanumAna hai| isa anumAnameM vyApti mAdika bhaneka rItise pratipAdana hotA hai| so isakA vistAra to sthAvAdaramAkara, samatitarka bhAdika aneka pranthoM meM hai| parantu isa jagaha to nAmamAtra kahatA hai| liGga dekhanese liGgikA jJAna honA, kisI puruSane parvatapara dhUma dekhA, isa dhUmako dekhanese anumAna kisa parvatameM bhagni hai| so usa dhupa rUpa liGga dekhanesa jo pani usakA anumAna kiyaa| isarItise anumAnakA ! karate haiN| isake paJca avayava hai-eka to pakSa, dUsarA hetu dRSTAnta, cauthA upanaya, pAMcavA nigmn| jisameM buddhimAna to do hI aghayavase anumAna yathAvata ho jAtA hai| aura jijJAsu haiM, unake vAste pAMcoM avayava hai| isa anumAna Scanned by CamScanner tIsarA buddhimAn puruSako jAtA hai| aura jo mandamatI / isa anumAnakA vizeSa Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muulyaanubhv-rtnaakr| aura naiyAyika AdikoMke anumAnakA khaMDana to syAvAda-ravAtArikA, syAdvAdaratnAkara aura sammatitarka Adi granthoM meM hai| mAnake vyApti Adikake khaMDana-maMDanakI koTi bhI bahuta kliSTa aura anya bar3ha jAneke bho bhaya se yahA~ para vistAra na kiyaa| ... aAgama-pramANa / aba pA~cayoM bheda Agama ko kahate haiN| pestara to AgamakA lakSaNa hai ki, Agama kyA cIz2a haiM aura Agama kisako kahate haiM ? yadukta pramANamayatatvAlokAlaMkAre "AptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH" isa kA artha aisA hotA hai ki Apta-puruSoMke pacanase jo pragaTa huA bhartha, usakA jo yathAvat jAnanA usakA nAma Agama hai| aba Apta kisako kahate haiM so usakA bhI lakSaNa usI jagaha aisA kahA hai ki "abhidheyaM vastu yathAvasthita yo jAnIte yathAjJAtaM cAbhidhatte sa AptaH" arthAt kahI jAnevAlI vastu-padArtha ko jo ThIka ThIka rIti se jAnatA ho aura jAnane ke mAphika ThIka taura se kahatA ho so Apta haiN| yaha Aptake do bheda haiM, eka to laukika, dUsarA lokottr| laukika-Apta meM to janaka Adika aneka satyavodi hai / aura lokottara to zrI tIrthakara Adi arahanta vItarAga sarvazadeva tathA gaNadharAdi mahApuruSa haiN| - unakA jo vacana hai so varNAtmaka hai, arthAt paudgalika bhASA vargaNA se bane hue akAra Adika akSara rUpa haiN| usI ko zava bhI kahate haiN| yahAM para jo aura matAvalambI jisa rIti se zabda pramANa se zAbdo pramA mAna kara pada se padArtha kA artha vA zakti kA varNana karate haiM usako dikhAte haiM / dA pramA ke do bheda haiM, eka to vyAvahArika, dUsarI paarmaa| so vyAvahArika ke bhI do bheda hai, eka laukika vAkya dUsarI vaidik| nIlo ghaTaH' ityAdika laukika vAkya thik| so vyAva janya, dUsarI vAda hai| 'vajahastaH purada hastaH puraMdaraH' ityAdika vaidika vAkya haiN| padake samudAyako Scanned by CamScanner Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. [drvyaanubhv-rtnaakr| kA varNakA samudAya usako ra Adika arthavAle haiM aura Show vAkya kahate haiN| arthavAlA jo varNa athavA varNakA sama pada kahate haiM / akArAdika varNa bhI Izvara Adika arthavA vaidyAdika padameM varNakA samudAya arthavAlA haiM / byAkaraNa kI rI 'nIlo ghaTaH' isa vAkyameM do pada haiM, aura nyAyakI rItise cAra parantu vyAkaraNake matameM bhI artha-bodhakatA cAra hI samudAyameM hai| cAra nahIM haiN| so isa zAbdIpramAkI yaha prakriyA hai ki nIlopa isa vAkya ko sunanese zrotAko sakala padakA zravaNa sAkSAtakAra hotA hai| padake sAkSAtkAra se padArthakI smRti hotI hai| aba isa jagaha koI aisI zaMkA karatA hai ki . padakA anubhava padakI smRtikA hetu hai, athavA padArthakA anubhava padArthakI smRtikA hetu hai; padakA sAkSAtkAra padArtha kI smRtikA hetu bane nahIM, kyoMki jisa vastu kA pUrva (pahale ) anubhava hotA hai usakI smRti hotI hai, anyake anubhavase anyakI smRti hove nahIM / isaliye padake jJAnase padArthakI smRti bane mhii| isa zaGkAkA aisA samAdhAna hai ki yadyapi saMskAradvArA padArtha anubhava hI padArthakI smRtikA hetu hai, tathApi udbhUta saMskArase smRti hotI hai, anubhUta saMskAra se smRti hoya nhiiN| jo anubhUta saMskArase bhI smRti hotI hoya to anubhUta padArthakI smRti honI caahiye| isaliye padArzake saMskAra ke udbhava kA hetu pada-jJAna hai, kyoMki sambaMdhita jJAnase tathA sadRza padArthake jJAnase athavA cintavana se saMskAra udbhUta hote haiM / tisase smRti hotI hai| jaise putrako dekha ke pitA ko aura pitAko dekhake putra kI smRti hotI hai, kyoMki tisa jagaha sambaMdhI kA jJAna saMskAra ke udabhava kA hetu hai / tesa hA tapakhIko dekhe tava pUrva dekhe hue anya tapasvI ki smRti hotI hai| jagaha saMskAra kA udabodhaka sadaza-darzana hai| aura jagaha ekAntameM vaiThake anubhUta padArthakA cintavana tisameM anubhUta artha ko smRti hotI hai, tisa jagaha saMska udbodhaka cintavana hai| isa rIti se sambandha-jJAnAdika, udbodha-dvArA smRti ke hetu haiN| aura saMskAra kI utpa yakA cintavana kare, | jagaha saMskAra kA sambandha-jJAnAdika, saMskAra kAra ko utpatti dvArA Scanned by CamScanner Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 181 1 samAna viSayaka pUrva ( pahalA ) anubhava smRti kA hetu hai / isaliye padArtha kA pahalA anubhava to padArtha viSayaka saMskAra kI utpatti dvArA hetu hai, parantu padArtha ke sambandhI pada hai| isaliye padArtha ke sambandhI jo pada, tisakA jJAna saMskAra ke udbodha dvArA padArtha kI smRti kA hetu hai / isaliye pada ke jJAna se padArtha kI smRti saMbhabatI hai / jisa jagaha eka sambandha ke jJAna se dUsare sambandhI kI smRti hoya, tisa jagaha donoM padArtha ke sambandha kA jisako jJAna hai tisako ekake jJAna se dUsare kI smRti hotI hai / parantu jisako sambandha kA jJAna nahIM hai, usako ekake jJAna se dUsare ko smRti hoya nahIM, jaise pitA putra kA janyajanakabhAva sambandha hai so jisako janya - janakabhAva sambandha kA jJAna hogA, tisako to eka ke jJAna se dUsare kI smRti hogI, parantu jisakI janya-janakabhAva sambaMdhaka jJAna nahIM hai, tisako ekake jJAnase dUsare kI smRti hoya nahIM / taise hI pada aura arthakA Apasa meM sambaMdha ko vRtti kahate hai, to vRttirUpa jo pada arthakA sambaMdha, tisakA jisako jJAna hogA usako padake jJAnase arthakI smRti hogI / pada aura arthakA vRttirUpa sambaMdha ke jJAna se rahita ko padake jJAnase arthakI smRti nahIM hogI / isaliye vRtti sahita padakA jJAna padArtha kI smRti kA hetu hai, so vRtti do prakArakI hai, eka to zakti rUpa vRtti hai, dUsarI lakSaNArUpa vRtti hai / nyAyamata meM to Izvara kI icchArUpa zakti hai, aura mImAMsakake matameM zakti nAma koI bhinna padArtha hai, vaiyAkaraNa aura pataMjali ke matameM vAcyavAcaka bhAvakA mUla jo padArthakA tAdAtmya sambaMdha so hI zakti hai, aura advaitavAdI arthAt vedAntamatameM sarva jagaha apane kArya karane kA sAmarthya hI zakti hai, jaise taMtumeM paTa karanekA sAmarthya rUpa zakti hai, agnimeM dAha karane kA jo sAmarthya so zakti hai, taise hI padameM apane arthake -jJAnakI sAmarthya rUpa zakti hai / parantu itanA bheda hai ki agni Adika padArthameM jo 'sAmarthya rUpa zakti hai, usameM jJAnakI apekSA nahIM, zakti-jJAna ho athavA naho donoM sthAnoM meM agni Adikase dAha-Adika kArya hotA hai, paraMtu dravyAnubhava - ratnAkara / ] Scanned by CamScanner Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava- rjaakr| 182] padI zaktI arthakI smRti rUpa kArya hotA hai| zaktikA jJAna hoya nahIM to arthakI smRti rUpa kArya bhI hoya nhiiN| isa liye jaba padakI sAmarthya rUpa zakti jJAta hotI hai, taba padArtha ke smRti rUpa kArya hotA hai / isake Upara zaMkA samAdhAna bhI vedAnta pranthoMmeM aneka rIti se haiM aura unhIke anusAra vRttiprabhAkara nAmaka granthameM bhI haiN| parantu isa jagaha usa vedAnta ke anusAra zaMkA-samAdhAna likhAnekA kucha prayojana nahI haiM, kyoMki hamako to kevala unake zAstrAnusAra unakI mukhya vRtti-rIti jijJAsuko dikhAnI thii| una logoMke matameM isarIti se zakti-sahita padajJAnase padArtha kI smRti hotI hai / aura jitane padArthakI smRti hogI utane hI padArthoMke sambandha kA jJAna hoga' / athavA sambaMdhasahita sakala padArtha ke zAnako vAkyArtha jJAna kahate hai, usako hI zAbdI pramA kahate haiN| jaise 'nIlo ghaTaH' aisA vAkya haiM, usameM cAra pada haiM, eka to nIla pada haiM, dUsarA okAra pada hai, tIsarA ghaTa pada hai, cauthA visarga pada haiN| nIla-rUpa- viziSTa meM nIlapadakI zakti hai, okAra pada nirarthaka hai, yaha kathana vyutpattivAda granthameM spaSTa hai, so vahAMse dekhanA cAhiye, athavA AkAra padakA artha bheda bhI hai, tosarA ghaTapadakI ghaTatva-viziSTameM zakti hai, aura visarga kI ekatva - saMkhyA meM zakti haiN| nIlapItAdika padako varNa aura varNavAle zakti hai, aisA koza meM likhA hai, aura visarga kI ekatva-saMkhyA meM zakti haiM, yaha bAta bhI vyAkaraNase jAnI jAtI hai| ghaTa padakI ghaTatva - viziSTameM zakti hai, yaha to vyAkaraNa- pranthase aura zaktivAdAdi prantha se mAluma hotA hai| nyAyasUtrameM gautamaRSine to aisA kahA hai ki jAti, AkRti, vyaktimeM sakalapada kI zakti hai| ve avayava ke saMyogako AkRti kahate haiM, aura aneka padArthameM rahanevAle eka nitya dharma ko jAti kahate haiM, jaise aneka ghaTameM eka ghaTatva nitya hai so jAti hai, jAtike Azrayako vyakti kahate haiN| isa matameM ghaTa pada kI zakti . kapAla-saMyoga-sahita ghaTatva-viziSTa ghaTa meM hai| aura dIdhitikAra ziromaNi bhaTTAcArya ke matameM sakalapada kI vyakti-mAtra meM zakti hai, jAti * aura mAkRti meM nhiiN| so isa matameM ghaTa padakA vAcya kevala vyakti Scanned by CamScanner Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr|] [183 tva aura kapAla-saMyoga ghaTapada ke vAcya nahIM, kyoMki jisa padakI meM zakti hoya tisa padakA so artha vAcya kahAtA hai| kevala timeM zakti hai, isaliye kevala vyakti hI vAcya hai| isarItise ina sozakA-samAdhAna ke sAtha aneka pranthakAroMne apane jare 2 bhabhiprAya dikhAye haiN| so ekAMto prantha baDha jAneke bhayase, dUsarA kliSTa bahuta hai, isaliye jijJAsuke samajhane meM kaThina hojAya, isa bhayase bhI namUnA mAtra dikhAyA hai / isI taraha lakSaNAvRttimeM bhI aneka taraha ke ina logoM ke vAdavivAda haiM, sI bhI uparyukta kAraNoMse nahIM likhaayaa| . .. aba pAThakagaNa inake upara likhe hue lekhako dekhakara buddhipUrvaka vicAra kareM ki naiyAyika to zabda meM IzvarakI icchArUpa zakti mAnate haiM, aura mImAMsakake matameM zakti nAma: koI bhinna padArtha hai, aura vyAkaraNa matameM athavA pataMjalike matameM vAcya-vAcakabhAvakA mUla jo pada-arthakA tAdAtmya-sambandha so hI zakti hai| isa rItise inake isa zabda-nirUpaNameM aneka vivAda hai| aura inameM bhI eka 2 matake anekara AcArya bhapanI 2 buddhivicakSaNatA dikhAne ke vAste judI 2 prakiyA dikhAgaye haiN| jaba ina logoMmeM ApasameM hI vivAda cala rahA hai to phira isa zabdapramANase dUsare jijJAsuko bodha kyoMkara karAveMge? ina saba matoMke maMtavya padArthomeM aneka tarahake visaMvAda haiM, jisakA saMkSipta nirUpaNa maiMne syAdvAdAnubhavaratnAkarake dUsare praznake uttara meM dikhAye haiM, so yahAMse jijJAsuko dekhanA caahiye| . aba maiM ina vivekazUnya buddhi vicakSaNoM kI bAtoMkA jhagar3A chor3akara zuddha, sarvajJa, vItarAga, jagadguru, jagabaMdhu, jagadupadezadAtA, padArthako pathAvat kahanevAle, jineza bhagavAna ke zAlAnusAra zamda pramANa kahatA hai| yadyapi isa vItarAga sarvajJadeva ke bhI matameM kAla (huMDAvasarpiNI) ka doSale aneka avyavasthA ho gaI hai, aura vartamAna meM bhI digambarakhatAmbara do AmnAya hai| tisameM bhI digambariyoMmeM to terahapanthI, panthI, gumAnapanthI Adi bheda haiM, aura zvetAmbara mAmnAyameM bhI yatI, ", dur3hiyA, (bAisa TolA), terahapanthI, gacchAvika, bhaneka bheda hai, Scanned by CamScanner Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drvyaanubhv-rtnaakr| paNa aura padArtha-nirNaya meM to koI 184] tathApi ina saboMmeM pramANa-Adike nirUpaNa aura padArtha-ni taraha kA bheda nahIM hai, kevala kriyAkalApAdi pravRttimeM bheda hote| bheda haiN| isaliye jo inake zAstromeM AptoMkA lakSaNa kiyA hai so vata milatA hai| so hI isa jagaha pramANanayatattvAlokAlaMkArake ca paricchedase uddhata kara dikhAtA huuN| isameM AptakA lakSaNa maiM pahale likha cukA huuN| usake bAda se vaha grantha, isa zabda-pramANako jJAtavya bAbatameM isa prakAra hai tasya hi vacanamavisaMvAdi bhavati 5 sa ca dvadhA laukiko lokottarazca 6 laukiko janakAdilokottarastutIrthakarAdiH 7 varNapadavAkyAtmakaM vacanam 8 akArAdiH paudgaliko varNaH / varNAnAmanyonyApekSANAM nirapekSA saMhatiH padaM, padAnAM tu vAkyaM 10 svAbhAvikasAmarthya , samayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabdaH 11 arthaprakAzakatvamasya svAbhAvika pradIpavat, yathArthAyathArthatve punaH puruSaguNadoSAvanusarataH 12 sarvatrAyaM dhvanirvidhi-pratiSedhAbhyAM svArthamabhidadhAnaH saptabhaMgImanugacchati 13 ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArADitaH saptadhA vAkaprayogaH saptabhaMgI 14" ina sUtroMkA vizeSa artha to inakI TIkA syAdvAdaratnAkarameM aura usameM praveza karaneke vAste banI huI syAdvAdaratnAkarAvatArikA meM hai| isa jagaha to kiMcit bhAvArtha kahatA hUM:-pUrvokta lakSaNavAle Aptake vacana meM visambAda kiMcit na hogA, jisake vacanameM visaMvAda hai so bhAta nahIM hai| vaha Aptake do bheda haiM, eka to laukika, dUsarA lokottara / laukika meM to janakAdika aneka puruSa hai, aura lokottarameM tIthaka arthAt zrI vItarAga sarvajJadeva Adi haiN| varNa-pada-vAkya rUpa vaca akArAdika paudgalika vastuko varNa kahate haiN| paraspara apekSA vAle una varNoM kA jo nirapekSa (dUsare padoM ke vargoM kI apa rakhanevAlA) samudAya, usakA nAma pada hai| aura padoMkA samudAya usakA nAma vAkya hai| zabdameM artha prakAza karaneka vika sAmarthya hai, jaise dIpaka meM prakAza karane kI to / aura padoMkA vaisA hI jo martha prakAza karanekI svaabhaa| karane kI sAmarthya hai| Scanned by CamScanner Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [ 185 karake usa sAmarthya aura saMketa se artha-bodha kA kAraNa zabda hotA hai / parantu usameM yathArthatA aura ayathArthatA, kahanevAle puruSa kA guNa aura doSa ke anusAra, hotI haiN| isa rIti se sarvatra dhvani (zabda) vidhi aura pratiSedha svArtha dhAraNa karatI huI sapta-bhaMgIko prApta karatI hai 1 eka vastuke dharma arthAt guNa * athavA paryAyameM anuyoga ( prazna ) vazale avirodha se vyasta aura samasta jo vidhi aura niSedha, unakI kalpanA karake 'syAt' zabda yukta jo sAta prakArakA vAk prayoga hai usakA nAma saptabhaMgI hai| isa rItise sUtroMkA bhAvArtha kahA / sapta-bhaMgI / aba isa jagaha kiMcit saptabhaMgIkA svarUpa likhAtA huuN| prathama sAta 7 bhaMgIke nAma kahate haiM 1 syAt asti 2 syAt nAsti 3 syAt asti nAsti 4 syAt avaktavya 5 syAt asti avaktavya 6 syAt nAsti avaktavya 7 syAt asti nAsti yugapat avaktavya / syAt zabda kA artha yaha hai ki syAt avyaya hai so avyayake aneka artha hote haiM, kahA hai ki "dhAtunAmAvyayAni anekArthAni bodhyAni" isa vAste syAtpadake aneka artha haiN| isa saptabhaMgIko deva ke Upara utAra kara isa jagaha dikhAte haiN| usI rItile hareka cIjake Upara utaratI hai / isaliye isako devake Upara utArakara jijJAsuoMke samajhAneke vAste likhAte haiM / syAt deva asti - svadravya, svakSetra, svakAla, svabhAva karake deva hai, yaha prathama bhAMgA huA / syAt deva nAsti - deva jo hai so syAt nahIM hai, kisa karake ? kudeva karake, kyoMki kudevakA dravya, kSetra, kAla, bhAva karake nAstipanA hai| jo kudeva karake devameM nAstipanA na mAne to hamArA koI kArya siddha hI nahIM hoya, kyoMki kudeva meM to kugatI denekA svabhAva hai, aura devameM devagati aura mokSa denekA svabhAva haiN| jo devameM kudevakA nAstipaNekA svabhAva na hotA to hamArA mokSa-sAdhanakA nimitta kAraNa kabhI nahIM banatA / isa vAste syAt deva nAsti, yaha dUsarA bhAMgA 15 i Scanned by CamScanner Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drvyaanubhv-rtnaakr| hate haiM ki jisa samaya meM , deva meM kudeva kA nAstipanA 186] huaa| aba syAt asti syAt nAsti bhAMgA kahate haiM kideva meM deva kA astitva hai, usI samaya deva meM kudeva kA hai, so yaha donoM dharma eka hI samayameM maujUda haiM, isa vAste tIsara khaa| aba syAt avaktavya nAma bhAMgA: kahate hai-syAt deva aba hai, kahane meM na Ave so avaktavya hai| jisa samaya devameM devaka astipanA hai usI samaya devameM kudeva kA nAstipanA hai, to donoM dharma eka samaya honese jo asti kahe taba to nAstipanekA mRSAvAda AtA haiM, aura jo nAsti kahe to astipanekA mRSAvAda AtA hai, arthAt jaTha AtA hai, kyoMki donoM artha kahane kI eka samayameM vacanakI zakti nahIM, isa vAste avaktavya hai| ____ aba syAt asti avaktavya bhAMgA kahate hai / syAt astideva avaktavya, yaha huA ki devake aneka dharma astipane meM hai parantu jJAnI jAna saktA hai, aura kaha nahIM sktaa| jaise koI gAnekA samajhanevAlA pravINa puruSa gAnako zravaNakarake usa zrotra-indriyase prApta huA jo gAnakA rasa usako jAnatA hai, parantu vacana se yahI kahatA hai ki ahA kyA vAta hai, athama zira hilAne ke sivAya kucha kaha nahIM sakatA, to dekho usa puruSa ko usa rAga rAginI kI majA meM to astipanA hai parantu vacana karake kaha .. nahIM sktaa| isarItise deva meM devapanA jAnanevAleko devapanA usake citta meM hai, parantu vacanase na kaha sake, isavAste syAtasti avaktavya huA. * aba chaThA. bhAMgA syAnAsti avaktavya isa mAphika jAnanA cA * ki nAstipanA bhI devameM astipanese hai, parantu vacanase kahanA Ave, kyoMki jisa samayameM devakA astipanA haiM usI samaya nAstipanA usa devameM banA huA hai, jisako vicAranevAlA . vicAratA hai, parantu jo cittameM khyAla hai so nahIM kaha sktaa| syAt nAsti avaktavya bhAMgA huaa| aba syAt asti nA avaktavya mAMgA kahate haiM ki jisa samayameM devameM astipa samaya kudevakA nAstipanA, yugapat-arthAt eka kAlama na kahA jA sake, kyoMki dekhojaise mizrI aura kAlI macitra Scanned by CamScanner | vicAranevAlA cittameM / kaha skaa| isaliye "t asti nAsti yugapad svameM astipanA hai usI eka kAlameM avaktavya-jo kAlI mIrcaghoMTakara gulAba . Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava - ratnAkara / ] [ 187 jala milAkara banAyA huA zarbatako jo puruSa pItA hai, usa mizrIkA aura mIrcakA eka samayameM svAdako jAnatA hai, parantu unake jude 2 svabhAvako eka samaya meM kahane ko samartha nahIM, kyoMki jAnatA to hai ki mircakA tikhApana hai, aura mizrIkA miThApana hai, kyoMki galemeM mirca to tejI detI hai aura mizrI mIThI zItalatA ko detI hai; parantu donoM ke svAdako jAnakara bhI eka sAtha kaha nahIM ske| isarItile devakA svarUpa vicAranevAlA devameM devakA astipanA aura kudevakA nAstipanA, yaha donoM ko eka samayameM jAnatA hai, parantu kaha nahIM sakatA, isa karake syAt asti nAsti yugapadavaktavya sAtamA bhAMgA khaa| isarItise saptabhaMgI kahI / yaha ATha pakSa pUrI bhaI / isarotise "utpAdavyayadhauvyayuktaM sat" yaha lakSaNavAle dravyatvakI vyAkhyA kahI / prameya / . I 1 - aba prameyatvakA svarUpa likhate haiM jisase cauthA sAmAnya lakSaNa bhI jijJAsuko mAlUma hoya / prameya kyA cIja hai ? prameya kisako kahate haiM ? prameya nAma usakA hai ki jo pramANake viSayabhUta hoya arthAt pramANa jisakA nizcaya kare usakA nAma prameya hai / so prameya meM do vastu hai; eka to jIva, dUsarA ajIva / so usa jIvakA svarUpa aura ajIva kA svarUpa to hama pahale chaH dravyokI siddhike prasaGga meM dikhA cuke haiN| isa jagaha to jaise vItarAga sarvajJa devane apane jJAnameM dekhA hai aura bhavya jIvoMke upakArake vAste jisa tarahase jIvoMkI gaNanA kI haiM, usI taraha kiJcit dikhAte haiM ki jIva ananta hai aura usa jIva- anantakI gaNanA kahate haiN| saMjJI manuSya saMkhyAta, asaMjJI asaMkhyAta, nArakI asaMkhyAta, devatA asaMkhyAta, tiryaMca paJcendriya asaMkhyAta beindriya asaMkhyAta, tei - ndriya jIva asaMkhyAta, coindriya jIva asaMkhyAta, pRthvIkAya asaMkhyAta, apakAya arthAt jalake jIva asaMkhyAta, teUkAya arthAt agnike jIva asaMkhyAta, vAyukAya arthAt havAkA jova asaMkhyAta, pratyeka vanaspatikA jIva asaMkhyAta, siddhakA jIva ananta, una siddhake jIvoMse bAdara mi Scanned by CamScanner Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drayAnubhAjaka bAdara nigodake jIva sUki jIvase bhI ananta guNa haiN| 188 godake jIva anaMtaguNa haiM / mUlI, adaraka, gAjara, sarana, jImikA (phaphalana) pramukha sA bAdara nigodameM hai| isa bAdara nigoDI aprabhAga jitanI jagahameM ananta hai, ve siddha jIvase bhI a aura sUkSma nigoda isase bhI sUkSma haiM / so usa sUkSma nigodakA kahate haiM-jitanA loka-AkAzakA pradeza hai utanA hI nigo golA hai aura usa eka 2 golemeM asaMkhyAta nigoda haiN| jisameM ananta jIvoMkA piMDarUpa eka zarIra hoya usakA nAma ni. goda hai| so usa nigodameM ananta jIva haiM / usa ananta jIvoMko kizcit kalpanA-dvArA dikhAte haiM ki atIta kAla arthAt bhUtakAlake jitane samaya hoya una sarva samayoMkI ginatI kare aura anAgata kAla arthAt bhaviSyatkAla ke jitane samaya hoya ve saba unake sAtha bhelA kare, phira unako anantaguNA kare, jitanA vaha ananta guNAkAra kA phala hoya utane jIva nigoda meM haiN| isaliye eka nigodameM ananta jIva haiN| pratyeka saMsArI jIvake asaMkhyAta pradeza haiN| usa ekara pradezameM anantI karma-vargaNA laga rahI hai, aura usa.eka 2 vargaNAmeM ananta pudgala-paramANu hai, aura ananta, pudgala paramANu jIvase laga rahA hai, aura anantaguNa paramANu jIvase rahita arthAt alaga bhI haiN| aba kiJcit jIvoMkA mAna kahate haiM-"golA ihasakIbhUyA asaMkhanigoyao havaI golo| .. . ......ikikammi nigoe anantajIvA maNeyavvA // 1 // " . .. ... artha:- isa lokameM asaMkhyAta gole haiN| usa eka 2 goleme asa. khyAta nigoda haiM, aura usa eka 2 nigodameM ananta jIva haiN| .. "sattarasamahiyA kIrai ANupANaMmi hunti khuibhvaa| sattIsa saya tihuattara pANu puNa egamuhuttammi // 1 // . bhartha:-nigodakA jIva manuSyake eka zvAsa-ucchvAra bhadhika 17 bhava arthAt sataraha daphe janma-maraNa kara paJcediya manuSyake eka muhurtameM 3773 zvAsa-ucchvAsa hote hai ! "paNasahi sahassa paNa sapa ya chattIsA mahatta khuddbhdaa| . . bhAvaliyANaM vo sa 6 saya chappanA ega khudabhave // 1 // ' zvAsa-ucchvAsa meM kucha Scanned by CamScanner Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / ] free artha - nigoda vAlA jIva eka muhUrta meM 65536 bhava karatA hai aura usa nigodavAle jovakA 256 bhAvalI pramANa AyuSya hotA haiM / yaha khullaka bhava arthAt choTese choTA 'bhava hotA hai / bhava arthAt janmamaraNa / isa nigoda vAle jIvase kama AyuSya aura kisIkA nahIM. hotA / "asthi anantA jIvA jehiM na patto tasAIpariNAmo J7 uvavajanti caryati ya puNovi tattheva tatyeva // 1 // ", ' arthaH- nigodameM aise ananta jIva haiM ki jinhoMne sapanA kadApi nahIM pAyA / ananta kAla bIta gayA aura anantekAla bIta jAvegA, tathApi ve jIva usI jagaha bArambAra janma maraNa karegA, aura usI jagaha banA rhegaa| aise nigoda meM ananta jIva haiN| usa nigodake do bheda haiM, eka to vyavahAra- rAzi, dUsarA avyavahAra - rAzi / vyavahArarAzi usako kahate haiM ki jisa rAzi ke jIva nigoda se nikalakara ekendriya bAdarapanA athavA trasapamA prApta kare / aura jo jIvane kadApi nigoda se nikalakara bAdara ekendriyapanA athavA trasapanA nahI pAyA aura anAdikAlase usI jagaha janma-maraNa karatA hai, usako an yavahAra rAzi kahate haiN| isa vyabahAra - rAzimeM se jitane jIva mokSa jisa samayameM jAte hai utane hI jIva usa samayameM avyavahAra-rAzise vyavahAra- rAzi meM Ate haiM / 1 isarItile nigodakA vicAra khaa| usa nigodake asaMkhyAta gole haiN| ve nigodavAle goleke jIva chaH dizAoMkA paudgalika AhAra pAnI lete haiM / chaH dizAkA AhAra lenevAle sakala goleM kahalAte haiM / aura jo lokake anta pradezameM nigodake gole hai, unake jIva tIna dizAoM kA AhAra pharasate haiM so vikala gole haiN| sUkSma nigodameM eka sAdhAraNa vanaspati-sthAvarameM hI sUkSma jIva haiM, ve sukSma sarva lokameM bhare hue haiM / jaise kAjalakI kopalI bharI huI hotI hai taise hI sAdhAraNa vanaspati sUkSma nigodavAle jIvase bharI huI haiN| aura cAra sthAvara meM aisA sUkSmapanA nahIM hai| usa sUkSma nigodameM rahanevAle jIvako ananta duHkha hai / isa ananta duHkha bhAdike dRSTAnta to aneka granthoM meM liye haiM / Scanned by CamScanner Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava- rtnaakr| 160 ] T aba ina jIvoMkI jo gaNanA hai so ekendriyase lekara paJcendriya taka meM A jAtI hai so bhI dikhAte haiM ki jitane jIva sthAvarakAya meM haiM ye saba ekendriya jIva haiM / usa sthAvara kAya meM sUkSma nigoda, bAdara vigoda, pratyeka vanaspati, vAyukAya, teu (agni) kAya, ap (jala) kAya, pRthvIkAya ina sabakA samAveza hai, kyoMki inake jihvA, prANa ( nAsikA ), zrotra, cakSu ye indriyA~ nahIM haiM, kevala sparza arthAt zarIra hai| isa indriyavAle jIva lepa AhAra lete haiN| dUsarA beindriya arthAt sparza- indriya aura jihvA indriyaMvAle jIva haiM, ve joMka, laTa, kauDI, zaGkha, elI AdI aneka taraha ke haiM teindriya usako kahate haiM ki jisako sparza indriya, jihvA - rasanA indriya aura prANa (nAsikA) indriya ye tIna indriyA~ haiM / yUkA, vaTasala, cuTI, dhAnyakITa, kuMthu prabhRti jIvoM kI ginatI teindriya jIva meM hai / caturindriya usako kahate haiM ki jisako eka to sparza indriya, dUsarI rasanA indriya, tIsarI ghrANa indriya, cauthI cakSu, indriya, ye cAra indriyA~ haiN| ye cauindriya jIva bicchU, bha~varA, makkhI, DA~sa Adika aneka taraha ke hote haiN| pA~co indriyavAle ko paJcendriya kahate haiM arthAt eka to zarIra, dUsarA rasanA, tIsarA ghrANa, cauthA cakSu, pAMcavAM zrotra, ye pA~coM indriyA~ haiM jinako, unakA nAma paJcendriya hai / isa paJcendriya jAti meM manuSya, devatA, nArakI, gAya, bakarI, bhaiMsa, hirana, hAthI, ghor3A, U~Ta, baila, bheMDa, sIMga, sarpa, kacchapa, maccha, mora, kabUtara, cIla, bAja, maiMnA, totA Adika aneka prakAra ke jIva hote haiN| isa liye kula jIva ina pA~ca indriyoM A jAte haiM / 84 lAkha jIvayoni / ina jIvoM kI 84 lAkha yoniyAM hotI haiM / anya matAvalambI to cAra prakAra se 84 lAkha jIva-yoni kahate hai--1 aNDaja, 2 piNDaja, 'aNDaja nAma to aMDA se utpanna hoya unakA / piMDaja kahate haiM jo garbha se utpanna hote haiN| USmaja kahate haiM 3. USmaja, 4 sthAvara / Scanned by CamScanner Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'myaanubhv-rtnaakr|] [161 hasInA Adika se utpanna hoya, athavA jo Apase Apa uge usako maja kahate haiM aura sthAvara darakhtAdika ko kahate haiN| isa rIti ausAra prakAra se 84 lAkha jIvAyoni ko kahate sunate to haiM, paranta sI(4) lAkha jIvAyoni kI gaNanA anya matAvalambiyoM ke zAstrAnusAra dekhane meM nahIM AI, ve loga kevala nAmase 84 lAkha jIvAyoni kahate haiN| aura kitane hI anya matAvalambI, pRthvI, apa, teyu, vAyu inako cAra tattva aura AkAza ko pA~cavA~ tattva kaha kara ina cAra ko jIva nahIM maante| isaliye isa anya matAvalambiyoM ko pRthvI, jala, agni, kharca karane meM bhI karuNA nahIM aatii| nAstika matavAlA to bilakula jIva ko mAnatA hI nahIM hai| so pahale hI isa grantha meM jIva siddha karane kI yuktiyA~ dikhA cuke haiN| aba ina saba jhagar3oM ko chor3a kara 84 lAkha jIva yoni kA kizcit svarUpa zAstrAnusAra likhAte haiM ki 7 lAkha to pRthvIkAya kI yoni hai| yoni nAma usakA hai ki eka rIti se jo cIz2a utpanna hoya aura usakA varNa, rasa, gandha, sparza meM pharka hoy| jaise kAlI miTTI, pIlI miTTI, sapheda miTTI, lAla miTTI, koI cikanI miTTI, koI bAlU (reta); - athavA jaise nimaka ke bheda hai-saiMdhAlona, khArIlona, kAlAlona, sA~bharalona, paJcabhadrAlona ityAdi; athavA jaise pahAr3a Adi patthara haiM unake bhI aneka bheda haiM, jaise ki lAla patthara, sapheda patthara, makarAnekA patthara, saGgamaramara, syAhamUsA patthara ityAdi, athavA hIrA, pannA, cunnI, lahasanIyA, tAmar3A, pukharAja, sphaTika, Adika aneka bheda haiN| isa rIti se pRthvI kI 7 lAkha yoni sarvajJadeva vItarAga ne jJAna meM dekhakara batalAI haiN| sarvajJa ke sivAya dUsarA kauna isa bheda ko khola sakatA hai ? isa rIti se 7 lAkha yoni apkAya kI bhI haiN| dekho ki koI to khArA pAnI hai, koI mIThA pAnI hai. koI teliyA pAno hai, koI pAnI pIne meM mIThA parantu bhArI, arthAt bAdI bahuta karatA hai aura koI pIne meM mIThA patu annAdika bahuta hajama karatA hai, koI kUpa kA pAnI hai, koI tAlAba kA pAnI, koI bAvar3I kaa| inameM bhI rasa, varNa sparza, gandha Scanned by CamScanner Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 [ drvyaanubhv-rkhaakr| Adika ke pharka (bheda) se sarvajJane 7 sAta lAkha yoni kahI hai| se teukAya arthAt agnikAya kI bho sAta lAkha yoni kahI hai| bhI chAnA, lakar3I, patthara kA koyalA, ina agni kA Apasa meM mana aura tejatA kA bheda, athavA sUrya, vidyut (bijalI), ityAdi agni ke aneka bheda haiN| so sivAya sarvajJa ke dUsarA koI nahIM jAna sktaa| hA~, abAra vartamAnakAla meM jo loga aGgarejI, phArasI, athavA kutakiyoM ke saMga se zAstrIya prakriyA aura paribhASA se vimukha hokara vivekazUnya hue haiM, unakI samajha meM to yaha kathana niHsandeha AnA muzkila hai , parantu yadi ve loga niSpakSapAta hokara sUkSmabuddhi se padArtha-nirNaya kA vicAra kareMge to mandatva aura tejatva kI taratamatA ke anusAra isa bAta kI satyatA avazya pratIta ho jaaygii| vartamAnakAla meM isa kSetra meM kevalajJAnI-sarvajJa kA pratyakSa abhAva hai| isaliye AtmArthI loga isa viSaya ko ekAnta meM baiThakara sUkSma buddhi se vicAra kara apane anubhava meM lAveM, aura kutarka ko bisarAve, jisa se kalyANa kI sUrata jaldI pAve, to phira narka nigoda meM kabhI na jAve, sadguru kI kRpA hoya to mokSa ko pAve, phira janma maraNa duHkha sabhI chUTa jAdhe / astu / . . ........ " , "aba isa rIti se 7 lAkha vAyukAya ko bhI yoni hai| jaise koI to garma havA hai, koI ThaNDI hai, koI na garma hai na ThaNDI hai, koI havA ke calane se AdamI ko bimArI ho jAtI hai jisako lakavA kahate haiM, aura kisI havA se zarIra bhI phaTa jAtA hai, aura kisI havA se zarIra ke roga kI nivRtti bhI ho jAtI hai ityAdika-ndha, sya 'Adi ke bhedase vItarAgadeva ne apane jJAna meM vAyukAya ko yoni ke lAkha bheda dekhakara kahe haiN| isa mAphika ina cAra kAya ke 28 6 bhava hue| vanaspati ke do bheda haiM-eka to pratyeka, dUsarI sAdhAraNa / 'pratyeka ko to 10 lAkha yoni hai| AMba, nIba, nAraGgI amala (jAmaphala); anAra, kelA, camelI, belA, nIma, imalI, bAMsa, azoka pakSa, tarakArI, bhAjI, ghAsa, phUsa, bAdAma, chuhAre, na "ma, imalI, bA~sa, tADa, / bAdAma, chuhAre, nAriyala, Scanned by CamScanner Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr| [163 dAkha, pistA, aMgUra, seva, bIra, khinnI, maurazirI, babUla, baDa, pIpala, khejaDA ityAdi aneka jAti kI pratyeka vanaspati hai| isameM bhI eka nAma ke aneka bheda hai, jaise Ama eka nAma hai, parantu isameM bhI lADuvA, laiMgar3A, cociyA, karuA, mAladeI, habazI, TeMTI, sinduriyA ityAdi bheda haiN| unameM bhI rasa, varNa, sparza, gandha ke bheda pratyakSa se buddhimAnoM kI buddhi meM dikhAte haiN| aise hI nAjAdika meM cAvala Adi ke bhI aneka bheda haiM, koI to rAyamuniyA, koI sAThI, koI haMsarAja, koI kamoda, koI uSNa ityaadi| isa rIti se isa pratyeka vanaspati kI 10 lAkha yoni kevalajJAna se zrI vItarAgadeva ko dekhane meM AI, soM bhavya jIvoMko upadeza kara batAI, aba sAdhAraNa vanaspati kI yonI bhI suno bhAI ! sAdhAraNa vanaspati kI 14 lAkha yoni haiN| eka zarIra meM aneka jIva ika? hoya usakA nAma sAdhAraNa hai| sAdhAraNa meM gAjara, mUlo, adaraka, AlU, aravI, sUrana, sakarakanda, kaserU, lahasana, pyAja, kAMdA, ratAla, salagama Adi aneka cIja haiN| jo jamIna ke bhItara rahaiM aura usI jagaha bar3heM . usako sAdhAraNa vanaspati kahate hai| isameM bho rasa, varNa, sparza, gandha ke bheda hone se 14 lAkha jIva utpanna hone kI yoni hai| isa rIti se sthAvara-kAyakI yoni kA bheda batAyA, saba bAvana (52) lAkha jumale AyA, aba usakI yoni kahane ko dila coyA, ina bhedoM ko sunakara jijJAsu kA dila hulasAyA, sadguru ke upadeza meM dhyAna lagAyA, pakSapAta rahita sarvajJa mata kA kiJcit upadeza pAyA; AtmArthiyoM ne apane kalyANa ke artha apane hRdaya meM jamAyA, zAstrAnusAra kiJcit hamane bhI sunaayaa| ... -- aba trasayoni ke bheda kahate haiM ki trasa nAma usakA hai ki jo jaba kaSTa duHkha Akara par3e taba trAsa pAve, ekAekI zarIra ko na chor3e aura duHkha ko utthaave| beindriya se lekara paJcendriya taka ke sarva jova trasa kahalAte haiN| unameM do lAkha yoni beindriya (do indriyavAle) jIvoM ko haiN| do indriya meM kaur3I, zaGkha, jIka, alasIyA, laTa, Adi aneka taraha ke jIva hote haiN| so inameM bhI varNa, gandha, Scanned by CamScanner Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drdhyaanubhv-rtnaakr| yoni isakI bhI sarvajJadeva niyo teindriya kI bhI haiN| ye 194] rasa, sparza, Adi ke bheda hone se do lAkha yoni isakI ne dekhii| isI rIti se do lAkha yoniyA~ teindriya kI bhI kIr3o, jU, mA~kar3a Adi aneka prakAra ke jIva hai| para likhe sparzAdi ke bheda hone se do lAkha yoni sarvajanika dekhI haiN| isI rIti se cauindriya kI bhI do lAkha yoni hai| isa cauindriya meM bicchU, pataGga, bhaMvarA, bhaMvarI, tataiyA, bara, makkhI, macchara, DA~sa Adi aneka jIva haiN| inakI bhI Upara likhe sparzAdike bheda se sarvajJadeva ne do lAkha yoni dekhii| ina sabako milAyakara vikale. ndriya, (be indriya, teindriya aura caturindriya ) jIvo kI ATha lAkha yoni huii| paJcendriya tiryaMca kI cAra lAkha yoni haiN| paJcendriya tiryaMca ke pAMca bheda haiN| eka to sthalacara arthAt jamIna para calanevAle, dUsarA jalacara-pAnI meM calanevAle, tIsarA khecara arthAt AkAza meM ur3anevAle pakSI, cauthA uraparisarpa arthAt peTa se calanevAle, pAMcavAM bhujaparisarpa arthAt bhujA se clnevaale| unameM sthalacara ke gAya, bhaiMsa, bakarI, gadhA, U~Ta, ghor3A, hAthI, hirana, bher3a, bAgha, syAriyA, meMr3ha, sUara, kuttA, billI, ityAdi aneka bheda haiN| inakI pratyeka jAti ma phira bhI aneka bheda haiN| isa rIti se jalacara arthAt pAnI meM calane vAle ke bhI kachuA, magara, machalI, ghaDiyAla, nAkA, Adi aneka bhada haiN| inake bhI jAti 2 ke phira aneka bheda haiN| isa rItise AkAza meM ur3anevAle mora, kabUtara, bAja, suA, cir3iyA, kAga, menA, totA, ityAdi meM bhI pratyeka ke aneka bheda haiN| uraparisa peTa se calanevAle ke bhI sarpa, dumahI, ajagarAdi kaI bheda hai| bhI inameM eka 2 jAti meM aneka bheda hote haiN| aise hI bhuja arthAt hAtha se calanevAle bhI nolIyA, mUsA, TIToDI varga prakAra ke haiN| isa rIti se ina pAMcoM tithaMcoM meM bhI eka 2 aneka bheda haiN| inakI varNa, gandha, rasa, sparza, Adi bhedasa deva vItarAgane cAra lAkha yoni kahI hai| isI taraha se parevA, rAdi kaI bheda haiN| phira aise hI bhujaparisarpa H, TIToDI vagairaH aneka coM meM bhI eka 2 jAti ke Adi bhedase shriisrv| taraha se mArakI meM Scanned by CamScanner Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr| nAra [ 165 rahanevAle haiM, unakI bhI cAra lAkha yonI haiN| una meM bhI varNa, rasa, gandha, sparza kA bheda hone se yonI ke cAra bAkha bheda hote haiM / devatA meM bhI cAra lAkha yonI sarvajJadeva ne dekhI haiM, devatAoM meM bhI nIca, U~ca, koI bhavanapatI, koI vyantara-bhUtahara koI jyotiSI, koI vaimAnika, koI kilabiSiyA ityAdi aneka bheda haiM jo zAstroM meM bhI ginAye haiN| inameM bhI rUpa, rasa, gandha, sparza Adi ke hI bheda hone se cAra lAkha yonI hai| isa taraha vikalediya se yahA~ taka milAya kara 18 lAkha yonI huii| pUrvokta sthAvara kI 52 lAkha milAne se sattara (70) lAkha yonI huii| manuSya kI yonI 14 lAkha haiM isa mAphika saba milAkara cAra gati kI 84 lAkha yonI huii| prazna-Apane sattara lAkha jIva-yoni taka to varNana kiyA so likhe mujaba anumAna se siddha hotA hai, parantu manuSyoM kI caudaha lAkha yoni kyoMkara banegI ? uttara-bho devAnupriya ! jaise hamane sattara lAkha yoniyoM kA varNana kiyA, unako anumAna se siddha karate ho, taise hI manuSyoM meM bhI sUkSmabuddhi se dekhane para rUpa, rasa, gandha, sparzAdi bheda se aneka prakAra ke bheda mAlUma hotA hai| jaise kabUtara eka jAti hai, parantu una kabUtaroM kI eka jAti meM bhI lakkhau, motiyA, abarakha, ityAdi aneka bheda haiN| dekhate hI unake pAlanevAle loga usako jAnate hai| athavA jaise ghor3A eka nAma hai, parantu unameM bhI aneka taraha ke bheda haiM, kAI TaoNgana hai, koI saraGa, koI citakabarA hai| jo loga ghor3oM kI parIkSA kara jAnate haiM, vahI unakI jAtoM kI bhI jAnate haiN| athavA sapa aisA eka nAma hai, parantu usameM bhI koI kAgAvaMzI hai, koI kAgADoMga hai, koI bhaiMsADoma, koIraktavasI, koI padma, koI kAlagaDItA, AI panIhI, so bhI jo sAMpoMke pakar3anevAle haiM ve loga unakI tA ko bhI jaante.haiN| athavA jaise cAvala eka nAma hai, parantu koI to haMsarAja haiM, koI rAyamuniyA hai, koI kaumudI haiM, koI Scanned by CamScanner Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dravyAnubhava-ratnAkara rIti se cAvaloM ke bhI * meM rasa, varNa, sparza, gandha, sAThI hai, koI haMsa hai koI uSNA hai, isa rIti se kA aneka bheda haiN| jaise Upara likhI huI cIjoM meM rasa, barNa... Adi bheda hone se bheda dikhAye usI roti se manuSyoM meM bhI bheTa sakSma buddhi se manuSyoM meM 14 lAkha yonI jAno, kyoM nAhaka ThAno, sarvajJoM ke vacana mAno, A~kha mIca kara hRdayakamala Upara vicA kara phcaano| isa rIti se cAra gatI meM caurAsI ( lAsa jIvAyoni kA judA 2 varNana sarvajJa ke sivAya dUsarA koI nahIM kara sktaa| aura ajIva kA bhI isa rIti se bhinna 2 nirNaya zrIvItarAga sarvazadeva ne kiyA hai so kizcit pIche likha cuke haiN| isa roti se prameyarUpa caturtha sAmAnya lakSaNa kA varNana kiyaa| . sttv| ... aba pAMcavAM sattvakA varNana suno ki jo vastukA hama Upara varNana kara cuke haiM vaha saba sat haiN| satkA lakSaNa bhI tattvArtha sUtra meM aisA kahA hai ki "utpAdavyayadhauvyayukta sata" so utpAda vyaya lakSaNa ke Upara ATha pakSa kaha cake hai aura bhI kiMcita isa jagaha dikhAte haiM ki dharmAstikAyakA asaMkhyAta pradeza hai| una asaMkhyAta pradezameM ekake agurulaghuparyAya asaMkhyAta haiM, aura dUsare pradeza ke anaMta agurulaghu hai, * tIsare pradezake asaMkhyAta haiN| ina asaMkhyAta-pradezoM ke agurulghu| / yameM kamI aura vRddhi hotI rahatI hai| isase. ve agurulaghu payA cala haiM, kyoMki jisa pradeza meM asaMkhyAta hai, usI pradezama vRddhi hotI hai aura anaMtakI jagaha asaMkhyAtakI vRddhi hati asaMkhyAtakI jagaha saMkhyAtakI vRddhi hotI hai| isarItisa asaMkhyAta thA usameM anaMtakI to vaddhi huI aura asaMkhyAtakI hA aise hI anaMtakI jagaha asaMkhyAtakI vRddhi aura anaMtaka jisa jagaha saMkhyAtako vRddhi huI usa jagaha asaMkhyAta isarIti se isa lokapramANameM jo dharmAstikAya ke asa una sarva pradezoM meM eka kAlameM agarulapa paryAya phiratA / va agurulaghu paryAya sadA ha, usI pradezameM anaMtakI tikI vRddhi hotI hai, aura hai / isarItise jisa pradezameM aura asaMkhyAtakI hAnI huI, aura anaMtakI hAnI, aura asa khyAtako hAnI huii| ke asaMkhyAta pradeza hai, phiratA rahatA hai, kyoMki Scanned by CamScanner Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanubhv-rtnaakr| jisa kAlameM jisa pradezameM anaMtakI hAnI aura asaMkhyAtakI vRddhi hai sakAlameM anaMtapanekA to vyaya arthAt vinAza, tathA asaMkhyAtapanekA utpAda aura agurulaghupanekA guNa dhruva hai| isarItise utpAda, vyaya, aura dhruvatA jisameM hoya vahI sat hai| isarItise adharmAstikAyake bhI asaMkhyAta pradezameM samaya 2 meM utpAda Adi ho rahe haiN| aise hI AkAza, jIva aura pudgala meM bhI jAna lenA caahiye| kAla to upacArase dravya hai, to bhI samajhaneke vAste usameM bhI isarItise tInoM pariNAmoMko utAranA caahiye| isa taraha pAMcavAM sattatvakA kiMcit bheda dikhaayaa| aba agurulaghupanA kahate haiM ki jisameM gurutva arthAt bhArIpana naho aura halakApana bhI na hoya usakA nAma agurulaghu hai| aba isa agurulaghuke samajhAneke vAste do tIna draSTAnta dete haiM jisase jijJAsu loga jaladI samajha sakeM, kyoMki isa agurulaghukA samajhanA, kahanA athavA dUsareko samajhAnA bahuta muzkila hai| nAma mAtrase saba koI kahate haiM ki hama agurulaghu ko jAnate haiM, parantu merI isa tuccha buddhi anusAra to agurulaghukA samajhanA aura kahanA bahuta muzakila hai| alabatta, yadi koI satpuruSa chaH dravyoMkA svarUpa jAnakara ekAnta meM baiThakara apane Atmaanubhavake jorase usa agurulaghukA manana karatA rahe to vaha samajha bhI saktA hai, aura kaha bhI saktA hai / parantu jo duHkhagarbhita mohagarbhita vairAgyavAle bheSadhArI loga, anyamatiyoMke paMDitose nyAya-vyAkaraNAdipar3hakara gurukulavAsa binA athavA zAstroMke abhiprAya jAne binA, navIna grantha taskaravRttise idhara udharakI bAtoMko lekara banAte haiM aura bhole jIvoMmeM apanI vidvattA batAneke vAste pustakomeM aneka tarahake vAda-vivAda likhakara dUsarekI nindA aura apanI pratiSThA kara rahe haiM, ve loga isa agurulaghu ko yathAvat nahIM kaha sakta, kyoMki yaha agurusaghukA viSaya bahuta kaThina hai| so yathAvat kahanekI to merI bhI tAkata nahIM, parantu una satya upadezaka gurukI caraNa-kRpAse isa viSayameM kucha kaha sakatA hai ki jaise bhitti (divAla) meM saphedI Adika hai, usa saphedImeM jo damaka Scanned by CamScanner Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drvyaanubhss-rtnaakr| 168] hai usa damakako na halakI kaha sakta haiM, na bhArI kaha sakta haiM, isase hI agurulaghu hai / athavA, kisIne apane hAthako nIcA kiyA phira UMcA uThA liyA to usa hAthakA nIcA U~cA uThanA to utpAda aura vyaya hai.pa. ntunIcApanA aura UMcApanAmeMna halakApanahI hai na bhArIpana hI athavAlI meM jo strIpanA hai so hAlako janmI huI kanyAmeM bhI hai, 14315 varSakI avasthAmeM bhI haiM, 30 varSako avasthAmeM aura bur3hApemeM bhI haiM / so vaha zarIravyaktimeM to janmase lekara Ayuparyanta utpAda-vyaya samaya 2 meM ho rahA hai, parantu strItva jAtimeM na halakApana hai, na bhArIpana hai, aura strIpanA dhruva hai taise hI agurulaghuparyAyameM smjho| isarItise puruSapanA, pazumeM pazupanA gaUmeM gaUranA rUpa jAtimeM to dhruvapanA hai aura vyakti meM to utpAdavyaya hotA rahatA hai / athavA, jaise Ama-nIbU Adika jisa bakhtameM vRkSake Upara lagate haiM, usa vakhta nIMbUmeM nIlApana arthAt harA raMga tathA kaDuvApana aura AmameM khaTTApana hotA hai, parantu jaba ve apanI umra para Ate hai, taba nIbU pIlA par3a jAtA hai aura khaTTApanako prApta ho jAtA hai; Ama bhI koI pIle raMgako aura koI surkhako, koIzyAmatAko prApta karatA hai aura koI to nIlA hI banA rahatA hai, aura rasa usakA miSTa ho jAtA hai / usameM nIMbUpanA tathA AmapanA to pahale jaisA thAvaisA hI aMtataka banA rhaa| parantu usa varNa, gandha, rasa, sparzameM utpAda-vyaya hone hI se paryAyakA palaTanA huA, so vaha palaTanapanA to utpAda-vyaya hai, parantu usameM jo dhruvapanA (nIkhUpana aura Amapana) so na halakA hai na bhArI hai isase agurulaghu hai / zAstrameM kahA haiM ki pudgala-paramANu varNase varNAntara, gandhase gandhAntara rasase rasAntara, sparzase sparzAntarako samaya 2 meM prApta.hote rahate haiM / praznaH- Apane jo yaha kahA ki pudgala-paramANuoMmeM varNase varNAntara, gandhase gandhAntara ityAdi ulaTaphera ho rahA hai| so usa paramANu ke viSaya bahuta loga zaGkA karate haiN| yadyapi isakI carcA aneka tarahase isa jaina matameM haiN| tathApi yaha bAta baddhipUrvaka samajhanemeM nahIM aatii| zAstra meM likhA hai so to ThIka hai, parantu isa bAtako niHsandeha mAnanA bahuta zakhsoMke liye kaThina ho jAtA hai| / . ... Scanned by CamScanner Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvyaanubhv-rtnaakr|] [166 uttaraH- bho devAnupriya ! isa bhagurulaghuke chaH prakArake sAmAnya svabhAvake nahIM jAnanese zaGkA banI rahatI hai / isa paramANuke viSayameM zrI pannavaNAjIko TIkAmeM bhI khulAsA kiyA hai, parantu granthakArake abhiprAyako jAnanA bahuta muzkila hai| zrIanuyogadvArajI meM bhI isa paramANumeM varNase varNAntara aura rasase rasAntarakI prApti kahI hai| isaliye isa agurulaghuko buddhipUrvaka vicAroge to yaha bAta yathAvat baitthegii| prazna:- Apane zAstroMkI sAkSI dI so ThIka hai, parantu bAdara paramANu kI apekSAse unameM varNase varNAntara, rasase rasAntara kahA hogA, parantu sUkSma paramANu arthAt jisakA dUsarA vibhAga nahIM hoya usakI apekSAse nahIM, aisA hamArI samajhameM AtA hai| uttaraH-bho devAnupriya ! jinamatake zuddha upadezaka ke aparicaya se aura Atma-anubhava-jJAna na honeke kAraNa aisI tarka uThatI hai| so yaha tarka karanA ThIka nahIM hai, kyoMki zAstroM meM pudgalakA lakSaNa kahA hai ki jo milana, bikharana, pUrana, galana, saDana, paDana AdidharmAse yukta hoya usakA nAma pudgala hai| to yaha lakSaNa kyoMkara banegA ? kyoMki varNase varNAntara, gandhase gandhAntara, rasase rasAntara aura sparzase spa rzAntara yadi sUkSma paramANumeM bhI na hotA to pUraNa, galana, milana, bikharaNa rUpa yaha lakSaNa hI usakA asatya ho jaaygaa| isaliye isa bAtako nisandeha mAnanA hogA ki paramANumeM varNase varNAntara, gandhase gandhAntara, rasase rasAntara, sparzase sparzAntara hotA hai / kadAcit phira bhI tuma kaho ki yaha lakSaNa to skandha athavA dvayaNuka-trayaNuka Adika ke vAste kahA hogaa| isapara hamArA aisA kahanA hai ki pudgala svarUpameM to paramANu ko hI prathama gaNanA hai aura prastutameM pudgala kahanese paramANu hI liyA jAtA hai| vyaNuka, prayaNuka, tathA saMkhyAta, asaMkhyAta, anantaparamANuke jo skandha hai unameM to rUpakA rUpAntara, rasakArasAntara, gandhakA gandhAntara, sparzakA sparzAntara honA sthUla buddhivAle ko bhI nIMbU, Ama, nAraGgo, kelA, amarUda ( jAmaphala ), jAmana, aGgarAdi phaloMmeM pratyakSa dekhane sapratIta hotA hai, so isameM to kisIko sandeha nahI, parantu sarvajJoMne to yahA~ Scanned by CamScanner Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [drvyaanubhv-rtnaakr| 200] . . para lakSaNa usa cIjakA hI kiyA hai ki jisako atIndriya jJAnake binA carmadRSTi puruSa sUkSma buddhise bhI na vicAra ske| yadi sUkSma paramANumeM bhI rUpase rUpAntara, rasase rasAntara, gaMdhase gandhAntara, sparzase sparzAntara na hotA to pudgalakA pUraNa, galana, milana, vikharana rUpa lakSaNa kadApi na kahate / isaliye pUraNa, galana, milana, vikharana rUpa lakSaNa kahanese hI sUkSmaparamANu meM bhI rUpa, rasa, gandha, sparzakA phiranA ( badalanA ) siddha ho gyaa| dUsarA aura bhI suno ki yadi sUkSma paramANu meM varNa, gandha, rasa, sparzakA badalanA na mAnoge to dravyake chaH sAmAnya svabhAvoM meM se pAMcavAM sattva svabhAvAna banegA, pA~ca hI svabhAva raha jAyaMge, kyoMki sattva kA lakSaNa tattvArtha sUtrameM aisA kiyA hai ki " utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat " jo utpAda, vyaya aura dhruvapanA karake yukta hoya usakA nAma sat hai| zrI vItarAga sarvajJadevane jIva aura ajIva do padArtha kahe haiM jisameM ajIvake cAra bheda haiM-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura cauthA pudgala / isarItise zAstroM meM dravyakA varNana hai / aura dravyoMkA satva svabhAva hai, sattva nAma hai utpAda,vyaya aura dhrauvyase yuktakA / yadi sUkSma paramANumeM varNAntara, rasAntara, gaMdhAntara aura sparzAntara mAnoge nahIM to phira paramANumeM utpAda, vyaya aura dhruvapanA kyoMkara ghaTegA ? sUkSma paramANumeM bhI jaba varNase varNAntara, rasase rasAntara, gandhase gandhAntara, sparzase sparzAntarakA honA mAnoge, taba hI yaha pAMcavAM sattva nAmakA sAmAnya svabhAva dravyakA bnegaa| isa liye sUkSma paramANumeM bhI rUpa, rasa, gandha, sparza badalatA hai| tIsarA aura bhI suno ki-jaba sUkSma paramANumeM rUpa, rasa, gandha, sparza kA badalanA na mAnoge to ArambhavAdamata kI Apatti aavegii| sA ArambhavAda mata haiM naiyAyikoMkA, vaha jainiyoM ko mAnya nahIM hai / isa AraMbhavAdakA svarUpa kizcit to hamane 'syAdvAda-anubhava-ratnAkara meM dUsare prazna ke uttara meM naiyAyika mata nirNaya meM dikhAyA hai| usa ArambhavAda ke nirNayakI koTI bahuta kliSTa hai, aura isa Ara Scanned by CamScanner Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara / [201 adi bAtoMkA vartamAna kAlameM jainiyoMmeM kahanA-sunanA bahuta kama hai, isaliye ina bAbatoM kI carcAke samajhanevAle bahuta kama hai| kyoMki jahAM duHkhagarbhita aura mohagarbhita vairAgyavAloMko apaneko pUjAnA hai, khUba mAla khAnA hai, mauja karanA hai, mAna-pratiSThAdi bar3hAnA hai, khUba rAga-dvaSa bar3hAnA hai, gacchAdi mamatvameM gRhasthiyoMko phasAnA hai,AtmAke liye jJAna kI bAta karanekA kiJcit bhI khyAla na kara kevala kriyA karaneke jhagar3e ko uThAnA hai, ApasameM rAga-dveSa ko failAnA hai, vahAM Upara likhe vAdoMke kahane sunane kA kama ho jAnA svAbhAvika hai| aura grantha bar3ha jAneke bhI bhayase ArambhavAda kA kathana yahAM para na likhAyA, kiJcit prasaGgase paramANuke Upara bhI kaha sunaayaa| isa rItise agurulaghukA svarUpa jAna kara AtmArthI sukSma buddhise vicAra kreN| isa aguruladhumeM chaH prakArakI hAnI aura chaH prakArakI vRddhi hotI hai, so aba usako dikhAte haiN| pahale chaH prakArakI hAnikA nAma kahate haiM 1 anantabhAga hAnI, 2 asaMkhyAtabhAga hAnI, 3 saMkhyAtabhAga hAnI, 4 saMkhyAtaguNa hAnI, 5 asaMkhyAtaguNa hAnI 6 anantaguNa hAnI yaha chaH hAnI khii| abavRddhi kahate haiM-1 anantabhAgavRddhi, 2 asaMkhyAtabhAga vRddhi, 3 saMkhyAtabhAgavRddhi, 4 saMkhyAtaguNa vRddhi, 5 asaMkhyAtaguNa vRddhi, 6. anantaguNavRddhi isa prakArase chaH prakArakI vRddhi khii| aba isa jagaha bhAgakA bhAvArtha kahate haiM ki aMgrejIke par3he hue to 100 200 300 1000 isa rItise kahate haiM, aura laukika meM eka ke sau hissA, ekake200hissA, ekake 300 hissa' isa rItise isakI saMjJA haiM / so isa jagaha bhI bhAga nAma hissA kA haiN| jaise eka cIjake anantabhAga vA hisse, eka cIjake asaMkhyAtabhAga vA hisse, isorItise eka cIjake saMkhyAta bhAga vA hisse ko kramazaH anaMtabhAga Adi kahate haiN| inako vRddhi vA hAnImeM lagA lenaa| prazna:- saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta yaha tIna zabda jainamatameM kahe haiM, Scanned by CamScanner Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dravyAnubhava - ratnAkara / 202] " so ThIka nahIM, kintu saMkhyAta, asaMkhyAta do hI kahate to ThIka hotA, athavA saMkhyAta aura ananta ye do kahate to ThIka hotA, kyoMki saMkhyAta kahanese to ginatI AI, aura asaMkhyAta usako kahate haiM ki jisakI ginatI nahIM, ananta bhI usako hI kahate haiM ki jisakI gaNanA na hoya, isase do kA hI kahanA ThIka hai, tInakA kahanA ThIka nahIM / uttara:- bho devAnupriya ! abhI tere ko satya upadezadAtA gurukA saMga huA nahIM, kevala duHkhagarbhita aura moha - garbhita vairAgyavAloM kA aura aMgrejI Adika vidyAvAloM kA tathA vartamAna kAlameM navIna dayAnaMda mata Arya-samAjavAloM kA saMga hone se aisI zaMkA hotI hai| so zaMkA dUra karaneke vAste zAstrAnusAra kahate haiM ki zAstroMmeM saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta isa abhiprAyase kahA gayA hai ki saMkhyAta to usako kahate haiM ki jaise gaNita vidyAvAle kahIM to 16 aMkoM taka kI aura koI 21 kI, koI 26 takakI gaNanA kahate haiM aura koI 52 harpha takakI aura koI 66 akSara takakI ginatIko gaNita kahate hue saMkhyA bAMdhate haiM so yahAMtaka to saMkhyAta huA / isake Upara jo eka do harpha bhI hoya to asaMkhyAta ho gayA / so saMkhyA se Upara arthAt laukika vyavahAra kI ginatIse UparavAleko asaMkhyAta kahA / isa taraha saMkhyAta aura asaMkhyAta huA / anantakA abhiprAya aisA hai ki kevala bhagavAn jijJAsuke samajhAne ke vAste kalpanA karake batAveM unakA nAma ananta haiN| anantake bhI jainamata meM bheda haiM / bheda meM kaI anaMtameM to kalpanA karake vastu samajhAI gaI haiM, aura kaI bheda meM aisA kahA gayA hai ki koI vastu hI aisI nahIM hai ki jo isa ananta ko pUrA kare / isa rIti se zAstrakAroMne saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta ye tIna bheda kahe haiN| dUsarA eka samAdhAna aura bhI detA hU~, parantu isa samAdhAnameM merA Agraha nahIM hai / vaha yaha hai ki saMkhyAta to usako kahanA ki jo Upara likhe haraphoM takakI gaNanAmeM A sake, asaMkhyAta usako kahanA ki jo usase upara kevalI Adika kalpita dRSTAMta dvArA jijJAsuoM ko samajhAve, aura ananta usako kahanA ki kevalI una 6 Scanned by CamScanner Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava- ratnAkara / ] [ 203 jAne to sahI, parantu vacanase kaha nahIM ske| isarIti se bhI vartamAna kAlake kutarkoM kA samAdhAna hai| isameM jo vItarAga sarvajJake vacana se virodha hoya to maiM samasta saMghake samakSa ahaMtAdi chaoMkI sAkSImeM mithyA duSkRta detA hU~ / isa rIti se isa agurulaghukI chaH hAnI aura vRddhi khii| so sarva dravyameM samaya 2 ho rahI hai| hAnI arthAt vyaya honA, vRddhi arthAt UpajanA / isarItise utpAda aura vyaya to guNa tathA paryAyameM hotA hai, aura dhruvapanA dravya meM hai / jaise jIvameM jIvapanA to dhruva hai aura jJAna, darzana cAritra, vIrya AdimeM utpAda-vyaya haiM, tese hI jJAna jJApana to dhruva hai aura jJAnameM za yapanekA to utpAda-vyaya hai / isa rItise pudgala - paramANumeM paramANupanA to dhruva hai, aura usakA jo guNa gandha, rasa, varNa, sparza inameM utpAda-vyaya hai, jaise rUpameM rUpapanA to dhruva hai aura usameM kAlA, pIlA, nIlA, lAla, sapheda meM utpAda-vyaya hai| isIrIti se sarva vastu jAno, yaha dravya kA sAmAnya svabhAva mana Ano, aura vizeSa svabhAvakA anya zAstroMmeM kathana kiyA hai vahAMse pahacAno / merI buddhi anusAra maiMne sAmAnya svabhAvakA bheda khaa| isa rIti se kiMcit dravyakA svabhAva, buddhi anusAra chaH sAmAnya lakSaNa karake kahA / ina chaH dravyoM kA hI zAstrameM bahuta vistAra hai / maiMne to unakA kiMcit bicAra likhAyA hai, isa granthake samApta karaneko mana AyA hai; anta maMgala karaneko bhI dila cAyA hai; isa graMthako prAraMbha se samApti taka barAbara nahIM likhAyA hai; bIca 2 meM tIna anya grantha bhI samApta karAyA hai; unameM isa granthakI sAkSI bhI divAyA hai; isa granthakA prAraMbha aura samAptimeM anumAna varSa DeDhake bilamba AyA hai; isa zaMkA nivRtta karane ke vAste itanI tukoMkA sambandha milAyA hai, isa granthako dekhakara jijJAsuoMkA mana hulasAyA hai; AtmArthiyoMko dravyAnuyogakA kiMcit bheda batAyA hai / vyakti-bhAva guNa rahita cidAnanda zakti-bhAva meM dhAyA hai / ciraMjIva yaha grantha sadA raha jAmeM AtmarUpa dikhAyA hai / bhAnu rUpa prakAza isameM kiMcit dravyAnuyoga jatalAyA hai / Scanned by CamScanner Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ] gurukula-vAsa zaraNa gahi pyAre jo jaina dharma teM pAyA hai| mAnava bhava nahIM bAra2 hai, cidAnanda ne yaha upadeza sunAyA hai| [ dravyAnubhava - ratnAkara 1 dohA | sumirana karo zrI vIra kA, zAsanapati mahArAja / manavAMchita phala hota hai, saphala hota saba kAja // 1 // zrI pArzva phalaudhI grAmameM, kIno maiM caumAsa / pArzvanAtha kI zaraNa meM, pUraNa grantha samAsa // 2 // cha koTa zAkhA vayara, uttama kula candra bakhAna / kharatara biruda dhAraka sadA, karate Atama dhyAna // 3 // kiyo grantha mana raMgase, cidAnaMda AnaMda / ruci sahita isako paDhe, mile sadA sukha kanda // 4 // yugala bANa nidhi indumeM (1952) saMvat vikrama jAna / kAtika zuklA saptamI, guru vAra pahacAna // 5 // ruci sahita isako paDhe, zuddha upadeza hoya mela / taba anubhava isakA mile, jima dUdha mizrI hoya mela // 6 // dravya anubhava ratnAkara, sadA raho bistAra | ravi candra jabataka rahe, taba taka grantha pracAra // 7 // grantha dekha khala puruSako, Upaje dveSa apAra / cidAnanda nahIM doSa kachu, unake karmoM kI hai mAra // 8 // pakSapAta isameM nahIM, anubhava kiyo prakAza / kareM manana isa granthakA, saphala hoya mana Aza // 6 // cidAnandako sIkha yaha, suniyo catura sujAna / bAra bAra isako par3he, Atama mile nidhAna // 10 // cidAnaMda nija mitrako, pratibodhana yaha grantha / * upakArI saba saMgha meM, jina vANI nija pantha // 11 // vyaktibhAva guNa rahita hUM, zakti bhAva nija kanda / guru kRpA se maiM bhayo, cizanaMda AnaMda // 12 // Scanned by CamScanner Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnubhava-ratnAkara jaina dharmakA dAsa hUM, saMyama kiMcit lesh| bhAMDa ceSTA ko karata hUM, bharatA peTa hameza // 13 // jina vANI gaMbhIra hai, Azaya ati gaMbhIra / alpa buddhi maiM bAla hUM, suniyo jina Agama dhIra // 14 // buddhibhramase jo kachu, jina bANI viparIta / mithyA duSkRta deta hUM, mana baca kAya samIta // 15 // ----30T06-- iti zrIjainadharmAcArya mahAmuni zrIcidAnaMdasvAmi viracitaH zrIdravya-anubhava-ratnAkaranAmA granthaH samAptaH // : samApta / Scanned by CamScanner Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nambara 1 4 1 2 1 2 1 2 zrImad-abhayadevasUri-granthamAlA / tayyAra - pustakeM-- pustakakA nAma / nitya- smaraNa - pAThamAlA ( dvitIyAvRtti ) zuddhadeva anubhava vicAra vanAye hue kaI adbhuta stotra-ratnoMkA samAveza haiM ) / sAMvatsarika pratikramaNa sUtra / anya pustakeM dravyAnubhava ratnAkara jinadarzana - pUjana-sAmAyika vidhi prakAza chapatI haiM rAiya-devasiya pratikramaNa sUtra / adhyAtma-anubhava-yoga prakAza / AgamasAra kA hindI bhASAntara / chapanevAlI kharatara gaccha paJca pratikramaNa sUtra artha sahita | prAcIna stotra ratnamAlA ( isameM prAcIna vikhyAta AcAryoMke syAdvAdAnubhava ratnAkara / paryuSaNa nirNaya / Scanned by CamScanner milane kA patA - 1 - zrImad-abhayadevasUri-granthamAlA, * bar3A upAzraya, bIkAnera ( rAjapUtAnA ) - bAbU bhairavadAnajI amIcandajI, 2 mUlya amUlya -AtmAnanda jaina pustaka pracAraka maNDala, " 3, mallika sTrITa, kalakattA / 2|| 1 // amUlya 15) rozana mohallA, AgarA / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chapatA hai ! chapatA hai !! chapatA hai !!! prAkRta bhASAkA koSa / jisakI varSoM se jaina-samAja tathA prAkRta-bhASAke premi-gaNa ati-utkaMThAse pratIkSA kara rahe the, vahI prAkRta-bhASAkA sudara aura mahAn koSa, kaI varSoMke lagAtAra bhArI parizrama aura dravya-vyayase tayyAra hokara presameM jA rahA hai| isa koSameM jaina AgamoM ke atirikta prasiddha 2 nATakoM evaM prAkRta-bhASAke kaI mahAkAvyoM, jaise dvayAzraya, gauDavadha, setubandha, surasundarIcaritra, supAsanAhacaritra vagairaH se, tathA upadeza-pada Adi prAkRta-sAhitya ke aneka durlabha aura mahAn granthoMse bhI zabda liye gaye haiN| isa koSako racanA navIna-paddhati ke anusAra kI gaI hai / akArAdi kramase prAkRta zabdoM kA saMskRta aura hindI meM artha sucArurUpase likhA gayA hai, evaM jo zabda jahAMse liyA gayA hai usa grantha ke nAma aura sthAna kA bhI ullekha pratyeka zabdameM kiyA gayA hai / isa mahAn granthako pUrNa chapAkara prasiddha karanemeM bahuta dravya kI AvazyakatA hai| prArthanA karane para kaI udAra mahAnubhAvoM ne kucha 2 sahAyatAke vacana bhI diye haiM, lekina abhI taka jo sahAyatA milI hai usase kArya cala nahIM sktaa| isase samagra jaina baMdhuo tathA prAkRta ke premi-janoM se sAnurodha prArthanA kI jAtI hai ki ve isa pavitra evaM samayocita kAryake liye hameM dravyakI sahAyatA kareM, tAki isako pUrNa tayA chapanemeM aura prasiddha honemeM vyartha vilamba na ho| Scanned by CamScanner Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo mahAzaya sahAyatA karane ko cAhe ve sahAyatA kI rakama nIce ke pate para bheja denekI kRpA kreN| prakaTa hone taka jina mahAzayoMkI tarpha se sahAyatA milegI, unakI sevAmeM dara rU0 25) meM isa granthakI eka 2 kApI, grantha chapa jAne para, turanta bhejI jAyagI / aura jina mahAzayoM kI abhIse sahAyatA karanekI sAmarthya yA icchA na ho, kintu chapane para isa grantha ko maMgAne kI icchA ho, unako cAhiye ki ve abhIse grAhaka zreNI meM apanA nAma likhAne ke lie hara eka kApIke lie eDavAMsa ke taura para pA~ca rUpaye nIce ke pate para bheja deM jisase una logoMko bhI 25) meM eka kApI dI jAyagI / grantha prasiddha honeke bAda grAhaka honevAloM ke liye isa granthakI kImata 35) par3egI / Scanned by CamScanner patA bAbU bhairavadAnajI amIcandajI, naM 0 3 mallika sTrITa, kalakattA / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Scanned by CamScanner