Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ I.S.S.N. 0971-9024 arhat vacana ARHAT VACANA varSa-12, aMka-4 akTUbara - disambara 2000 Vol. -12, Issue-4 October - December 2000 . ... ..: ."11 -1. ."- PAAAA :.. .10d 13 arahaMtakAlanisamAsaranIvavaivirAjamAna hoyasApatamAgama karie pratamAko gAthAvirasacihattabajJatAkAmyAvavi lepaas| bsicaaihaa| shidhaapaamaarNpttaa||37aadiikaa jejatIvara hAusavidhattapakarA taka jAra taivalAtakAra arakamakonAsako sanyA samarana kare lAjagataparapajAyatetI anuttarajAsaravAdhIsadhA pAhi vimA janame'pane tathA azkarmanAptanivAnako maanhaayaa| sAjAnanA se sAdhajatIkohamArAnimaskArahAhAitIzrIkaMdakuMdAcA virNcthrsn| pAttapathama adhikArasamAnazA gAthA pahanAsaMbhAganaharadeve nahiMgathyasamyAsutachamAgaNachosidhuzAsAhatiparamahI TIkA arahattadevakI divyadhakArakahA~jodharmI tAkIcAmanAyapUrvaganagharadevatA aMgapUrvakIracanA kariyaMthanakI pravRttakarI nisAra nayanakA pahesatyA jinamata karatI ko kharaDapate nivonakAsAdhanakara mAthA uttamijasahihApariya HEALTRA . :. i . . ...... AcArya kundakunda hastalikhita zruta bhaNDAra, khajurAho meM saMgrahIta aSTapAhuDa kI (aprakAzita TIkA) kI pAMDulipi kA eka pRSTha kundakunda jJAnapITha, indaura KUNDAKUNDA JNANAPITHA, INDORE
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImatI kusumakumArI devI kAsalIvAla ke nidhana se apUraNIya kSati deza kI jaina samAja ke sarvapramukha netA tathA kundakunda jJAnapITha ke adhyakSa zrI devakumArasiMhajI kAsalIvAla kI dharmapatnI evaM zrI ajItakumArasiMha tathA pradIpakumArasiMha kAsalIvAla (rASTrIya adhyakSa digambara jaina mahAsamiti) kI pUjya mAtuzrI zrImatI kusumakumArI devI kAsalIvAla kA nidhana 27.8.2000 ko sAyaM 7 baje ho gyaa| isa hRdaya vidAraka samAcAra se deza kI sampUrNa jaina samAja meM zoka kI lahara vyApta ho gii| unakI aMtyeSTi dinAMka 28.8.2000 ko madhyAnha 1.30 baje unake pArivArika pratiSThAna kastUra TAkIja, dhAra ror3a, indaura ke prAMgaNa meM nagara ke pramukha samAjaseviyoM tathA anekoM rASTrIya saMsthAoM ke padAdhikAriyoM kI upasthiti meM sampanna huI / - - jJAtavya hai ki zrImatI kusumakumArI devI kAsalIvAla deva zAstra - guru ke prati ananya zraddhAvAna rahakara jIvanaparyaMnta dhArmika kriyAoM, vrata upavAsAdi meM vizeSa rUci rakhatI rahIM / unhoMne anekazaH aSTAnhikA 8 ke evaM dazalakSaNa ke 10 upavAsa kiye| apane bhare pUre parivAra ko to unhoMne prazasta saMskAra diye hI, anya parivAroM kI bahU beTiyoM ko bhI ve dhArmika kriyAoM hetu prerita karatI rahIM / - digambara jaina mahAsamiti dvArA saMcAlita mahilA gRha udyoga ke mAdhyama se mahilAoM ko svAvalambI banAne, garIba evaM nirdhana mahilAoM ko saba prakAra kI madada pahu~cAne meM unakI vizeSa bhUmikA jIvana paryanta rahI / kundakunda jJAnapITha, indaura kI samasta gatividhiyoM meM unakI vizeSa abhirUci thii| ve parokSa rUpa se inakA satata samarthana karatI rahatI thIM / kundakunda jJAnapITha, indaura parivAra ke sabhI sadasyoM ko Apako mAtRvata vAtsalya prApta thaa| kundakunda jJAnapITha kAryAlaya meM 28.3.2000 ko Ayojita sabhA meM jJAnapITha parivAra evaM di. jaina udAsIna Azrama, indaura ke sadasyoM ne unako vinamra zraddhAMjali arpita kii| DaoN. anupama jaina
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ I.S.S.N. - 0971-9024 arhat vacana ARHAT VACANA kundakunda jJAnapITha (devI ahilyA vizvavidyAlaya, indaura dvArA mAnyatA prApta zodha saMsthAna), indaura dvArA prakAzita zodha traimAsikI Quarterly Research Journal of Kundakunda Jnanapitha, INDORE (Recognised by Devi Ahilya University, Indore) varSa 12, aMka 4 Volume 12, Issue 4 akTUbara -disambara 2000 October - December 2000 mAnada - sampAdaka HONY. EDITOR DaoN. anupama jaina DR. ANUPAM JAIN gaNita vibhAga Department of Mathematics, zAsakIya svazAsI holkara vijJAna mahAvidyAlaya, Govt. Autonomous Holkar Science College, indaura - 452017 INDORE -452017 INDIA 8. (0731) 464074 (kA.) 787790 (ni.), 545421 (jJAnapITha) - phaiksa : 0731-787790 E.mail : Kundkund@bom4.vsnl.net.in Gavha prakAzaka PUBLISHER devakumAra siMha kAsalIvAla DEOKUMAR SINGH KASLIWAL adhyakSa - kundakunda jJAnapITha, President - Kundakunda Jnanapitha 584, mahAtmA gA~dhI mArga, tukogaMja, 584, M.G. Road, Tukoganj, indaura 452 001 (ma.pra.) INDORE -452001 (M.P.) INDIA 8 (0731) 545744, 545421 (0) 434718, 543075, 539081, 454987 (R)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1991GC GC / Editorial Board 1999 se 2000 pro. lakSmI candra jaina Prof. Laxmi Chandra Jain sevAnivRtta prAdhyApaka - gaNita evaM prAcArya Retd. Professor-Mathematics & Principal dIkSA jvelarsa ke Upara, Upstairs Diksha Jewellers. 554, sarAphA, 554, Sarata, jabalapura-482 002 Jabalpur-482002 pro. kailAza candra jaina Prof. Kailash Chandra Jain sevAnivRtta prAdhyApaka evaM adhyakSa Retd. Prof. & Head, prA. - bhA. i. saM. evaM purAtatva vibhAga, A.I.H.C.&Arch. Dept., vikrama vi. vi., ujjaina, Vikram University, Ujjain, mohana nivAsa, devAsa ror3a, Mohan Niwas, Dewas Road, ujjaina - 456006 Ujjain-456006 pro. rAdhAcaraNa gupta Prof. Radha Charan Gupta sampAdaka - gaNita bhAratI, Editor-Ganita Bharati, Ara -20, rasabahAra kAlonI, R-20, Rasbahar Colony, laharagirda, Lehargird, jhAMsI-284003 Jhansi-284003 pro. pArasamala agravAla Prof. Parasmal Agrawal prAdhyApaka - rasAyana bhautikI samUha, Chemical Physics Group, Department of oklAhomA sTeTa vi.vi., Chemistry, Oklohoma State University, sTilavATara OK 74078 USA Stillwater OK 74078 USA DaoN. takAo hAyAzI Dr. Takao Hayashi vijJAna evaM abhiyAMtrikI zodha saMsthAna, Science & Tech. Research Inst., dozIzA vizvavidyAlaya, Doshisha University, kyoTo-610-03 (jApAna) Kyoto-610-03 (Japan) DaoN. sneharAnI jaina Dr. Snehrani Jain pUrva pravAcaka - bheSaja vijJAna, Retd. Reader in Pharmacy, 'chavi', nehAnagara, makaroniyA, 'Chhavi', Nehanagar, Makronia, sAgara (ma.pra.) Sagar (M.P.) sampAdaka Editor DaoN. anupama jaina Dr. Anupam Jain sahAyaka prAdhyApaka - gaNita, Asst. Prof.-Mathematics, zAsakIya holkara svazAsI vijJAna mahAvidyAlaya, Govt. Holkar Autonomous Science College 'jJAnachAyA', DI-14, sudAmAnagara, 'Gyan Chhaya', D-14, Sudamanagar, indaura-452009 Indore-452009 phona : 0731-787790 Ph.: 0731-787790 lekhakoM dvArA vyakta vicAroM ke liye ve svayaM uttaradAyI haiN| sampAdaka athavA sampAdaka maNDala kA unase sahamata honA Avazyaka nahIM haiN| isa patrikA se koI bhI Alekha punarmudrita karate samaya patrikA ke sambaddha aMka kA ullekha avazya kreN| sAtha hI sambaddha aMka kI eka prati bhI hameM preSita kreN| samasta vivAdoM kA nipaTArA indaura nyAyAlayIna kSetra meM hI hogaa| arhat vacana, akTUbara 2000
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa - 12, aMka - 4, akTUbara - disambara 2000 arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura anukrama / INDEX sampAdaka kI kalama se - sAmayika sandarbha ___anupama jaina prakAzakIya anurodha - devakumArasiMha kAsalIvAla lekha / ARTICLE har3appA kI moharoM para jaina purANa aura AcaraNa ke sandarbha 0 rameza jaina rAjagRha kI sonabhadra guphA evaM usakA purAtattva 0 mahendrakumAra jaina 'manuja' Adhunika vijJAna, vargaNAe~ tathA nigoda 0 sneharAnI jaina Jaina Paintings in Tamilnadu OT. Ganesan On the Quadrature of a Circular Annulus o Dipak Jadhav vizeSa stambha jainAgama, Adhunika vijJAna evaM hamAre dainandina jIvana meM dhyAna D pArasamala agravAla 3TCUT / REPORTS AcArya kundakunda hastalikhita zruta bhaMDAra, khajurAho __ _ mahendrakumAra jaina 'manuja' zruta saMvarddhana vArSika puraskAra samarpaNa samAroha, 28 navambara 2000, alavara kRSNA jaina evaM razmi jaina caturtha rASTrIya vaijJAnika saMgoSThI, udayapura, 9 - 12 navambara 2000 0 surekhA mizrA TippaNI/ SHORT NOTE bhagavAna RSabhadeva kA udghoSa - ravIndrakumAra jaina arhat vacana, akTUbara 2000
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA hI vizva meM zAMti kA upAya - 0 indu jaina pustaka samIkSA/REVIEW 'yuganirmAtA bhagavAna RSabhadeva' dvArA AcArya zrI kanakanaMdIjI - A. RddhizrI mAtAjI 'varddhamAna paJcAMga' dvArA paM. mahezakumAra jaina zAstrI ___- mahendrakumAra jaina 'manuja' anurodha jaina tIrthakSetroM ke prabandhakoM se prArthanA - khillImala jaina gatividhiyA~ dhyAtavya 1. arhat vacana meM jaina dharma / darzana ke vaijJAnika pakSa tathA jaina itihAsa evaM purAtattva se saMbaMdhita maulika, zodhapUrNa evaM sarvekSaNAtmaka AlekhoM ko prakAzita kiyA jAtA hai| 2. zodha kI guNAtmakatA evaM maulikatA ke saMrakSaNa hetu do prAdhyApakoM athavA pAramparika viSaya vizeSajJoM se parIkSita karA lene ke uparAnta hI Alekha arhat vacana meM prakAzita kiye jAte haiN| 3. zodha AlekhoM ke atirikta saMkSipta TippaNiyAM, akAdamika saMgoThI/ sammelanoM kI sUcanAe~ / AkhyAe~, Alekha evaM pustaka samIkSAe~, viziSTa gatividhiyAM, viziSTa akAdamika puraskAroM evaM prakAzanoM kI sUcanAoM ko bhI prakAzita kiyA jAtA hai| sampAdakIya patra vyavahAra kA patA - DaoN. anupama jaina, sampAdaka - arhat vacana kundakunda jJAnapITha, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, tukogaMja mena ror3a, indaura - 452001 phona : (kA.) 545421 (ni.) 787790 WGRIGT SICH / SUBSCRIPTION RATES vyaktigata saMsthAgata videza INDIVIDUAL INSTITUTIONAL FOREIGN vArSika / Annual ru./Rs. 125%D00 ru./Rs. 250%D00 U.S.$ 25 = 00 AjIvana / Life Member ru./Rs. 1000=00 ru./Rs. 1000=00 U.S. $ 250=00 (10 varSoM hetu) purAne aMka sajilda phAIloM meM ru. 500.00/u.s. 50.00 prati varSa kI dara se sImita mAtrA meM upalabdha haiN| sadasyatA zulka ke ceka / DrAphTa kundakunda jJAnapITha ke nAma indaura meM deya aravindakumAra jaina, prabandhaka - kundakunda jJAnapITha, indaura ko hI preSita kreN| arhat vacana, akTUbara 2000
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdaka kI kalama se arhat vacana sAmayika sandarbha (kundakunda jJAnapITha, indaura IsavI san ke 2000 varSa pUrNa hokara tIsarI sahasrAbdI ke prArambha kI belA meM maiM Apa sabakA hArdika abhinandana karatA huuN| vizva samudAya meM Aja IsavI san sarvAdhika pracalita hai ata: bhArata sahita sampUrNa vizva isa navavarSa ko adhika utsAha se manA rahA hai| manAne kI sabakI apanI-apanI rItiyA~ haiM, kintu mUla tattva hai mana meM utsAha evaM umaMga kA saMcAra tathA kucha nayA karane kI tmnnaa| jaina vidyAoM ke adhyayana/anusaMdhAna meM saMlagna hama aura Apa sabakI eka pramukha cintA hai jaina dharma/saMskRti kA saMrakSaNa, tathyoM kI punasrthApanA evaM anargala bAtoM kA pracAra roknaa| isI punIta kArya ko aMjAma dene hetu 12 mArca 1996 ko kundakunda jJAnapITha, indaura ke prAMgaNa meM gaNinIpramukha zrI jJAnamatI mAtAjI ne bhagavAna RSabhadeva janma jayantI mahAmahotsava kA dIpa prajjvalita karAyA thaa| saubhAgya se isa dIpa kA prakAza Aja caturdika phaila rahA hai| samAja ke lagabhaga sabhI saMta mahAtmA isa kArya meM apanA maMgala AzIrvAda evaM kriyAtmaka sahayoga de rahe haiN| rASTrasaMta AcArya zrI vidyAnandajI mahArAja ne rAjanetAoM ko jainadharma ke bAre meM anargala bAtoM ko avilamba pAThyapustakoM se haTAne ke spaSTa nirdeza diye haiN| saMtaziromaNi AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja bhI bhagavAna RSabhadeva kI ahiMsA ke pracAra evaM pazuhatyA ko rokane hetu satat prayatnazIla haiN| vaijJAnika dharmAcArya zrI kanakanandijI mahArAja eka abhiyAna calAkara pAThyapustakoM kI visaMgatiyoM ko dUra karAne hetu janajAgrati kara rahe haiN| vigata dinoM AyaDa - udayapura meM sampanna rASTrIya vaijJAnika saMgoSThI (dekheM, pR. 83) meM samAgata vidvAnoM evaM sAmAjika kAryakartAoM ne vahA~ ke jilAdhIza ko jJApana prastuta kara NCERT kI pustaka meM prakAzita anargala bAtoM ko avilamba saMzodhita karane kA Agraha kiyaa| ApakI preraNA se Directorate of Local Bodies ke upanidezaka (prazAsana) zrI ena. ke. khIMcA R.A.S. ne apane patra dinAMka 17.8.2000 se pro. rAmazaraNa zarmA ko udayapura AmaMtrita kiyA, jisase ve jainadharma ke bAre meM sahI jAnakArI le skeN| sarAkoddhAraka saMta upAdhyAya zrI jJAnasAgarajI mahArAja jahA~ bhagavAna RSabhadeva kI paramparA ke anuyAyI sarAka bandhuoM ke dharma kI mUla dhArA meM puna: sthirIkaraNa hetu prayatnazIla haiM vahA~ mahAmahotsava varSa meM alavara meM unhoMne anekoM kAryakramoM sahita bhavya pratiSThA sampanna karAkara bhagavAna RSabhadeva evaM unake siddhAntoM kI mahatI prabhAvanA kii| 11 jUna 2000 ko digambara jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura (meraTha) ke AmaMtraNa para jambUdvIpa meM itihAsakAroM evaM vidvAnoM kI eka goSThI huI jisameM NCERT ke pratinidhi DaoN. prItiza AcArya bhI sammilita hue| (dekheM - arhat vacana, julAI 2000) isa sandarbha meM zrI khillImalajI jaina eDavokeTa, alavara ke prayAsa prazaMsanIya haiN| Aja deza ke aneka bhAgoM meM RSabhadeva saMgoSThiyoM evaM anya mAdhyamoM se RSabhadeva evaM unake siddhAntoM kI vyApaka, carcA ho rahI hai| isake pariNAma bhI zanaiH zanaiH prApta hoMge kintu hameM nirantara satarka evaM saceSTa rahanA hogA evaM jaina dharma/saMskRti para kiye jAne vAle AkSepoM kA tarkapUrNa, vaijJAnika rIti se sapramANa uttara denA hogA, tabhI hama apane kartavya kA nirvahana kara skeNge| prathama arhata vacana puraskAra 99 ke vijetA yuvA zodha chAtra kumAra anekAnta jaina-lAineM ne hameM eka mahatvapUrNa sUcanA preSita kI hai| tadanusAra maharSi dayAnanda sarasvatI vi.vi., ajamera kI bI.e. bhAga-1 meM hindI sAhitya ke liye svIkRta, rAjasthAna prakAzana, 28-29 tripoliyA bAjAra, jayapura se prakAzita evaM DaoN. zyAmasundara dIkSita, esosieTa prophesara-hindI vibhAga, jayapura dvArA saMpAdita pustaka prAcIna kAvya mAdharI ke adhyAya-6, saMta sandaradAsa ke antargata pR. 56 para nimna tribhaMgI chaMda saMkhyA-11 prakAzita hai - tau arahaMta dharmI bhArI bharmI, keza uparamI beshrmiiN| jo bhojana narmI pAvai purabhI, mana madhu karimI ati urmii| aru dRSTi sucarmI aMtari garamI, nAhIM bharamI gaha tthelaa| dAdU kA celA bharma pachelA, sundara nyArA hai laa|| yadyapi ukta chaMda kA artha svayaM meM spaSTa hai tathApi saMjIva prakAzana, caur3A rAstA, jayapura-3 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ se prakAzita saMjIve pAsabuksa ke pR. 100 para isakA jo artha diyA hai vaha bhI hai udghRta - "prasaMga yaha avataraNa saMtakavi sundaradAsa dvArA racita hai| isameM unhoMne jaina dharmAvalambiyoM ke dvArA kiye gaye DhoMgI kAryoM para AkSepa kiyA hai|' 'vyAkhyA saMtakavi sundaradAsa kahate haiM ki jo arahanta dharma arthAt jaina dharma ko mAnane vAle haiM, ve bahuta hI ajJAnI haiN| ve sanyAsa grahaNa karane ke liye nirdayatApUrvaka zarIra ke yA sira ke kezoM ko ukhAr3ate haiN| yadyapi ve bhojana karane meM atyadhika namratA dikhAte haiM, para ve aisA bhojana cAhate haiM jisase unakI vAsanA kI tRpti ho| isa prakAra unakA mana sAMsArika sukha meM Asakta rahatA hai lekina bAhara se ve dikhAne ke liye mahAn saMnyAsI banane kA ghamaMDa vyakta karate haiN| unakI dRSTi sadA sukha-vaibhava kI ora lagI rahatI hai tathA hRdaya meM hamezA DhoMga bharA rahatA hai| isa kAraNa unakI sAdhanA bhI ajJAna para hI AdhArita hai| saMta sundaradAsa kahate haiM ki maiM isa taraha ke ajJAna ka ucita nahIM mAnatA huuN| meM dAdUdayAla kA ziSya banakara bhrama yA ajJAna ko samajha gayA huuN| isa kAraNa maiM ajJAna se dUra rahakara apanA kArya karatA rahatA huuN|' yaha satya hai ki saMta sundaradAsajI ne kevala jaina dharma ke bAre meM hI likhA ho, aisA nahIM hai| unhoMne anya dharmoM para bhI AkSepa kiye haiN| unake pAkhaNDoM para coTa kI hai, kintu jaina dharma ke bAre meM unakI TippaNI yathArtha se pare hai| hameM aisI sakArAtmaka bAteM likhanI evaM par3hAnI cAhiye jisase samAja meM AsthAmaya vAtAvaraNa bneN| aMdhavizvAsa tyAjya hai, dhArmika kaTTaratA bhI svIkArya nahIM kintu dharma ke prati AsthA ke kSaraNa se naitika mUlya skhalita hote haiN| dhArmika AsthA bhAratIya samAja kA vaiziSTya hai, jisake apane phAyade haiN| dharmavihIna pazcimI samAja kI sAmAjika sthiti kisI se chipI nahIM hai| ata: saMpAdaka mahodaya se hamArA anurodha hai ki saMta sundaradAsajI kI sAhityika pratibhA kA paricaya dene vAle kinhIM anya chandoM ko saMkalita karate to behatara rhtaa| jaina paramparA evaM maryAdA ke anurUpa AcaraNa karane vAle kisI saMta yA zrAvaka kI caryA yadi unhoMne dekhI hotI to zAyada aisA na likhate / maiMne 1999 meM 'jaina dharma ke bAre meM pracalita bhrAMtiyA~ evaM vAstavikatAyeM zIrSaka pustaka kA saMkalana kara prakAzita karAyA thA usameM lagabhaga 30 pustakoM kI truTiyoM ko saMkalita kiyA thaa| usake bAda bhI anekoM bhrAmaka jAnakArI dene vAlI pustakoM kI sUcanAe~ prApta huiiN| merA punaH eka bAra sabhI se Agraha hai ki jahA~ bhI aisI pustaka mile, hameM pustaka yA sambaddha aMza kI chAyAprati sahita sUcita kreN| apane-apane stara para sambaddha lekhakoM / prakAzakoM se anurodhakara sudhAra kraayeN| mauna rahakara upekSA karane se lAkhoM baccoM / pAThakoM ko bhrAmaka jAnakArI milatI hai| arhat vacana kA prastuta aMka pArivArika pratikUlatAoM ke kAraNa kiMcit vilamba se Apake hAthoM meM pahu~ca rahA hai kintu hameM saMtoSa hai ki hama akTUbara-disambara kI nirdhArita samayAvadhi meM ise prakAzita kara sake haiN| isa aMka meM prakAzita Alekha Jaina Paintings in Tamilnadu meM Dicritical Marks kA prayoga nahIM kiyA jA sakA hai| isa lekha ke sAtha citra bhI upalabdha nahIM ho ske| AgAmI aMka 13 (1) janavarI 2001 meM hI Apako upalabdha ho jAyegA, etadartha hama AzAnvita haiN| isa aMka ke sAtha hama Apako arhat vacana ke 12 varSoM meM prakAzita AlekhoM kI sUcI bhI prakAzita kara rahe haiN| arhat vacana kA 59 vA~ aMka 13 (2), apraila 2001 aMka hogA / suyoga se apraila se hI bhagavAna mahAvIra kA 2600 vA~ janmotsava varSa bhI prArambha ho rahA hai, ataH hama 50 veM puSpa ko vizeSAMka ke rUpa meM prakAzita karanA cAhate haiN| isa vizeSAMka kI rUparekhA ke nirdhAraNa hetu Apake sujhAva 15 janavarI 2001 taka sAdara AmaMtrita haiN| Apake bahumUlya sujhAva hamAre mArgadarzaka hoNge| Apa etadartha apane maulika zodhapUrNa / sarvekSaNAtmaka Alekha bhI 31 janavarI 2001 taka preSita kara sakate haiN| eka bAra puna: maiM kundakunda jJAnapITha nidezaka maNDala, arhat vacana sampAdaka maNDala evaM jJAnapITha meM apane sahayogI DaoN. prakAzacanda jaina, DaoN. mahendrakumAra jaina 'manuja' evaM zrI aravindakumAra jaina ke prati patrikA ke sampAdana, prakAzana evaM vitaraNa kArya meM pradatta sahayoga ke liye AbhAra jJApita karatA huuN| mAnanIya lekhaka evaM sudhI pAThaka bhI badhAI ke pAtra haiN| DaoN. anupama jaina arhat vacana, akTUbara 2000 6
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura prakAzakIya anurodha arhat vacana kA yaha 48 vA~ aMka Apako samarpita karate hue mujhe harSa evaM garva kI anubhUti ho rahI hai| prastuta aMka 12 (4) akTUbara - disambara 2000 bArahaveM varSa kA aMtima aMka hai tathA naI sahasrAbdi evaM zatAbdI kI pUrva saMdhyA meM Apake hAthoM meM pahuMca rahA hai| ata: sarvaprathama maiM Apa sabako IsavI navavarSa kI zubhakAmanAyeM evaM badhAI detA hU~ evaM AzA karatA hU~ ki vaijJAnika evaM audyogika krAMti ke vartamAna yuga meM jaba saMcAra ke kSetra meM krAMtikArI parivartana ho rahe haiM, hama aura Apa milakara apanI amUlya sAMskRtika dharohara ko saMrakSita rakhane meM saphala ho skeNge| hama aura Apa sabhI isa bAta se sahamata hoMge ki jaina paramparA kI sAMskRtika virAsata atyanta samRddha hai| hamAre pAsa prAcIna mUrtiyoM, zilAlekhoM, maMdiroM, zilpakhaNDoM evaM pAMDulipiyoM kA vizAla bhaMDAra hai kintu isakA bahubhAga Aja taka asUcIkRta, asUcita, asurakSita evaM amUlyAMkita hai| bhAratIya saMskRti ke samagra evaM jaina saMskRti ke vizeSa rUpa se mUlyAMkana hetu isa ora avilamba dhyAna diyA jAnA jarUrI hai, kyoMki kAlakrama se prAkRtika rUpa se evaM saMskRti virodhI mAnavoM ke nihita svArthoM ke kAraNa ina sAMskRtika dharoharoM ke vinAza kI gati ina dinoM bar3ha gaI hai| hamArI naI pIDhI kI dharma ke prati sahaja AsthA bhI nirantara ghaTa rahI hai| phalata: vaijJAnika dRSTi se apanI pAramparika kriyAoM kA mahatva pratipAdita karanA evaM apane mahAn AcAryoM kI vaijJAnika dRSTi tathA vijJAna viSayaka unake jJAna ko bhI udghATita karanA saMskRti, saMrakSaNa tathA dharma kI prabhAvanA ke lie Avazyaka hai| 19 akTUbara 1987 ko inhIM vicAroM ko mUrtarUpa dene ke lie eka svapna ke rUpa meM kundakunda jJAnapITha kI sthApanA kI gaI thii| svapna to koI bhI dekha sakatA hai, kintu usako sAkAra rUpa lete dekhanA muzkila se nasIba hotA hai| mujhe isa bAta kI khuzI hai ki isa sahasrAbdi ke anta meM hama jJAnapITha ke rUpa meM eka majabUta AdhAra para khar3e haiN| sandarbha graMthAlaya meM hamAre pAsa 8000 se adhika graMtha 375 se adhika prakAra kI jaina patra-patrikAoM kA vizAla bhaMDAra hai| Adhunika kampyUTara kendra kI suvidhAoM se sajjita isa graMthAlaya ko dAzamika rIti se vargIkRta kiyA gayA hai| kampyUTara kI madada se kisI bhI pustaka kI sthiti evaM usase sambaddha mahatvapUrNa vivaraNa pala bhara meM jJAta kiye jA sakate haiN| yaha suvidhA deza ke atyanta pratiSThita pustakAlayoM meM hI upalabdha hai| sAmAjika saMsthAoM meM to abhI yaha suvidhA kalpanAtIta hai| isa graMthAlaya kA zodha chAtra vyApaka rUpa se lAbha uThA rahe haiN| jJAnapITha ke antargata hI saMcAlita parIkSA saMsthAna se gata 13 varSoM meM lagabhaga 125000 chAtra/chAtrAyeM naitika zikSA, bAlabodha evaM pAramparika pAThyakrama prathamA, madhyamA, ratna, zAstrI Adi kI parIkSAyeM saphalatA pUrvaka uttIrNa kara cuke haiN| isase jahA~ kizoroM ko jainadharma/darzana kA prArambhika jJAna diyA jA sakA, vahIM prAkRta - saMskRta bhASA meM nibaddha jaina darzana ke ucca adhyayana kI ora saMskRta bhASA ke vidyArthiyoM ko unmukha kiyA gyaa| purAtattva ke kSetra meM vidyA vayo - vRddha DaoN. TI. vhI. jI. zAstrI ke netRtva meM lagabhaga arhat kcana, akTUbara 2000
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8-10 varSoM taka calI gopAcala kSetra para vikIrNa purAsampadA ke abhilekhIkaraNa evaM mUlyAMkana kI gopAcala pariyojanA kI saphala pariNati The Jaina Sanctuaries of Gawalior zIrSaka bahuraMgI prakAzana ke rUpa meM huii| isI zrRMkhalA meM hamArI navIna prastuti 'ma.pra. kA jaina zilpa' zIghra hI Apako prApta hogii| zodha traimAsikI arhat vacana ke to Apa pAThaka haiM hii| jaina samAja meM vizeSata: zodha vidvAnoM ke madhya isane jo khyAti arjita kI hai vaha Apase chipI nahIM hai| hama isameM nirantara pariSkAra karate hue utkRSTatA ke naye zikharoM taka pahu~cane kA Apako vizvAsa dilAte haiN| naitika zikSA bhAga-1 se 7, bAlabodha jaina dharma bhAga 1 se 4 ke atirikta jaina dharma kA sarala paricaya dvArA paM. balabhadra jaina, jaina dharma vizva dharma dvArA paM. nAthUrAma DoMgarIya evaM isake aMgrejI anuvAda jana sAmAnya ko jaina dharma kA prAthamika jJAna dene vAlI bahuzruta pustakeM haiN| jana - jana ne inako khUba sarAhA hai| katipaya anya mahatvapUrNa prakAzana bhI Apako naI zatAbdI ke prathama varSa meM mileNge| lagabhaga 20 chAtra/chAtrAe~ isa zodha saMsthAna se akAdamika/Arthika sahayoga prApta kara apane Ph.D./M.Phil/M.Ed./M.A. zodhaprabandha/laghu zodhaprabandha likha cuke haiM evaM anekoM likha rahe haiN| zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara ke Arthika sahayoga se hama jaina sAhitya sUcIkaraNa pariyojanA saMcAlita kara rahe hai| yaha pariyojanA agalI zatAbdI kI samasta sAhityika pariyojanAoM kI rIr3ha hogI ; kyoMki sUcanAoM kA AdhAra yaha pariyojanA hI bnegii| itane majabUta AdhAra ke sAtha hama jJAnapITha meM naI sahasrAbdi kA svAgata kreNge| isa AdhAra ko prApta karane meM hameM anekoM samarpita kAryakartAoM kA samarpaNa milA hai| kintu vizeSa rUpa se maiM ullekha karanA cAhU~gA pro. navIna sI. jaina indaura kA, jinhoMne atyanta nispRha evaM samarpita bhAva se 1995 se 2000 taka mAnad nidezaka ke rUpa meM isa saMsthAna ko apanI sevAyeM pradAna kii| unake netRtva meM hI yaha jJAnapITha devI ahilyA vi.vi. se mAnya zodha kendra kI pratiSThA prApta kara skaa| zArIrika pratikUlatAoM ke kAraNa aba ve hameM niyamita mArgadarzana nahIM de pA rahe haiM; kintu hameM vizvAsa hai ki deza - videza meM unake sudIrgha anubhava kA lAbha hameM satata milatA rhegaa| kundakunda jJAnapITha kArya pariSada, nidezaka maMDala, arhat vacana sampAdaka maMDala evaM jJAnapITha kAryAlaya ke sabhI samarpita adhikAriyoM/karmacAriyoM ko bhI maiM unake samarpaNa hetu sAdhuvAda detA huuN| unakA yaha samarpaNa bhAva nirantara vRddhiMgata hotA rahe, yahI kAmanA hai| di. jaina udAsIna Azrama TrasTa ke sabhI mAnanIya TrasTiyoM kA maiM hRdaya se AbhAra vyakta karatA hU~ ki unhoMne apanA pUrNa sahayoga, samarthana mujhe pradAna kiyA jisase maiM apanI kalpanA ko mUrtarUpa de skaa| kuMdakuMda jJAnapITha ke saciva DaoN. anupama jaina to prAraMbha se hI merI kalpanAoM ko AkAra dene meM sahabhAgI rahe haiN| jJAnapITha to unake jIvana kA lakSya hI bana gayA hai| ve ahirniza jJAnapITha kI pragati ke bAre meM hI ciMtana karate haiN| maiM unako zubhAzISa detA hU~ ki ve isI samarpaNa bhAva evaM pUrNa manoyoga se kArya karate rheN| arhata vacana ke 13 veM varSa meM praveza ke sAtha isameM aneka parivartana prastAvita haiN| jinakI jAnakArI samaya - samaya para dI jaavegii| arhat vacana jaina vidyAoM ke adhyayana/anusaMdhAna kA darpaNa bane, yahI kAmanA hai| Apake sujhAvoM kA sadaiva svAgata hai| devakumArasiMha kAsalIvAla arhat vacana, akTUbara 2000
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura varSa - 12, aMka - 4, akTUbara 2000, 9 - 16 har3appA kI moharoM para jaina- purANa aura AcaraNa ke sandarbha - rameza jaina* sarvaprathama yahA~ yaha spaSTa kara denA Avazyaka hai ki har3appA kI lipi abhI taka bodhagamya svIkAra nahIM kI gaI hai| vartamAna lekhaka ne apanI ora se pUrNata: vaijJAnika paddhati kA anukaraNa karate hue vAcana ke prayAsa kiye haiM aura apanI avadhAraNA ke anurUpa har3appA lipi kI cAritrika vizeSatAe~ ginAte hue usake anurUpa vikasita kI gaI vAcana - paddhati kA byaurA bhI vibhinna prakAzita evaM prasArita zodha patroM meM prastuta kiyA hai| unhIM vAcana - prayAsoM meM se cune gae jaina paurANika va AcaraNa viSayaka kucha udAharaNa yahA~ upalabdha kiye jA rahe haiN| una udAharaNoM se saMbaMdhita har3appA kI moharoM ke cihnoM aura una para ukere gaye citroM ke vivaraNa bhI irAvatI mahAdevana ke grantha se prastuta kiye jA rahe haiN| isI prakAra yahA~ yaha jor3a denA upayogI hogA ki vAcana prayAsoM se upalabdha sabhI zabdoM ke artha sara moniyara - viliyamsa ke saMskRta aMgrejI zabdakoSa para AdhArita haiN| har3appA ke lekhana kI mUla pravRttiyAM varSa 1986 - 87 ke har3appA kI lipi ke vAcana - prayAsoM ke prArambhika dinoM meM jaina viSayoM kI upasthiti ke saMketa mujhe cauMkAne vAle lagate the| phira har3appA lipi ke adhyayana saMbaMdhI apane zodha (zodha upAdhi ke liye) kArya meM satat unakI puSTi hotI dikhatI rhii| bhASA aura lipi kA adhyayana jyoM-jyoM Age bar3hatA gayA, har3appA saMskRti ke viSaya meM usake vizuddha bhAratIya, AMcalika hone kA vizvAsa pakkA hotA gyaa| aura apane sahaja sarala svarUpa meM saMskRta kI sahodarA aura prAkRta ke samAna bhAratIya aMcaloM kI dhUla mATI meM sanI bhASA ujAgara hotI gii| usI ke sAtha moTe taura para likhAvaTa meM nihita sAhitya zramaNika svabhAva kA honA sunizcita hotA gyaa| viSaya ko sUtra rUpa meM prastuta karanA isa likhAvaTa kI vizeSatA hai| kAvyamayI bhASA meM ukere gaye zabda apanI prakRti se hI vizuddha sarala svabhAva ke haiN| hara zabda apane maulika svarUpa meM, sampUrNa bahuAyAmI vividhatA ke sAtha, lekhaka ke sandeza ko jahA~ eka ora agrasara karatA hai, vahIM dUsarI ora vaha apane bhAvAtmaka itihAsa kA ahasAsa karA detA hai aura ina zabdoM meM piroyA huA milatA hai, eka zramaNika samAja kA vRhattara tAnA baanaa| isa adhyayana se eka ora jahA~ har3appA lipi kA dhvanyAtmaka honA taya hotA hai vahIM har3appA ke cihna pratIkAtmakatA aura citrAtmakatA ke mUlaguNoM ko bhI saMjoye hue haiN| isase vAcana prayAsoM kA mArga prazasta hotA hai evaM vAcana prayAsa ke liye prAmANikatA kA AdhAra bhI taiyAra hotA hai| haDappA saMskRti : mAnava sabhyatA kA prAcInatama jhalAghara isa bIca har3appA ke samAna prAcIna saMskRti meM jaina paurANika sandarbho kI samIkSA karane ke liye taiyAra hone meM, kucha pustakoM ke adhyayana ne merI bar3I madada kii| inameM se do lekhaka aura unakA sAhitya vizeSa ullekhanIya hai| prathama sthAna para 19vIM sadI ke madhya meM I. pokaoNka nAmaka aMgreja vidvAn dvArA likhA gayA graMtha hai, bhArata kI yUnAna * vAstukalA evaM nagara niyojana vibhAga, maulAnA AjAda praudyogikI mahAvidyAlaya, bhopAla-462007 (ma.pra.) AL
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM upasthiti (iNDiyA ina griis)| isa graMtha meM vaha yUnAna deza ke prAcIna itihAsa kI visaMgatiyoM kA adhyayana prastuta karate hue savistAra batAtA hai ki prArambhika daura meM yUnAna ke mUla nivAsI atyaMta dIna-hIna avasthA meM nivAsa karate the| unheM bhArata se visthApita hokara Aye zramaNika samudAya ke logoM ne na sirpha sabhyatA kA pATha par3hAyA, balki unako dhArmika, paurANika aura bhASAI pahacAna bhI pradAna kii| isI zreNI ke dUsare vidvAn haiM prasiddha IsAI pAdarI - phAdara heraas| Apa har3appA kI lipi ke prArambhika adhyetAoM meM se eka haiN| Apane bhArata ke sAtha - sAtha yoropa aura madhya eziyA ke vibhinna dezoM ke prAcIna itihAsa aura vahA~ pracalita bhASAoM kA gahana adhyayana kiyaa| aura usa AdhAra para hahappA ke lekhana ko samajhane kA prayAsa kiyaa| apane graMtha - sTaDIja ina proTA - iNDo- maiDITareniyama kalcara, meM Apane prAcIna irAka deza ke sumeriyana nAmaka sAMskRtika stara para 'ana' nAmaka devatA kA jikra kiyA hai| jisake viSaya meM ve vistAra se varNana karate haiN| aura vahA~ kI khudAI se prApta usakI kAMsya pratimAoM ke phoTogrApha prastuta karate hue usakI samAnatA har3appA kI saMskRti se upalabdha mUrti zilpoM aura bAda ke bhAratIya aitihAsika va paurANika vyaktiyoM meM dekhate haiN| sumerI 'ana' ke khophaje nAmaka sthAna se utkhanita mUrtiyoM kI kucha vizeSatAe~ unhoMne ginAI haiM, ve udAharaNArtha prastuta haiM - a. mUrti sadA nagna avasthA meM prastuta kI gaI hai| ba. bahudhA mUrti ke kandhoM para bAloM kI do laTeM pradarzita kI jAtI haiM, jabaki usake sira ke zeSa hisse meM bAloM kA abhAva darzAyA gayA hai| sa. mUrti ke sira para cAroM ora cAra phalakoM vAlA trizUla darzAyA jAtA hai| da. tA~be kI ina mUrtiyoM meM A~kheM alaga se bharakara banAI jAtI haiN| ha. mUrti kI kamara ke cAroM ora rassI yA paTTInumA koI cIja lipaTI huI dikhAI jAtI pha. 'ana' kI mUrtiyoM ke sAtha usI rUpAkAra kI, do thor3I choTI mUrtiyA~ bhI milatI haiM, inameM se kabhI - kabhI eka nArI mUrti bhI hotI hai| 'ana' kI ina mUrtiyoM meM, nagnatA, kandhoM taka phailI bAloM kI laTeM, sira ke Upara sthApita triratna yA eka hI samaya meM cAroM ora dekha pAne kI kSamatA ke pratIka kI upasthiti aura bhAratIya jaina mUrtiyoM kI paramparA ke samAna mAtra mUrti kI AMkhoM ko bharakara (inale kI paddhati se) banAne kI paripATI kA anukaraNa ityAdi vizeSatAe~ use sIdhe har3appA saMskRti ke mAdhyama se jainoM kI RSabhadeva kI mUrti- paramparA se jor3atI haiN| yahA~ yaha batAnA samIcIna hogA ki 'ana' nAma 'aMGka' zabda yA phira iNDo yoropiyana zabda 'vana' (aMgrejI) kA pUrvaja rahA hogA jo RSabhadeva ke paryAyavAcI. 'Adi' kA samAna dharmA hai| isa para phAdara herAsa kA yaha kathana mahatvapUrNa ho jAtA hai ki sAMskRtika pravAha kI dhArA taba bhArata arthAt har3appA saMskRti se sumera kI ora thii| isakI puSTi sara jaoNna mArzala ke usa vaktavya se bhI hotI hai jo har3appA saMskRti kI khoja ko sthApita karane ke turanta bAda 1923-24 meM unhoMne diyA thaa| apane samaya ke zreSTha purAtattvavidoM kI anuzaMSAoM ko dhyAna meM rakhate hue usameM unhoMne sambhAvanA vyakta kI thI ki bhArata hI mAnava saMskRti kA prathama jhUlAghara rahA hogaa| har3appA lipi ke adhyayana se jur3I kucha visaMgatiyA~ : ata: har3appA saMskRti kI lipi ke adhyayana se ubharate jainoM ke AcaraNa saMbaMdhI arhat vacana, akTUbara 2000
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura paurANika svaroM aura usa samaya kI samakAlIna saMskRtiyoM ke vikAsa para unakI gaharI chApa ke rahate, merA har3appA kI moharoM para utkIrNa abhilekhoM kA adhyayana Age bar3hatA rahA / magara har3appA kI lipi vizva ke lipizAstriyoM ke liye eka abhedya dIvAra banI huI hai| itanA hI nahIM, balki vaizvika stara para vidvAnoM ke bIca eka prakAra kA durAgraha vikasita hotA rahA hai| sambhavata: isake pIche kucha rAjanaitika kAraNa bhI rahe haiN| sAmAnyataH videzI pAzcAtya vidvAn jahA~ eka ora isa lipi meM vyakta bhASA ko dravir3a siddha karane para tule hue haiM aura unhIM ke isa pravAha ke rahate tucha tamila bhASI vidvAn har3appA lipi ke cinhoM ko mAtra pratIka cinha (iDiyogrAphsa ) samajhakara moharoM para tamila bhASA ukerI gaI hone kA Agraha karate haiN| isake viparIta bhAratIya vidvAn, jAne anajAne aura sambhavataH bhAratIya upamahAdvIpa kI bhaugolika sthiti aura usake sAMskRtika itihAsa ko dRSTi meM rakhate hue, har3appA kI likhAvaTa meM saMskRta mUlaka bhASA para jora de rahe haiN| aisI paristhiti meM kisI bhI adhyetA ke liye apane vicAroM ko prabhAvI rUpa se prastuta karane meM kaThinAI hotI hai aura agara vaha apanI bAta kahe bhI to vidvat samAja sahamati dene meM kaThinAI kA anubhava karatA hai| isa viSaya kI sabase bar3I bAdhA aise bAharI pramANa ke nitAMta abhAva kI hai jo lipi ke vAcana ke kisI prayAsa ke liye nirNAyaka ho ske| kaI prAcIna lipiyoM ke vAcana - prayAsoM ke samaya dvibhASika abhilekha bar3e sahAyaka siddha hue the; magara har3appA lipi ke sandarbha meM aisA koI dvibhASika abhilekha prApta nahIM huA hai| moharoM para ukere gaye citroM kA mahatva : ina visaMgatiyoM aura kaThinAiyoM ko dhyAna meM rakhate hue, yahA~ vAcana prayAsa karate hue abhilekhoM meM upalabdha AMtarika pramANoM para dhyAna kendrita kiyA gayA hai| aura saubhAgya se har3appA lipi meM aise AMtarika vAcana - pramANoM kI kamI nahIM hai| inameM sabase ullekhanIya, moharoM para ukere gaye vibhinna citra haiM jo har3appA ke cinhoM ke sAtha bar3I kuzalatA ke sAtha ukere gaye haiN| inheM irAvatI mahAdevana ne 'philDa simbala' nAma diyA hai| 8 mahAdevana ne aise lagabhaga eka sau alaga alaga citroM (philDa simbala) kI pahacAna kI hai| aneka bAra moharoM kA lekhaka ina citroM se lekha kI citrAtmaka abhivyakti ke rUpa meM prastuta karatA pratIta hotA hai| isI kAraNa citroM kI upasthiti, vAcana prayAsa ke daurAna atyanta sahAyaka siddha hotI hai aura vAcana prayAsa ko prAmANikatA bhI pradAna karatI huI dikhatI hai| inhIM citroM ke kucha udAharaNoM meM yadi jaina paurANika kathAe~ darzAI gaI pratIta hotI haiM, to kucha citra aise bhI haiM jinameM jaina muniyoM ke samAna mAnavAkRtiyA~, saumya bhAva liye kAyotsarga mudrA meM utkIrNita haiN|' har3appA kI lipi meM ukere gaye jaina AcaraNa aura purANoM ke sandarbha : jaisA ki pahale kahA gayA, prArambha se har3appA kI moharoM para jaina viSaya vastu kA ahasAsa hone lagA thaa| isa sandarbha meM saMbhavata: sabase pahalA zodha patra pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI ke tattvAvadhAna meM sAranAtha meM Ayojita goSThI meM janavarI 1988 meM prastuta kiyA gayA thaa| usa samaya usa tutalAtI bhASA ko vidvAnoM ke sammukha rakhanA eka kaThina kArya thaa| isI viSaya ko punaH 'jaina sabjekTa maiTara ina da har3appana skripTa' zIrSaka se RSabhadeva pratiSThAna dvArA Ayojita saMgoSThI meM rASTrIya saMgrahAlaya, dehalI meM dinAMka 30 apraila, 1 maI 1988 ko prastuta kiyA gyaa| aba sthiti kucha behatara hone lagI thI aura kucha cune hue udAharaNa lete hue zodha patra meM har3appA meM ukere gaye jaina sandarbhoM arhat vacana, akTUbara 2000 11
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko prastuta kiyA gayA thaa| usa lipi kI prakRti kI sImita pahacAna ke rahate, sandarbhoM ko pUrNa spaSTatA ke sAtha prastuta karanA kaSTa sAdhya thaa| phira bhI eka prayAsa kiyA gyaa| isa zodhapatra ko bAda meM RSabha saurabha patrikA ke varSa 1992 ke aMka meM prakAzita bhI kiyA gyaa| magara durbhAgya se usa zodhapatra meM sammilita vAcana prayAsoM ke udAharaNa prakAzita patra meM sammilita nahIM kiye gye| 10 usI krama meM jaina viSaya vastu ke vAcana ke kucha udAharaNa anyAnya zodhapatroM meM sthAna pAte rahe, unameM se kucha zodhapatra prakAzita bhI hue haiN| aise hI kucha cune hue vAcana prayAsoM ke udAharaNa yahA~ prastuta kiye jA rahe haiN| 1. aparigraha 11, sIla kramAMka 4318, 210001 pa ya bhara (Na) (EUD) 12 U 2. jo parigrahoM ko niyaMtrita karatA hai| ( 25090) vyakti sira para triratna dhAraNa kiye hue hai aura do stambhoM ke madhya meM sthita hai| sIla para ukerA gayA citra viSaya kA citrAtmaka alaMkaraNa pratIta hotA hai| yahA~ vyakti saumya bhAva liye nagnAvasthA meM kAyotsarga mudrA meM dikhAyA gayA hai| ukere gaye citra kA sampUrNa vAtAvaraNa jainoM ke samAna zramaNika pratIta hotA hai| nigraMtha 12, sIla kramAMka 4307, 210001 ya raha gaNDa / graMthi jisane baMdhana tyAga diye haiN| ( 25090) uparokta ke samAna citra meM vyakti ko nagna avasthA meM kAyotsarga mudrA meM dikhAyA gayA hai jo pattoM yukta golAkAra dvAra meM dikhAyA gayA hai| punaH citra meM jainoM ke samAna zramaNika paramparA ke eka muni kI citrAtmaka abhivyakti pratIta hotI hai| 3. yogAbhyAsa 13, sIla kramAMka 2222, 104701 ya zAsana kartR jo (svayaM para) zAsana karatA hai| sIMga dhAraNa kiye eka vyakti takhta jaise Asana para virAjamAna hai| yaha citra spaSTa rUpa se yoga sAdhanA meM rata eka vyakti kA hai, jise yogAbhyAsa ke rUpa meM svayaM para niyaMtraNa karate hue darzAyA gayA hai| 4. svayaM meM lIna sIla kramAMka 2410, 100401 ya vrAtya / dharma svasaMga jo vrAtya yA dharma puruSa svayaM ke sAtha arthAt akelA hai| ise sambhavataH aise bhI kahA jA sakatA hai jisane saba baMdhanoM ko tyAga diyA hai aura nitAMta arhat vacana, akTUbara 2000 -
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ akelA ho gayA hai| yaha citra choTe sIMga vAle eka sAMDa kA hai| har3appA ke lipi ke vAcana - prayAsa kA kArya Age bar3hane se anubhava hotA hai ki sambhavata: choTe sIMga vAle sAMDa kA yaha citra moharoM para RSabha ke pratIka ke rUpa meM aMkita kiyA gayA hai| usI ko thor3e vyApaka sandarbha meM zAyada eka sIMga vAle sAMDa arthAt yUnIkArna ke rUpa meM ukerA jAtA hai taba isake sAtha eka paurANika chatra arthAt akSa kA bhI aMkana kiyA jAtA 5. jar3a bharata14, sIla kramAMka 4303, 216001 sata/suta ja (da) vrata ___ suta ya dva vRta athavA suta jar3a bharata (RSabha) putra jisake do (janma) vRta (yahA~ citrita haiM) athavA (RSabha) putra (hI) jar3a bharata (hai)| eka pakkI miTTI kI paTTikA ke donoM ora do alaga-alaga moharoM ke chApe aMkita haiN| har3appA ke pratIka cihnoM ke sAtha eka do maMjilA rUpAkara aura eka trizUlanumA yaSTi ke sAtha sthita eka choTe sIMga vAle sAMDa ke bIca meM eka mAnavAkRti kA citra 4303. 216001 27601 yaha pUrA phalaka har3appA kI lekhana paddhati kA durlabha pramANa hai jisameM bama suta pAta lekhana aura citraNa kI sImAe~ nirdhArita nahIM kI gaI haiN| lekhana kI samagratA meM citraNa, pratIka cihna aura akSara saba eka sAtha haiN| sampUrNa citra sambhavata: RSabha ke putra bharata, jise jar3a bharata ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| usakI eka jIvana kathA kA alaMkaraNa hai| 15 majedAra tathya yaha hai ki jise mahAdevana bIca kI mAnavAkRti mAna rahe haiM vaha bhI akSara pratIka hai 'suta' arthAt 'putr'| RSabha (choTI sIMga vAlA sAMDa) putra aura pAlakI meM baiThe sauvIrarAja ke bIca saMvAda kA dRzya citrita kiyA gayA hai| binA pratIka cinhoM vAlA phalaka, dA~yI ora se prArambha karake - eka zera, eka bakarI, eka Asana para virAjamAna eka vyakti aura per3a kI macAna para baiThA vyakti nIce zera ke saath| yaha citra puna: jar3a bharata kI eka aura janma kathA kA dRzya hai| isameM mahAdevana ne jise bakarI samajhA hai vaha vAstava meM mRga zAvaka hai| kathA ke anusAra, siMha ke bhaya se eka garbhiNI mRgI, apane garbha ke zizu ko tyAga, jala meM girakara mara. jAtI hai| aura usa nanheM mRga zAvaka ko bharata muni pAla lete haiN| magara usake moha meM par3ane ke kAraNa unheM puna: eka brAhmaNa ke kula meM janma lenA par3atA hai| usI janma kI eka kathA ko dUsare phalaka para citrita kiyA gayA hai| 6. RSabhadeva ko samarpita sata-Asana 16, mohara kramAMka 2430, 107811 paramAtma yA pramAtR yA parama nata/vrAtya satya dharma/dhAraNA ke pratipAdaka athavA parama (mahAmahima) nata (haiN)| arhat vacana, akTUbara 2000
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. 14 mohara para dA~yI ora, krama se ukere gaye haiM a- mAthe para sIMga yukta, pIpala kI DAloM ke bIca eka khar3I mAnavAkRti, ba - eka kama U~cA Asana jisa para kucha rakhA pratIta hotA hai| sa- mAthe para sIMga yukta eka nata mastaka baiThI huI mAnavAkRti da - eka mer3hA i - nIce kI ora paMktibaddha, pozAkha pahane sAta loga / 21 sata / suta Asana, satya kA dhAraNa karanA Asana / siMhAsana / soma kA Asana / 33 bhR yahA~ pahalI paMkti nata mastaka vyaktitva kA varNana ho sakatA hai, magara eka sambhAvanA nata mastaka vyakti dvArA pIpala kI DAlI meM khar3e vyakti ko sambodhana bhI ho sakatA hai paramAtmA / parama satya ke udghoSaka ? parama - vrAtya ! satya / soma / rAjya ke siMhAsana kA Arohana kreN| jaina purANa meM varNana hai ki sanyAsa dhAraNa karane ke bAda RSabhadeva chaH mAha taka kAyotsarga mudrA meM khar3e rhe| phira usake bAda chaH mAha taka pratimAyoga meM bhojana AhAra prApti ke nimitta ghUmate rhe| isa bIca tIrthaMkara paramparA se anabhijJa saba rAje, mahArAje (bharata cakravartI sahita) unheM taraha-taraha ke upahAra isI prakAra atharvaveda ke vrAtya sUkta meM muni / vAtarazana muni ?) ko eka varSa taka pUchate haiM aura javAba meM vrAtya unheM Asana va rAjasiMhAsana ityAdi arpita karate the| 17 varNana AtA hai ki vrAtya (= RSabhadeva / khar3e pAkara deva unase khar3e rahane kA kAraNa dene ko kahate haiM jise 'deva' upalabdha karAte haiN| 18 jaina donoM hI kathAoM meM, eka varSa kI avadhi ke uparAnta 'Asana' pradAna karanA ullekhita hai| isameM yadi atharvaveda kI kathA ke 'deva' ko 'zAsaka' svIkAra kara liyA jAye to mohara para ke citrAMkana ko samajhanA bahuta hada taka sarala ho jAtA hai| isase, eka aura sambhAvita kathA 19 ke svIkAra kI sambhAvanAe~ bhI bar3ha jAtI haiM, jisameM sambhavataH cakravartI bharata apane choTe bhAI bAhubalI kI asaphala tapasyA kA kAraNa usake mana meM pha~sI 'parAye rAjya' meM khar3e hone ke kSobha kI bhAvanA ko jAnakara usakI mukti ke liye rAjya siMhAsana arpaNa karatA hai| sambhava hai ki bhArata kI anyAnya paurANika kathAe~, aura ho sakatA hai kaI videzI kathAe~, bhI kisI eka hI mUla satya para AdhArita hoM / somatva 20, mohara kramAMka 2420, 104811 ya somAmRta / ya somAmaraNa / somAmara soma jo amara hai athavA soma meM jo amara hai| sira para sIMga dhAraNa kiyehue tIna dRzyamAna cehare yukta Asana para virAjamAna arhat vacana, akTUbara 2000
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyakti jise pA~ca jIvoM ne gherA huA hai| dAyIM ora se pazuoM kA krama hai geMDA, bhaiMsA, mRga, zera aura haathii| 8 mRga kI upasthiti ke viSaya meM ullekhanIya hai ki 'vaha' yugala rUpa meM Asana ke nIce, viparIta dizAoM meM gardana ghumAye hae darzAye gaye haiN| mAnoM ve uparokta vyaktitva ke vAhana ke pratIka hoN| sanI yahA~ soma, candra ke mAdhyama se ziva ke vyaktitva se jur3atA hai| aura ziva apanI mUla avadhAraNA meM RSabha ke paryAyavAcI pratIta hote haiN| isase kyA hama niSpatti nikAla sakate haiM ki somatva hI zivatva yA kevalajJAna athavA amRta hai? isI prakAra yadi RSabhadeva ko, aitihAsika avadhAraNA se Upara uThakara pahacAnane kA prayAsa kareM, to kyA ve dina rAta kI taraha do viparIta magara samAna kAla khaNDoM ke, sUryodaya athavA dUja ke cAMda ke samAna milana bindu kA mAnavIkaraNa haiM? 8. medhivRta meM jute hue pazuoM, mukta hoo21 (dhaulAvIrA, kaccha, gujarAta kI gaDhI ke uttarI dvAra para aMkita dharma saMdeza) - medhivRta jaga pravRta pazu bhava bhram vRta, pazuvata hokara mAnava samAja (jaga) medhivRta meM jutakara cakkara lagAtA hai| yaha saMdeza har3appA ke dasa cinhoM ke mAdhyama se uparokta dvAra ke zIrSa para, 'mojAika' paddhati se sambhavata: kASTa phalaka para banAyA gayA thA, jo purAtattvavettA DaoN. Ara. esa. biSTa ko dvAra mArga ke pAsa vAle barAmade meM ulaTA par3A milA hai| jaisA ki vAcana - prayAsa se upalabdha zabdoM se jJAta hotA hai, dharma saMdeza kA yaha mAtra AdhA bhAga hai, dUsarA pUrNa karane vAlA zeSa bhAga, dvAra mArga ke dUsarI ora aMkita rahA hogA, yA phira isa phalaka ke nIce eka dUsarI paMkti bhI likhI gaI hogI jo aba naSTa ho gaI hai| sandarbha graMthoM kI sUcI - 1. da iNDasa skripTa, irAvatI mahAdevana, bhAratIya purAtAttvika sarvekSaNa nidezAlaya, naI dillI, 1977. 2. saMskRta iMgliza DikzanarI, sara moniyara viliyamsa, munzIrAma manoharalAla pablizarsa prA. li., naI dillI, tRtIya punarAvRtti, 1988. 3. jaina sabjaikTa maiTara oNna da har3appana sIlsa, DaoN. rameza jaina, RSabha saurabha, RSabhadeva pratiSThAna, naI dillI, 1992, pR. 113-116. 4. TesTa DisAIpharameMTa Apha da har3appana iMskripazansa, DaoN, rameza jaina (zodha patra bhAratIya purAbhilekhana pariSad ke 26 - 39 apraila 2000 ko iror3a, tamilanADu meM sampanna vArSika adhivezana meM prastuta kiyA gyaa)| 5. iNDiyA ina grIsa, I. pokAka, orieNTala pablizarsa, dehalI, bhArata, varSa 1972 (punraavRtti)| 6. sTaDIja ina proTo- iNDo - maiDITareniyana kalcara, phAdara ha. herAsa, iNDiyana hisTaoNrikala risarca insTITyUTa, mumbaI, 1953, pR. 170 - 181. arhat vacana, akTUbara 2000 15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. enuala riporTa, Arkolojikala sarve oNpha iNDiyA 192324, sara jaoNna mArzala, pR. 50. 8. irAvatI mahAdevana, 1977. 9. har3appansa roTa ina vaidika laiMgueja, DaoN. rameza jaina, purAbhilekha patrikA, aMka-24, 1998, pR. 46-50. 10. rameza jaina, 1992. 11. sandarbha 9 kI taraha. 12. sandarbha 9 kI taraha. 13. sandarbha 9 kI taraha. 14. sandarbha 9 kI taraha. 15. e klAsikala DikzanarI Apha iNDiyA, jaoNna gaireTa, eTalAnTika pablizarsa eNDa DisTribyUTarsa, naI dillI (punarmudraNa), 1989. 16. rameza jaina, 2000. 17. puNyAsava kathAkoSam zrI rAmacanda, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, 1987 pR. 269. 18. jina RSabha tathA zramaNa paramparA kA vaidika mUla, DaoN. munIzacandra jozI, RSabha saurabha, 1992, T. 66-67. 19. zrI rAmacandra, 1978, pR. 276. 20. sandarbha 12 kI taraha. 21. AvaraNa kathA, ojasvinI, varSa 5 aMka 6, pR. 17. " saMzodhita rUpa meM prApta 16 - 25.9.2000 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura varSa - 12, aMka - 4, akTUbara 2000, 17 - 26 rAjagRha kI sonabhadra guphA evaM usakA purAtatva - mahendrakumAra jaina 'manuja' * ___purAkAla meM pahAr3oM meM zilAoM ko kATakara guphA nirmANa ko atyanta mahatva diyA jAtA thaa| RSi, tapasvI jaMgaloM, parvatoM meM vicaraNa karate the aura prAkRtika rUpa se bana gaI guphAoM ko apanA AvAsa banAte the| ve guphAe~ unakI Atma sAdhanA meM sahAyaka hotI thIM, kAraNa ki zAMtimaya vAtAvaraNa ke sAtha - sAtha unameM sardiyoM meM garamI aura grISma Rtu meM zItalatA svAbhAvika rUpa se rahatI thii| isa taraha kI vizeSatAe~ dekhakara rAjAoM, sAmantoM, dharmAdhikAriyoM ne pahAr3oM, pahAr3iyoM kI caTTAnoM ko kATakara guphAoM kA nirmANa karavAyA, jinakA uddezya yati - maniyoM ko zAntimaya vizrAmasthala upalabdha karAnA rahA hai| zilAoM ko kaTavAte hue unheM tarAsane kA vicAra AyA aura kuzala kArIgaroM dvArA sambandhita vibhinna aMkana krvaaye| aMkana itane mahatvapUrNa karavAye ki ve Aja apanA sampUrNa itihAsa saMjoye hue jo guphAe~ jaina saMskRti aura purAtattva se sambaddha haiM ve guphAe~ haiM - barAbara pahAr3I, nAgArjunI pahAr3I, udayagiri - khaNDagiri, pabhauSA, jUnAgar3ha, vidizA, terApura, zravaNabelagolA, sittannavAsala, aihola, ailorA, dakSiNa trAvaNakora, aMkAI - taMkAI, gvAliyara, kuluA pahAr3a aura rAjagRha kI guphaaeN| sonabhadra guphA inameM rAjagRha kI sonabhadra (sonabhaNDAra) guphA purAtAttvika evaM aitihAsika dRSTi se atyanta mahatvapUrNa hai| yaha guphA rAjagRha ke vaibhAra parvata ke pUrva - dakSiNa pahAr3a mUla meM khudI hai, jo nagara ke dakSiNa - pazcima kI ora gayA mArga para avasthita hai| yaha guphA prAcIna rAjagRha nagara paridhi ke andara aura navIna rAjagRha kI nagara paridhi ke bAhara hai| sonabhadra yA sona bhaNDAra nAmaka yaha guphA 34' lambI, 17' phuTa caur3I aura 11.5' U~cI hai| kahate haiM tatkAlIna magadha nareza jarAsaMdha ne apanA sone kA khajAnA isa guphA meM jamA kiyA thA jo usane magadha aura Asa-pAsa ke jaMgalI rAjAoM se ikaTThA kiyA thaa|' guphA ke Age mukhya maNDapa yA barAmadA thA jo khamboM para TikA thaa| aba stambhoM kI kevala cUleM raha gaI haiN| isa prakAra mukhamaNDapayukta guphA kI vAstu zailI lagabhaga 5vIM zatI I.pUrva meM hI astittva meM A cukI thii| abhilekha - isa guphA meM jAne ke dvAra kI dAhinI tarapha brAhmIlipi meM eka zilAlekha utkIrNita hai| (citra saMkhyA 1) do paMktiyoM ke zilAlekha ko isa taraha par3hA gayA hai - nirvANa lAbhAya tapasvi yogye zubhe guhe'rhtprtimaaprtisstthe| AcAryaratnam muni vaira deva: vimuktaye kAraya dIrgha tejH|| nirvANa kI prApti ke liye tapasviyoM ke yogya aura zrI arhanta kI pratimA se pratiSThita zubha guphA meM muni vaira deva ko mukti ke liye parama tejasvI AcArya pada rUpI * zodhAdhikArI-kundakunda jJAnapITha, 584 mahAtmA gAMdhI mArga, tukogaMja, indaura -452001
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratna prApta huaa| arthAt muni saMgha ne muni vairadeva ko AcArya sthApita kiyaa| guphA meM eka aura lekha aMkita hai jo isa prakAra hai - ___ "zrImadvIra devazAsanAmbarAvabhAsanasahasrakara" bhagavAn mahAvIra ke zAsana rUpI AkAza ko prakAzita karane vAlA suury| ukta abhilekha ke nikaTa eka choTI nagna mUrti kA nIce kA bhAga hai, jo ni:sandeha kisI jaina tIrthaMkara kI mUrti kA hai| samaya - yadi isa kiMvadanti para vizvAsa kiyA jAye ki jarAsaMdha ne AsapAsa kI riyAsatoM aura rAjyoM se lAkara isa guphA meM dhana ekatra kiyA thA, to isakA samaya tIrthaMkara neminAtha ke samaya kA ThaharatA hai, usa samaya nArAyaNa kRSNa ke pratinArAyaNa jarAsaMdha the| isa guphA ke nirmANa aura zailI ke anusAra purAvidoM ne isakA nirmANa (zaizunAga-nanda yuga 600 se 326 I. pUrva) 5vIM zatI IsvI pUrva mAnA hai| kucha vidvAnoM ne isa guphA ko mauryavaMza se sambaddha (325 - 184 IsvI pUrva) batAyA hai| isameM jo do paMkti kA lekha hai usakI lipi kA parIkSaNa karake isa lekha ko cauthI zatI kA mAnA gayA hai, lekina isameM choTe- choTe anya lekha haiM unakI lipi ni:sandeha atyanta prAcIna hai| kaI lekhoM ko to aba taka par3hA nahIM jA sakA hai| Ardrisa banarjI ne likhA hai ki sonabhadra guhA meM yadyapi guptakAlIna lekha haiM, para isa guphA kA nirmANa guptakAla ke pahale hI huA hogaa| sarvatobhadra pratimA isa guphA meM san 1975 taka eka sarvatobhadra pratimA arthAt cAroM ora jinAMkita pratimA sthita thii| (citra saMkhyA 2) isakI u~cAI lagabhaga cAra phuTa hai| isa sarvatobhadrikA meM cAroM ora Adi ke cAra tIrthakara - RSabhanAtha, ajitanAtha, saMbhavanAtha aura abhinandanAtha nirmApita haiM (citra saMkhyA 3) / inameM kAyotsargastha kamalAsana ke nIce bIca meM dharmacakra, cakra ke donoM ora tIrthaMkara tathA cinha yugma rUpa meM aMkita hai| kramaza: anukulAbhimukha do vRSabha, anukulAbhimukha do hAthI, do ghor3e aura do bandara alaga - alaga pratimAoM ke nIce utkIrNita haiN| caraNoM ke pAsa donoM pAryoM meM do caeNvaradhArI, donoM pAryoM meM aura karNoM ke samatala meM do gaganacara. Upara chatratraya, chatratraya ke Upara donoM ora puSpavRSTi karate do hAtha zilpita haiN| bhAmaNDala lupta hokara vahA~ azoka vRkSa ke patra guccha donoM ora laTaka rahe zilpAMkita haiN| cAroM mUrtiyoM meM cinhoM kI bhinnatA ke atirikta pUrNa zilpAMkana meM samAnatA hai| kevala RSabhanAtha kI jaTAe~ skaMdhoM taka lambita darzAI gaI haiM, yaha bhinnatA hai| vartamAna sthiti - yaha caturmukha pratimA 1975 taka isa sonabhadra guphA meM thI (citra saMkhyA - 2) / bAda meM ise nAlandA purAtattva saMgrahAlaya le jAyA gayA aura vahA~ saMgrahAlaya parisara ke laoNna meM ise 13 - 14 varSa taka rakhe rahA gyaa| vartamAna meM yaha mUrti nAlandA saMgrahAlaya meM vidhivat pradarzita hai| samaya - isake aMkana va pASANa parIkSaNAdi se isakA samaya vikrama kI AThavIM zatAbdI kA mAnA gayA hai| paryaTakoM ko kyA batAyA jAtA hai - purAtattva vibhAga se anumata va prazikSita gAiDa nizcita arhat vacana, akTUbara 2000 18
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAvalI tIna bhASAoM meM (hindI, aMgrejI aura baMgalA) kaMThastha kiye hue rahatA hai| yahA~ Ane vAle paryaTakoM ko vaha batAtA hai ki - "isa guphA ke andara bar3I bhArI guphA hai, eka daravAjA hai jo baMda hai, isameM rAjA jarAsaMdha kA sone kA bhaNDAra rakhA haA hai, bAhara ye jo zilAlekha likhA huA hai, jo isa lekha ko par3ha legA vahI daravAjA khola sakatA hai| vidhvaMsaka bAdazAha auraMgajeba yahA~ AyA thA , usane isa khir3akI meM topa rakhakara sona bhaNDAra ke isa daravAje ko topa se dhvasta karane kA prayAsa kiyA thA kintu topa se mAtra thor3I sI kiriMca hI TUTI, topa ke gole kA amuka sthAna para kAlA nizAna abhI bhI hai|" ityaadi| vAstavikatA kyA hai - rAjagRha kI ina guphAoM kA sarvekSaNa karane lekhaka nau bAra vahA~ gayA, mArgadarzaka kI raTI raTAI zabdAvalI to maiMne kaI bAra sunI thii| phurasata ke kSaNoM meM hamane eka bAra usakA nirdhArita zulka use punaH dekara usase pUchA ki Apa jo rahasya batAte ho isakI vAstavikatA kyA hai? usane hameM usI bindu para le jAkara batAyA ki dekhiye, vastuta: yahA~ andara daravAjA hone ke koI cinha nahIM haiN| ye jo dvAra ke UparI bhAga jaisA isa darAra ke kAraNa dikha rahA hai, isa darAra ko dhyAna se dekheM to yaha Age jAkara vizAla zilA meM vilupta ho gaI hai| hamane auraMgajeba kI topa ke nizAna ke viSaya meM pUchA to usa gAiDa ne darAra ke pAsa se TUTe hue thor3e se patthara ke sthAna ko btaayaa| usane batAyA ki yahA~ kisI topa Adi kA nizAna nahIM hai, isa sthAna para baMgAlI paryaTaka zraddhAvaza momabattI jalAte haiM, isa kAraNa se yahA~ kAlA par3a gayA hai| hamane vahA~ uMgalI se ghisa kara dekhA to uMgalI meM kAlikha laga gyaa| hameM spaSTa ho gayA ki isa guphA ke andara kI ora eka aura guphA, usameM svarNa bhaNDAra kI maujadagI, topa kA nizAna Adi ye saba mAtra paryaTakoM ko AkarSita karane kI kapola kalpanAe~ ho sakatI haiN| dUsarI guphA Upara varNita guphA se lagabhaga 50 phITa uttara meM isake samAnAntara kucha nIcAI meM eka aura bhagna gaphA hai| yaha bhI pUrvAbhimukha hai, isakI lambAI 22.5' evaM cauDAI 17 phITa hai| Upara kA hissA tathA Age kI bhitti, caTTAnoM kA UparI bhAga pUrNatayA bhagna hai| isa kAraNa isa guphA meM Upara khulA AsamAna hai| isakA mukhya dvAra Agneya koNa meM uttarAbhimukha hai| jaina mUrti evaM sthApatya kI dRSTi se yaha guphA ati mahatva kI hai| isakI pUrvI aura uttarI antarabhittiyoM meM jaina tIrthaMkaroM kI martiyA~ utkIrNita haiN| ina saparikara bhitti mUrtiyoM meM jaina pratimA vijJAna kI aneka sthApanAe~ chupI huI haiM, jo aba taka vizleSita nahIM huI haiN| isa guphA kI pUrvI dIvAra meM do kAyotsarga mudrA meM tathA cAra dhyAna mudrA meM jina bimba ukarita haiM (citra saMkhyA 4) / do kAyotsarga bhitti pratimAe~ guphA ke dvAra kI bAyIM ora anta: pUrvI zilAbhitti meM saparikara pA~ca tIrthaMkara pratimAe~ nirmApita haiN| unameM bhI (darzaka ke) bAe~ kI do pratimAe~ kAyotsarga mudrA meM haiN| donoM ke pAdapITha ke rUpa meM kamala ukere gaye haiN| pratyeka ke donoM pAryoM meM choTe AkAra meM eka - eka caivaradhArI, ca~varadhAriyoM ke Upara eka - eka gaganacArI deva, sAdhAraNa prabhAvala, prabhAvala ke Upara arhat vacana, akTUbara 2000
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ chatratraya aura chatratraya ke Upara azoka vRkSa ke manorama UparI patragaccha zilpAMkita haiM. cinha kA aMkana nahIM hai| donoM pratimAoM ke tathA unake parikara aMkana meM samAnatAe~ haiN| donoM caeNvaradhArI dAhine dAhine hAtha meM caeNvara liye hue haiN| sUkSmatA se dekhane para do bhinnatAe~ dRSTigata hotI haiM - (1) bAyeM se prathama pratimA ke keza vinyAsa haiM, jinakI laTeM skandhoM para laTaka rahIM ukarita haiN| (2) dAyIM pratimA para darzAye gaye gaganacArI deva hAtha jor3e haiM jabaki vAIM ora ke gaganacArI deva hAthoM meM mAlA liye hue haiM (citra saMkhyA 5) / dhyAna mudrA meM sarpakuNDalyAsanastha pratimA donoM kAyotsarga pratimAoM ke bAda tIsarI (pA~coM meM madhya kI) dhyAnastha jina pratimA jaina pratimA - vijJAna meM cinha evaM pAdapITha aMkana kI dRSTi se atyanta mahatvapUrNa hai| isake vakSasthala se UparI bhAga kA zilAkhaNDa bhagna ho jAne ke kAraNa pratimA kA Urdhva bhAga aura usakA UparI parikara naSTa ho gayA hai| Upara kevala pratimA ke dAhinI ora kA gaganacara mAlyadhArI dikhAI detA hai| pAdapITha meM madhya meM aNDAkAra dharmacakra hai, isake 22 ArA haiN| cakra ke donoM ora do viruddhAbhimukha gaja (hAthI) aMkita haiM, hAthiyoM ke bAda samAnAntara (pAdapITha meM hI) eka - eka dhyAnastha jina aMkita haiN| tIrthaMkara pratimA sarpakuNDalI para dhyAna mudrA meM baiThI huI darzAI gaI hai, tathA isI sarpakuNDalI kA pRSThAsana ukarita hai| aura nizcita rUpa se phaNATopa thA jo zilA kA UparI bhAga bhaMga ho jAne se naSTa ho gayA hai, phira bhI phaNa kA kucha bhAga abhI parilakSita hotA hai| isa tIrthaMkara pratimA ke anya parikara meM bAIM ora kA ca~varadhArI tathA dAhinI ora kA gaganacArI mAlyadhArI deva bhagna zilA meM khaNDita dRSTigocara hotA hai (citra saMkhyA 6) / do vizeSatAe~ - Upara ullekhita pratimA (citra saMkhyA 6) meM do vizeSatAe~ haiN| eka to isake pAdapITha meM (siMhAsana ke) siMha dvaya ke sthAna para gaja dvaya aMkita haiN| siMhAsana ke siMha aura tIrthaMkara ke cinha rUpa meM siMha yA anya cinha ke aMkana meM yaha bhinnatA rahI hai ki siMhAsana ke siMha prAya: do hI hoMge aura viruddhAbhimukha zilpita kiye jAyeMge tathA cinha rUpa meM siMha eka yA do bhI ho sakate haiN| yadi cinha ke liye do kA aMkana kiyA jAtA hai to ve anukUlAbhimukha rheNge| yahA~ gaja viruddhAbhimukha zilpAMkita haiN| dUsarI vizeSatA yaha hai ki yaha pratimA sarpakaNDalI para AsIna dikhAI gaI hai| sarpa pRSThAsana aura phaNAcchadana bhI hai| isase jJAta hotA hai ki teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha kI pratimA hai| kintu gaja dvaya kA aMkana yadi cinha ke rUpa meM huA hai to sarpa phaNAcchAdana yukta dvitIya tIrthaMkara ajitanAtha kI yaha pratimA hai aura yadi gajadvaya kA aMkana Asana ke rUpa meM huA hai to siMhAsana ke sthAna para gajAsana ke aMkana kA yaha pratimA vijJAna meM advitIya udAharaNa dhyAna mudrA meM do pratimAe~ pA~ca tIrthaMkara bhitti pratimAoM meM madhya kI pratimA ke bAe~ tarapha kI do anya pratimAe~ bhI dhyAnamudrA meM zilpita haiN| donoM ke parikara meM lagabhaga samAnatA hai| pAdapITha ke bIca meM cakra, cakra ke donoM ora samAnAntara meM bahirmukha eka - eka siMha, pAdapITha meM hI siMho ke bAda aura samAnAntara donoM ora eka - eka jina donoM pratimAoM meM aMkita pratimAoM ke donoM pAvoM meM pAdapITha ke jinoM ke Upara kI ora eka- eka caeNvaradhArI aMkita haiM jo dAhine hAthoM meM hI ca~vara liye darzAye gaye haiN| ina donoM pratimAoM meM se arhat vacana, akTUbara 2000 20
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabase anta kI pratimA ke mastaka sahita Upara kI zilA tathA dUsarI pratimA ke prabhAvala se Upara bhAga kI zilA (guphA kI dIvAra) TUTI huI hai jisase dundubhi vAdaka, gaganacara, chatratraya aura azoka vRkSa kA koI vizleSaNa nahIM kiyA jA sakatA hai (citra saMkhyA 7 evaM 8) / vizeSata: - madhya pratimA se bAIM aura antima se dUsarI pratimA ke prabhAvala meM mastaka ke donoM ora teja kI pratIka prajjvalita agni kA aMkana hai| prabhAvala meM agni kI lapaToM kA zilpAMkana isa kSetra kI anya kisI pratimA meM nahIM kiyA gayA hai| eka aura bhitti pratimA isa dvitIya bhagna guphA ke ekamAtra pUrva - dakSiNI dvAra se praveza karane para bAe~ tarapha eka padamAsana pratimA zilpita hai| yaha prAya: bhagna hai, isake pAdapITha meM cakra, siMhAsana ke siMha dvaya, dvi-jina aura caeNvaradhAriyoM ke kucha bhAga dRSTigata hote haiN| Upara azoka vRkSa kI uparima sapatra DAliyoM kA aMkana surakSita hai| pAdapITha ke nIce dAhinI ora eka mAnavAkRti kucha jhukI huI zilpita hai| vartamAna sthiti - hamane ina guphAoM kA nau bAra sarvekSaNa kiyA hai| isa dUsarI guphA meM jaina bhitti mUrtiyAM hone se na to isakI tarapha paryaTakoM ko AkRSTa kiyA jAtA hai aura na hI isakI pukhtA surakSA vyavasthA hai| lakar3ahAre prAya: yahA~ kI mUrtiyoM ko pattharoM se kSati pahu~cAte rahate haiN| hama to jaba bhI yahA~ dobArA gaye, yahA~ kI jaina mUrtiyoM meM kucha na kucha kSati pahu~cAI gaI dekhii| isa guphA meM aneka purAtAttvika choTe- choTe lekha haiM, lekina unheM loga kabhI - kabhAra khuracate rahate haiN| samaya - isa dUsarI guphA meM nirmita mUrtiyA~ vikrama kI cauthI zatAbdI kI haiN| isameM nirmita sabhI mUrtiyoM ke Asana ke nikaTa donoM tarapha do mUrtiyA~ aura hone se inheM tritIrthI kahA jA sakatA hai| cauthI zatI kI eka tritIrthI neminAtha jina pratimA mathurA ke kaMkAlI TIlA se prApta huI thI jo aba lakhanaU saMgrahAlaya meM pradarzita hai, usa mUrti se yahA~ ki mUrtiyoM ke aMkana meM kAphI sAmya hai| ina mUrtiyoM aura guphA ke viSaya meM mata diye gaye haiM ki 'sonabhadra guphA kI ye mUrtiyA~ tathA zilAlekha guptakAlIna haiM, yaha guphA mauryakAla meM banI thii|' _isa taraha sonabhadra (sona bhaNDAra) guphAoM ke adhyayana se kahA jA sakatA hai ki ye gaphAe~ atyanta mahatva kI haiM. ati prAcIna haiM aura jaina mani vairadeva yA vIradeva se sambandha rakhatI haiM tathA inameM saMkSepata: nimnalikhita vizeSatAe~ haiM - - jaTAjUTa aura sarpaphaNAcchAdana ke atirikta anya cinhoM ke aMkana ke prArambhika kAla kA dyotana hotA - sabhI jinoM ke ca~varadhAriyoM ke dAhine - dAhine hAtha meM ca~vara haiN| - eka pratimA ke sarpakuNDalyAsana, sarpakuNDalipRSThAsana, sarpaphaNAcchAdana aura pAdapITha meM gaja - dvaya kA aNkn| * eka pratimA ke prabhAvala meM prajjvalita nidhUma agni| . sabhI pratimAoM ke pAdapITha meM do - do laghu- jina kA aNkn| arhat vacana, akTUbara 2000
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha - 1. bhAratIya kalA (zaizunAga nanda yuga kI kalA), pRSTha 89. 2. vahI, pRSTha 89 3. zItala prasAda, prAcIna jaina smAraka, pR. 11, kalakattA, 1923, 4. guru gopAladAsa baraiyA smRti grantha, pRSTha 526, akhila bhA. di. jaina vidvat pariSada, 1967. 5. zItala prasAda, prAcIna jaina smAraka, kalakattA, 1923. 6. bhAratIya kalA (zauzunAga naMda yuga kI kalA), pR. 89. - 7. iNDina hisTorikala kvArTaralI, XXII, pR. 205. 8. DaoN. mArutinandana tivArI, jaina pratimA vijJAna, citra saMkhyA 25. 9. iNDiyana kvArTaralI, vAlyUma 25 vA~ pRSTha 2051 paM. bhAgacanda 'bhAgendu', bhAratIya saMskRti meM jaina tIrthoM kA yogadAna, pRSTha 19 alIgaMja, 1961, saMzodhita rUpa meM prApta 25.9.2000 22 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ATLE- S atact citra saMkhyA 1 citra saMkhyA 2 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra saMkhyA 3 citra saMkhyA 4 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana, akTUbara 2000 citra saMkhyA 5 citra saMkhyA 6 25
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra saMkhyA 7 citra saMkhyA 8 26 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa - 12, aMka - 4, akTUbara 2000, 27 - 47 arhat vacana / (kundakunda jJAnapITha, indaura) Adhunika vijJAna, vargaNAe~ tathA nigoda -sneharAnI jaina* jaina mAnyatAnusAra darzAe gaye chahoM dravyoM - AkAza (Space), kAla (Time), dharma (The medium of Motion), adharma (Gravity to help Rest), pudgala (Matter), tathA jIva (Vital Energy) meM se pA~ca ko Adhunika vijJAna saMbaMdhI zodhoM ne kAphI sImA taka svIkArA hai kyoMki saphalatAe~ unake pakSa meM A cukI haiN| ina pA~coM saMbaMdhI siddhAnta bhI puSTa ho gaye haiN| aba AkAza kI asIma gaharAiyoM ko samajhA jAne lagA hai| kAla ko khaNDoM meM bAMTa use bhUta, vartamAna aura bhaviSya ke sAtha-sAtha varSoM, mAsoM, saptAhoM, dinoM, ghaMToM, miniToM, sekaMDoM meM to bA~dhane kA prayAsa kiyA hI hai, tatsaMbaMdhI gaNanAe~ bhI grApha pepara ke sahAre sahaja sulabha kara lI haiN| kAla ke parivartana/vartanA saMbaMdhI siddhAnta ko pudgala paramANuoM para prabhAva ke AdhAra se lakSya karake tApa tathA dabAva saMbaMdhI sahabhAgIpane ko bhI samajhA jAne lagA hai| auSadhiyoM ke prabhAva kAla kI gaNanA para tApa, prakAza, oSajana Adi kA sIdhA saMbaMdha jAnate hue unakI prAyogikatA ko surakSA milI hai| isI prakAra reDiyo- ekTiva auSadhiyoM ke khurAka saMbaMdhI gaNita dvArA inheM rogiyoM meM surakSita aura sahI mAtrA meM upalabdha karAne ke sAdhana bhI bana gaye haiN| halana- calana ke mAdhyama tathA ThaharAva ke mAdhyama ko bhI samajhA jAne lagA hai aura pudagala ke rahasyoM ko bhI kucha sImA taka samajhA jAne lagA hai| yaha saba saMbhava huA hai bhautikI (Physics) ke mAdhyama se| vahIM pudgala ke rasAyana rahasya ko rasAyana zAstra (Chemistry) meM prastuta kiyA gayA hai| pudgala ke astitva ko jar3a aura jaivika donoM hI jagata meM vartamAna hone ke kAraNa bhautikI aura rasAyana se alaga jIvavijJAna (Biology) meM bhI adhyayana bAMTanA Avazyaka samajhA gayA hai jo vistAramayI tIna alaga-alaga zAkhAoM meM jAnA jAtA hai| ve haiM - vanaspati vijJAna (Botany) prANIvijJAna (Zoology) tathA sUkSma jIva - vijJAna (Micro biology) / jar3a aura jIvana ko batalAne vAle tIna bindu bhI sarvamAnya ghoSita haiM - (1) saMvedanA kI pratIka pratikriyAtmakatA (Reactivity), (2) AhAra vargaNAoM kA upayoga aura mala kA niSkAsana (Metabolism) tathA (3) prajanana (Reproductibility)| kintu itanI vizeSa jAnakAriyoM ke bAda bhI jaina zAsana dvArA samajhAyA gayA mUla AdhAra, chaThavAM dravya 'jIva' abhI Adhunika vijJAna kI pakar3a se kosoM dUra hai| vijJAna samajha nahIM pA rahA hai ki zarIra se adRSTa (gAyaba) hone vAlA vaha kaunasA tattva hai jo use zava banAkara chor3a jAtA hai| isa zarIra meM vaha kahA~ hai? kaisA hai? vaha, jo jaba taka rahatA hai dimAga ke mAdhyama se buddhi kA pradarzana karate hue sunanA, samajhanA, jAnanA, pratikriyA denA Adi to karatA hai, kintu use vaha na to paribhASita kara pAtA hai nA hI upekSA kara chor3a sakatA hai| ata: vijJAna ne use jaTilatA (Complexity) kahakara TAlane ke prayAsa kiye haiN| bhale hI isa dizA meM khojeM jArI haiM jinase jInsa saMbaMdhI rocaka jAnakArI bhI prakAza meM AI hai| cikitsaka bhI hArakara antata: rogI kA jIvana kisI 'ajJAta zakti' ke sahAre chor3a dete haiN| * pUrva pravAcaka-bheSaja vijJAna, DaoN. harisiMha gaura vizvavidyAlaya, saagr| nivAsa : C/o. zrI Ara. ke. malaiyA, sTezana ror3a, sAgara (ma.pra.)
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina mAnyatA hai ki chahoM dravya hI pUre saMsAra ko rUpa dete haiM, chahoM apane Apa meM svataMtra haiM, avinAzI haiM, zAzvat haiM tathA eka dUsare ko bAdhA nahIM dete, vijJAna bhI svIkAratA hai| 'AkAza' ke asIma vistAra meM zeSa pA~ca samAye haiN| AkAza eka ikAI hone ke bAvajUda kSetrIya dRSTi se pradezoM meM baMTA hai jahAM 'kAla' ikAI ke bhI sUkSmatama aMza 'kAlANu' pratyeka pradeza meM eka-eka kara ThasAThasa bhare haiM jisa prakAra khasakhasa ke dAne athavA motii| pratyeka kAlANu 'nizcaya - kAla' kA sUkSmatama aMza, nirantara pariNamana karate hue sabhI saMparka meM avasthita pudgala paramANuoM meM bhI vartanA lAtA hai| isI kAraNa usake svayaM ke vartanA / pariNamana kA bhI bodha hotA hai| pudgala ke paramANu bhI dRSTa / adRSTa rUpa se sAre triloka AkAza pradezoM meM bikhare par3e haiN| ve jahA~-jahA~ haiM vahA~-vahA~ kAla kA vartanA prabhAva dRSTigata hai| ve jahA~ nahIM haiM ( yathA alokAkAza meM) vahA~ unakI anupasthiti vartanA prabhAva nA hone se spaSTa ho jAtI hai| Adhunika vijJAna 'nizcaya kAla' ke isa pakSa se avagata nahIM hai| isI prakAra anAdi bhUta, vartamAna aura anaMta bhaviSya ke bIca 'vartamAna' kA sUkSmatama honA 'vyavahAra kAla' kI 'samaya' ikAI kahA gayA hai| ise vijJAna Time Point kahakara iMgita karatA to hai, kintu isakI sUkSmatA ko nahIM samajha pAyA hai| eka sekaMDa meM samayoM kI lambI Avali mAnI gaI hai, jo bindu (Point) nahIM, rekhAtmaka (Linear) hai| arthAt eka ke bAda eka 'samaya' ko piroye hue hai jisameM na to 'samaya' uchalakara Age yA pIche saraka sakatA hai aura nA hI ikaTThe 'kaI samaya eka sAtha skaMdha bana, saraka sakate haiN| jaina AdhyAtma meM apane zarIra ko bhulAkara 'apane Apa' kI anubhUti honA isI 'vyAvahArika' sUkSma kAlAMza, 'samaya' meM saMbhava hai jo vartamAna hotA hai| ataH 'samaya' ko svayaM se jor3ane vAlA anubhUtaka tattva 'AtmA' bhI kahA gayA hai| yaha taba saMbhava hotA hai jaba bAhya saMsAra se aindrika vyApAra rukakara antaryAtrA prArambha hotI hai| vahI 'sAmAyika' hai / Adhunika vijJAna ise paribhASita nahIM kara pAyA hai| usane to rekhA ko hI sahI paribhASita nahIM kiyA hai| bindu bhI vAstava meM vistAra nahIM kendra hai aura kendra kI kAla apekSita nirantaratA hI rekhA ho sakatI hai| 'mAdhyamoM' kA rahasya jaina AcAryoM ne kisa vidhi kara detA hai| nyUTana ke siddhAnta se bahuta - bahuta pUrva hI 'SaT dravyoM ke rUpa meM nyUTana ko 'baunA' banA jAtI hai| kI khojeM haiM, para vizvasanIya haiN| se samajhA hogA Azcaryacakita inakI upasthiti kI ghoSaNA Ithara aura greviTI bahuta bAda jIva (Vital Energy) kA astittva mAtra eka 'zakti' mAnakara vijJAna ne usakI vizeSatA ko jAnate hue bhI 'anajAna' mAna liyA hai| 'zakti' kA AdhAra to vijJAna pudgala kA sUkSmatama aMza 'aNu' mAnatA hI hai| menDalIpha ke pIriyADika Tebila ke AdhAra para 2 105 prakAra ke tAttvika (Elements) aNu / paramANu pAye jA sakate haiM jo svataMtra bhI raha sakate haiN| ina sabhI ko chinna bhinna karate jAyeM to kramazaH ilekTraoNna, phoTona, proTaoNna, nyUTrinoM ko kama karate hue aNu zUnya meM samA jAyegA aura vikIrNita aMza 'zaktiyoM' ke rUpa meM sAmane AyeMge, jo chaha prakAra kI (tApa, prakAza, dabAva, cumbaka, vidyuta, dhvani) jAnI dekhI jAtI haiN| jaina mAnyatAnusAra ye saba pudgala haiN| kucheka pudgala aNu mAtra pudgala rUpa par3e raha jAte haiM aura kucha kisI vizeSa 'zakti' kA saMparka pAkara 'jIvana' rUpa pariNamita hote haiM, yahI saMketa karatA hai ki ANavika arhat vacana, akTUbara 2000 28
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakti aura usa vizeSa zakti (jaivika) meM bahuta bar3A bheda hai| usa vizeSa zakti ko jainAcAryoM ne sarvAdhika pradhAnatA dI hai, kyoMki vahI 'vizeSa zakti' sUkSma se sUkSma rUpa meM spandana karatI huI apanI-apanI paryAyoM kI upasthiti se isa saMsAra ko astittva detI hai| saba ekAkI, alaga-alaga sarvathA svataMtra patha para bhramaNa karatI hai| inheM 'jIva' kahA gayA hai jo vijJAna samajha nahIM pAyA hai| jIva akelA hote hue bhI anaMtAnaMta hai| vismita hote hue bhI vijJAna ise nakAra nahIM pAtA aura spaSTa bhI nahIM kara pAtA hai| jo pudgala jIva dravya ke sAtha saMyoga karake jIvarAzi banAte haiM vaha sUkSmatama jIvana bhI jaina siddhAntAnusAra trasa nAr3I meM ThasAThasa hai, madhyaloka meM vistArita hai tathA saMsAra ke saMsaraNa kA kAraNa hai| isI pudgala dravya se samasta vastuoM kA astittva aura utpAda - dhrauvya - vyaya parilakSita hotA hai| sampUrNa saMsAra kI dRSTa - adRSTa bhUlabhulaiyA banAne vAle yahI pudgala tathA pudgala meM ulajhA jIva dravya hai| zuddha sthiti meM jIva sarvapradhAna, mukta, siddha prabhu haiM, cidAnaMda haiM aura isa paudgalika saMsAra se dUra achUte sthita haiN| samasta siddha, jIva / AtmAe~ prakAza kI bhAMti usa achUte kSetra, siddha zilA (jo pudgala se abhedya hai) para eka sAtha avasthita haiM jahA~ bhIr3a hokara bhI kabhI bhIr3a saMbhava nhiiN| aba ve kabhI bhI isa saMsAra meM vApasa baMdhane nahIM AyeMgI, kyoMki koI zakti unheM bAMdha nahIM sakatI, ve parama zAMta haiN| Atma dravya athavA jIva ko bAMdhane vAlI zakti usI meM svayaM meM uThatI caMcalatA janya AkarSaNa zakti hai jo sAtha phailI vargaNAoM ko cuna-cuna kara khIMca letI hai ThIka hamArI zvAMsa prakriyA kI taraha [ jisa prakAra vAyu apane Apa hamArI zvAMsa meM nahIM AtI hama use khIMcakara usakI oSajana vargaNAe~ le lete haiM aura usameM kArbanamonoksAiDa DAla dete haiM jo usI kSaNa DAyaAksAiDa bana kara phika jAtI haiN| athavA hama zuddha jala vargaNAe~ pIkara use zvAMsa (vASpa) se, satahI bhApa tathA nava maladvAroM ke maloM svarUpa niSkASita kara dete haiN|] jo jIva dravya jIvana rUpa meM hameM saMsAra meM (jaivika rUpa) dikhatA hai, usane svayaM kI caMcalatA ( uThatI icchAoM) ke kAraNa karmavargaNAoM ke bAdaloM ko AkRSTa kara apane ko gahare daladala meM DubA liyA hai| itanA gaharA DubAyA hai ki usakI kahAnI gahana gaharAiyoM meM par3e 'nigoda' sthiti se prArambha kI jA sakatI hai| kAla prabhAva se parivartita jhelate karmoM kA phala bhogate, karmoM kI nirjarA karate vaha kabhI sarvottama U~cAiyoM meM manuSya sthiti meM bhI AyA to yahA~ se icchAoM aura kaSAyoM ke gheroM meM svayaM aMdhA bana punaH punaH karma daladala kI gaharAiyoM meM jA DUbA / isaliye usake saMsAra kA aMta nahIM huaa| manuSya ke alAvA kisI anya paryAya meM ise sivAya nirIha jIvana jIne ke kahIM itanA sAmarthya nA rahA ki ye apanI durgatiyoM athavA sthitiyoM ke bAre meM soca sktaa| manuSya hokara bhI sadaiva ajJAnavaza raha yA to usa kalpita 'sRSTikartA bhagavAna' nAmaka zakti (?) ko kosatA rahA athavA dUsaroM ko apanA sukha aura duHkha kA jimmedAra ThaharAte hue karma AvaraNa bar3hAtA rhaa| pratyeka jIva isa prakAra svayaM ke karmoM kA AvaraNa or3hatA huA usI ke phaloM ko bhunAtA - bhogatA, 84 lAkha yoniyoM ke cakra meM bhramaNa karatA rahA hai| yahI usake ekAkI jIvana kI satyatAoM ko spaSTa karA detA hai| jainAgamoM meM isa sampUrNa 'jIvana jagata' ko pA~ca zreNiyoM meM unakI aindrika sAmarthya ke anusAra vibhAjita kiyA gayA hai, jise abhI vijJAna bhI utanI gaharAI meM nahIM dekha arhat vacana, akTUbara 2000 29
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAyA hai| kintu vijJAna kI eka bAta prazaMsanIya hai ki vaha mUr3hatA se pare satya ko samajhate hI svIkArane meM dera nahIM karatA / sAmAnya vyakti 'karma' zabda ko vaise hI jisa aMdAja meM upayoga karatA hai, usase vaha 'kiyA huA karma' hI samajhatA hai| gItA meM kRSNajI dvArA use lagabhaga aisA hI samajhAyA pratIta hotA hai, kintu jaina siddhAnta meM 'karma' kI vyAkhyA usa vargaNA rUpI ghirAva se hai jisase Atma tattva anubaMdhita ho jAtA hai| ataH 'karma' yAni kArmANa vargaNAe~ jinakA 'Asrava' aura 'baMdha' huA tathA jo jAte jAte apane apane udaya samaya para 'karmaphala' dikhA kara hI jAyeMgIM / jIvita zarIra svayaM ina karmoM hI kA piMDa hai| pAThakagaNa vismaya kareMge ki sthUla meM ye 8 prakAra kI kArmANa vargaNAe~ kyA aura kaisI hotI hoMgIM ? kahA~ hotI hoMgIM ? hameM dikhatI kyoM nahIM ? jabaki unake hI kAraNa yaha zarIra, vyaktittva, liMga, kula jIvana, jJAna, upalabdhiyAM, sukha-dukha Adi milate haiN| vAstava meM ye anaMtAnaMta prakAra kI hotI haiN| - Aja hama to yahI mAnate aura jAnate haiM ki vaha 'Dimba' aura 'zukrANu' jo saMyoga kara bhrUNa meM phalita hote haiM apane rAsAyanika avayava, 'kromesomala' (proTIna vargaNAe~) tattvoM ke kAraNa 'jInsa' para AdhArita bhrUNa kI saMvardhanA (zarIra), vyaktittva, liMga aura paryAptiyoM hetu kAraNa hote haiN| kintu unake usa 'saMyoga' ko kisane bAdhita athavA sahayoga kiyA, kisane usa paryAya ko cunA, kisane jIvana meM sukha duHkha, upalabdhiyA~ aura jJAna diyA isakI ora vijJAna 'mauna' raha jAtA hai| atyaMta prabuddha mAtA-pitA kI saMtAna bhI kabhI vikSipta aura kabhI jJAnahIna kyoM rahatI hai ? ruciyoM meM, jInsa ke bAvajUda mela kyoM nahIM baiThatA ? AnuvAMzika nirdoSatA ke bAvajUda bAlakoM meM kabhI - kabhI asAdhya vikRtiyA~ kyoM sthAna pA letIM haiM ? koDona (Codon) sahI saMdeza kyoM nahIM de pAte ? DI. ena. e. replIkezana meM 'chUTa' (Missings) kyoM ho jAtI hai ? isake sahI sahI uttara hama jAnate hue bhI nahIM jAnate haiM, bAyoTeknaoNlAjisTa bhI nahIM jaante| jainAcAryoM ne ina saba bAtoM ko vargaNAoM kA khela batalAyA hai jo AtmA ke Upara hajAroM kArmANa bAdaloM (vargaNAoM) ke kAraNa hI hotA hai| rasAyana vijJAna kI taraha jaina vijJAna bhI sampUrNa brahmANDa ko vargaNAoM (Molecular Aggregates) se bharA mAnatA hai| yaha paudgalika hotI haiN| ye havA jise hama paMkhe se anubhava karate haiM, yaha garmI - sardI namI, dhUla, prakAza, dhvani, UrjA, khuzabU - badabU, anukUla pratikUla AbohavA, elarjensa (Allergens), zvAMsa pracchavAMsa sabhI pudgala kI bhinna-bhinna vargaNAe~ haiM / jaina vijJAna kA ye ati mahatvapUrNa ciMtana kSetra banAtI haiN| - - jinendra varNI ke anusAra 4 (1) samAna guNa vAle 'paramANu piMDa' ko 'vargaNA' kahate haiM jo pA~ca prakAra ke pradhAna skaMdhoM (Aggregates ) rUpa triloka saMsthAna meM jIvoM hetu sarva bhautika padArthoM (AhAra, pAnI, tApa, zakti, zvAMsa, mala) ke upAdAna kA kAraNa hotI haiM athavA (2) vizeSa jAti kI vargaNAoM se vizeSa padArthoM kA nirmANa hotA hai arthAta ye kisI vizeSa (rAsAyanika kriyA) niyama se apanI pahacAna bhI rakhatI haiM aura apanI 'pukAra' (AvazyakatA) ko bhI pahacAnatI haiN| ThIka (Age varNita ) Key - Lock siddhAnta kI taraha (Receptor and Received Phore) athavA ( 3 ) samaguNa vAle samasaMkhyA taka vargoM ke samUha ko vargaNA kahate haiM ( paramANu tathA rabe ) / pradeza kI ikAI rakhate paramANu / aNu arhat vacana, akTUbara 2000 30 - - -
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ se pradezoM kI kramika vRddhi dvArA vargaNAoM kI utpatti hotI hai| Adhunika vijJAna kI dRSTi meM tattva (Matter) ke sUkSmatama avibhAjIya kaNa ko aNu tathA padArtha ke sUkSmatama avibhAjIya kaNa ko paramANu kahA gayA hai, jo apane mUla x udajana aNu gatizIna aNu / citra saMkhyA 1 padArtha se sampUrNa guNa - sAmya rakhatA hai| hAlAMki Aja kA vidita aNu (citra - 1) bhI ilekTraoNna, proTaoNna, nyUTrAna, nyUTrino, phoTaoNna, alphA - bITA - gAmA kiraNoM meM baMTakara bikhara sakatA hai aura paramANu TUTakara aNuoM meM baMTa jAtA hai yathA (citra - 2) / pAnI kA paramANu tIna ra jvalana kriyA ___ ojana aNu jala paramANu 2 upajana aNu jvalana kiyA dArA urajana se jana prApti bhApa ke rUpa meM oSajana ujara citra kramAMka 2 aNuoM se milakara, jinameM 2 aNu udajana aura 1 aNu oSajana ke haiM, rAsAyanika saMyoga se banA hai| bhautika saMyoga isakA nirmANa nahIM karA sktaa| 1 aNu oSajana athavA 2 aNu udajana bhI jabaki vAtAvaraNa meM svayameva pArasparika pahacAna dvArA rAsAyanika saMyoga sthApita kara apanA - apanA vAyu paramANu banA lete haiM (citra - 3) aura alaga - alaga svataMtra arhat vacana, akTUbara 2000 31
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ astittva bhI rakhate haiM anyathA inakI vAtAvaraNa meM ghora kamI A jaatii| ina pratyeka paramANuoM ko ++ > H+H - H: H Ha udajana paramANu 2. udajana aNu citra saMkhyA 3 jaina dRSTi se 'vargaNA' mAnA jaaegaa| sthiratA pAnA isa pudgala dravya kA mUla lakSya hai| yahI prakRti kA siddhAnta hai aura yahI jIva dravya kA bhI siddhAnta hai| samUce brahmANDa kI halacala kI sArI uThApaTaka mAtra sthiratA pAne kI koziza meM hI banI huI hai| aNu - aNu meM jaba taka sthiratA nahIM hai, vaha spaMdita hai| usake kendra meM nyUTrAna, proTAna hokara bhI adhUrApana, asthiratA hai| lagAtAra ilekTrona sanasanAte hue cakkara lagA rahe haiM ThIka brahmANDa meM cakkara lagAte hue grahoM kI trh| sarva zAMta aNu jo paramANu vargaNA banA cuke haiM, Thosa (pRthvIkAyika) kA rUpa le cuke haiN| kucha jo aba bhI zAMta nahIM haiM, drava (jalakAyika) kA rUpa haiM tathA ve jo aba bhI azAMta aura kriyAtmakatA pA rahe haiM, ve vAyurUpI gaise haiN| inameM se bhI aneka aise bhI haiM jinheM AturatA se vAstA hI nahIM, ve vAyukAyika hokara bhI niSkriya haiN| meMDalIpha tAlikA ina saboM ko saragama ke5 svaroM sA darzAtI hai| dharatI meM khanijoM kA astittva, zuddha dhAtuoM - pItala, tAMbA, cAMdI, sonA, lohA, elyUmIniyama Adi isI 'vargaNA' banAye jAne vAle siddhAnta para Azrita haiN| paramANu kabhI TUTakara aNuoM meM bikhara jAte haiM aura bar3hI pratikriyAtmakatA ke AdhIna rAsAyanika kriyA kara mizra dhAtueM banA lete haiN| yA kabhI rAsAyanika saMyoga karake lavaNa aura kSAra bhI banA lete haiN| jaba - jaba paramANu TUTatA hai, ilekTrona caMcala hote haiN| isa caMcalatA meM kabhI ilekTrAna caMcalatAvaza bAhara bhI phiMka kara acAnaka kendra para aisA bojha DAlate haiM ki kendra bhI bikharAva meM Ane lagatA hai| isase 'nyUklIyara UrjA' paidA hotI hai, nyUTrona TUTatA hai, phoTona phiMkate haiM, proTAna bikharate haiM aura aNu kI ANavika zakti pradarzita hotI hai| Aja anekoM zaktiyoM ke alaga - alaga upayoga ho rahe haiM, aNuzakti paramANu zakti, reDiezana, eksa - re Adi se vijJAna ne bharapUra lAbha pAye aura ajJAnatA pUrNa, pramAdavaza durupayoga kiye haiN| jaina vijJAna aNu aura paramANu meM bheda nahIM mAnatA kyoMki aNu athavA paramANu kisI bhI vibhAgIya dravya ke sUkSmatama 'avibhAjIya' aMza mAne gaye haiN| isa prakAra jaina paribhASita aNu/paramANu, vijJAna paribhASita aNu se bahuta-bahuta sUkSma hai| vaha vargaNA nahIM ikAI hai ata: use dekhA athavA bAdhita nahIM kiyA jA sktaa| aneka samAna svabhAvI aNu milakara vargaNA banAte haiM yathA vAyu vargaNAe~, drava vrgnnaaeN| vargaNAe~ milakara skandha banAtI haiN| skaMdhoM meM anaMta aNu bhI ho sakate haiN| AkAza aisA hI eka skaMdha hai jisameM anaMtAnaMta pradeza haiN| 'saMghAta tathA bheda se aNu utpanna hote haiN|' AcArya umAsvAmI ne tatvArthasUtra meM likhA arhat vacana, akTUbara 2000
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai - aNavaH skndhaashc| bheda saGghAtebhya utpdynte| bhedaadnnuH| bheda saMghAtAbhyAM caakssussH| vargaNAe~ milakara kisI bhI dRSTa / adRSTa pudgaloM kA nirmANa karatI haiN| jainAgama kI paribhASAoM meM pradeza AdhArita vargaNAe~ nimnalikhita prakAra kI hotI haiM - (1) aNu / paramANu kI eka pradeza ikAI se .... = aNu / paramANu pudgala dravya vargaNA AK vargaNA (2) asaMkhyAta paramANuoM kI (do pradezoM se saMkhyAta paramANu ikAI vAlI) = saMkhyAta prAdezika paramANu pudgala vargaNA (3) asaMkhyAta prAdezika paramANuoM kI pudgala dravya vargaNA = asaMkhyAta prAdezika paramANu pudgala vargaNA (4) = AhAra vargaNA se anaMta aura anaMtAnaMta pradezI anaMta pradezika paramANu pudagala vargaNA parIta pradezI paramANu pudagala vargaNA aparIta pradezI paramANu vargaNA (5) audArika / vaikriyika / AhAraka zarIra bhinna-bhinna AhAraka vargaNA, yogya bhinna-bhinna vargaNAoM se = jo alaga-alaga vizeSa upayoga meM AtI haiM / anaMtAnaMta pradezI (6) A B C D uparokta 5 prakAra kI vargaNAoM ke bIca kI unhIM sAdajoM kI aisI vargaNAe~ haiM jo triloka saMsthAna meM pAI jAtI hai kintu jinakA koI upayoga jIvana hitArtha nahIM banatA dikhatA ye dhruva zUnya vargaNAe~ kahalAtI haiN| ve bhI bahuta upayogI haiM isa saMsAra kA bhrama utpanna karane meN| A - eka se saMkhyAta pradezoM vAlI dhruva zUnya - vargaNAe~ ___BsaMkhyAta se asaMkhyAta pradezoM vAlI dhruva, zUnya - vargaNAe~ ____C. asaMkhyAta se anaMtAnaMta pradezI dhruva zUnya vargaNAe~ D- anaMtAnaMta se vizeSa vargaNAoM taka kI dhruva zUnya vargaNAe~ (7) deva, nArakI, pramattasaMyata, kevalI, pRthvI, jala, vAyu evaM agnikAyika ye 8 prakAra kI vargaNAe~ pratyeka zarIra banAne vAlI ....... = pratyeka zarIra vargaNAe~ haiN| (8) bAdara tathA sUkSma nigoda banAne vAlI ........ = bAdara nigoda / sUkSma nigoda vargaNAe~ jinakA koI nivAsa sthAna nahIM hai (kArtikeyAnuprekSA gAthA, pR. 234, paMcasu thAvara viyale asaNiNigodesu mecchakubha bhoge||) (9) triloka saMsthAna kI eka vargaNA se = mahAskaMdha vrgnnaa| vijJAna ne ina saboM ko bhinna-bhinna prakAra ke paramANu (Molecules) kahA hai| arhat vacana, akTUbara 2000 33
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmoM ke udaya se prApta yaha hamArA audArika zarIra nigodoM kI upasthiti se 'sapratiSThita' hai| zarIra ke rakta meM upasthita lAla kaNa, zveta kaNa, pleTalaiTsa, tvacA kozikAeM, parAjIvI sUkSmajIva, anya jIva, keza, nakha Adi kozikAeM bhI haiN| ata: 'pratyeka' hokara bhI zarIra 'sapratiSThita - pratyeka' haiN| svayaM nigoda kA zarIra bhI apratiSThita /sapratiSThita sambhava hai| yathA 'bekTIriyophejesa' jinameM vAyarasa lAyasojenI karate haiN| "nigoda rahita pratyeka vanaspati' vaha paudhe haiM jo na to kalama kiye jAkara rope jA sakate haiM nA hI jinheM unake paMcAMga meM se kisI bhI aMga dvArA ugAyA - bar3hAyA jA sakatA hai| yathA khaira kA vRkSa, dhaniyA~, maithI ke paudhe| uparokta darzAyI gaI 23 vargaNAe~ haiM jinameM se mAtra pAMca (AhAra vargaNA, taijasa vargaNA, bhASA vargaNA, manovargaNA tathA kArmANa zarIra vargaNA) jIvoM ke dvArA grahaNa yogya haiN| ye sabhI anaMtapradezI haiN| zeSa bacane vAlI triloka saMsthAna meM ThaharI huI cAra A B C D prakAra kI dhruvazUnya vargaNAe~ haiN| inameM kucha dRSTa haiM kucha adRsstt| hamAre jIvana ke samparka meM Ane vAlI ina vargaNAoM (23) kA bahuta mahatva hai| kucha hamAre makAna / AvAsa upayogI vastuoM Adi rUpa haiM kucha laukika jar3a (dhAtu, patthara, mRdA) haiN| kucha adRSTa haiN| hama zvAMsa lete hue jo havA phephar3oM meM khIMcate haiM usameM 1/5 bhAga oSajana rahatI hai zeSa anya vAyu aMza ko hama nAiTrojana kahateM haiM bhale hI usameM anya bhI zAmila rahatI haiN| zuddha prANa vAyu AksIjana to hameM gaisa siliMDaroM se hI mila sakatI haiN| pratyeka oSajana paramANu do aNuoM se banI eka vargaNA hai yA hama kaheM ki eka skaMdha hai kyoMki vaha do aNu vargaNAoM se banA hai| pratyeka aNu vargaNA zvAMsa hetu lAla rakta kaNoM dvArA upayoga kI jA sakatI hai| saikar3oM hImoglobina paramANu eka-eka rakta kaNa meM sthita haiN| phephar3oM kI racanA jina jhilliyoM se hotI haiM unameM atyaMta bArIka rakta nalikAoM kA jAla rakta ko halkI tvacA ke aMtara meM rakha oSajana pakar3ane meM madada karatA hai| kozikA meM baiThe enjAimsa (Enzymes) isa prakriyA meM vAhaka kA kAma karate haiM aura oSajana lete hue kArbana monoAksAiDa bAhara phiMkavA dete haiN| zarIra kI aMtaratama kozikA meM inhIM enjAimsa ke sahAre rakta kaNa oSajana pahu~cAte tathA utpAdita vAyu - mala bAhara lAte haiN| ghulanazIla mala gurdo, pasIne kI graMthiyoM, nAbhi tathA anya mArgoM se tathA vasA meM ghulanazIla mala kAna tathA AMtoM dvArA bAhara niSkAsita hotA hai| apane zarIra se janita ghAtaka vargaNAe~ hI kabhI - kabhI gurde pheka nahIM paate| isaliye rakta cApa, madhumeha aura anya vikArajanya roga ho jAte haiM - mAMsAhAra karane vAle manuSyoM para to una mAMsaja vargaNAoM kA bhI bojha par3atA hai isIliye mAMsAhAra ko aba vijJAna bhI mAnyatA nahIM detA (citra - 4 tathA citr-5)| zvAMsa prakriyA meM kArya karane vAle pratyeka paramANu ke pAsa sparzabodha hai jisake kAraNa sArI rAsAyanika kriyAe~ sampanna hotI haiN| eka lAla rakta kaNa ke pAsa saikar3oM oSajana r3hone vAle paramANu haiM tathA prati dhar3akana, prati zvAMsa (9x1) aise karor3oM rakta kaNa phephar3oM meM paha~cAye jAte haiM jo oSajana pakar3ate haiN| ye saba bAdara nigoda vargaNAe~ kahI jA sakatI haiM jinakI 'Ayu' alaga - alaga rahatI haiN| oSajana vAya-paramANa svayaM eka bAdaranigoda vargaNA hai, usakA TaTanA hI usakI mRtyu hai tathA kArbAksI hImoglobina bhI isI prakAra sparza bodha vAlI bAdara nigoda vargaNA hai jo TUTakara maratI hai| usI kSaNa anya vargaNAoM vAle nigodoM kA janma hotA hai| isI arhat vacana, akTUbara 2000
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra pratyeka oSajana paramANu kA zvAMsa meM sahayoga sahaja hI 18 bAra janma aura maraNa citra-4. sparza bodhI rakta kaNoM kA alaga-alaga kArya kSetra 888 bha. hImoglobina yukta lAla rakta kaNa sa. : O+d: 2 ooSajana bhrANu vAyukAyika bAdara nimoda = 0, limphosAiTa 1 citra kramAMka 4 vAtAvaraNa se khAMsa prakriyA dvArA rakta meM oLakhana prApti ooSajana paramANu mobosAiTa ba. 5 zveta rakta kaNa iosinophila nyUTrophila oSajuna +:0- bAiT nigoda = grAmsITImoglobina 80 aimoglobina Co besophila CO2 + ucchavAsa phephar3oM meM sthita kArbAksI - hemoglobina (bAdara vinoda) citra kramAMka 5 meM nikala jAtA hai| Crab Cycle (kreba cakra) ke paramANu tathA Redox zvAMsa enjAimsa bhI isI meM zAmila rahate haiN| isa prakAra zvAMsa kI prakriyA bAdaranigoda vargaNAoM kA eka kramika (Chain) janmamaraNa darzAtA hai| citra - 5 meM aisI hI prakriyA pradarzita hai jisake dvArA pAyarophAsapheTa baMdha dvArA ( ~P) UrjA zarIra meM pratiSThita hotI hai| yaha to rAsAyanika saMzleSaNa hai, isase haTakara manovargaNAoM kA prabhAva (Psychophore ) sAikophora dvArA rasoM kA nirmANa arthAt rasa vargaNAoM kA niSpAdana karAtA hai| uparokta ciMtana ko lekara yadi hama vicAreM to hamAre isa 'pratyeka' zarIra ke sahAre anaMtAnaMta 'bAdara nigoda' jIvoM kA jIvana cala rahA hai| sAre lAla rakta kaNa, sAre zveta rakta kaNa, sArI pleTleTsa, sArI tvacA kozikAeM, sAre avayava tathA kozikAaiM jinheM hama dAna meM dekara bhI jI sakate haiM yathA netra, gurdA, haDDI, majjA, vIrya aura raja, cavities meM prati pala jI- mara rahe saMmUrcchana jIva aura rAsAyanika arhat vacana, akTUbara 2000 35
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ samajhI jAne vAlI sampUrNa enajAima vargaNA - nigodeM milakara anaMtAnaMta ho jAte haiN| jainAcAryoM ne inheM hajAroM varSa pUrva apane sUkSma darzana se nA kevala jAnA thA balki una adRSTa vargaNAoM ko bhI jAnA thA jinheM ve manovargaNA tathA kArmANa vargaNA nAma de cuke haiN| yahI nahIM, prati zvAMsa zarIra ke andara baiThI anaginata jalakAyika vargaNAe~ (jala paramANu) vAyukAyika vargaNAoM meM badalakara (maraNa - janma se) bAhara phiMka jAtI haiM jinheM hama sardiyoM meM vizeSakara nAka, mu~ha se bhApa kA dhuAM banakara ur3ate dekhate haiN| ina sabhI ke pAsa 'sparzabodha' hai ata: ye saba ekendriya jIva' haiM jinakA janma - maraNa lagAtAra cAlU hai| unheM anadekhA karate hue hama sArA jIvana gujAra dete haiN| hamArA zarIra ina saboM kA jIvanAdhAra rahatA hai kintu hama dekhakara bhI inheM jAnate nhiiN| yahI hamAre nakhoM aura kezoM ko jIvita rakhatA hai| ye bhI apanI- apanI alaga - alaga Ayu jIte haiN| isI kAraNa hamArA zarIra 'sAdhAraNa' bhI pukArA jAtA hai| ___ inakA sparza bodha hI inheM saMgaThita rakhatA hai aura paraspara kA AkarSaNa rakhatA hai| Adhunika vijJAna sUkSma Thosa kaNoM ke bIca sthita AkarSaNa ko Attractive forces kahakara adhyayana karatA hai jo vargaNAoM ke bIca vAMDaravAla (Keesam aura London) zaktiyoM ke nAma se unheM pare pheMkatA hai| viSama hone para hI vaha AkarSaNa dRSTigata hotA hai yathA maidA yA dAla kA bArIka ATA bartana meM 'phalakatA' hai aura bartana kI dIvAroM se jA cipakatA hai| jabaki moTA ATA aisA nahIM krtaa| dravoM meM yahI AkarSaNa Cohessive aura Adhesive zaktiyA~ darzAtA hai| kohesiva zakti use saMkucita karake eka saMkIrNa/saMkucita sataha detI hai aura drava bikharate nahIM haiN| kama se kama sataha se kama vASpIkaraNa hotA rahatA hai| kintu jaina vijJAna drava (jalakAyika), Thosa (pRthvIkAyika), bhApa (vAyukAyika), USmA (agnikAyika) ko inake sparzabodha ke kAraNa ekendriya jIvoM kI zreNI meM svIkAratA hai| krisTelogrAphI ne bhI sparzabodha ko svIkArate hue raboM kI nirmANa prakriyA ko pahacAnane meM upayoga kiyA hai kyoMki eka hI ghola meM se rabe banAte padArtha apane - apane 'AdhAra raboM' para jAkara ekarUpavardhanA (Plane of Crystalisation) darzAte haiN| isI kAraNa khanijoM meM ekatrIkaraNa milatA hai| yaha bhautika parivartana tathA rAsAyanika saMyoga mAtra hI nahIM, eka paryAya se 'mRtyu' aura dUsarI meM 'janma' hai| Azcarya hai ki kevalI bhagavAnoM kI dRSTi meM yaha saba itanI sUkSmatA sahita kaise utarA ! hamAre jIvana kI prathama bhrUNa kozikA se yahI ghaTanAyeM nirantara ghaTa rahI haiM jinameM upasthita vAtAvaraNa kI vargaNAe~ unake janmamaraNa se hameM nirantara AhAra, nirmANa, zakti juTA rahI haiN| jIvana kI prathama zvAMsa se yahI saba nirantara ghaTa rahA hai| lagabhaga prati sekaMDa eka dhar3akana (prati zvAMsa 9 dhar3akaneM) yahI ghaTa rahA hai jise hama dekhate haiM para beparavAhI zAMti se| vAyu kA pratyeka paramANu, usameM sthita oSajana, noSajana, udajana aura anya anekoM saba isI prakRti meM hamAre AsapAsa apanI AturatA ko zeSakara (Quench) tRpta hokara apane samaprakRti aNuoM se jur3akara, paramANu banA, sthiratA ko prApta hote haiN| pRthvI, jala, vAyu, agnikAyika "sthAvaroM' kA banA ye saMsAra samUcA jAnA pahacAnA sA hone ke bAda bhI hamaneM 'jar3a' samajhakara isakI upekSA kI hai| inhIM ke unnata svarUpa vanaspatikAyika tathA elgI/kAI Adi jIva bhI haiN| unheM bhI upekSA dI hai| hamAre bIca mAnava itanA svArthI ho uThA ki hamAre saha jIva calate - phirate, bolate, cahakate, tirate bhI unheM 'jar3a' lagane lage haiM aura unheM vaha mAra - mAra kara unakA kalevara khAne laga gayA hai| jo zizuvata arhat vacana, akTUbara 2000 36
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakSA ke pAtra haiM unheM asIma yAtanAeM dekara mArane lgaa| yaha mAtra ajJAnatA aura unmAda hai jise jaina matAnusAra pramAda kahA gayA hai| sabase adhika upakArI jIva vanaspati kI bhI usane ghoratama upekSA kI hai| phalasvarUpa vaha aba usake svayaM ke astitva para bhI praznacinha lagA baiThA hai| paryAvaraNa saMbaMdhI jAnA gayA yaha darzana, jaina darzana meM jar3a aura cetana ke bIca sUkSma aMtara ko bheda jJAna kahakara batalAtA hai| rabe, jinheM sAmAnyata: jar3a hI samajhA jAtA hai, pRthvIkAyika ekendriya jIva mAne gaye haiN| ghole jAne para, pIse jAne para ina raboM kI paryAyeM badala jAtI haiM arthAta janma - maraNa ho liye hote haiN| pratyeka bUMda ke samasta jalIya paramANu 'jIva' haiN| jaba ve bahate hue ikaTThe ho lete haiM taba choTe jalakAyika jIvoM kI mRtyu aura bar3e jalakAyika jIva kA janma ho jAtA hai| jo bahatA pAnI usameM se himarUpa bana apanA dravarUpa kho detA hai vaha jalajIvoM kI mRtyu aura pRthvIkAyikoM kA janma hai| jitane jala paramANu vASpIbhUta hokara uThate haiM utanI jalakAyikoM kI mRtyu aura vAyukAyikoM kA janma hai| jitane bAdala ghanIbhUta ho varSA kI bUMdeM athavA osa banate haiM utanI vAyukAyikoM kI mRtyu aura jalakAyikoM kA janma hai| isI prakAra lagAtAra ekendrikoM meM janma maraNa calatA rahatA hai| ina sabameM mRtyu pAne vAlA jIva aura janma pAne vAlA jIva eka bhI ho sakate haiM aura sarvathA alaga bhii| kabhI nigoda kA aisA jIva (itaranigoda) marakara manuSya bhI bana sakatA hai aura munivrata dhAraNa kara mokSa bhI pA sakatA hai| pratyeka unnata jIvana jo Aja paMcendriya manuSya ke rUpa meM ati sAmarthavAna dikhatA hai usakI kahAnI una 84 lAkha yoniyoM meM bhramaNa karane vAlI hai jise jainAcAryoM ne "saMsAra' kahA hai| kabhI vaha kramaza: ekendriya se vanaspati, phira do iMdriya, tIna indriya, catundriya aura paMcendriya bnaa| usameM bhI 9veM grevaiyaka taka gayA kintu icchAoM ne use puna: cakra meM pheMka diyaa| karmoM kI yahI kahAnI rahI hai| Adhunika vijJAna AhAra saMbaMdhI vargaNAoM ko kArbohAiDreTa, proTIna, vasA, jala aura lavaNa nAma se jAnatA hai jo bhale hI Thosa khAI jAyeM, AMtoM se ve ghulita sthiti meM hI zoSita hotI haiN| tvacA se vaha 'vAyu sthiti' athavA 'tApa sthiti' meM prApta hotI haiN| jaina mAnyatAnusAra mu~ha dvArA liye gaye cAra AhAra (kavalAhAra, lepAhAra, rasAhAra aura jalAhAra) mAne gaye haiN| ye jar3a athavA, ekendriya AdhArabhUta hI svIkAra haiN| zAkAhArI bhojana meM lahU tathA mAMsa kI ladhAra nahIM hotii| Adhunika vijJAna ne jIvana kI sUkSmatama sthiti meM proTisToM (Protists) ko hI mAnA hai jaise baikTIriyA, phaMgAI, ekTInomAisITsa, molDsa, khamIra, vAyarasa, pI.pI.ela.o. rikeTsI aadi| sarvaprathama eMTAnI phAna lyUvAnahoka ne eka bUMda varSA ke jala meM navanirmita leMsoM ke dvArA dekhA ki asaMkhyAta jIva jindA halacala kara rahe haiN| aise rUpa jinheM pahale kabhI dekhA bhI nahIM gayA thaa| eka ajUbA saMsAra sAmane thA jise nA 'vanaspati' pukArA jA sakatA thA nA 'praannii'| eka baMda meM ve saba taira rahe the| phira isa sarvatra phailI jala rAzi meM kyA hogA? tabhI gAyoM tathA bher3oM meM eka ajaba roga phailA jisase eka-eka kara sAre jAnavara marane lge| sabhI meM eka se hI lakSaNa the| utsukatA usane eka zava ke peTa ke pAnI kI baMda ko laiMsoM se dekhaa| phira vahI tairate jIva the kintu isa bAra sabake saba 'eka jaise' hI the| inheM Anthrex nAma diyA gayA aura usa jvara ko, jisase vaha jIva mare the, 'enthreksa jvr'| usake bAda pichale 200 varSoM meM ina sakSma jIvoM para bahata adhika anusaMdhAna kArya hue haiN| pragati bhI Azcaryajanaka huI hai| ina jIvoM kA vizAla saMsAra bahuta kucha sthUla meM pahacAnA jA cukA hai| inake AkAra - prakAra, AhAra, prajanana, roga utpAdaka kSamatA, inake jIvana aura nidAna, inase utpAdita mala aura arhat vacana, akTUbara 2000 37
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikAra, inake upayoga Adi sabhI khoje gaye haiM, kintu abhI bhI ati vizAla saMsAra anakhojA par3A hai kyoMki ati sUkSma hai| ye kucha 'eka kozIya' se lekara 'bahukozIya' bhI ho sakate haiN| kucha meM unakI saMracanA 'saMpuSTa aura spaSTa hai, unheM yUkeriyoTsa ( saccA sUkSmajIvI) / Eucaryotes kahA jAtA hai| kucha meM 'saMracanA ' ' aspaSTa tathA bhrAmaka' hai unheM Procaryotes / prokerIyATsa (vikAsa letA sUkSma jIvI) kahA gayA hai| inakI vizeSatA hai ki inameM 'jIva rasa' (Proto Plast ) pAyA jAtA hai (dekheM citra - 6 ) / sUkSmajIvI nigodha spaSTa DyUkeriyoTsa 38 kaoNphI bemTIriyopheja lAyasomenI me kozikA bhA . nyUklIolasa . sailavAla hi besIlasa 9. vAyarasa kaNa rogI zizu kozikA meM acAnaka ubharatA vAyarasa nyUklIyasa sAiToplAjma citra kramAMka 6 kintu kucha aise bhI haiM jinameM 'jIva drava' nahIM pAyA jaataa| ve jIvana prakriyA (Metabolism) nahIM darzAte (citra - 7 ) balki unakA jIvana parAzrita hotA hai jise lAyasojainI (Lysogeny ) kahA jAtA hai| parAzrita vAyarasoM dvArA "lAyasolenI" O aspaSTa vAyarasa vAyarasa grasita bellIka citra kramAMka 7 - prokeriyoTsa vAtAvaraNa meM vAyarasa kA bharaNa aura bikharAba vAyarasa kI khokhalI rogI bessariyA vibhAjita rogI bekTIriyA rogI zizu bekTIriyA arhat vacana, akTUbara 2000
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ baikTIriyA Adi 'samabaMTana' darzAte haiM (citra-8) jisameM AhAra vargaNAaiM saMjotI bebI bAr3ha lekara vayaska hotI hai phira kucha dera rukakara vibhAjita hokara puna: do bebI banA letI haiN| sUkSmajIvoM kI baMTarakriyA a aura ba O + AhAra kANAre vebI kozikA a padakozikA . a vRdvigata kozikA meM vibhAjita nyUklIyana a ba 2 svataMtra devI kozikAe~ avibhAjana pragati citra kramAMka 8 isa prakAra vahI vayaska mAM hokara puna: 2 bebI meM samA jAtI hai| inake isa vibhAjana kAla ko 'TAo' kahA gayA hai jo ati sUkSma bhI ho sakatA hai aura paristhitijanya laMbA bhI (citr-9)| TAyo kAna jihe jIvANu prajanana meM bAyA pAyA jA sakatA hai aThAra aura vAtAvaraNA anuSkalitA ghiyatI hai. pratipalatA pAtI hai . yathA hI kA jamanA dI gamI tathA DaMDoM meM citra kramAMka 9 khamIra meM yahI prakriyA anekoM jIvAMza dvArA dekhI jAtI hai (citra - 10) jabaki vAyarasa meM arhat vacana, akTUbara 2000
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha 'bhrAmaka kriyA' (Lysogeny) (citra - 7) dvArA dekhI jAtI hai| yulita pragaTAra vANAne ke upabhoga se bar3hatI khamIra / kozikA isa kozikA vRzita Isa mezikAreM citra kramAMka 10 anekoM baikTIriyA 'spora' aura kepsUla (Spore & Capsules) banAkara jisa prakAra mRtaprAya bana chipa jAte haiM aura jar3a kA sA bhrama dete haiM vAyarasa bhI vaisA hI bhrama darzAte haiN| inameM se koI bhI apane Apa sthAna nahIM badala sktaa| ye mAtra drava meM halacala karate haiM athavA zAMta bhI par3e rahate haiN| ata: jainAcAryoM dvArA inheM sthAvara kahanA ucita hI jAna par3atA hai| inakA prasAraNa havA, dhUla, pAnI athavA phuhAra (khAMsI, chIMka Adi) tathA mala - mUtra-thUka ke sahAre hotA hai| nayA AdhAra pakar3ate hI ye vahA~ se AhAra vargaNAeM khIMcakara bar3hanA aura baMTanA prArambha kara dete haiN| vAyarasa raboM ke samAna rahate haiN| ye yA to Ara.ena.e. paramANu ke hote haiM athavA DI.ena.e. paramANu ke| donoM hI jaina siddhAntAnusAra 'saMkhyAta pradezika paramANu vargaNAaiM' haiN| vAyarasa ke rabe adhikAMzata: paudhoM, prANiyoM athavA baikTIriyA ko AdhAra banAkara unameM apanA sampUrNa rasAyana ghulita rUpa meM praveza karA dete haiN| laMbe kAla taka inake rasAyana ko sUkSmadarzI yaMtra athavA rAsAyanika parIkSaNa bhI nahIM pakar3a sktaa| rogI kI pIr3hiyAM binA koI saMkramaNa prabhAva darzAe jIvana bitA leNgii| phira acAnaka kisI pIr3hI meM inake 'uttejaka sAdhana' ke milate hI koI saMtati bhISaNa saMkramaNa ke prabhAva darzAne lagegI kyoMki AdhAra kozikA ko phAr3akara ye ghanIbhUta ho vahA~ phaila jAte haiN| aba ye sUkSmadarzI yaMtra se dekhe bhI jA skeNge| isI kriyA ko lAisojainI kahA gayA hai| ye sabhI bAdara nigoda kahe jaayeNge| pRthvIkAya ina jIvoM ko rabe rUpa meM 'jar3a' kintu bAr3ha dekhakara 'jIvana' rUpa pahacAnA jA sakatA hai| Azcarya to taba lagatA hai jaba hama pAte haiM ki lAvA kI agni meM bhI tharmopAila baikTIriyA pAye jAte haiM- bhaTTI kI bhabhUdara meM bhI inheM panapate dekhA gayA hai| taba jaina siddhAnta meM batalAye agnikAyika aura agni jIvoM kI bAta samajha meM AtI hai| jainAcAryoM ne jIva prarUpaNA ke aMtargata jIvoM ko jisa sUkSmatA se varNita kiyA hai vaha unakI hajAroM lAkhoM varSoM pUrva kI jJAna upalabdhiyoM ko darzAtA hai| saMyama aura vratoM ke antargata 'anarthadaMDavata' dvArA ina saboM kI rakSA kI gaI thii| 'jIo aura jIne do' ke antargata sabhI jIvoM meM 'jIva' dravya ko samAna surakSA dI thii| satyArthI - jIvarakSArtha sUkSma dRSTi rakhane vAle satyArthI ko jainAcAryoM ne samyakdRSTi nAma diyA thaa| arthAt jo vAstavikatA ko satyatA se samajhe, anyathA athavA pramAdavaza zarIra arhat vacana, akTUbara 2000
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko hI svayaM nA smjheN| janma mRtyu meM 'aindrIka astitva' ko sarvAdhika mahattA dekara anartha jIva hiMsA rokI thii| hamArA svayaM kA bhI jIvana binA zvAMsa, AhAra, jala ke nahIM Thahara sakatA isaliye zakti bhara apane purUSArtha ke bhItara ekendriya jIvoM kI bhI rakSA rakhanI cAhI thii| unakA adhyayana itanI gaharAiyoM meM utarA thA ki unhoMne samUce jIva jagata ko usake iMdriya - astitva para sukha aura dukha kI anubhUti lene vAlI 5 zreNiyoM meM bAMTa diyaa| 'ekendriya' samasta sthAvara (vAyukAyika, jalakAyika, agnikAyika, pRthvIkAyika, sUkSma tathA bAdara nigoda vanaspati) jinameM mAtra sparza hai tathA jinameM rakta tathA mAMsa kI laghAra nahIM hai, inake 199.5 lAkha yoni sthAna batalAye gaye haiN| dviDaMdriya se lekara paMcendriyoM taka ke trasa / tiryaMca batalAye haiM jinameM mAMsa kI hI upasthiti hai| "saMjJI-asaMjJI', mana sahita- mana rahita, manuSyoM tathA zizuvata ve jIva haiN| 'tatvArtha sUtra' meM zrAvaka (zrAvakAcAra) 10 tathA sAdhu (mUlAcAra) 11 donoM ke jIvana saMbaMdhI niyama banAye the| jainAcAryoM ne vargaNAoM kI vyavasthA ko saMjJI paMcendriya manuSya kI bhAva - sthiti dekha itanI sUkSmatA se darzAyA hai ki Aja kA meDIkala jagata bhI Azcaryacakita hue binA nahIM rhegaa| manuSya prakRti kA sarva sAmarthyavAna jIva to hai hI pramAdI bhI vaha kama nahIM hai| paryAya buddhi ke vazIbhUta use apane paMcendriya sukhoM kI ora jAnA, unake liye prayatnazIla honA. svAbhAvika hai| aisA karate hae dasare sahajIviyoM kI upekSA bhI sahaja saMbhava thii| kintu isa sabameM 'bhAvakarma' aura 'dravya karma' kitanA gahare daladala meM use pheMka sakate haiM jahA~ karmaphala jhelate usakI yAtanAeM, isakA bhI cintana sUkSmatA se karA diyaa| puNyaphala se prApta yaha paryAya yadi bhogoM hI meM zeSa kara dI to puNya kSINa hokara pApakarmoM kA phala use ekendriya jagata meM hI cAhe-anacAhe pheMkegA aura yAtrA kA sampUrNa saMsAra 84 lAkha yoniyoM kI bhaTakAna liye use mila jaayegaa| kyoMki karmaphala prApti meM aba 'pApaphala bhI 'asAtA vedanIya' sabase pahale sAmane Akara khar3A hogA - svAgatArtha! kadAcita vahI samavedanA ko sahI-sahI pahacAnakara, sabhI sahajIviyoM ke dukhoM kA bhI dhyAna rakhate hae apanA dhyAna rakhatA hai to vaha 'sarvakalyANa' karatA hai| vahI dharmI hai, samyakadRSTi hai, satyArthI hai| jaina mAnyatAnusAra karma (mana dvArA) vacana kiyA huA vaha bIja hai jo mana dvArA icchAoM kA AdhAra le AtmA kI caMcalatA kA kAraNa bnaa| (citra-11) bAloM meM pherI pya se upajA vidyutIya pAThapaNa MINS bAloM meM pherI bhI thI 57 663 kAgaja ke Tukar3oM ko khIMcatA viyuta praNavaNa citra kramAMka 11 gaI kaMghI kI taraha AtmA para halacala ke kAraNa 'cArja' (AkarSaNa kendroM) kA nirmANa ho arhat vacana, akTUbara 2000
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtA hai mAnoM kapar3oM para tela laga gayA ho| ye kendra apanI-apanI kSamatAnusAra kArmANa vargaNAoM ko AsapAsa se hI (kahIM dUra se nahIM) cuna-cuna kara sthiti, prakRti, anubhAga aura baMdha ke anusAra kSetrIya saMparka A rahI vargaNAoM meM se cuna-cuna kara khIMcakara bAMdha lete haiN| dhIre-dhIre samaya bItate isa baMdha kI pragAr3hatA meM DhIla AtI hai| ve baMdhI vargaNAeM jhar3atI haiM kintu sAtha hI apanA karmaphala bhI cakhAtI haiN| acchI se acchI AhAra vargaNA bhI dUSita se dUSita mala vargaNA bana jAtI hai| svAda se grahaNa kI gaI vargaNA bhI ghora kaSTa ko dete hue jA sakatI hai ise jaina siddhAnta atyaMta bhalIbhAMti jAnatA hai| hamAre sampUrNa zarIra meM jo saMvedanA hai vaha aindrika hokara bhI mAtra zArIrika (Somatic tathA Autonomic aura Reflex) AtmA ke astitva para AdhArita hai| kyoMki AtmA sampUrNa zarIra meM vyApta hai, isI kAraNa sAre zarIra meM hameM saMvedana prApta hotA hai| usI aMga vizeSa meM pratikriyA hotI hai jahA~ saMvedanA prApta hotI hai| sAre jIvana bhara hameM usI eka maiM kA bodha isa zarIra meM hotA hai jo bacapana meM bhI thA aura yauvana meM bhii| usI maiM kI smRtiyoM meM pichalI ghaTanAoM ko lekara ArtadhyAna aura raudradhyAna calatA hai| jaba vaha isa zarIra ko chor3akara calA jAtA hai taba zava nA to kucha sunatA hai nA pratikriyA darzAtA hai| vaha mana jo isa zarIra aura AtmA para bhI hAvI honA cAhatA hai nA to vaha dikhAI detA hai nA hI AtmA dikhAI detI hai| ( mastiSka 1. muMra meM pAnI pAnA 2. bhUkha khulanA 3. utsAha bAnA bhAvabhana aura bhAvoM kA podalita prabhAva / rasa nirmANa aura sAva citra kramAMka 12 (citra- 12) pratyeka 'icchA' jo mana se uThatI hai vaha vargaNA rUpa 'bhAvamana' dvArA pheMkI pudgala kI phuhAra hai| yaha vargaNA ati vizAla, mahAskaMdha sI hotI haiN| isake svabhAva ko Adhunika vijJAna 'kImotherepI' 12 ke antargata 'tAle- cAbI' sA sAmya rakhane vAle 'sAikophora' lakSaNoM se pahacAnatA13 haiM jo 'plesabo' auSadhi ke bAda prakaTa hote haiN| jaba halacala karatI sUkSma vargaNAeM jaivika rUpa meM enthreksa kA saMkramaNa rUpa phalita haI taba unapara prabhAva darzAne vAlI anekoM rAsAyanika vargaNAoM kA parIkSaNa kiyA gyaa| mAtra vahI vargaNAeM jo tAle- cAbI' jaisA sAmya rakhatI thIM upayoga darzA skiiN| bAda meM thor3e-thor3e rAsAyanika badalAva se pAyA gayA ki rasAyana kA 'kImophora' hI usa vizeSatA kA kAraNa thaa| rAbarTa kaoNkha ne taba rogoM ko paribhASita kiyaa| usa paribhASA ke anusAra (1) jisa roga vizeSa ke eka se lakSaNa hoMge,(2) unakA saMkrAmaka jIvANu eka sA hI hogA, (3) vaha eka se hI jIvoM para roga AkramaNa kregaa| isI siddhAnta ko dhyAna meM rakhakara bigar3atI zarAboM ko jarmanI aura phrAMsa meM saMbhAlA gayA, mahAmAriyoM ko rokA gayA, prasUtAoM ko surakSA dI gii| auSadhiyoM arhat vacana, akTUbara 2000
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI usa khoja ne kImotherepI ko janma diyA jisake anusAra rAsAyanika auSadhiyoM meM jisa vizeSa vargaNA meM 'tAle- cAbI' jaisI sAmya vizeSatA pAI gaI usa 'vizeSa vargaNA' ko 'kImophora' nAma diyA gayA (citra - 13) tathA 'rogANu' meM phaMsAne vAlI vargaNA ko 'risepTara' kahA gyaa| bhAvoM dvArA utpAdita sAikophora se pauSadhi prabhAva podhi kA prabhAva kImophora . / kozikA meM risepara rasAyana saMyojanA ( M + bhAva - ___ sAzvophora prabhAvina saMyojanA citra kramAMka 13 'kImophora' vargaNAoM ko 'rUpa sAmya' ke AdhAra para unnata prabhAvI bhI banA liyA gyaa| bAda meM isI ko AdhAra banAkara samUcI imyUniTI (roga rokathAma) thIrepI ke antargata 'veksIna' aura 'sIrA' taiyAra kiye jAne lge| Aja kI sArI veksIne isI AdhAra para nirmANa kI jAtI haiN| bAda meM jIvANuoM kI mala vargaNAoM kI bhI khoja kI gaI aura pAyA gayA ki kucha jIvANuoM ke dvArA aisI bhI mala vargaNAeM chor3I jAtI haiM jo anya vizeSa jIvANuoM kA aMta kara detI haiN| aisI vargaNAoM ko eMTIbAyoTika kahA jAne lagA hai| kAlAMtara meM (citra - 14) anekoM prakAra kI enTIbAyoTika vargaNAaiM khoja lI gaI haiM jinakA rAsAyanika Si faecalis badara mata pAomsah viSTa L basilus > barabamArA hI prAra 35 kI rA kA upayoga kokasa bAlA Lactic acid fraft at gayA svAdika dahI prApta vima. 14 A. nigopiyoM dvArA Agara vAjAoM kA upayoga tathA visarjita mala knniaaeN| manAvAne belAmA- vicArasa ke A PNavarodho pare mAtrAnusAra prabhAta pratini 7 panIsoliyama norama (nIlIna utpA pararasa gratA , panapatA, phagAma citra kramAMka 14 adhyayana karane ke bAda unhIM ke 'sAmya - rasAyana' kI 'ati unnata prabhAvI' vargaNAaiM zuddha arhat vacana, akTUbara 2000 43
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasAyana vidhi se bhI taiyAra kara lI gaI haiN| isakA eka lAbha to yahI haA ki jina jIvANuoM se ve vargaNAe~ utpAdita hotI haiM unakA prayogazAlAoM meM kaThina 'saMrakSita utpAdana' nahIM karanA pdd'aa| dUsare usa 'mala vargaNA' ko zuddha sthiti meM prApta karane hetu laMbI lAgata aura mehanata ke bAda bhI adhikAMza vargaNAaiM 'rUpa badalakara' apanA prabhAva kho detI thiiN| tIsare rAsAyanika utpAdana, jaivika utpAdana se bahuta sastA aura mAtrA meM adhika thaa| jisa penisilIna injekzana kI kImata prArambha meM hajAroM DAlara thI Aja vahI kadAcita 'eka rupaye' kI bhI nahIM hai| yaha saba kImotherepI se hI saMbhava huA vargaNAoM kA khela hai| bhAratIya cikitsA paddhati (Ayurveda) prArambha se hI inhIM 'vargaNAoM' ke niyaMtraNa (Control) ke Upara AdhArita thii| zarIra ke andara 'AhAra' dvArA lI gaI 'vargaNAe~, UrjA utpAdana ke sAtha-sAtha kucha to zarIra dvArA hI nirmANa hetu upayoga kara lI jAtI haiM, kucha 'mala' banakara phiMka jAtI haiN| yadi ye vargaNAe~ nA phikI to ve taraha- taraha ke vikAra zarIra ke andara apane vahA~ chir3ane se darzAtI haiN| ise Ayurveda cikitsA paddhati meM 'tridoSa' ke nAma se jAnA jAtA hai jo vAta, pitta tathA kapha kahalAtA hai| ye tIna prakAra ke lakSaNa paidA karane vAlI 'vargaNAaiM' haiN| vAta se rakta saMcAlana tathA hAtha-pairoM meM vyAdhi prakaTa hotI hai| pitta se tApa tathA rakta saMbaMdhI doSa tathA kapha se zvAMsa aura zleSma saMbaMdhI vikaar| tInoM sthitiyoM meM AhAra vargaNAoM se zarIra ke andara aisI vargaNAeM nirmita hotI haiM jo baDI evaM saghana hone se zarIra unheM niSkAsita nahIM kara paataa| ve mala rUpa hokara bhI zarIra meM hI ghUmatI rahatI haiN| vAta vargaNAeM hAtha paira kI sUjana aura pIr3A ke rUpa meM bAdhA detI haiN| inheM Adhunika vijJAna 'glAyakoproTInsa (Glycoprotiens) ke nAma se pukAratA hai jo saMkhyA meM 1000 pradezI se 8,00,000 pradezI taka kI vizAla saMbhava haiN| inakA skaMdha 'Ar3A tirachA' hone se kapha anekoM 'camITA' rUpa orachora banA kara rakta ko gAr3hA kara detA hai| Ayurveda dvArA ise zarkarA ke upayoga se (gur3a tathA rAba) ghulanazIla aura sarala / Rju banA diyA jAkara choTe-choTe Tukar3oM meM kATa diyA jAtA hai| yaha 'kATanA' isa prakAra rAsAyanika kriyAoM dvArA hotA hai (jinheM vijJAna 4 prakAra kI enjAima 14 kriyAeM jAnatA hai - AksIkaraNa, anAksIkaraNa, hAiDrolisisa tathA kAnjugezana) tAki bar3I aghulanazIla vargaNA choTI zleSma vargaNA bana kara phiMka jaave| yaha vikAra taba zleSma banakara kapha rUpa, AMva rUpa, nAka ke zleSma rUpa athavA yoni zleSma banakara nikala jAte haiN| kucha vikAra AMkha se kIcar3a ke rupa meM, kucha aghulanazIla mala carmarogoM ke rUpa meM (ekjImA) elarjI Adi banakara bhI nikalate haiM kyoMki zarIra inheM apane pAsa rakha nahIM sktaa| jaba taka yaha zarIra meM maujUda rahate haiM ye zarIra kI sAmAnya bAyorasAyana kriyAoM ko pUrNa nahIM hone dete aura bhArIpana mahasUsa karAte haiN| Adhunika vijJAna bhI aba inheM 'myUko proTInsa kahakara pukAratA hai aura inheM zarIra ke andara sucArU banAne kA prayAsa batalAtA hai| AhAra vargaNAoM kA bhI inapara bahuta prabhAva par3atA hai| AhAra vargaNAoM ke sAtha hamAre jJAna-ajJAna vaza anekoM upayogI, anupayogI tathA viSailI vargaNAeM bhI zarIra meM sahaja praveza pA letI haiN| inakA prabhAva zarIra tathA mana donoM para par3atA hI hai| isI kAraNa bhArata meM sadaiva se "jaisA khAo anna - vaisA hove mana' kahakara AhAra vizaddhi para dhyAna diyA gayA hai| hama jo thAlI meM se vibhinna prakAra ke bhojana karate haiM unameM mAtra kucha hI hamArI sattva rUpI AhAra vargaNAe~ hotI haiM, zeSa adhikAMza to 'chUchanA' hI rahatI haiM jo mala ko 'bhAra' dekara, vAstavika niSkAsita mala ko Dho le jAtI haiN| jo phala aura salAda hama khAte haiM usameM adhikAMza yahI zUnya vargaNAe~ hI haiM jinheM Adhunika vijJAna 'phAibara phUDa' arhat vacana, akTUbara 2000 44
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ (Fibre Food) kahatA hai| eka auSadhi kI TebaleTa meM jisa prakAra aMzoM meM hI auSadhi tattva hote haiM zeSa vistAra dene ke liye Dilutant, vaisI hI hamAre zarIra meM AdhAra dene ke liye zUnya vargaNAe~ bhinna-bhinna prakAra kI vyApta haiM - mAMsa meM, haDDI meM, rakta meN| mAMsAhAra karane vAle vyakti bhUla jAte haiM ki jisa aMDe - mAMsa - machalI ko ve AhAra banA rahe haiM usameM mAtra sUkSma aMzoM meM hI unheM upayogI vargaNAe~ mila rahI haiM, zeSa saba to zUnya vargaNAe~ athavA ghAtaka vargaNAe~ haiM jo mala rUpa AMtoM se pheMka dI jaayeNgii| una upayogI prApta vargaNAoM meM bhI doSapUrNa ve sArI zoSita vargaNAe~ haiM jo pazu ke liye bhI 'zUnya' aura 'malarUpI' thiiN| AMtoM meM par3I zUnya vargaNAe~ (mala) ulTe mAMsarUpI hone se ghAtaka vargaNAoM ko utpanna karAtI haiM jabaki vAnaspatika mala kI fibre vargaNAe~ AMtoM meM sar3akara apAna vAyu aura upayogI vargaNAe~ de sakatI haiM (Vitamins)! mAMsajanya mala meM jIvANu ve hI janmate haiM jo zavoM para sar3AMdha lAte haiM (Pathogenes)! ye pethojIMsa ati vikAra vAlI vargaNAe~ banAte haiM jo ghAtaka haiM para unheM AMteM sokha letI haiN| vAnaspatika mala para ye pethojIMsa nahIM jIte (unheM mAMsa kI laghAra caahiye)| jo jIte haiM ve pethojIMsa nahIM kamensilsa (Commensils) hote haiM jo viTAmina vargaNAe~ paidA karate haiM unheM AMteM sokhakara zarIra meM pheMka detI haiM va hama viTAmina bhI pA jAte haiN| jaina mAnyatAnusAra saMtulita, saMyamita vizuddha AhAra se bhAvoM dvArA samyakadRSTi jIva ke andara 'Super Power' riddhiyAM - siddhiyAM bhI paidA ho jAtI haiN| rAsAyanika vizuddhiyoM ke antargata kabhI saMyojanA, kabhI saMkramaNa aura viparItatA meM kabhI visaMyojanA bhI hotI hai| yahA~ AksIkaraNa hone kI dazA meM saMyojanA hokara pArada bhI upayogI auSadhi banA letA hai| usakI viSAktatA meM 'saMkramaNa' se hInatA A jAtI hai| kintu viparItatA milane para vahI auSadhi tatva vApasa palaTa kara AksIkaraNa dvArA visaMyojita hokara ghAtakatA darzAtA hai| isI prakAra mana kI vizuddhi ke sAtha AhAra kI vizuddhi zarIra meM aisI 'rasa vargaNAoM kA saMcAra karatI haiM jo sabhI zArIrika rAsAyanika kriyAoM ko sahI dizA detI haiN| taba zarIra meM AtmA kI vizuddhi ke kAraNa na kevala puNya - kArmANa vargaNAoM kA saMyoga hone lagatA hai balki saMkramaNa dvArA pichalI pApa- kArmANa vargaNAoM ke upayoga aura prabhAva kI dizA bhI badala kara kSINa prabhAvI bana jAtI hai| prAyazcita tathA tapa, rasoM ko sukhAkara isameM sahayogI banate haiN| jisa prakAra AhAra, jala, vAyu tathA upayoga/ saMparka meM Ane vAlI vargaNAeM kabhI - kabhI kisI kisI vyakti ko elarjI paidA karatI hai| (Histamine) hisTAmina kA rasa srAva karAkara trirUpI doSa darzAtI haiM aura unake Upara enTIhisTAminika vargaNAeM tAle - cAbI sA prabhAva darzA kara doSa samApta karatI haiN| usI prakAra ina kArmANa vargaNAoM kA prabhAva bhI dekhane meM AtA hai| puNya prabhAva arthAt sukhakAraka saMyoga aura pApaprabhAva arthAt dukhakAraka saMyoga badalane lagate haiN| jainAcAryoM ne ina bhAva vargaNAoM se upajI paristhitiyoM ko ati sUkSmatA se adhyayana kiyA hai| jisa prakAra auSadhi - vargaNAeM prabhAva detI haiM usI prakAra ratnatrayI (samyakdarzana, samyakjJAna, samyakcAritra) sadbhAva, zubhabhAva aura dharmabhAva bhI sArI 18 prakArI vargaNAoM para auSadhi rUpa prabhAva rakhate haiN| plesabo (Placebo) thIrepI meM auSadhi nahIM sAikophora ke prabhAva se rogI svastha ho jAtA hai| prasanna mana rahate zarIra ko bhUkha - pyAsa sAmAnya lagatI hai, rakta cApa sahI rahatA hai| mamatAmayI mAM kA dUdha amRta banakara zizu ko puSTa karatA hai| vahI mAM yadi dukhI hokara rotI bilakhatI hai to na kevala dUdha sUkhatA hai balki zizu ko apaca aura hAni kA kAraNa bhI banatA hai| kadAcita maMtra sahita bhabhUta, bhasmAdi kA bhI aisA hI prabhAva arhat vacana, akTUbara 2000
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ rogiyoM para dekhane meM AtA hai| isase spaSTa hotA hai ki bhAvoM dvArA jo mAnasika udvelana vyakti ke zarIra para prabhAva darzAtA hai (krodha, vilApa, stabdhatA) vaha apanA udvelana prabhAva AtmA para bhI pheNkegaa| kavi tathA sAhityakAroM ne inhIM udvelanoM ko navarasa (hAsya, rasi, krodhAdi) ke rUpa meM aMtaraMga paidA hue bhAva- rasa batalAte hue inakI prabhAvakatA ko siddha kiyA hai| bhAvoM dvArA AtmA para utpanna vizeSa AturatA kendra (upalabdha) dravya, kSetra, kAla bhAva, bhava ke anurUpa apanI vizeSa yogya vargaNAoM ko grahaNa karA lete haiN| bali diye jAte samaya pazu ke bhaya aura Arta bhAvoM se usakA mAMsa kitanA viSamaya ho jAtA hai yaha soce jAne kI bAta hai| isIliye bhArata meM zAkAhAra hI svIkAra thaa| sAmAnyata: jaise bhAva hote haiM tadanurUpa vicAra banate haiM aura unhIM ke anukUla vANI athavA zabda uccArita hote haiN| mana kA Ter3hApana vANI ke Ter3hepana ke rUpa meM sAmane AtA hai| zabda bhI dhvani- vargaNAeM haiN| jainAcAryoM ke anusAra zabda kI yAtrA taraMga rUpa meM mana se tabhI prArambha ho jAtI hai jaba vaha nAbhi ke nIce 'parAbAta' Upara Ane vAlI vAyu banatA hai| nAbhi para pahu~cane para use 'pazyeti tathA hRdaya taka Ate use 'madhyamA' kahA hai| isa prakAra taraMga rUpa hI use tIna sthAnoM se gujarate hue jaba kaMTha meM AnA par3atA hai taba vaha svara bhI bana sakatA hai aura 'baikharI' zabda banakara mu~ha se uccArita bhI ho sakatA hai| usa zabda kA artha / saMketa hotA hai| havA meM tairatI vaha dhvani bhI 'taraMga' hI rahatI hai jise Aja taraMgoM svarUpa hI kaiseTsa meM plAsTika phIte para dhvani saMketaka se ukerakara puna: doharAte hue sunA jA sakatA hai| zabda sahI nA hue to anartha bhI ho jAte haiM, sadameM pahu~ca sakate haiN| marate hue vyakti ko bhI ve saMjIvanI bana sakate haiN| yaha saba zabda - vargaNA (dhvani) kA prabhAva hai jo AtmA dvArA mana meM (icchA se) uThAI jAtI hai aura usI ke dvArA sataha para prabhAva DAla 'smRti' bana Thahara jAtI haiN| usa vargaNA ke rahate, zruta jJAna (jo ki halke stara kA jJAna bhI hai) rahatA hai| anya vargaNAoM ke sAtha isake bhI jhar3ane para jaba vargaNAoM ke bAdala chaMTate haiM to avadhijJAna aura adhika chaMTane para mana:paryaya jJAna tathA samasta jJAnAvaraNI vargaNAoM ke haTane para "kevalajJAna' apane sampUrNa teja ke sAtha pragaTa hotA hai| vargaNAoM kI yaha dhUla athavA bAdala haTAnA bahuta bar3A (sabase bar3A) puruSArtha mAnA gayA hai| sampUrNa vargaNAoM kA bojha AtmA para se haTane para hI vaha mukta hotI hai| yahI tIrthaMkaroM, kevaliyoM, bhavyoM kA lakSya rahA hai, jJAniyoM kI ceSTA rahI hai, tapasviyoM kI sAdhanA rahI hai| anyathA to jisakA jitanA bar3A vargaNAoM kA gherA hai usakA utanA hI lambA aura vistAramaya saMsAra hai| vargaNAoM ke Upara vargaNAoM kA gherA pahAr3a sA banakara AtmA ko gahare daladala meM DubA detA hai| gRhastha aura sAdhu donoM isa daladala se ubara sktehaiN| mAtra dayA aura karuNA unakA sahArA hote haiN| isa vizva meM sadaiva se inhIM 'dayA' aura 'karuNA' ke sahAre saMsAra aura saMsaraNa cala rahA hai varanA kabhI kA yaha vizva vinAza ho jaataa| kyoMki ajJAniyoM ne isameM hiMsA phailA rakhI hai| jise vaha hiMsA nahIM mAnatA mala meM vaha bhI hiMsA hI nikalatI hai jaba ki jJAnI aura sAdhu ke dvArA prakaTa meM 'kadAcita anajAne hiMsA' hokara bhI 'ahiMsA' hI palatI hai| jainadharma ne sadaiva se isI jIvadayA kA sahArA lekara ise hI Age bar3hAyA hai| Aja kA sahajIvI astitva, paryAvaraNa aura vaiyaktika jIvana saba isI para nirbhara hai 'ata: yaha mAnavadharma hI nahIM jIva dharma bhI hai aura vizva dharma bhii|' ___vAyarasoM, pI.pI.ela.o.,rIkesiyoM aura sUkSma jIvANuoM (bekTIriyA) ko nigoda kahA arhat vacana, akTUbara 2000
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jA sakatA hai| bhale hI jaina mAnyatAnusAra 'nigoda' dekhe, bAMdhe nahIM jA skte| sAdhAraNa cakSu se ye dekhe nahIM jA sakate kintu ilekTrAna mAikroskopa se 2lAkha se 10 lAkha gunA kiye jAne para ve dekhe jA sakate haiM kintu bAMdhe nahIM jA skte| inakI Ayu kI sImA nahIM hai kyoMki ye marate nahIM haiN| ye sarakate, calate bhI nahIM haiM mAtra saMparka pAte hI rAsAyanika kriyAoM dvArA AhAra saMjone meM juTa jAte haiN| inameM bekTIriyA calate phirate nahIM haiN| jisa rekhA meM ( khar3I yA Ar3I) vibhAjita hote haiM usI meM phailate pratIta hote haiN| inheM vistaraNa hetu AhAra caahiye| makkhI / maccharoM ke pairoM se ye lipaTakara bhI tIvratA se phailate haiN| khulA mala, kaTe phala, binA DhaMkI khAdya sAmagrI ko ye dUSita karate haiN| dhUlakaNoM ke sAtha ur3akara ye hamAre cehare, hAthoM, sira, nAka, A~kha, mu~ha aura kapar3oM para chA jAte haiN| hamAre 'solA' vAle niyama ne inase hameM bahuta bacAyA hai| ye ubAlane para bhI naSTa nahIM hote| maccharoM, makkhiyoM ke kATane se jo sUkSma jIvI jIva (Parasites) pairAsAiTa banakara hamAre zarIra meM A jAte haiM ve nigoda nahIM (jaina mAnyatAnusAra), trasa jIva haiM, emIbA kI trh| kabhI-kabhI ye paMkhoM pairoM ke sahAre bhI hamAre AhAra tathA kaTe phaloM meM A sakate haiN| inheM ubAlane para naSTa kiyA jA sakatA hai| inakI bhI prajanana praNAlI nigodiyoM se sAmya rakhatI haiM kintu ye prANIjagata kA sUkSmatama prANI haiM ThIka pAnI meM tairate hare kaNoM, ellI kI taraha jo sUkSmatama vanaspati hai| nigoda ina donoM se alaga proTisTa jagata kA sUkSmatama aMga kahe jA sakate haiM jo sUkSma bhI ho sakate haiM aura bAdara bhii| jo nitya bhI ho sakate haiM aura itara bhI / hai na jainAcAryoM kI sUkSma dRSTi kA kamAla ? sandarbha sUcI 1. nathamala TAMTiyA, daiTa vhica ija, SLT 1994 2. meMDalIpha kI pIriyADika tAlikA - remiMgaTana phArmAsyUTikala sAiMsesa, aMtima pRSTha AcArya umAsvAmI, tattvArtha sUtra, 5 / 23, 24 3. 4. jainendra siddhAntakoSa, bhAga - 3, pR. 511, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1996 Text Book of Chemistry, bokar3iyA 5. 6. AcArya umAsvAmI, tatvArtha sUtra, 5 / 25, 26, 27, 28 7. dhavalA, pustaka - 7, vargaNAkhaMDa, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura 8. AcArya nemicandra, vRhadadravya sAra saMgraha ( TIkA, pR. 84-85 ) 9. AcArya kArtikeya svAmI, kArtikeyAnuprekSA, gAthA, pR. 234 10. AcArya samantabhadra, ratnakaraMDa zrAvakAcAra 11. 12. kImotherepI, remiMgaTana phArmAsyUTikala sAiMseja 13. sneharAnI jaina, sAiMTiphika kansepTa Apa mAiMDa eNDa jaina vyU zrI abhinaMdana graMtha, 1998, rIMvA, ma.pra., pR. 405 - 410 hArpara kI TeksTa buka Apha phijiyAlAjI 14. A. vaTTikera, mUlAcAra, bhAratIya jJAnapITha prakAzana prApta - 13.7.99 arhat vacana, akTUbara 2000 kastUracanda kAsalIvAla 47
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ raskAra. 1 ko zrImatI zAMtidevI ratanalAlajI bobarA kI smRti meM zrI sUrajamalajI bobarA, indaura dvArA kundakunda jJAnapITha, indaura ke mAdhyama se jJAnodaya puraskAra kI sthApanA 1998 meM kI gaI hai| vaha sarvavidita tathya hai ki darzana evaM sAhitya kI apekSA itihAsa evaM purAtattva ke kSetra meM maulika zodha kI mAtrA alpa rahatI hai| phalata: yaha puraskAra jaina itihAsa ke kSetra meM maulika zodha ko samarpita kiyA gayA hai| isake antargata puraskAra rAzi meM vRddhi karate hue varSa 2000 se prativarSa jaina itihAsa ke kSetra meM sarvazreSTha zodha patra / pustaka prastuta karane vAle vidvAn ko rupaye 11000/- kI nagada rAzi, zAla evaM zrIphala se sammAnita kiyA jaayegaa| varSa 1998 kA puraskAra rAmakathA saMgrahAlaya, phaijAbAda ke pUrva nidezaka DaoN. zailendra rastogI ko unakI kRti 'jaina dharma kalA prANa RSabhadeva aura unake abhilekhIya sAkSya' para 29.3.2000 ko samarpita kiyA gyaa| varSa 1999 kA puraskAra pro. hampA nAgarAjaiyyA (Prof. Hampa Nagarajaiyah) ko unakI kRti 'A History of the Rastrakutas of Malkhed and Jainism para pradAna karane kI ghoSaNA kI gaI hai| yaha puraskAra zIghra hI samAroha pUrvaka pradAna kiyA jaayegaa| varSa 2000 se cayana kI prakriyA meM parivartana kiyA jA rahA hai| aba koI bhI vyakti puraskAra hetu kisI lekha yA pustaka ke lekhaka ke nAma kA prastAva sAmagrI sahita preSita kara sakatA hai| cayanita kRti ke lekhaka ko aba ru. 11000/- kI rAzi, zAla, zrIphala evaM prazasti pradAna kI jaayegii| cayanita kRti ke prastAvaka ko bhI ru. 1000/- kI rAzi se sammAnita kiyA jaayegaa| varSa 2000 ke puraskAra hetu prastAva sAde kAgaja para evaM sambaddha kRti/Alekha ke lekhaka tathA prastAvaka ke samparka ke pate, phona naM. sahita 31 janavarI 2001 taka kundakunda jJAnapITha, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, tukogaMja, indaura - 452 001 ke pate para prApta ho jAnA caahiye| jaina vidyAoM ke adhyayana/anusaMdhAna meM ruci rakhane vAle sabhI vidvAnoM/samAjaseviyoM se Agraha hai ki ve vigata 5 varSoM meM prakAza meM Aye jaina itihAsa/purAtattva viSayaka maulika zodha kAryoM ke saMkalana, mUlyAMkana evaM sammAnita karane meM hameM apanA sahayoga pradAna kreN| devakumArasiMha kAsalIvAla DaoN. anupama jaina adhyakSa mAnada saciva kundakunda jJAnapITha, indaura arhat vacana, akTUbara 2000
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vol. - 12, No.-4, October 2000, 49-59 ARHAT VACANA Kundakunda Jnanapitha, Indore JAINA PAINTINGS IN TAMILNADU T. Ganesan The painting tradition of Tamilnadu is going back to the magalithic age, probably belonging to the black and red ware culture or even earlier, in Tamilnadu. The paintings of Kilvalae and Padiyandal in South Arcot district Vettaikkaranmalai in North Arcot district etc. are the important paintings in Tamilnadu but are considerably late. The Jaina paintings of Sittannavasal are the earliest available paintings that have been studied by the scholars like T.N. Ramachandran, C. Sivaramamurti, T. Baskaran and the D.Lit. thesis of R. Chanbakalakshmi and also my Ph.D. thesis on Jaina Vestiges in the South Arcot district. All these studies conducted by the above scholars did not cover the Jaina paintings of Tamilnadu. This article may provide to the need of the scholars of Jainism, who may be interested particularly on paintings. The paintings of Sittannavasal datable to the 9th century A.D. belong to the Pandiyan period and the paintings of Armamalai and the early trace of paintings of Tirumalai and Tiruparuttikunram, found in the Pallava region are also datable to the same 9th century A.D. The early face of the painting found in the Rishabhanatha temple at Peramandur and the middle phase of the Tirumalai and Torappadi Jain temples are belonging to the Chola period. The paintings of Tirumalai and the late phase of Tirupparuttikkunram Jaina temple and the middle phase of the Rishbhanatha temple at Peramandur are belonging to the Vijayanagara period. The painting of Vidur, Kallakolattur and the late phase of the painting of Rishabhanatha temple at Peramandur are belonging to the Nayak period. The paintings of Chandranatha temple and Rishabanatha temple (4th phase) of Peramandur and the painting of Chandranatha temple at Kannalam are belonging to the post - Nayak period. There are three types of techniques that have been employed in these paintings. Tempera technique is employed in the paintings of Sittannavasal, Armamalai, Cholavandipura, Permandur (Rishabhanatha temple), Tirumali, Tiruparuttikkunram, Kannlam and Vidur. The Fresco technique is applied in the paintings of Thorappadi. The Water Colour technique is used in the paintings, found in the Chandranatha temple at Peramandur. The paintings of Cholavandipuram and Kallapuliyur are mostly damaged except the samavasarana of Kallapuliyur. * 101, North Main Street, Thanjavur, Tamilnadu.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARMAMALAI PAINTINGS : 3 Armamalai is a hillock, situated nearly 2 K.M. from Malayampattu village in Gudiyattam Taluk in North Arcot district. There is a natural cavern on the top of the hillock, used as a hilly resort of the Jaina munis. A mud wall was served or used to avoid natural disturbance. The paintings are found on the mud walls and on the ceiling of the cavern. These Jaina paintings are datable to the 9th century A.D.'. It was reported first by Robert Sewell in 1882 A.D. and summerized by C. Minakshi in 19392. The colours used in these paintings are ochre, green and black. R. Nagasamy considers that the depicted paintings are the ashtadikpalas, the guardian deities of the eight directions. They are not ashtadikpalas as suggested by R. Nahasamy. According to Jaina tradition," there are ten guardian deities (dasadikpalas) producting the eight directions and heaven (upper world) and also the earth (Lower World) The paintings, painted are devided into nine houses. The centre one may represent the heaven, while other eight represent the eight directions. Most of the paintings on the ceilling are damaged. Only two boxes are with the paintings. The south eastern one is Agni, riding on a coar, and the southern one is probably Yama ridding on a baffalo. The paintings found on the mud wall also fully damaged, except the face of the human figure. Probably, he may be represented as a guardian deity of the earth while the wall is represented as the earth. SITTANNAVASAL Sittannavasal is a village, situated about 16 K.M. north west of Pudukkottai in the Pudukkottai district in Tamilnadu. It was a flourishing Jaina centre from the early part of the christian era, as evidenced by a Brahmi inscription found on a hillock of the village Sittannavasal. The paintings are found on the ceiling of the garbhagrha, outer mandapa, podikas and kodungai of the pillars of the rock-cut temple at Sittannavasal. Two stages and layers of paintings were noticed in 1942, when Dr. Paramasivam and K.R. Srinivasan were engaged to clean these paintings. The new paintings are superimposed on the old one. As an inscription of 9th century A.D. describes that the rock-cut temple and the ardhamandapa and mukhamandapa were renovated by a teacher of Madurai Ilan-Gaudaman, the later stage of the painting may belong to the 9th century A.D. while the early stage of paintings particularly found on the sculptures, probably were of much earlier period. 5 The lotus tank, found on the ceiling is known as one of the dreams of the mother of Mahavira before his birth, according to S.R. Balasubramaniyam?. In this tank, the fishes, elephants, (photo No. 1), baffalo and two men are gathering flowers, (photo Nos. 2 and 3) found on the two opposite sides with Arhat Vacana, October 2000 50
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ the flowers and flower baskets. R. Nagasamy describes that the lotus flowers stand firmly against illusion and the disturbance, given by the others like an absolute soul (Jiva). T.N. Ramachandran, describes that it is found in the Jaina dharma story. The circular and square designs, found on the ceilling of the front mandapa, symbolically represent the dharmopadesa of Mahavira and his interpretation to 'his ganadharas like Indrabhuti Goudama, Agnibhuti and Vayubhuti. There are three painting figures, found on the southern side of the pillar, near the entrance. A royal person, a queen and a saint. T.N. Ramchandran and R. Nagasamy consider that the royal persons are the Pandya King Srimaran with his queen." It is not true. Probably it is a depiction of the story of Rishabhanatha with King Shreyansa and his wife. The other scene is of that of witnessing the dance performance of Nilanjana the chief dancer of Rishabha court with other nymph, whose paintings are found on the northern side of the pillar. The third figure, probably a Laukantikadeva, who told the right time to Rishabhanatha for diksha. T.N. Ramachandran" mentions that their dances are aladham and vivardhigam or pujankajitam, or Bharadh's natyasastra, respectively But R. Nagasamy suggested that aladham mentioned by T.N. Ramchandran is either Urdhwajam or ladhavrchigam." TIRUPARUTTIKKUNRAM Tiruparuttikkupram known as Jinakanchi is a village situated nearly one K.M. west of Kanchipuram in Chengleput district in Tamilnadu. There is a Jaina temple dedicated to Chandranatha. This temple was originally built by Rajasimha pallavamalla, around 6th century A.D.. The sand stones, found in this temple also reflect the same.". But the present structure is mostly belonging to the later Chola period. There are two stages of paintings, found in this temple. The first stage of the paintings is enlighted by Professor Norman Brown of Philadalphia University in 1927. . T.N. Ramachandran considers that these paintings may belong to the 7th century A.D. and are comparable with the paintings of Sittannavasal in Pudukkottai district. These paintings are found on the ceiling of the sankita mandapa (photo No. 4) of this temple. The colours used are deep red, yellow, pink, black and gray. In these Priyakarini, the mother of Vardhamana is shown in the labour pain with two attendents helping her. Next, Vardhmana was taken to Janmabhisheka by Airavadha. One of the miracles of Mahavira was shown in the next painting. Sanagamam his foe, and a deva was twisting around the tree, while Vardhamana was standing near by. There are two women riders on the horse back, depicted on the other painting panal. Arhat Vacana, October 2000
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ The second stage of the paintings are belonging to the Vijayanagar period, found on the ceiling of the sankitamandapa, mukhamandapa, mahamandapa and ardhamandapa of this temple with the table illustration. The classification of the paintings are made on the basis of the classification made by T.N. Ramchandran in his book Tiruparuttikkunram and its temple, to avoide the confusion to the scholars. According to him, there are 84 paintings panals found in this temple. Among them, 37 are narrating the story of Rishabhanatha, 18 are about Krishna and his cousin Neminatha, the twenty second Tirthankara, 25 are on Mahavira and two other paintings viz. Neminatha with his attendents and Brahma Yaksha. THE STORY OF RISHABHANATHA : The life history of Rishabhanatha is painted in the 37 painting panals. He is the first Tirthankara of the Jaina pantheon. Before his present birth his previous ten births viz. 1. Jayavarman of Indrapuri Vidhyadhara king Mahabhala 3. Lalithanga of Isana-Kalpa 4. Vajrangha of Utpala Khetapura 5. Sridhara 6. Suvidhi, 7. The king of Susima city of Vatsa territory 8. Achutendra of Achyutakalpa, the sixteenth heaven 9. Vajranabhi in Pundarikini city in Jambudvipa, ruled over by Pushkalavati and 10. A deva called Ahamindra, whose size is in one cubit are shown. (Painting No. 1-10) There are three Kalpa Vrkshas, viz. 1. Bhojananam (food giving tree) 2. Bhajanangam (vessel giving tree) and 3. Vastrangam (cloth giving tree) are painted next. (Painting No's 11-13). Rishabhanatha was born in his eleventh birth to Nabhi Maharaja of Ayodhya and his queen Marudevi. (Painting Nos. 14-17). After his birth, Rishabha was taken for the Janmabhisheka (celestrial bath) to the mount Meru by the Soudharmendra and Isanendra and was taken back to Ayodhya for the naming ceremony. (Painting Nos. 18-20). He married two wives namely Yasaswathi and Sunanda and had 100 sons starting with Bharata and a daughter Brahmi to Yasaswati and Bhabubali and Sundari to Sunanda. (Painting Nos. 21-23). Kalpavrakshas disappeared. Rishabha came to the power. He classified the families (varsa) like Guruvamsa and he himself belonged to the Ikshavaku vamsa. (Painting Nos. 24-25) Rishabha enjoyed the worldly pleasures. Once he witnessed the dance performance of Nilanjana with the two nymphs on both the sides, where he realised the immaterial outer world. (Painting No. 26). The Laukantikas namely Aristan, Avyabadhan, Tushitan, Gardhaloyan, Arunan, Vanhi, Adityan, Sarasvatan, tell the right time to Rishabha to diksha. Rishabha went to forest by a Sudarsana vimana and meditating in the Chandrakandasila (ummon stone slab), with his subordinate kings like Kacha and Mahakacha who became unbelievers. (Photo Arhat Vacana, October 2000 52
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rish No. 6) (Painting Nos. 27-29) Nami and Vinami the sons of Kacha and Mahakacha respectively come to Rishabha to share the territory for them both. Dharanendra stopped them (photo No. 7) and gave the kingdom to the both. (painting Nos. 30-31) Rishabha came for food (Biksha) six months after his severe penance in the forest. It is symbolically represented in the auspicious dream of Sreyansakumara, the younger brother of Somaprabha, the founder of the Guru dynasty and the ruler of Hastinapur. Rishabha came to Hastinapur and accepted the cane juice, offered by Sreyansakumara and Somaprabha and then he returned to the forest, (photo No. 8) (painting Nos. 31 - 35). Rishabha, became a world teacher and preached in the Samavasarana, built by the devas. Soudharmendra (Indra) of the first heaven made his dance performance with joy which is painted at the end of the story. (painting Nos. 36-37) THE STORY OF KRISHNA AND NEMINATHA The The painting Nos. 65 to 82 are narrating the story of Krishna and Neminatha. Krishna was a maternal cousin of Neminatha, the twenty third Tirthankara. Kansa was the enemy and maternal uncle of Krishna, ruled over Madurapura with his queen Jivadyasa, a step daughter of Kalindisena. Devaki was his younger sister, given to marry to Vasudeva in the presence of Kansa and Jivadyasa. Krishna was born. (painting No. 65) Baladeva receives Krishna, while Vasudeva holding white umbrella. As soon as the guardian deity of the city in the form of bull with the horns of gems, opened the gateway, the river Yamuna itself gave way by its own accord. Baladeva handed over the child (Krishna) to Nanda, a cowherd. (painting No. 66) Kansa commissioned seven spirits, to kill Krishna which came on the form of wheel Palmye tree, horse, ass and a milk feeding mother and then his strength was tested by a Deva in the form of bull, Krishna overcome all while he was searched by the Baladeva, Vasudeva and Devaki, (painting No. 67) Once, Krishna saved all including his foster father by lifting a mountain. (painting No. 68) There was a snake in a tank. The people feared to go there. Krishna plucked up the lotus eventhough the snake came to bite him. (painting No. 69) Again Kansa sent an elephant to kill Krishna. Krishna twisted the tusks of the elephant and driven it out. Krishna killed Kansa with the plan given by Baladeva and Vasudeva at Madurapura. (painting No. 70) Knowing this, Jarasandha, sent his sons Aparajita and Kalayava to fight with Krishna. Krishna was defeated at the hands of Kalayava and took shelter at Dwarawati, an island in the sea, built by Gautamadeva (Painting No. 71 & 72) At Dwarapuri, Sivadevi narrated her dream to her husband Samudravijaya, Arhat Vacana, October 2000 53
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ the uncle of Krishna. Sivadevi gave birth to Neminatha (Painting No. 73) After his birth Neminatha was taken for the celestrial bath and was taken back to the city, where he was named (painting No. 74) Krishna gave up his kingdom to Neminatha to look after untill his return. Then Krishna fought with Jarasandha and was praised as Chakravartin by the devas, Vidhyadhara, and the kings of the other world (painting No. 76) After the victory over with Satyabhama the wife of Krishna in Jelakita, Neminatha looks Trivikrama and below counch in his feet as the world pleasure. (painting No. 77). Neminatha's marriage was fixed with Ratrimati, the daughter of Ugrasena and Jayavati. Neminatha was taken in procession to the marriage hall (painting No. 78), where Neminath's announcement of renunciation. Neminatha attains nirvana and was taken to Sahasramravana by a palanquin, called Devaguru (painting No. 80 & 81). Again after his severe penance, he accepted the food offerings of Varadatta, the king of Dwaravati (painting No. 82). Then he went to forest and attained kevelignana, with attitude of samparyanka in the samavasarana which was created by the devas. THE STORY OF VARDHAMANA The story of Mahavir is also painted on the ceiling of the sankitamandapa of Tiruparuttikuram Jain temple. In this, Priyakarini, the queen of Sidhardha narrated her dream to her husband (painting No. 38). Vardhamana was taken to Janmabhisheka after his birth by a procession to Mahameru (painting No. 39-40). The devas participated in this procession with the flags and musical party (photo No. 9) (painting Nos. 41 and 42). Vardhamana was given bath with the celestrial waters brought from the kshirabhu (ocean of milk), while Vardhamana was sitting on the simhasana (in the cross for photo No. 10). He was taken back to Kundapura by an elephant, Airvatha (painting No. 43 & 44) Sangama a deva tested his strength (painting No. 45). Vardhamana went forest to diksha on hearing the address of the Laukantikadevas by a palanquin (photo No. 11) (painting No. 46). He took initiation and plucking out his hair by his own right hand and took penance for six months (painting No. 47). After that, he went to the village called Kulagrama and accepted the food offered by the king of Kulagrama (painting No. 48). He attained kevelgnana and was worshipped by the devas of Gandhakuti, a part of samavasarana. The procession of Ananda by Garuda, Sukra by swan, and other devas, riding on the buffalo, horse, khadgo (rhinoceros), Makara, elephant, tiger and deer with the flags and the celestrial damsels with ashtamangalas, the Bhavanavasi dvas and other six damsels to the samavasarana (painting Nos. 49-55) The materials of honour such as flowers, lamps, kudavilakku and kalasas, are 54 Arhat Vacana, October 2000
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ carried by the celestrial ladies which was followed by the dance by celebrating the kevelgnana of Mahavira. Vardhamana was sitting in the samavasarana, which consisted of venues konwn as Asoka, Champaka, Chuta and Saptachanda for the four kinds of audience viz. Ganadharas, kalpavasi devi, Aryikas and Sravakis respectively (painting Nos. 60-63) THE STORY OF AGNILA (AMBIKA) (DHARMADEVI) The life incedent of Agnila is found on the beams of the Varandha, facing the samkitamandapa. The story of Agnila is found in the Punyasrava Katha'' . Agnila, the wife of Somasraman had two children. Once, she offered food to an ascetic, Varadatta. Knowing this, Somasraman drove his wife out of his house. She went out to Urjayanta hill, left her two children to her attendent and committed suicide by falling from the top of the hillock. In her next birth, she got born as Ambika, Yakshi of Neminatha (painting Nos. 83 & 84). TIRUMALAI Tirumalai is situated 10 k.m. north west of Polur. There is an image of Jaina Tirthankara, Neminatha, 16.5 height on the hillock situated near by the village. The Jaina paintings are found on the ceilling, and walls of the cave, on the sculptures of Bhahubhali, Neminatha etc. and on the brick walls, depicting the monks, floral designs, geometric designs, samavasarana etc. C. Sivaramamurti mentions that these paintings are datable to the Chola period. R. Nagasamy'' suggested that the brick structure itself datable to the early Vijayanagara period. R. Nagasamy' codified that some insignificant traces and paintings painted on the rock-cut images may belong to the chola period. A full blossom of lotus design (Photo No. 12) is painted on the ceiling of the room No. 4, in the Neminatha Jain temple. The series of hamsas, triangular designs are painted on the south wall of the room No. 4 (Photo No. 13). On the same wall an image of Yakshi is painted (Photo No. 13) whose figure is not clear except her head. She wears karandamakuda on the head kriveyahara, sarabali chavadi, on the neck, kundala on the ears and skandamala on their shoulders. There is another painting found on the same wall of the same temple (Photo No. 114). In this there are two munis painted, sitting in the opposite sides on the bed like tindu. The head of the muni, sitting on the right side is missing. He is showing vyakyana mudra in his left hand and holding flying wisks on his right hand. Another muni, sitting opposite to him, is listening his preach. His right hand is da while his left is holding flying wisks. Both the munis are in the nude with the long lobbed ears and curled hair. There is a book stand in between the Arhat Vacana, October 2000 55
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ two munis. The monch of three munis are painted on the lower part of the painting. The painting of one muni is not visible and damaged while other two munis are not visible. They are holding flying wisks in their right hand and kamandalu on their left hand. They are with curled hair and long lobbed ears. The flowers like designs and series of hamsas painted on the top represent peace and joy. The paintings found on the north wall of the room No. 2 (photo 15) is an image, mostly damaged, wearing right hand is holding chakkara while his left is holding probably couch (not visible). This may belong to the chola period. The paintings found on the west wall of the room No. 2 (photo no. 16) in the Neminatha temple is probably the Yaksha of Neminatha. He is wearing kritamakuta on the head. He has four hands. He wears omaments of sarabali, chavadi, kriveyahara and a long chain on the neck, skandamala on the shoulders, khetaka and bangles on the hands and kundala on the ears. He wears lower silk garment. His upper right hand is holding something which is not clear, while his lower one shows, abhaya mudra. His upper left hand is missing and his lower left is not clear. The flowers, creaper and hamsa series are painted on the top of the painting, found on the west wall of the mahamandapa of the Vardhamana temple with a painting of flowered designs (Photo No. 17) PERAMANDUR: The painting executed on the ceiling of the samkitamandapa of Rishabhanatha temple at Paramandur, belongs to the Chola period as employed by the Tempera technique. These are painted on a plaster. Colours were mixed with gun and applied on a dried lime plaster base. The colours used are white, black and yellow. The first phase is executed during chola period. In this, a Naishtiga Bramachari (Photo No. 18) is with his outstretched hands, wearing a white lower garment, blessing a sravaka, whi is kneeling before him. A women in saree is in standing with flowers, near to him, probably offering flower to the Brahmachari. The second theme (Photo No. 19) is represented by three musicians playing on long musical instruments (Kombu). They wear a long garment. Another male figure is shown with folded hands with a white lower garment, in the panchakacha fashion. Two men with flower baskets are shown near him. The third theme (Photo No. 20) is shown with a drummer playing with a drum, naiyandimelam, near to him, a man is standing and playing nadhaswaram (pipe). Two dancers are playing in front of a royal person, whose identification is not clear, probably Rishabhanatha. Another panel is much damaged. A chariot rider and a fighting scene Arhat Vacana, October 2000 56
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ is shown nearby. The second phase of the painting is seen on the ceiling on the same. place. It seems to have been painted over the chola paintings. A Manastambha (Photo No. 21) has been painted separately on the ceiling. It is painted with blue pigments. The painting of samavasarana (Photo Nos. 18-21) scence is shown with nine circles. The first or the outer most circle has dhwajas, radhas and Jinalayas. The second circle has fishes, crocodiles, crabs, elephants, lotus and lilly flowers, swan, Iral (prawn) and other marine creatures representing the sea. The third circle has flowers. The fourth has a series of trees and bushes with triangular and circular boulders. Some of them have inscriptions in the 16 or 17th century characters. The fifth circle has a series of flags. The sixth one has trees. The seventh one has Jinalaya, the eighth one has sravakas and sravikas, the ninth circle or central one has four dharmachakkaras on the four entrances to the circle, which is said be the world of enlightenment. There are four entrances on its four cardial directions cutting through all the circles. Four manastambhas are painted at the entrance to the outer circles, of which, one, painted on the westem side, is the biggest. There are four entrances shown on the four directions of the circles. All the entrances have the gopuras. Eight such gopuras are depicted along the circles. There are steps, shown on the outer entrances. A dwajasthambha is on the southern side and two manastambhas are in the outer entrance, which have motives of sikhara and Kalasa on the top and has two dhwajas facing oposite directions. They are painted with blue pigments. In the southem side, a seated Saraswati is painted (Photo no.22). It is the third stage on a small boulder with four hands and wears a karandamakuda. She holds the Vina in the right arm, a bundle of palm leaves in the left. She is wearing a white saree. Her vehicle peacock ils standing near (close) to her. She is planked by two Chauri bearers. Close to the above painting, there are four Vidhyadharas on the four comers with four hands and a pair of flying wings painted on the lotus petal design. These paintings may belong to the 18th century A.D. The Chandranatha temple of Peramandur has some paintings on the inner walls of the garbhagriha. They may have been painted in the 18th century A.D. These paintings are not visible now. In the beginning of this century, these paintings were covered by a lime coating by the rennovaters. According to the local people, the story of Virasenacharya 1 the author of Melchittamur temple and matha is being depicted in the painting. Arhat Vacana, October 2000 57
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ THORAPPADI The fresco technique of painting employed on the Uttara of the sangitamandapa of the Pushpadanta temple (Photo No.23 at Thorappadi, is datable to the Chola period. A tree is painted in between two lotus designs. Two Tirthankaras in the Kayotsarga posture and the two others, seated in the dhyana posture are painted. They have long ear lobes. Another painting depicts a lilly design. Near to it, there is a muni in a preaching posture, probably may be, Rishabha or the Ganadhara. The colours used are yellow, red and green. VIDUR The Rishbhanatha temple at Vidur has a series of 30 panels of paintings found on the ceiling of the mukhamandapa. It is datable to 17th century A.D. These paintings narrate the history of the first Tirthankara Rishabhanatha. Each panel represents the events and the life history of Rishabahanatha. These paintings are painted on the lime plaster. The colour pigments have been mixed with gum and water. Inscriptions of the 18th century characters are written below each panel. The painting panels start from the south eastern corner of the mukhamandapa where four standing women attendants are depicted. In the second panel, the Gods (devas) including Soudharmendra, after learning the birth of Rishabha (swami) travels to Ayodhya. In the third panel, Lord Rishabha is taken by the elephant called Aravata for the sacred bath. In the fourth panel Rishabha is seated in the dhyana posture on a padmapitha in the pandugasilai mandapa. The gods are carrying sacred water in the pot on their sides. The fifth panel, depicts a dance sequence, symbolically representing the joy and creation (Photo No.24). In the sixth panel lord Rishabha is shown performing puja. The seventh panel depicts marriage scene of Rishabha. In the nineth panel, Rishabha is depicted on a swing with his two wives (Photo No.25). Sunanda and Yasasvati. The tenth panel depicts the dream of Yasawati. In the eleventh panel she is asking Lord Rishabha, the meaning of the dream. The twelveth panel depicts Rishabha in the preaching attitude. In the thirteenth panel Rishabhadeva is shown preaching his daughters Brahmi and Sundari. In the fourteenth panel the performance of the puja of Lord Rishabhanatha is shown. The fifteenth panel, shows the eastablishment of Nagavamsa (Ugravamsa) Guruvamsa etc. The head of Guruvamsa is conducting pujas. The sisxteenth,depicts the dance of Apsaras, witnessed by Rishabha. In the seventeenth panel, the eight Gods of upper world (devas) receiving Rilshabha by the Nilanjanailaya, In the eighteenth panel, he is shown carried in the vimana by the kings. In the nineteenth panel, Vidhyadharas are taking 58 Arhat Vacana, October 2000
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ lord Rishabha to the upper world. In the twentieth panel, the Gods (devas) are carrying Rishabha on their shoulders to the Degashavana. In the twenty first Rishabha is shown under going penance. In the twenty second is shown that the Devendra and Amayasa (Abharanadis) are enjoying the ocean of milk (kshira). In the twenty-third panel, Lord Rishabha and others like Karayogeser are standing and performing yoga (Photo No.26). In the twenty-fourth panel, the king Chakravarti (Bharata) is returning after getting blessings. In the twenty-fifth panel Marisakumaras, the grand son of Rishabhanatha and the son of Bharata and Anandhamati and others are doing midhatapas. In the twenty seventh panel, Dharnendra is taking Nami and Vinami, by a vimana (Photo No.27) to share the kingdom to them. The twenty eighth panel is not clear. In the twenty-nineth panel, Rishabhanatha is in the samavasarana including his Ganadhara. In the thirtyth panel Bharata Chakravarti is returning to his country to rule over it. KANNALAM The Chandranatha temple of Kannalam has a painting on the ceiling and the carbal of the pillars (Photo No.28) of the mahamandapa. It is painted on a lime plaster. The colours were mixed with water and gum and applied. The colours used are mostly, red and black. Most of the paintings were damaged. They are mostly of a lotus design. It is datable to the 19th centrury A.D. References 1. T.Baskeran. Lalit Kala No. 16 Madras. Page.22. 2. Ibid. 3. R. Nagasamy, Oviyapavai, Madras. 1979.p 86. 4. T. Ganesan, Jaina Vestiges in the South Arcot district, Ph.D, thesis 1990, p. 115. 5. T.N.Ramachandran, Lalit kala, No.9, Madras.(April 1961) p. 36. 6. Ibid, P.37. 7. R.Nagasamy, op.cit, P.97. 8. Ibid. 9. Ibid, P.98. 10. Ibid, P.96. 11. Ibid. 12. Ibid. 13. T. Ganesan, 6 p.cit. p. 101. 14. T.N.Ramachandran, Tiruparuttikunram and its temple, Madras P. 162. 15. Ibid. 16. Ibid. P. 157. 17. R.Nagasamy. Jaina Art and Achitecture under the Cholas; U.P.Shah and M.A.Dhaky (Eds), Aspects of Jaina Art and Architecture, Ahemdabad, 1975,P.135. 18. Ibid. 19. Ibid. Received - 10.1.97 Arhat Vacana, October 2000
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda dvisahasrAbdi mahotsava varSa ke sandarbha meM 1987 meM sthApita kundakunda jJAnapITha ne eka mahatvapUrNa prakalpa ke rUpa meM bhAratIya vidyAoM, vizeSataH jaina vidyAoM, ke adhyetAoM kI suvidhA hetu deza ke madhya meM avasthita indaura nagara meM eka sarvAMgapUrNa sandarbha granthAlaya kI sthApanA kA nizcaya kiyaa| hamArI yojanA hai ki Adhunika rIti se dAzamika paddhati se vargIkRta kiye gaye isa pustakAlaya meM jaina vidyA ke kisI bhI kSetra meM kArya karane vAle adhyetAoM ko sabhI sambaddha grantha / zodha patra eka hI sthala para upalabdha ho jaayeN| hama yahA~ jaina vidyAoM se sambaddha vibhinna viSayoM para hone vAle zodha ke sandarbha meM samasta sUcanAe~ adyatana upalabdha karAnA cAhate haiN| isase jaina vidyAoM ke zodha meM ruci rakhane vAloM ko prathama caraNa meM hI hatotsAhita hone se evaM punarAvRtti ko rokA jA skegaa| kevala itanA hI nahIM, hamArI yojanA durlabha pAMDulipiyoM kI khoja, mUla athavA usakI chAyA pratiyoM / mAikro philmoM ke saMkalana kI bhI hai| ina vicAroM ko mUrtarUpa dene hetu digambara jaina udAsIna Azrama, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura para navIna pustakAlaya bhavana kA nirmANa kiyA gayA hai| 30 navambara 2000 taka pustakAlaya meM 8050 mahatvapUrNa grantha evaM 1042 pAMDulipiyoM kA saMkalana ho cukA hai| jisameM aneka durlabha granthoM kI phoTo pratiyA~ sammilita haiM hii| aba upalabdha pustakoM kI samasta jAnakArI kampyUTara para bhI upalabdha hai| phalataH kisI bhI pustaka ko kSaNa mAtra meM hI prApta kiyA jA sakatA hai| hamAre pustakAlaya meM lagabhaga - patrikAe~ bhI niyamita rUpa se AtI haiM, jo anyatra durlabha hai| 350 patra - kundakunda jJAnapITha, indaura kA prakalpa sandarbha granthAlaya saMsthAoM se : Apase anurodha hai ki lekhakoM se : 1. 2. 60 apanI saMsthA ke prakAzanoM kI 1-1 prati pustakAlaya ko preSita kreN| apanI kRtiyoM (pustakoM / lekhoM) kI sUcI preSita kareM, jisase unako pustakAlaya meM upalabdha kiyA jA ske| 3. jaina vidyA ke kSetra meM hone vAlI navInatama zodhoM kI sUcanAe~ preSita kreN| digambara jaina udAsIna Azrama parisara meM hI amara granthAlaya ke antargata pustaka vikraya kendra kI sthApanA kI gaI hai| sandarbha granthAlaya meM prApta hone vAlI kRtiyoM kA prakAzakoM ke anurodha para bikrI kendra para bikrI kI jAne vAlI pustakoM kI namUnA prati ke rUpa meM upayoga kiyA jA skegaa| AvazyakatAnusAra namUnA prati ke AdhAra para adhika pratiyoM ke ArDara diye jAyeMge / zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara ke sahayoga se saMcAlita prakAzita jaina sAhitya evaM jaina pAMDulipiyoM ke sUcIkaraNa kI pariyojanA bhI yahIM saMcAlita hone ke kAraNa pAThakoM ko bahuta sI sUcanAe~ yahA~ sahaja upalabdha haiN| devakumArasiMha kAsalIvAla adhyakSa 30.11.2000 DaoN. anupama jaina mAnada saciva arhat vacana, akTUbara 2000
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARHAT VACANA Kundakunda Jnanapiha, Indore Vol. 12, No. 4, October 2000, 61-66 ON THE QUADRATURE OF A CIRCULAR ANNULUS Dipak Jadhav 1 In his cosmographical treatise, Trilokasara1 (abbreviated as TLS, 'An essence of three regions of the universe). Nemicandra2 (c. 981 A.D.) produces, in Prakrit, the following rule (gatha) of great geometrical interest. lavaNaMbuhihumaphale caurasse eka joyaNasseva / suhumaphaleNavaharide vaTTaM mUlaM saha ssavehaguNaM // The above rule rendered into Sanskrit runs: lavaNAmbudhisUkSmaphale caturakhe ekayojanasyaiva / sUkSmaphalenApahRte vRttaM mUlaM sahasraveghaguNam // (TLS, v.103, p. 95) (TLS, v.103, p. 96) Translation Quadrilating (caturastre) the subtle area (suksmaphala) of the Lavana sea (Lavanambudhi): divide (the square of the area) by (the square of) the subtle area of the circle of diameter one yojana. Take the square-root (of the quotient) and then multiply (the result) by the effective height (vedha) of (measure) 1000 (yojanas) (to calculate the numbers of the kundas [cylinders] of diameter one yojana and depth one yojana). In this paper, we will concentrate upon the following statement only. lavaNAmbudhisUkSmaphale caturase Translation Quadrilate the subtle area (suksmaphal) of the Lavana sea (Lavanambudhi). In Jaina cosmography, it is supposed that the Jambudvipa (Jambu-Island) and Lavana sea are of diameters one lac (abbreviated as 'T) yojanas and 51 yojanas respectively (cf. Figure 1 - Next page). Thus the Lavanambudhi (salt sea) is circular annulus in shape and is of inner diameter 11 yojanas, outer diameter 51 yojanas and breadth 21 yojanas. It can be inferred from the above statement that Nemicandra knew how to quadrilate a circular annulus but did not set down its process. Research Scholar-Kundakunda Jnanapitha, Indore, Lecturer in Mathematics, J.N. Govt. Model H.S. (Residential) School, Barwani-451 551 India
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 Yojanas ambu-Islap Javea Sp Figure 1: The annular region of the Lavana sea. In his Sanskrit commentary on the TLS, Madhavacandra Traivaidya, an immediate pupil of Nemicandra, gives the process for the same under the above rule in the following words (Cf. TLS [Visuddhamati, p. 98 and TLS [Manoharlalji], p.45): lavaNAmbudhivalayaM UrdhvaM chitvA rundra (2 la.) pramANena viSamacaturbhujaM kRtvAM "vikkhaMbhavagga" ityAdinA mukhasUkSmaphalaM ( 1la. 1la. 10) bhUmisUkSmaphalaM ( 5la. 5la. 10) ghAnIya mukhabhUmyossaMsthApya mukhabhUmisamAsArdhamiti madhyaphalamAnIya ( 6 / 2la. 6 / 2la. 10) madhye saMsthApya uparitana bhAge UrdhvaM chitvA catukhArtha vyatyAsena samAnacchedena melanaM kRtvA apavartite evaM Dala. la. 10 rundrArdhena ( 1la.) guNite sati "vargarAzerguNAkAra bhAgahArA vargAtmikA eva bhavaMti" iti nyAyena guNite sati caturasraM syAt ( 6la. 6la. 10 ) / Translation Cutting the annulas (valaya) of the Lavanambudhi (salt sea) at its vertex and then making it an isosceles trapezium (visama caturbhuja) of altitude as equal to its breadth (rundra); get the (subtle measures of the) face (mukha) (11.11.10) and base (bhumi) (51.51.10) by the rule 'vikkhambhavagga' etc. Get the mean measure (madhya phala) by halving the sum (samasa) of the face and base and then establish it. Cut vertically the upper part (of the isosceles trapezium). For quadrature (caturastrartha). place both the upper sections inversly and alterably (vyatyasena). Equalize the denominators. Multiply 61.61.10 by half of the breadth (rundrardha) (11) by the rule 'vargarase' etc.; it would be (the area of) a rectangle (caturastra). From this almost literal translation of his passage, it is seen what Madhavacandra wants to say. However this passage needs an especial exposition with accompanying diagrams. In her Hindi commentary, Aryika Visuddhamati (cf. TLS, pp. 97-99) has done this job. This paper is aimed at bringing out Madhavacandra's process for the quadrature of a circular annulus. 62 His process, with the help of her exposition and with some improved diagrams, is as follows: Arhat Vacana, October 2000
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Cut the annulus of the Lavana sea at its vertex as shown below (cf. Fig. 2) - AB - -- Figure 2: A circular annulus penetrated at its vertex and then make it straight keeping its breadth (rundra) 21 as it is (cf. Fig, 3). B Figure 3 : An Isosceles Trapezium with its altitude Thus it becomes an isosceles trapezium (visama caturbhuja). 'vikkhaMbhavagga' ityAdinA The square of the diameter (visakambha) etc. The complete rule is like this: foarth Cephut acck out alati (TLS v.96 first half, p. 88) The square root of ten times the square of the diameter becomes the circumference (paridhi) of a circle. By this rule, find the subtle measures of the face (mukha) DC (= 11.11.10) and base (bhumi) AB (= 51.51.10) of the isosceles trapezium in quadratic forms viz. DC = 11.11.10 and AB = 51.51.10. Halve the sum of the measures of the face and base to calculate the measure (madhya phala) (pl. 1.10) of the mean side EF and then draw it. Arhat Vacana, October 2000
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.11.10 -> in 61.61.1011 - A 51.51.10 - B Figure 4: An Isosceles Trapezium with its mean side EF. Cut the upper part of the isosceles trapezium vertically as shown below (cf. Fig.5): 2.21.10 .1.100 GH - - - - - - - - ca. 41.10- the 1.10 ES 51.51.10 - > B 8 Figure 5: An Isosceles Trapezium penetrated vertically at its upper part Place both the upper sections of the isosceles trapezium inversely and alterably (uyatyasena) with EABF in such an order so as to be a rectangle (caturastra) as shown below (cf. Fig. 6): i t . 10 E 1.91.10 Ft 191.10 J - ETTITIETSTO5031533 -------- G 21.10 51.51.10 1.31.10- Figure 6 : A rectangle formed Calculate the quadratic measures of the sides of the rectangle by equalizing the denominators of their measures being in parts. Arhat Vacana, October 2000
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ IJ = E + EF + FJ = al.10 + 121.421.10 + .01.10 = 61.61.10 GH = GA + AB + BH = 121.10 + 121.401.10 + 1.21.10 = 61.61.10 Therefore, the quadratic length (bhuja) GH (or IJ) = 61.61.10 and the quadratic breadth (koti) GI (or HJ) = 11.1. The quadratic area of the rectangle = GH.HJ = 61.61.10.11.1. = 6.6.10.L.L.I.I. square yojanas. anther (UTCHT HIER if 796:1 (TLS v.122 second half, p. 136) The (result of the) multiplication or division of quadratic quantities always becomes quadratic, By this rule, the required area is equal to 6/101.1 square yojanas. Madhavacandra's present method for the quadrature of a circular annulus is, no doubt, excessively lengthy. It can be easily made short at the following two points - (a) The quadratic quantities should be replaced by simple ones. (b) There is no need to transform an isosceles trapezium into a rectangle. Moreover, the formula for finding the area A of an isosceles trapezium, A = 1/2 (m + b)u was known to Nemicandra and to Madhavacandra as well (cf. TLS v.114, p. 110), where m, b and u are its face (mukha), base (bhumi) and altitude (udaya). Here m = 11/10, b = 51 10 and u = 21. Hence, A = 1/2 (11/10 + 5110).21 = 6101.1. square yojanas. The possible reason behind why Madhavacandra has transformed the isosceles trapezium into a rectangle is that a rectangle is some more down Arhat Vacana, October 2000
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ to earth figure than an isosceles trapezium. Before coming at the end, it may be interestingly noted that the formula, A = 10 (S. + S.) for finding the area of a circular annulus was very well known to Nemicandra (cf. TLS, v. 315, p. 262), where S. and S, are its outer (anta) and inner ladi) diameters (suci vyasas) and r is its breadth (rundra)." As far as known to the present author, the present method for the quadrature of a circular annulus does not occur elsewhere and hence may be unique. We conclude this paper by putting a remark that every teacher of secondary school mathematics should know the above method and apply it as a tool to frame the concept of the area of a circular annulus through paper 1 while teaching. After all, it provides broad base for understanding the areas of a circular annulus and an isosceles trapezium. ACKNOWLEDGEMENTS The author expresses his sincere gratitude to Dr. Anupam Jain, Assistant Professor, Govt. Holkar Science (Autonomous) college, Indore for going through the manuscript and indebted to Kundakunda Jnanapitha. Indore for giving the facilities in the preparation of the paper. REFERENCES AND NOTES 1. Trilokusara. ed. with Madhavacandra Traividya's Sanskrit commentary and with Anyika Visuddhamati's Hindi commentary by R.C. Jain Mukhtara and C.P. Patni, Shree Mahaviraji (Raj.) VNY 2501 (=1975 A.D.) TLS, ed. with Madhavucandra Traividya's Sanskrit commentary by Pt. Manohajlalji, Sri Manikchandra Digambar Jaina Granthamala Samiti, Mumbai, 1918. The references are given throughout the paper from Visuddhamati's text, if otherwise is not stated. He was a Jaina sage. His disciple named Camundaraya erected the world's famous colossal image of Bahubali at Sravanabelgola in Karnataka. He was present in the first consecration ceremony of the image, held on 13th March of 981 A.D. 3. TLS, Manoharlali, p.405 4. For details, see: Jadhav. Dipak. Nemicandra's Rule for An Isosceles Trapezoidal Figure. To be published in Dr. Hiralal Jain Memorial Volume. 5. For details, see: Jadhav, Dipak and Anupam Jain (Unpublished) The Mensuration of the Circle of Nemicandru (c.981 A.D.). Received after revision : September 2000 66 Arhat Vacana, October 2000
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura) varSa - 12, aMka - 4, akTUbara 2000, 67 - 74 jainAgama, Adhanika vijJAna evaM hamAre dainandina jIvana meM dhyAna .pArasamala agravAla* vizeSa stambha - Agama kA prakAza : jIvana kA vikAsa arhat vacana kI lokapriyatA evaM samasAmayika upayogitA meM abhivRddhi evaM isake pAThakoM ko jinAgama ke gUr3ha rahasyoM se sahaja paricita karAne hetu hama eka stambha 'Agama kA prakAza - jIvana kA vikAsa prArambha kara rahe haiN| isa stambha ke antargata hama aise laghu zodha Alekha yA TippaNI prakAzita kareMge jinameM nimnAMkita vizeSatAe~ hoM - 1. jainAgama kA koI mUla uddharaNa avazya ho| 2. hamAre jIvana meM sIdhA upayogI ho| arhat vacana ke pAThaka isa sthala para apane jIvana ke vikAsa / sukha / zAMti ke liye kucha prApta karane ke uddezya se isa aMka kI utsukatA se pratIkSA kareM va unheM avazya isase kucha zAMti mile| 3. jaina darzana ke koI kama pracArita yA dabe hue pakSa kI jIvana meM mahattA udghATita hotI ho| 4. navIna vaijJAnika anusaMdhAnoM ke pariprekSya meM mahatvapUrNa ho| uparyukta 4 binduoM meM prathama do Avazyaka haiM va zeSa 2 Avazyaka to nahIM kintu ho jAye to acchA hai| varSa-12, aMka - 3, julAI 2000 meM hama jainAgama meM prANAyAma evaM dhyAna - pArasamala agravAla lekha prakAzita kara cuke haiN| -sampAdaka prastAvanA maiDiTezana yA dhyAna dvArA svAsthya - sudhAra evaM svAsthya - rakSA kucha varSoM meM pazcima jagata meM bhAratIya vyaktiyoM ke mAdhyama se prArambha hokara pracalita ho rahI hai| isa viSaya meM kaI prazna paidA hote haiM - dhyAna kaise kiyA jAye? dhyAna kyA vAstava meM lAbhadAyaka hai? jainAcAryoM kA dhyAna ke bAre meM kyA mata hai? evaM isakA AdhyAtmika pakSa kyA hai? isa lekha meM ina bindaoM para saMkSipta carcA prAraMbha karane ke pUrva yaha jAnanA ucita hogA ki jainAcAryoM kA pramukha uddezya Atmika lAbha rahA hai va Adhunika pAzcAtya jagata kA uddezya svAsthya lAbha hai| Atmika lAbha ke sAtha jo puNya baMdha evaM pApoM kA kSaya hotA hai usameM svAsthya lAbha ho jAnA jainAcAryoM ne bhI varNita kiyA hai (kintu unake lie yaha gauNa bAta thii)| isa lekha ke prathama bhAga meM dhyAna kA jaina zAstroM ke anusAra varNana karane ke uparAnta bhAga 2 meM yaha batAyeMge ki isa zAstrIya varNana ke anusAra eka sAmAnya vyakti ke lie sarala zabdoM meM dhyAna kA vivaraNa kyA hai| amerikana meDikala esosiezana dvArA varNita dhyAna kI vidhi kA vivaraNa bhI isa bhAga meM kiyA hai| bhAga 3 meM hama yaha batAyeMge ki Adhunika vaijJAnika dhyAna ke viSaya meM kyA kahate haiN| * Chemical Physics Group, Department of Chemistry, Okalahoma State University, STILLWATER OK 74078U.S.A.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAga 1: jainAgama evaM dhyAna tattvArtha sUtra meM AcArya umAsvAmI ne 4 prakAra ke dhyAna ,2 batAe haiM - AtaraudradharmyazuklAni // tattvArtha sUtra 9.28 || bhAvArtha : dhyAna 4 prakAra ke hote hai - (1) Ata dhyAna (2) raudra dhyAna (3) dharma dhyAna (4) zukla dhyaan| ina cAroM meM se zukla dhyAna to zruta kevalI evaM kevalI ke hI hotA hai| dharma dhyAna pramukhatayA munirAja' ke hotA hai va samyagdRSTi gRhastha ke bhI saMbhava hai| AtadhyAna va raudra dhyAna to gRhastha avasthA meM sAmAnyatayA calatA hI rahatA hai| icchita vastu yA vyakti kA viyoga hone se, apriya vastu yA apriya vyakti ke milane se, roga yA kaSTa Ane se va cAha kI jvAlA meM jalane sambandhI jo cintavana hotA hai vaha Ata dhyAna kahalAtA hai| hiMsA meM lAbha, jhUTha meM lAbha, corI meM lAbha va bhoga sAmagrI kI rakSA karane meM lAbha ke cintavana ko raudra dhyAna kahA jAtA hai| sAmAyika pATha meM kahA hai ki 'Arta raudra dvaya dhyAna chADi karahaM saamyik'| sAmAyika dharma dhyAna kA eka rUpa hai|' / Arta, raudra dhyAna se pApa kA baMdha hotA hai| inako chor3akara dharma dhyAna karane se pApa kA puNya meM saMkramaNa va pApoM kA kSaya hotA hai| AtmA, paramAtmA, karma vyavasthA, sAta tattva, cha: dravya Adi kA vItarAga bhAva kI pradhAnatApUrvaka va Arta raudra dhyAna ke abhAva sahita cintavana dharma dhyAna ke antargata Ate haiN| bhAga 3 ke prakaraNa ko dhyAna meM rakhate hue dharma dhyAna ke eka bheda saMsthAna vicaya dharmadhyAna ke eka prabheda padastha dhyAna" kA vivecana yahAM karanA ucita hogaa| isa saMdarbha meM piNDastha', kapastha, rUpAtIta, AjJAvicaya14, apAyavicaya, vipAka vicaya, saMsthAna vicaya" Adi kA vivaraNa jAnanA bhI upayogI hogA jinheM anyatra dekhA jA sakatA hai| padastha dharma dhyAna ke antargata Arta dhyAna evaM raudra dhyAna chor3akara OM, yA NamokAra maMtra, yA kisI pavitra maMtra yA akArAdi svara, yA kakArAdi vyaMjana ke avalaMbana pUrvaka dhyAna hotA hai| AcArya zubhacandra ke nimnAMkita do zlokoM dvArA padastha dhyAna kA Azaya adhika spaSTa ho sakatA hai - padAnyAlambya puNyAni yogibhirydvidhiiyte| tatpadasthaM mataM dhyAnaM vicitrny-paargaiH|| jJAnArNava - 38.1 || artha : jisako yogIzvara pavitra mantroM ke akSara svarUpa padoM kA avalambana karake cintavana karate haiM, usako aneka nayoM ke pAra pahuMcane vAle yogIzvaroM ne padastha dhyAna kahA hai| dviguNASTadalAmbhoje naabhimnnddlvrtini| bhramantIM cintayeddhyAnI pratipatraM svraavliim|| jJAnArNava - 38.3 || artha : dhyAna karane vAlA puruSa nAbhimaMDala para sthita solaha dala (paMkhar3I) ke kamala meM pratyeka dala para krama se phiratI huI svarAvalI kA (arthAt a A i I u U R R la la e ai o au aM a:) cintavana kre| isI sarga meM AcArya zubhacandra ne OM, NamokAra maMtra sahita kaI maMtroM kI carcA arhat vacana, akTUbara 2000
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ karate hue sAdhaka ko maMtra cunane ke vikalpa die haiN| - sAmAnya buddhi se yahAM eka prazna A sakatA hai ki kisI akSara 'a' yA 'A' ke dhyAna kA kyA lAbha? isakA eka uttara zAyada yaha bhI ho sakatA hai ki mana ko jisa taraha bhI Ata raudra dhyAna se haTAkara sthira kiyA jA sakatA hai usa taraha sthira karanA apane Apa meM eka dhyAna hai| mana kI sthiratA na kevala Atmadarzana hetu Avazyaka evaM mahatvapUrNa hai kintu Aja kaI prayogoM se yaha siddha ho gayA hai ki yaha mana kI sthiratA kaI rogoM kI auSadhi bhI hai| AdhyAtmika bhASA meM yaha kahA jA sakatA hai ki mana kI sthiratA se rAga-dveSa manda hote haiM va pApakarmoM kA puNya meM saMkramaNa hotA hai jisameM AtmavikAsa ke atirikta rogoM kA kSaya bhI ho sakatA hai| jJAnArNava meM AcArya zubhacandra kahate haiM avarNasya sahasrArddhaM jpnnaanndsNbhRtH| prApnotye kopavAsasya nirjarAM nirjitAzayaH // 38.53 / / artha : jo apane citta ko vaza meM karake Ananda se 'a' isa varNa mAtra kA pAMca sau bAra japa karatA hai, vaha eka upavAsa nirjarArUpa phala ko prApta hotA hai| isI grantha meM 41 veM sarga meM AcArya zubhacandra ne yaha varNita kiyA hai ki dharma dhyAna ke prabhAva se bhautika sukha sAmagrI, niroga zarIra, ahamindra, surendra va paraMparA se mokSa prApti hotI hai| 18 bhAga 2 : sAmAnyajana dhyAna kA lAbha kaise leM ? 19 jainAgama ke anusAra dharma dhyAna to jJAnI samyagdRSTi ke hI saMbhava hai| prazna yaha uThatA hai ki jaise sUrya kA udaya hone ke pahale hI USAkAla meM prakAza hone lagatA hai yA rAtri meM bhI eka dIpaka se aMdhakAra meM thor3I kamI ho jAtI hai usI prakAra eka sAmAnya vyakti jisake samyaktva kI kiraNa abhI prakaTa nahIM huI hai vaha isa dhyAna kI carcA kA lAbha mithyAtva kI rAtri meM bhI kisa prakAra le sakatA hai icchAoM evaM vAsanAoM kI caMcalatA ko rokakara kisI eka zabda yA maMtra para dhyAna kendrita karane se lAbha saMbhava hai aisA pazcima jagata meM kaI prayogoM se pramANita huA hai| priMsaTana vizvavidyAlaya, amarIkA kI paiTriziyA kairiMgaTana' ne yaha batAyA ki dhyAna ke bhautika lAbha to thor3A dhyAna karane se bhI hote haiM; kintu pratidina eka ghaMTe se adhika dhyAna karane para vyakti AdhyAtmika hone lagatA hai| pazcima meM dhyAna kA bhautika lAbha Aja lAkhoM vyakti le rahe haiN| hajAroM lekha va darjanoM pustakeM dhyAna ke bAre meM pazcima meM upalabdha ho rahI haiN| jIvanopayogI jo bhI patrikAe~ amerikA meM prakAzita hotI haiM unake lagabhaga pratyeka aMka meM dhyAna kI zikSA kisI na kisI rUpa meM hotI hai| kaI anubhavI Adhunika evaM purAtana vidvAn dhyAna ke bAre meM vibhinna vidhiyA~ batAte haiN| jaise vastra kaI prakAra ke hote hue bhI yaha vizeSatA rakhate haiM ki ve zarIra ko Dhakate haiM va sardI-garmI se rakSA karate haiM, usI prakAra dhyAna kI vidhiyoM kI bhI mukhya vizeSatAe~ nimnAMkita hotI haiM - 1. ArttadhyAna meM kamI yAnI apanI parezAniyoM, samasyAoM va apanI icchAoM ke cintavana meM kmii| 2. raudradhyAna meM kamI yAnI pApa kAryoM kI saphalatA ke cintavana meM kamI va bhautika upalabdhiyoM ke naze meM kmii| arhat vacana, akTUbara 2000 69
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. mana ko paramAtmA ke rUpa yA kisI dRzya yA kisI zabda (maMtra) yA zabda - samUha yA svayaM kI zvA~sa para lagAkara kendrita krnaa| 4. dhyAna karate hue mana bhaTaka jAye to svayaM ko nahIM dhikkAranA yA kheda nahIM karanA kintu jaba bhI lage ki mana bhaTaka gayA hai taba vApasa apane cune hue maMtra para mana ko le aanaa| 5. ucita zAnta vAtAvaraNa va Asana (rIr3ha kI haDDI Ter3I na ho, peTa jyAdA bhArI na ho)| sone ke ThIka pahale lambA dhyAna na ho anyathA tAjagI Ane se nidrA derI se aayegii| Adhunika DAkTara bhI pratidina dhyAna karane kA sujhAva dete haiN| yaha bAta isa AdhAra para bhI kahI jA sakatI hai ki amerikA ke DAkTaroM kI sarvamAnya saMsthA - amerikana meDikala esosiezana dvArA likhita 832 pRSThoM kI pustaka - "phaimilI meDikala gAiDa'20 ke pRSTha 20 para eka sAmAnya vyakti ko pratidina dhyAna karane kI salAha dI hai| dhyAna karane kI vidhi jo usa pustaka meM prakAzita hai usakA hindI anuvAda nimnAnusAra hai - 'dhyAna karane kI kaI vidhiyA~ haiM kintu sabhI kA ekamAtra lakSya hai dimAga kI ghabarAhaTa evaM cintAjanaka vicAroM se zUnya karake zAnta avasthA prApta krnaa|' 'kaI saMsthAe~ evaM samUha dhyAna karanA sikhAte haiM kintu yaha Avazyaka nahIM hai ki Apa vahA~ jAkara dhyAna karanA siikheN| adhikAMza vyakti apane Apa hI dhyAna karanA sIkha sakate haiN| nimnAMkita sarala vidhi ko Apa apanA sakate haiM - 1. eka zAnta kamare meM ArAma se A~kha banda kara kursI para aise baiTho ki pA~va jamIna para raheM va kamara sIdhI rhe| 2. koI zabda yA muhAvarA aisA cuno jisase Apako bhAvanAtmaka prema yA ghRNA na ho (jaise OAK yA BRING) / Apa apane hoMTha hilAye binA mana hI mana isa zabda kA uccAraNa bAra - bAra duhraao| zabda para hI pUrA dhyAna do, zabda ke artha para dhyAna nahIM denA hai| isa prakriyA ko karate hue yadi koI vicAra yA dRzya dimAga meM Aye to sakriya hokara use bhagAne kA prayAsa mata karo evaM usa dRzya yA vicAra para apanA dhyAna kendrita karane kA prayAsa mata karo; kintu binA hoMTha hilAye Apa mana hI mana jo zabda bola rahe ho usakI dhvani para hI apanA dhyAna kendrita kro| isa prakriyA ko pratidina do bAra 5-5 miniTa eka saptAha ke liye yA jaba taka ki dimAga ko adhika samaya ke liye vicAra - zUnya karane ke liye pravINa na ho jAo taba taka kro| tatpazcAta dhyAna kI avadhi dhIre-dhIre bddhaao| zIghra hI dekheMge ki Apa 20-20 miniTa ke liye dhyAna karane meM samartha ho gaye haiN| kucha vyaktiyoM ko zabda ke badale kisI citra yA momabattI Adi vastu kA Azraya lenA sarala lagatA hai| mahattvapUrNa bAta yaha hai ki isa prakAra ke kisI bhI zAnta dhyAna se dimAga ko vicAroM evaM cintAoM se rikta krnaa|' ___ bhAga 1 meM varNita dhyAna kA vivecana evaM ukta amerikana meDikala ezosiezana kI va pUrvavarNita dhyAna kI vizeSatAoM ko samajhane ke bAda eka vyakti dhyAna kA zubhArambha apane jIvana meM kara sakatA hai| sAvadhAnI yaha rakhanA hai ki prArambha meM yaha lagabhaga 5 miniTa ke liye ho va dhIre - dhIre samaya 20 - 30 miniTa taka bar3hAyA jaaye| mAnasika rogiyoM ko mArgadarzaka kI sahAyatA va prAmANika vyakti kI anumati ke binA dhyAna nahIM karanA 70 arhat vacena, akTUbara 2000
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ caahiye| dhyAna karane hetu kaunasA maMtra yA Asana yA samaya zreSTha hai yaha vyakti svayaM dhIre-dhIre anubhava dvArA sIkha sakatA hai| Adhunika vidvAnoM kA mata hai ki vyakti kI ruci evaM paristhiti ke anusAra maMtra, Asana, samaya Adi meM badalAva saMbhava hai| adhyAtma meM bhI kaI maMtroM kI vividhatA AcAryoM ne varNita kI hai| mandira meM prAta:kAla khAlI peTa va ucita AsanapUrvaka mAlA pherane kI paramparA jaina saMskRti meM hai| pUjA ke samaya bIca-bIca meM 9 bAra NamokAra maMtra ke jApa (lagabhaga 2 miniTa) kI paramparA bhI suvidita hai| ye padastha dhyAna ke hI rUpa haiM jo ati lAbhadAyaka haiM Aja ke naye prayoga yaha batAte haiM ki ye rUDhi mAtra na hokara parama rasAyana haiN| prazna : mana bhaTakatA hai| mukhya samasyA yaha hai ki mana kI bhaTakana ko kaise rokA jAye? jaise bar3e inTaravyU yA vyApArika nirNaya karate samaya tatkAla bar3e lAbha kI saMbhAvanA dimAga meM hone ke kAraNa eka gRhastha usa samaya usakI anya samasyAe~ bhUla jAtA hai, jaise parIkSA kA pepara dete samaya eka vidyArthI itanA tallIna ho jAtA hai ki use kala kA pepara yAda nahIM AtA hai, usI prakAra dhyAna se bhautika lAbha para pakkA vizvAsa karate hue pazcima meM kaI vyakti dhyAna ke samaya mana kI bhaTakana ko kama karane meM samartha ho jAte haiN| AdhyAtmika vidhi hetu dharmadhyAna ke vivaraNa meM jo dhArmika tathya batAye haiM unakA bArambAra citavana karake padastha dhyAna karane ke pahale mana ko itanA pakkA kara lenA hotA hai ki AtmA to jIvana kI samasyAoM se pare hai| samasyAe~ evaM upalabdhiyA~ kSaNika haiM %; kintu AtmA dhruva hai, AtmA to saccidAnandaghana hai| inako mAtra samajhanA paryApta nahIM hai| ina tathyoM para pUrNa vizvAsa dhyAna ke pUrva tAjA karanA hotA hai tabhI Arta va raudradhyAna se mana haTegA va mana kI caMcalatA kama hogii| bhAga 3 : dhyAna ke bhautika lAbha - Adhunika vidvAnoM kI dRSTi meM samyagdRSTi ke dharma dhyAna se na kevala AdhyAtmika lAbha hotA hai apitu bhautika lAbha bhI hotA hai - aisA AcAryoM ne kaI sthaloM para varNita kiyA hai| sAmAnya gRhasthoM dvArA dhyAna karane se lAbha ke bhI pazcima jagata meM kaI prayoga hae haiN| priMsaTana vizvavidyAlaya kI eka vaijJAnika DaoN. paiTriziyA kairiMgaTana ne dhyAna magna avasthA meM kaI vyaktiyoM para kaI prayoga kie| dhyAna avasthA meM oNksIjana kI khapata meM kamI mApI jA cukI hai va mastiSka taraMgoM meM parivartana bhI yaMtra dvArA dekha sakate haiN| dhyAnAvasthA meM mastiSka alphA avasthA meM A jAtA hai| upakaraNoM dvArA dhyAna magna avasthA evaM sAmAnya vizrAma avasthA meM aMtara dekhA jA sakatA hai| DaoN. kairiMgaTana ke kaI niSkarSa unake dvArA likhita pustaka 'phrIDama ina meDiTezana' meM dekhe jA sakate haiN| unhoMne batAyA ki dhyAna se blaDaprezara sAmAnya NORMAL hone lagatA hai, kolesTarAla ThIka hotA hai, tanAva kama hotA hai, hRdaya rogoM kI saMbhAvanA kama hotI hai, yAdadAzta bar3hatI hai, Diprezana ke rogI ko bhI lAbha hotA hai ityaadi| amarIkA ke hAravarDa meDikala skUla ke vaijJAnika cikitsaka DaoN. harbarTa bensana ke prayoga evaM unakI pustakeM (1) The Relaxation Response (2) Timeless Healing bhI dhyAna ke sandarbha meM vizvavikhyAta haiN| saikar3oM vyaktiyoM para dhyAna ke prayogoM dvArA unhoMne dhyAna va prArthanA pUjA ke lAbha pramANita kie haiN| DaoN. Araniza (amarIkA) ne unakI pustaka 'rivarsiMga hArTa DijIja' meM dhyAna kA arhat vacana, akTUbara 2000 11
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahatva vistAra se svIkAra kiyA hai| ve yaha pracArita karate haiM ki hRdaya roga kI bImArI ThIka karane meM dhyAna bhI eka prabhAvI auSadhi hai| amarIkA kI prasiddha patrikA TAima ne 20 vIM zatAbdI ke sarvazreSTha 100 lcons and Heroes meM eka sthAna DaoN. dIpaka caupar3A ko diyA hai| DaoN. dIpaka caupar3A ne unakI pustaka 'paraphekTa heltha'24 meM pR. 127 se 130 para dhyAna ko auSadhi ke rUpa meM varNana karate hue prAyogika A~kar3oM kA vizleSaNa kiyA evaM kaI tathyoM kA rahasyodghATana kiyaa| 40 varSa se adhika umra ke dhyAna karane vAle evaM dhyAna na karane vAloM kI tulanA karane para yaha pAyA ki jo niyamita dhyAna karate haiM unheM aspatAla jAne kI ausata AvazyakatA lagabhaga eka cauthAI (26.3.%) raha jAtI hai| isI pustaka meM DaoN. caupar3A ne batAyA ki dhyAna se blaDaprezara evaM kolesTarAla sAmAnya hone lagatA hai| hRdaya roga ke AMkar3e batAte hue DaoN. caupar3A likhate haiM ki amarIkA meM hRdayaroga ke kAraNa aspatAloM meM praveza kI ausata AvazyakatA dhyAna na karane vAloM kI tulanA meM dhyAna karane vAloM ko bahuta kama, mAtra AThavA~ bhAga (12.7%) hotI hai| isI prakAra kaiMsara ke kAraNa astapAla meM bhartI hone kI AvazyakatA dhyAna na karane vAloM kI tulanA meM lagabhaga AdhI (44.6%) hotI hai| DaoN. caupar3A likhate haiM ki Aja taka dhyAna ke mukAbale meM aisI koI rAsAyanika auSadhi nahIM banI hai jisameM hRdaya roga yA kaiMsara kI itanI adhika rokathAma ho jaaye| 1980 se 1985 ke eka hI cikitsA bImA kampanI ke sabhI umroM ke 7 lAkha sadasyoM ke AMkar3oM ke vizleSaNa se yaha bhI jJAta huA ki dhyAna na karane vAloM kI tulanA meM dhyAna karane vAloM ko DaoNkTarI parAmarza kI ausata AvazyakatA AdhI rhii| isa prakAra ke prayogoM evaM Akar3oM se prabhAvita hokara amarIkA ke kaI DaoNkTara kaI bImAriyoM ke upacAra hetu davA ke nuskhe ke sAtha dhyAna kA nuskhA bhI likhane lage haiN| dhyAna ke nuskhe ke antargata rogI ko dhyAna sikhAne vAle vizeSajJa ke pAsa jAnA hotA hai, jo dhyAna sikhAne kI phIsa lagabhaga 60 DAlara prati ghaMTA letA hai| amarIkA kI kaI cikitsA bImA kampaniyA~ dhyAna para hone vAle rogI ke isa kharce ko davA para hone vAle kharce ke rUpa meM mAnatI haiM va isakI bharapAI karatI haiN| upasaMhAra amarIkA ke DaoN. rAbarTa enthanI5 ne inakI pustaka 'ToTala selpha kAnphiDensa' meM dhyAna se tanAva va elarjI se mukti, Draga evaM naze kI Adata se chuTakArA pAne meM AsAnI, esthemA meM rAhata, blaDaprezara, kaiMsara, kolesTarAla, hRdayaroga Adi meM lAbha batAyA hai| isa taraha dhyAna ke 24 bhautika lAbha ginAne ke bAda yaha batAyA ki ye saba to "sAiDa iphekTa' yAnI anAja ke utpAdana ke sAtha ghAsa ke utpAdana kI taraha haiM, mUla lAbha to yaha hai ki Apa dhyAna dvArA Antarika zakti ke najadIka Ate ho| dArzanika je. kRSNamUrti ne dhyAna ko "sAvadhAna kintu prayAsarahita (Alert and Effortless) avasthA kI upalabdhi kahA hai| 'maharSi' mahezayogI mana ke vizrAma pAne ko bhAvAtIta dhyAna kahate hue dhyAna ko AdhyAtmika evaM bhautika upalabdhi kA srota batAte haiN| prekSAdhyAna bhI prekSaka yA jJAtA- dRSTA ke rUpa meM sakriyatA evaM nirvicAratA ke rUpa meM mana kI acaMcalatA / vizrAmAvasthA batAtA AdhyAtmika dRSTi se to zreSTha lAbha tabhI hotA hai jaba nikAMkSita aMga kI pradhAnatApUrvaka sAdhaka kisI lAbha kI cAha na rakhe va kisI hAni se nahIM Dare, vaha zraddhAna meM apanI 72 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ko lAbha - hAni se pare maane| zreSTha dharmadhyAna vAlI avasthA to vaha hai jahAM 'pApaM kSaNAtkSayamupaiti zarIrabhAjAM' (jahAM prANiyoM ke pApa kSaNa bhara meM naSTa ho jAte haiM - vaise hI jaise ki sUrya se aMdherA kSaNa bhara meM naSTa hotA hai)| AcArya amRtacandra dvArA varNita 'vikalpajAla se rahita sAkSAt amRta pIne vAlI avasthA' svarUpa meM gupta hone se prApta hotI hai - yahI dhyAna kI parama avasthA hai| jJAnI kI isa avasthA ko bahuta hI sundara evaM kama zabdoM meM AcArya amRtacandra yoM bhI kahate haiM ki yaha vizva ke Upara tairane vAlI , avasthA hai jisameM na to karma kiyA jA rahA hai aura na hI pramAda hotA hai - vizvasyopari te taraMti satataM jJAnaM bhavaMta: svayaM ye kurvanti na karma jAtu na vazaM yAMti pramAdasya c|" pariziSTa : jainAgama meM varNita dhyAna ke bheda - prabheda dhyAna (1) Artta dhyAna (2) raudra dhyAna (3) dharma dhyAna (4) zukla dhyAna (1.1) iSTaviyogaja (1.2) aniSTa saMyogaja (1.3) roga pIr3A ciMtavana (1.4) nidAna (2.1) hiMsAnandI (2.2) mRSAnandI (2.3) cauryAnandI (2.4) saMrakSaNAnandI (3.1) AjJA (3.2) apAya (3.3) vipAka (3.4) saMsthAna (4.1) pRthakatva vitarka (4.2) ekatva vitarka (4.3) sUkSma kriyA pratipati (4.4) vyuparata kriyA nivarti (3.4.1) piNDastha (3.4.2) padastha (3.4.3) rUpastha (3.4.4) rUpAtIta / (3.4.1.ka) pArthivI dhAraNA (3.4.1.kha) AgneyI dhAraNA (3.4.1.ga) zvasanA dhAraNA (3.4.1.gha) vAruNI dhAraNA (3.4.1.Ga) tattvarUpavatI dhAraNA . arhat vacana, akTUbara 2000
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha 1. AcArya umAsvAmI, tattvArthasUtra, adhyAya 9 2. AcArya zubhacandra, jJAnArNava, zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, zrImad rAjacandra Azrama, AgAsa, gujarAta, 1995, sarga 25 se 42. 3. (ka) sandarbha 1, sUtra 9.37 - 9.44; (kha) sandarbha 2, sarga 42. 4. sandarbha 2, zloka 28.25 5. sandarbha 2, zloka 28.28 6. sandarbha 2, zloka 25.39 evaM 26.36 7. sandarbha 2, zloka 25.27-25.29, 25.31-25.33, 25.35, 25.36 8. sandarbha 2, zloka 26.3 9. pArasamala agravAla, 'Adhunika vijJAna, dhyAna evaM sAmAyika', zramaNa, julAI - sitambara 1996, pR. 34 - 43 10. sandarbha 2, sarga 38 11. sandarbha 2, sarga 37 12. sandarbha 2, sarga 39 13. sandarbha 2, sarga 40 14. sandarbha 2, sarga 33 15. sandarbha 2, sarga 34 16. sandarbha 2, sarga 35 17. sandarbha 2, sarga 36 18. sandarbha 2, zloka 41.12, 41,13, 41.15 -41.17, 41.20, 41.25 -41.27 19. Patricia Corrigton, 'Freedom in Meditation', Kendall Park, NJ : Pace Educational System, 1984 20. The American Medical Association : 'Family Medical Guide', Random House, New York, 1987 21. sandarbha 19 kI taraha 22. Herbert Benson and Marg Stank, 'Timeless Healing : The Power and Biology of Belief', (Fireside, Rockfeller Centre, 1230 Avenue of the Americas, New York, NY.10020, 1997) 23. Dean Ornish, 'Dr. Dean Ornish's Program for Reversing Heart Disease', (Ballantine ___Books, Random House, 1992) 24. Deepak Chopra, 'Perfect Health', (Harmony Books, N.Y., 1991) 25. Robert Anthony, 'Total Self Confidence : The Ultimate Secrets of Self Confidence', (Berkley Books, New York, 1984) 26. AcArya amRtacandra, samayasAra kalaza, kra. 69 27. AcArya amRtacandra, samayasAra kalaza, kra. 111 prApta - 21.11.2000 7A arhat vacana, akTUbara 2000
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vaca kundakunda jJAnapITha, indaura pANDulipi sUcIkaraNa yojanA sarvekSaNa AkhyA AcArya kundakunda hastalikhita zruta bhaMDAra, khajurAho mahendrakumAra jaina 'manuja' * - ( prastuta AkhyA yahA~ avikala rUpa se isa bhAvanA se prakAzita hai ki anya bhaNDAroM ke prabandhaka ina binduoM ke pariprekSya meM apane bhaNDAra ko punarvyavathita kara skeN| sampAdaka) 1978 meM zrI digambara jaina atizaya kSetra prabaMdha samiti ke padAdhikAriyoM / TrasTiyoM ne eka saMkalpanA kI ki kyoM na bundelakhaNDa meM yatra-tatra bikharI, asurakSita, avyavasthita hastalikhita zAstra - sampadA ko ekatrita kiyA jaaye| isa saMkalpanA ko sAkAra karane ke liye isakA kendra khajurAho cunA gyaa| zrI digambara jaina atizaya kSetra khajurAho ke tatkAlIna adhyakSa zrI dazaratha jaina, chatarapura evaM tatkAlIna maMtrI sva. zrI kamalakumAra jaina, chatarapura ke netRtva meM eka TIma banI tathA zrI nIraja jaina evaM zrI nirmala jaina, satanA jaise sAmAjika kAryakartAoM va jaina manISiyoM kA mArgadarzana aura sahayoga prApta kara zAstra saMkalana kA kArya prArambha kara diyaa| - hastalikhita jaina zAstra - sampadA ke ekatrIkaraNa ke mahAyajJa meM prathamAhuti ke rUpa meM ina samAjasevakoM ne apane vyaktigata zAstra saMgrahoM ko pradAna kiyaa| kaI caraNoM meM alaga- alaga TImeM banAkara bundelakhaNDa ke lagabhaga 250 sthAnoM kA daurA kiyA jinameM nimnalikhita sthAnoM se inheM hastalikhita jaina zAstra prApta hue mahovA, drauNagiri baksavAhA, sunavAhA, saraI, jAsauMDA, kavaraI, daraguvA~, tigor3A, hIrApura, ba~dhA, pahAr3agA~va, parA, IsAnagara, teMdUkher3A, devarAna, mahArAjagaMja, phuTavArI, bhagavA~, bIlA, mavaI, bamIThA, kuTaurA, mu~gavAI, gunavArI, dhanagavA~, vamanaurA, dalIpura, kumI, kizunagar3ha, zAhagar3ha, pahAr3IkherA, vRjapura, gunaura, amAnagaMja, phuTavArI, gaisAvAda, pIrA, haTA, nivAI, athAI, gorakhapurA, pATana, mar3adevarA, baramA, pharukhAbAda, maUsahAniyA, bhoMyarA, kupI, candranagara, iTavA, bar3AmalaharA, damoha Adi / - zAstra saMkalana meM paM. ajitakumArajI- drauNagiri, mA. candrabhAnajI jaina - ghuvArA, zrI bhAgacandra jaina - ghuvArA, zrI si. rUpacanda prakAzacanda jaina hIrApura, zrI kastUracanda phaTTA, zrI vijayakumAra jaina, zrI dIpacanda jaina, paM. govindadAsa koThiyA ahAra, paM. bhAgacanda jaina 'indu' - gulagaMja Adi ne apanA amUlya samaya dekara pUrNa samarpaNa bhAvanA se sahayoga kiyA aura bhI aneka vyaktiyoM ke yogadAna se lagabhaga 1400 graMthoM kA eka acchA zAstra bhaNDAra ho gyaa| isakA nAma AcArya kundakunda hastalikhita zruta bhaNDAra, khajurAho rakhA gyaa| AtmajJa satpuruSa zrI zazIbhAI jI kI preraNA se sthApita zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara dvArA pradatta Arthika sahayoga se kundakunda jJAnapITha, indaura meM jaina sAhitya sUcIkaraNa kA kArya DaoN. anupama jaina ne bar3I dakSatA evaM kuzalatA se svayaM ke nirdezana meM prArambha krvaayaa| hastalikhita jaina sAhitya kI sUciyA~ taiyAra karavAne ke krama meM unhoMne zrI diga. jaina atizaya kSetra, khajurAho ke vartamAna maMtrI zrI nirmala jaina, satanA se khajurAho zAstra bhaNDAra kI parigrahaNa paMjI kI phoTokApI bhejane kA anurodha kiyaa| zrI nirmalajI ne sUcIkaraNa kArya meM utsAhavarddhana karate hue turanta paMjI upalabdha karavA dii| 1 agasta 2000 ko zrI hIrAlAla jaina (adhyakSa- zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara), unakI patnI, DaoN. anupama jaina ( pariyojanA nidezaka evaM mAnada saciva - kundakunda jJAnapITha ) aura maiM (DaoN. mahendrakumAra jaina 'manuja' - zodhAdhikArI - sUcIkaraNa pariyojanA) khajurAho pahu~ce / arhat vacana, akTUbara 2000 75
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ chatarapura se DaoN. ramA jaina ( saciva a. bhA. di. jaina mahilA saMgaThana) bhI isa TIma meM sammilita ho gaI thiiN| khajurAho ke zruta bhaNDAra kA avalokana karane para pAyA ki vahA~ ke zAstra sUcI ke anusAra nambaroM para vyavasthita nahIM haiN| kyoMki saMbhavataH adhyayanArtha liye gaye zAstra punaH usI nambara para nahIM pahu~ce yA eka vesTana se nikAle gaye zAstra usI vesTana meM nahIM rakhe gaye yA zAstroM ko nikAla kara sukhAne ke bAda punaH yathAvat nahIM rakhA jA sakA hogaa| yaha saba dekhakara nirNaya liyA gayA ki kundakunda jJAnapITha, indaura ke vizeSajJa puna: 10-12 dina ke liye khajurAho jAkara zAstra bhaNDAra vyavasthita kareMge tathA unake sAtha sahayoga ke liye khajurAho prabandha samiti eka aise vyakti ko bhI bulA legI jinhoMne pahale isa bhaNDAra kA sUcIkaraNa kiyA ho yA bhaNDAra kI jAnakArI rakhate hoN| khajurAho prabandha samiti ke maMtrI zrI nirmala jaina se DaoN. anupama jaina ke satata samparka ke uparAnta dinAMka 19.10.2000 se 28.10.2000 taka ke liye maiM (DaoN. mahendrakumAra jaina 'manuja') aura zrImatI AzA jaina khajurAho ke bhaNDAra kA sarvekSaNa aura use vyavasthita karane gaye evaM 20 se 26 akTUbara 2000 taka khajurAho meM rahakara donoM ne kArya sampanna kiyA / jo dekhA / pAyA isa graMtha bhaNDAra kI parigrahaNa paMjI (zAstra sUcI) tIna thiiN| prathama paMjI jisa vidvAn ne bhI taiyAra kI ho, usameM bahuta mehanata kI gyii| zAstra saMkalana ke lagabhaga antima caraNa meM zrI paM. ajitakumAra jI jaina, drauNagiri evaM paM. bhAgacanda jaina 'indu', gulagaMja pharukhAbAda se 223 pAMDulipiyA~ lAye the| inakI bhI sUcI eka alaga paMjI para kramAMka 1 se prArambha kara taiyAra kI gii| dinAMka 14.6.1996 se sva. zrI paM. govindadAsa koThiyA, ema.e., ahAra evaM zrI paM. bhAgacandra jaina 'indu', gulagaMja ne yahA~ kI pANDulipiyoM ke punaH sUcIkaraNa kA kArya prArambha kiyA / yaha sUcI purAnI sUcI se alaga eka tIsarI nayI paMjI para kramAMka 1 se prArambha kI gaI aura yaha paMjI bhara jAne para dvitIya paMjI jisameM 223 pAMDulipiyoM ke vivaraNa the, usameM Age ke vivaraNa diye| inhoMne naye nambara ke sAtha-sAtha purAnI paMjI kA bhI nambara diyA thaa| purAnI paMjI meM jo sUcI thI, usameM se inheM 103 graMtha nahIM mile| una anupalabdha nambaroM ke sthAna yathAkrama inhoMne apane dvArA banAI paMjI meM rikta chor3e the / 76 sva. paM. koThiyAjI evaM paM. indujI, ina donoM vidvAnoM ne niHsandeha bahuta mehanata va tyAga kiyA hai| kyoMki prAcIna hastalikhita pANDulipiyoM ke vivaraNa taiyAra karanA AsAna nahIM hai| hamane pAyA ki grantha yathA sthAna nahIM the| vesTana para nambara kucha tathA usameM graMtha kisI anya nambara kA thA / D jisa vesTana meM 5-6 graMtha sUcIkRta the, usameM eka graMtha thaa| D sUcI meM ke 26-27 graMtha eka sAtha eka poTalI meM aura aisI 2 - 3 poTaliyA~ banI thiiN| eka baste meM dImaka se haTakara tirulA kI taraha aura sapheda choTI illI kI taraha do prajAtiyoM ke kIr3e lage mile| isase pratIta hotA hai ki niyamita dekhabhAla nahIM ho pA rahI hogii| jo graMtha kinhIM adhyetAoM, sAdhuoM ne adhyayanArtha liye hoMge ve usI sthAna aura usI vesTana meM nahIM pahu~ca pAye hoMge aura zAstroM ko sukhAye jAne ke bAda ve yathAsthAna aura usI vesTana meM nahIM arhat vacana, akTUbara 2000
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakhe jA sake hoNge| hamaneM kyA kiyA . hamane pUrva kI tInoM paMjiyoM ko nirasta karake naI sUcI vyavasthita kI hai| isakA prathamata: AdhAra banAyA bhaNDAra kA purAnA rjisttr| - sabhI graMthoM ko alamAriyoM se bAhara nikAlakara pratyeka grantha ko ceka kiyA gyaa| prArambha yA prazasti se usakA nAma milAyA gyaa| purAne rajisTara meM 1051 praviSTiyA~ thiiN| isase Age anya do rajisTaroM se vivaraNa milAna karate hue zAstroM aura vesTanoM para agra saMkhyAe~ aMkita kI gii| . hama kundakunda jJAnapITha, indaura se kaiTalaoNga kArDa bhI le gaye the| jina vesTanoM meM eka se adhika graMtha vyavasthita kiye gaye unameM bAhara sephTI pina se kArDa saMlagna kara diyA gayA hai| usameM usa vesTana ke zAstroM ke nAma aura nambara aMkita kiye gye| vesTanoM para nambara aMkita karane ke liye slipeM lagAI va skeca pena se vesTana (kapar3e) para bhI nambara likhe| . vyavasthIkaraNa ke daurAna kIDe lage zAstroM ke bastoM ko graMtha bhaNDAra ke bAhara nikAlakara sApha kiyA, cAra dina taka sukhAyA, puna: sApha kiyA aura vyavasthita karake rkhaa| jo vesTana kharAba ho rahe the unheM badalA, jina zAstroM ke sAtha kucha AdhAra nahIM thA unameM kUTa - gattA lagAkara surakSita kiyaa| . vyavasthita sUcIbaddha kula graMtha saMkhyA 1374 huii| zrI indujI evaM koThiyAjI ko punarscIkaraNa ke samaya purAnI sUcI ke anusAra jo 103 graMtha nahIM mile the unameM se hameM 36 graMtha prApta hue| zeSa 68 graMthoM sahita kula 123 graMtha hameM nahIM mile jinako ki pahale 2-3 staroM meM vivaraNa taiyAra kara sUcIbaddha kiyA gayA thaa| - zAstroM ke liye pahale 6 AlmAriyA~ thI, hamane eka alamArI aura khAlI karavAkara 7 AlamAriyoM meM zAstroM ko vyavasthita kiyaa| alamArI naM. 1 - isameM vyavasthita graMtha - parigrahaNa saMkhyA 1 se 245 taka anupalabdha graMtha kramAMka - 5, 6, 9, 69, 70, 73, 80-95, 122, 130, 140, 148, 149, 162, 188-191, 195, 203, 217, 233, 234, 239. alamArI naM. 2 - isameM vyavasthita graMtha-parigrahaNa saMkhyA 246 se 500 taka __ anupalabdha graMtha kramAMka - 264, 358, 359, 360,361, 446, 447, 456, 466 alamArI naM. 3 - isameM vyavasthita graMtha-parigrahaNa saMkhyA 501 se 800 taka anupalabdha graMtha kramAMka - 505, 506, 530-532,564,579-586, 595, 614, 655, 567-680, 682 - 689, 691, 697, 741, 745, 747, 758, 776 alamArI naM. 4 - isameM vyavasthita graMtha-parigrahaNa saMkhyA 801 se 1000 taka anupalabdha graMtha kramAMka - 814,855, 953,954-956, 973, 979 alamArI naM. 5 - isameM vyavasthita graMtha - parigrahaNa saMkhyA 1001 se 1280 taka anupalabdha graMtha kramAMka - 1053, 1280 alamArI naM. 6 - isameM vyavasthita graMtha - parigrahaNa saMkhyA 1281 se 1374 taka arhat vacana, akTUbara 2000
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalabdha graMtha kramAMka - 1324 - 1328, 135, 1356, 1358 alamArI naM. 7 - isameM lagabhaga 250 aise zAstra rakhe gaye haiM jinake vivaraNa taiyAra nahIM haiN| ye zAstra pahale poTaliyoM meM baMdhe hae AlamAriyoM ke Upara 'rapha' likhakara ke rakhe hue the| hamane naye vesTana maMgavAkara graMthoM ko alaga - alaga karake, adhikAMza ke sAtha kSetra dvArA prakAzita kArDa lagA diye haiN| kucha vastuta: rapha haiM, ve bhI isI meM haiN| inake vivaraNa taiyAra karane kA kArya zeSa hai| isameM adhika samaya lgegaa| dvitIya caraNa meM ise bhI pUrNa kreNge| uparokta vivaraNa ke sAtha sabhI alamAriyoM ke bAhara hamane slipeM lagA dI haiM jisase zodhakartAoM / adhyetAoM ko koI kaThinAI na ho| . sabhI alamAriyoM meM kunaina kI TikiyA DAla dI tathA alamAriyoM ke Upara rakhe phAlatU kapar3e, lakar3I, kitAbeM haTavA diye haiN| katipaya sujhAva * alamArI naM. 6 ke nIce ke pAye alamArI meM dhaMse hue haiM arthAt vaha kSata hai, banda nahIM hotI hai| isa kAraNa graMthoM ko cUhe Adi kSati pahu~cA sakate haiN| ata: usakI marammata karavA lenA cAhiye yA badala denA caahiye| jaba alamArI badalI jAye to usake graMthoM ko puna: yathAvat anukrama se rakha diyA jaaye| * graMtha bhaNDAra vAle kakSa meM do anya alamAriyA~, eka sanduka meM tathA kucha bAhara kSetra kA anya sAmAna bhI rakhA hai| hamArA sujhAva hai ki isa kakSa meM hastalikhita zAstroM ke atirikta anya kucha bhI sAmAna na ho; kyoMki anya sAmAna ke sAtha - sAtha graMthoM meM bhI kIr3e lagane kI sambhAvanAe~ hotI haiN| * jaba koI bhI adhyetA/zodhakartA/munirAja graMtha maMgAyeM to kevala bhaNDAra aura alamAriyAM kholakara chor3a dene kI bajAye, eka jAnakAra vyakti svayaM graMtha nikalavA de, usakA nambara eka rajisTara para noTa kare aura vApasa milane para vaha graMtha pUrvavat usI jagaha rakhavA de| * yaha sunizcita kiyA jAnA cAhiye ki amuka adhikArI kI svIkRti ke bagaira graMtha graMthAlaya ke bAhara nahIM jaayegaa| * samaya - samaya para bhaNDAra jarUra kholA jAye tathA dImaka Adi na laga jAye isakI sAvadhAnI baratI jAnI caahiye| jo graMtha sUcIbaddha nahIM ho pAye haiM, unakI sUcI bhI zIghra taiyAra karavA lI jAnA caahiye| khajurAho ke eka saptAha ke pravAsa ke daurAna vahA~ ke vyavasthApakoM evaM sthAnIya adhikAriyoM ne hamAre AvAsa. bhojanAdi kA uttama prabandha kiyA tathA graMtha bhaNDAra ke liye jo vesTana, kunaina - TikiyA, pina, goMda Adi sAmagrI kI mAMga kI vaha turanta upalabdha kraaii| mainajara zrI jI. ela. jaina ne hamAre dvArA saMzodhita sUcI paMjI tathA SaTpAhur3a graMtha kI phoTokApI bhI hameM ni:zulka pradAna kii| sabhI padAdhikAriyoM va vyavasthApakoM ke hama zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara tathA kundakunda jJAnapITha, indaura kI ora se AbhArI haiN| punarvyavasthita sUcI kA zrI satzruta prabhAvanA TrasTa evaM kundakunda jJAnapITha, indaura dvArA prakAzana kiyA jA cukA hai ise kundakunda jJAnapITha ke kAryAlaya se ru. 200 = 00 meM prApta kiyA jA sakatA hai| kucha mahatvapUrNa aura aprakAzita graMthoM kA ullekha va paricaya alaga deNge| * zodhAdhikArI-kundakunda jJAnapITha, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura - 452001 arhat vacana, akTUbara 2000 78
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura AkhyA zrata saMvarddhana vArSika puraskAra samarpaNa samAroha -kRSNA jaina* evaM razmi jaina ** sarAkoddhAraka saMta, parama pUjya yuvA upAdhyAyaratna muni zrI jJAnasAgarajI mahArAja ke sasaMgha maMgala sAnnidhya meM zrI AdinAtha paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava ke madhya ahiMsA sthala, alavara meM zruta savarddhana vArSika puraskAra samarpaNa samAroha - 2000 dinAMka 28 navambara 2000 ko sampanna huaa| isake antargata saMhitAsUri paM. nAthUlAla jaina zAstrI - indaura, DaoN. jayakumAra jaina- mujaphpharanagara, DaoN. zekharacanda jaina- ahamadAbAda, DaoN. basavarAja kaluppA khaDabaDI- miraja (mahArASTra) evaM DaoN. (zrImatI) razmi jaina- phirojAbAda ko varSa 2000 ke vArSika puraskAroM se sammAnita kiyA gyaa| pratyeka puraskAra ke antargata ru. 31,000 = 00 nagada, zAla, zrIphala, sti evaM smati cinha pradAna kiyA gyaa| zrata saMvarddhana saMsthAna, meraTha dvArA apanI sahayogI saMsthA prAcya zramaNa bhAratI ke sahayoga se abhI taka 21 vidvAnoM ko ina puraskAroM se sammAnita kiyA jA cukA hai| (vijJapti kI prati pR. 81 para dRSTavya hai) variSTha samAjasevI evaM diga. jaina mahAsabhA ke upAdhyakSa zrI ummedamalajI pAMDyA, naI dillI kI adhyakSatA meM bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI ke adhyakSa sAhU zrI ramezacandajI jaina ke mukhya Atithya meM sampanna isa puraskAra samarpaNa samAroha meM viziSTa atithi ke rUpa meM zrI vI. ke. ajamerA, I.A.S. (paTanA), zrI yogezakumAra jaina (adhyakSa - prAcya zramaNa bhAratI, khataulI), zrI narezakumAra seThI (jayapura), zrI svarUpacanda jaina 'mArsansa' (AgarA), zrI baccUsiMhajI jaina (alavara), zrI tArAcanda premI (phirojapura jhirakA), zrI khillImala jaina eDavokeTa (alavara) Adi aneka viziSTajana upasthita the| bra. bahana anItAjI evaM bra. bahana maMjulAjI ke maMgalAcaraNa se prArambha isa puraskAra samarpaNa samAroha kA saMcAlana puraskAra yojanA ke saMyojaka tathA kundakunda jJAnapITha ke saciva DaoN. anupama jaina ne kiyaa| saMsthAna ke adhyakSa DaoN. nalina ke. zAstrI, samAyojaka- mahAvidyAlaya vikAsa pariSada, magadha vi.vi., bodhagayA ke svAgata bhASaNa ke uparAnta saMsthAna ke mahAmaMtrI zrI haMsakumAra jaina upAdhyAyazrI ke sAnnidhya meM DaoN. razmi jaina, phirojAbAda ne saMsthAna kI aba taka ko sammAnita karate hue sAhUjI, pAMDyAjI evaM DaoN. zAstrI kI pragati evaM bhAvI yojanAoM para prakAza DAlA evaM AzA vyakta kI ki yaha saMsthAna nikaTa bhaviSya meM eka uccastarIya zodha saMsthAna kA rUpa le skegaa| isa avasara para zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara ke Arthika sahayoga se kundakunda jJAnapITha, indaura dvArA taiyAra kI gaI AcArya kundakunda hastalikhita zruta bhaMDAra, khajurAho kI 1263 pAMDulipiyoM kI sUcI kA lokArpaNa DaoN. anupama jaina evaM DaoN. mahendrakumAra jaina 'manuja' dvArA AdaraNIya sAhUjI evaM pAMDyAjI ke karakamaloM se karAyA gyaa| sUcI kI eka prati pUjya upAdhyAyazrI evaM dUsarI zrI nirmala jaina, satanA arhat vacana, akTUbara 2000 79 pAjaNagAva 6112-2000
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ TTSENTE ko samarpita kI gii| (vistRta samAcAra pR. 82 para dekheM) puraskRta vidvAnoM kA paricaya dene vAlI svasampAdita pustikA ke vimocana ke sAtha DaoN. anupama jaina ne puraskAra yojanA kA varSa 2000 kI pragati kA prativedana prastuta kiyaa| unhoMne puraskAra yojanA ke svarUpa, AvazyakatA evaM upAdeyatA para prakAza ddaalaa| - zrI nirmala jaina satanA, DaoN. azokakumAra jaina lAr3anUM, DaoN. baccharAja dUgar3a - lADanUM, DaoN. zumacandra - maisUra evaM DaoN. (zrImatI) kRSNA jaina gvAliyara dvArA puraskRta vidvAnoM ke paricayoparAnta AdaraNIya sAhUjI, zrI pAMDyAjI, DaoN. zAstrI, zrI yogezajI, zrI haMsakumArajI evaM digambara jaina samAja, alavara ke pratinidhiyoM ne puraskRta vidvAnoM ko sammAnita kiyaa| maMcAsIna anya vidvat janoM kA bhI alavara samAja dvArA sammAna kiyA gyaa| sampUrNa sammAna samAroha kI AyojanA meM alavara samAja ke gaurava, parama munibhakta zrI baccUsiMhajI kA ullekhanIya yogadAna 00 rhaa| puraskRta vidvAnoM kI ora se bolate hue saMhitAsUri paM. nAthUlAlajI jaina zAstrI ne kahA ki yaha sammAna kisI vyakti yA vidvAn kA sammAna nahIM apitu yaha sarasvatI kA hai| zrI nirmala sammAna jaina - satanA ne kahA ki yaha vyakti kA nahIM, vyaktitva kA sammAna hai| ina puraskAroM se pratibhAoM kA utsAhavarddhana evaM unake kRtitva kA mUlyAMkana hotA hai| samAja kA yaha dAyitva hai ki vaha aise divya lalAma sudhIjanoM ke prati paM. nAthUlAla jaina zAstrI samAroha ko sambodhita karate hue kRtajJatA prakaTa karane hetu unakA abhinandana kre| sAhU ramezacandajI jaina ne apane vaktavya meM ina puraskAroM para harSa vyakta kiyA evaM vidvAnoM ko adhika se adhika puraskRta evaM sammAnita karane kI preraNA dii| zrI ummedamala pAMDyAjI ne apane adhyakSIya udbodhana meM vidvAnoM kA abhinandana karate hue unheM zruta devatA ke bhaMDAra meM nirantara vRddhi karate rahane kI bAta kahI evaM vidvAnoM se yaha apekSA kI ki mA~ jinavANI ke ye lAla nirantara hI jinavANI kI sevA karate rheN| zruta saMvarddhana saMtha puraskAra samarpaNa samA paramapUjya upAdhyAya 108 zrI jJAnasAgarajI mahArAja ne apane AzIrvAdAtmaka maMgala udbodhana meM kahA ki vidvAn samAja evaM sAhitya rUpI maMdira ke svarNa kalaza haiN| jaise kalaza ke binA maMdira kI vaise hI vidvAn ke binA sAhitya, samAja kI garimA meM nikhAra nahIM AtA hai| ataH vidvAnoM kA sammAna samAja kA pramukha kartavya hai| Apane vidvAnoM kA AhvAhana kiyA ki ve apanI lekhanI se samAja meM vyApta anaitikatA, hiMsA evaM kurItiyoM para prahAra kara vAtsalya, ahiMsA evaM naitikatA kI srotasvinI pravAhita kareM, jisase ki samAja meM, rASTra meM, vizva meM zAMti evaM bhAIcArA sthApita ho ske| kAryakrama kA sazakta saMcAlana evaM saMyojana kundakunda jJAnapITha ke saciva DaoN. anupama jaina ne kiyaa| * sahAyaka prAdhyApaka - saMskRta, zA. mahArAnI lakSmIbAI kalA evaM vANijya svazAsI mahAvidyAlaya, gvAliyara 474001 (ma.pra.) sahAyaka prAdhyApaka hindI, esa. Ara. ke. mahAvidyAlaya, phirojAbAda 283203 (u.pra.) arhat vacana, akTUbara 2000 80 **
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zruta saMvarddhana vArSika puraskAra - 2000 kI ghoSaNA - sarAkoddhAraka saMta, parama pUjya upAdhyAya zrI jJAnasAgarajI mahArAja kI preraNA se zruta saMvarddhana saMsthAna, meraTha ne jinavANI ke pracAra-prasAra hetu apane-apane kSetra meM utkRSTa yogadAna karane vAle viziSTa vidvAnoM ko sammAnita karane kA nizcaya kiyaa| isa zrRMkhalA meM 1999 taka nimnalikhita 16 vidvAnoM ko sammAnita kiyA jA cukA hai| 1. DaoN. pannAlAla jaina sAhityAcArya, sAgara (1991) 3. pro. (DaoN.) udayacandra jaina, vArANasI (1997) 5. pro. (DaoN.) rAjArAma jaina, ArA (1997) 7. paM. javAharalAla jaina, bhiNDara (udayapura) (1998) 9. prA. narendraprakAza jaina, phirojAbAda (1998) 11. paM. ratanalAla jaina zAstrI, indaura (1998) 13. paM. zivacaranalAla jaina, mainapurI (1999) 15. zrI rAmajIta jaina eDavokeTa, gvAliyara (1999) 2. paM. zrutasAgara jaina nyAyatIrtha, sAgara (1991) 4. paM. amRtalAla jaina zAstrI, vArANasI (1997) 6. bra. paM. bhuvanendrakumAra jaina, sAgara (1997) 8. pro. cetanaprakAza pATanI, jodhapura (1998) 10. DaoN. phUlacandra jaina premI, vArANasI (1998) 12. DaoN. ratanacandra jaina zAstrI, bhopAla (1999) 14. zrI ajitaprasAda jaina, lakhanaU (1999) 16. DaoN. kastUracandra jaina 'sumana', zrImahAvIrajI (1999) varSa 1999 se zruta saMvarddhana saMsthAna, meraTha ne niyamita rUpa se 5 vArSika puraskAra pradAna karane kA nizcaya kiyA hai jisake antargata 1999 meM pratyeka puraskRta vidvAna ko ru. 31,000/- kI nagada rAzi, zAla, zrIphala evaM prazasti patra se samArohapUrvaka sammAnita kiyA gyaa| varSa 2000 ke puraskAroM ke liye nimnAMkita 5 sadasyIya nirNAyaka maMDala kA gaThana kiyA gayA 1. DaoN. nalina ke. zAstrI, adhyakSa zruta saMvarddhana saMsthAna, meraTha, nivAsa - bodhagayA 2. zrI yogezakumAra jaina, adhyakSa prAcya zramaNa bhAratI, mujaphpharanagara, nivAsa - khataulI 3. zrI haMsakumAra jaina, maMtrI zruta saMvarddhana saMsthAna, meraTha - 4. DaoN. zItalacanda jaina, prAcArya di. jaina saMskRta mahAvidyAlaya, jayapura 5. DaoN. anupama jaina, saciva - kundakunda jJAnapITha, indaura (saMyojaka puraskAra yojanA ) - nirNAyaka maMDala kI anuzaMsA ke AdhAra para varSa 2000 hetu nimnavat 5 puraskAroM kI ghoSaNA kI gaI hai 1. AcArya zAMtisAgara chANI smRti zruta saMvarddhana puraskAra - 2000 jaina Agama sAhitya ke paramparika adhyetA / TIkAkAra vidvAna ko Agamika jJAna ke saMrakSaNa hetu paM. nAthUlAla jaina zAstrI, motI mahala, 40 hukamacanda mArga, indaura - 452001 (ma.pra.) 2. AcArya sUryasAgara smRti zruta saMvarddhana puraskAra - 2000 pravacana niSNAta vidvAna ko jinavANI kI prabhAvanA hetU DaoN. jayakumAra jaina, 261 / 3, paTela nagara, naI maNDI, mujaphpharanagara- 1 (u.pra.) 3. AcArya vimalasAgara (bhiNDa) smRti zruta saMvarddhana puraskAra-2000 jaina patrakAritA ke kSetra meM utkRSTa yogadAna hetu DaoN. zekharacandra jaina, sampAdaka- tIrthaMkara vANI, ahamadAbAda 4. AcArya sumatisAgara smRti zruta saMvarddhana puraskAra - 2000 jaina vidyAoM ke pAramparika adhyayana / anusaMdhAna ke kSetra meM samagra yogadAna hetu DaoN. bI. ke. khar3abar3I, 'rAjahaMsa', anUpa apArTamenTa, maMgalavAra peTha, miraja - 416410 arhat vacana, akTUbara 2000 5. muni varddhamAnasAgara smRti zruta saMvarddhana puraskAra - 2000 jaina dharma / darzana ke kisI bhI kSetra meM likhI huI maulika, zodhapUrNa, aprakAzita kRti para DaoN. (zrImatI) razmi jaina, 52/12, lebara kAlonI, phirojAbAda- 283203 (u.pra.) puraskAra samarpaNa samAroha ahiMsA sthala, alavara meM dinAMka 28.11.2000 ko sampanna huaa| 81
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarAka vArSika puraskAra-2000 kI ghoSaNA evaM samarpaNa parama pUjya upAdhyAyaratna zrI jJAnasAgarajI mahArAja kI preraNA se akhila bhAratavarSIya digambara jaina sarAka TrasTa ne sarAka puraskAra kI sthApanA kI thii| isake antargata cayanita vyakti yA saMsthA ko ru. 25,000/- nagada, zAla, zrIphala evaM prazasti-patra se sammAnita kiyA jAtA hai| varSa 1999 kA puraskAra sarAkotthAna upasamiti, gAjiyAbAda ko pradAna kiyA gayA thaa| varSa 2000 hetu pA~ca sadasyIya nirNAyaka maMDala kA gaThana kiyA gayA thaa| nirNAyaka maMDala kI sarvasammata anuzaMsA ke AdhAra para zrI premacanda jaina 'tela vAle, meraTha ko varSa 2000 kA sarAka puraskAra diye jAne kI ghoSaNA kI gii| yaha puraskAra 28 navambara 2000 ko ahiMsA sthala, alavara meM upAdhyAyazrI ke sAnnidhya meM sAhU ramezacandajI jaina ke mukhya Atithya tathA zrI ummedamalajI pAMDyA kI adhyakSatA meM samarpita kiyA gyaa| puraskAra samarpaNa samAroha ke avasara para zrI premacandajI jaina ne 1,00,000/- (eka lAkha rupaye) kI rAzi sarAkotthAna hetu samarpita karane kI ghoSaNA kii| DaoN. anupama jaina saMyojaka - puraskAra samiti AcArya kundakunda hastalikhita zruta bhaMDAra, khajurAho kI grantha sUcI kA vimocana pUjya zrI zazibhAI jI kI preraNA se sthApita zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara dvArA pradatta Arthika anudAna se kundakunda jJAnapITha, indaura dvArA saMcAlita jaina sAhitya sUcIkaraNa pariyojanA ke antargata AcArya kundakunda hastalikhita zruta bhaMDAra, khajurAho kI grantha sUcI kA vimocana paramapUjaya upAdhyAya muni zrI jJAnasAgarajI mahArAja ke sAnnidhya meM vizAla jana samudAya ke samakSa zrI RSabhadeva di. jaina paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava, alavara ke bhavya pANDAla meM dinAMka 28.11.2000 ko sampanna huaa| vimocana sAhU zrI ramezacandajI jaina ke karakamaloM se jaina samAja ke variSTha netA zrI ummedamalajI pAMDyA kI adhyakSatA meM DaoN. anupama jaina evaM DaoN. mahendrakumAra jaina 'manuja' ne kraayaa| samAroha kA saMcAlana evaM sUcIkaraNa ke kArya ke mahatva kA pratipAdana DaoN. anupama jaina ne kiyaa| graMtha sUcI kI vimocita prati pUjya upAdhyAya zrI jJAnasAgarajI mahArAja ne zrI diga. jaina atizaya kSetra kameTI, khajurAho ke maMtrI zrI nirmala jaina, satanA ko bheMTa kii| isa avasara para khyAtilabdha vidvAn saMhitAsUri paM. nAthUlAlajI jaina zAstrI-indaura, DaoN. jayakumAra jaina - mujaphpharanagara, DaoN. zekharacanda jaina - ahamadAbAda, zrI tArAcanda premI- phirojapura jhirakA, DaoN. azokakumAra jaina - lADanUM, DaoN. narendrakumAra jaina-sahAranapura, DaoN. zubhacandra jaina - maisUra, DaoN. (zrImatI) razmi jaina - phirojAbAda, paM. nirmala jaina - jayapura, DaoN. suSamA jaina- sahAranapura Adi aneka vidvAn upasthita the| isa avasara para zrI nirmala jaina, satanA ne apane udgAra vyakta karate hue isa mahatvapUrNa kArya ke liye zrI satzruta prabhAvanA TrasTa, bhAvanagara evaM kundakunda jJAnapITha, indaura ke prati AbhAra vyakta kiyaa| sAhU zrI ramezacandajI jaina ne isa kArya kI bhUri-bhUri prazaMsA karate hue kahA ki hama bhaMDAra meM upalabdha adyatana aprakAzita granthoM ke zIghra prakAzana meM sahayoga kreNge| upAdhyAyazrI ne pAMDulipiyoM ke saMrakSaNa evaM sUcIkaraNa kI AvazyakatA para prakAza DAlate hue isa kArya meM lage logoM kA utsAhavarddhana karate hue apanA maMgala AzIrvAda pradAna kiyaa| . ku. saMdhyA jaina kAryakArI pariyojanAdhikArI, sUcIkaraNa pariyojanA kundakunda jJAnapITha, 584 mahAtmA gAMdhI mArga, indaura 88888888888 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkhyA arhata vacana kundakunda jJAnapITha, indaura caturtha rASTrIya vaijJAnika saMgoSThI udayapura, 9 - 12 navambara 2000 - surekhA mizrA * dharma, darzana, vijJAna zodha saMsthAna evaM sampUrNa jaina samAja, AyaDa ke saMyukta tattvAvadhAna meM vaijJAnika dharmAcArya kanakanaMdIjI gurudeva ke AzIrvAda se prativarSa Ayojita kI jAne vAlI rASTrIya vaijJAnika saMgoSThI sukhAr3iyA raMgamaMca, TAunahaoNla, udayapura meM atyanta garimAmaya vAtAvaraNa meM sampanna huii| saMgoSThI meM deza bhara se padhAre lagabhaga 50 pratibhAgiyoM ne AcArya kanakanaMdIjI dvArA racita graMtha 'sarvodaya zikSA manovijJAna ke pariprekSya meM apane zodha prastuta kiye| saMgoSThI kA uddezya zikSA, saMskAra, sadAcAra ke pracAra-prasAra, AcaraNa ke mAdhyama se vyakti se lekara rASTra evaM vizva meM satya, samatA, sukha-zAMti kI sthApanA karanA thaa| saMgoSThI ke pUrva udayapuravAsiyoM ko eka adbhuta bauddhika, ojasvI evaM apane-apane kSetra meM niSNAta do bejor3a vyaktitvoM kA cirapratIkSita saMgama dekhane va sunane ko milA jaba AcAryaratna kanakanaMdIjI gurudeva evaM vizvavikhyAta vaijJAnika, khagolabhotikavid jayaMta nArlIkara ne ati mahatvapUrNa viSayoM para carcA kii| donoM hI eka dUsare se mulAkAta karane ke liye behada utsuka evaM utsAhita dikhe| carcA ke daurAna AcAryazrI ne DaoN. nArlIkara se brahmANDa se jur3e kaI savAla pUche, jaise samaya tathA AkAza vakra kyoM hote haiM? viga baiMga thyorI meM brahmANDa kI utpatti kisa prakAra mAnI gaI hai? isake phela hone ke kyA kAraNa haiM tathA vijJAna isa viSaya meM kyA kahatA hai? brahmANDa kI utpatti kisa prakAra mAnI gaI hai? sApekSatA siddhAnta ke anusAra do dostoM kI Ayu samAna hone para bhI yadi eka dosta brahmANDa kA cakkara lagAkara lauTatA hai to dUsarA dosta usase umra meM bar3A kyoM ho jAtA hai? aadi| DaoN. nArlIkara ne bar3I hI vinaya evaM sahajatA se udAharaNoM ke mAdhyama se apanI bAta rkhii| isa daurAna AcArya kanakanaMdIjI ne apane hRdaya kI vedanA rakhate hue kahA ki Aja bhAratavAsiyoM ke pAsa itanA adhika jJAna hote hue bhI ve garIba saMtAna sadRza haiM isaliye maiM dharma, darzana, vijJAna aura gaNita Adi viSayoM meM samanvaya karanA cAhatA hU~, ata: jJAna ko unnati ke zikhara para pahu~cAne ke liye Apa jaise vaijJAnikoM kA sahayoga caahiye| DaoN. nArlIkara ne paraspara vicAra vimarza karate rahane kA vAdA kiyaa| isa avasara para DaoN. nArlIkara kA sammAna tathA AcArya kanakanaMdIjI kA sAhitya bhI pradAna kiyA gyaa| saMgoSThI kA zubhArambha zrI candraprabhu digambara jaina maMdira dharmazAlA, AyaDa se maMgala jilAdhyakSa mahodaya ko jJApana prastuta karate hue vidvatjana eva kAyakatAgaNa zobhAyAtrA ke sAtha huA jo dAranahaoNla meM paanii| saMgoSThI ke daurAna sabhI pratibhAgiyoM ne jaina dharma ke saMbaMdha meM vibhinna pAThyapustakoM meM prakAzita galata tathyoM para apanI ciMtA kA ijahAra kiyA tathA use haTAkara tathyaparaka jAnakArI jor3ane kI bAta khii| arhat vacana, akTUbara 2000 83
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1629118 isI bAta ko lekara sampUrNa jaina samAja, udayapura ne pratibhAgiyoM ke netRtva meM mAnava saMsAdhana vikAsa maMtrI zrI muralImanoharajI jozIke nAma preSita jJApana ko eka vizAla julUsa ke rUpa meM jilA kalekTara parisara pahu~cakara ati. kalekTara ko sauNpaa| saMgoSThI meM AcArya zrI kanakanaMdIjI, muni zrI vidyAnaMdIjI, muni zrI AjJAsAgarajI, AryikA zrI riddhizrIjI dvArA racita graMthoM kA bhI vimocana kiyA gyaa| sAtha hI sammAna samAroha, iMTaraneTa para www.jainkanaknandi.org kA udghATana tathA picchi parivartana kAryakrama bhI sampanna huaa| saMgoSThI ke daurAna AcArya kanakanaMdI gurudeva ke ojasvI tathA vidvattApUrNa pravacanoM kA lAbha bhI zrotAoM ko prApta huaa| 1. baccoM kA zArIrika, Arthika evaM mAnasika zoSaNa nahIM honA caahiye| 2. pAThyapustakoM meM naitika zikSA kA samAveza honA caahiye| 3. zikSaka vidyAlayoM meM Adarza AcaraNa prastuta kreN| 4. baccoM ko gRha kArya kama DaoN. saMjIva sarApha apanA Alekha prastuta karate hue se kama diyA jAye tAki par3hAI bojhila na ho| 5. prAyaveTa skUloM meM ADambarapriyatA tathA phaizana kama se kama ho| 6. zikSaka ghara ke kArya ko vidyAlaya meM na kreN| 7. mAtRbhASA meM bolane vAle baccoM ko aMgrejI skUloM meM daMDita na kiyA jaaye| 8. zikSaNa zulka kama se kama ho| 9. pAThyapustakoM meM anAvazyaka evaM aprayojanabhUta tathyoM ko sammilita na kiyA jaaye| 10. pAThyapustakoM meM punarAvRtti ko rokA jaaye| 11. prAyogika zikSA para jora diyA jAnA caahiye| 12. dhyAna evaM yoga zikSA kA anivArya aMga bne| 13. vidyAlayoM meM baccoM ko nyUnatama 5 varSa kI Ayu ke pahale praveza hI na diyA jaaye| saMgoSThI meM prastuta zodhapatroM kA eka nirNAyaka maMDala dvArA mUlyAMkana kiyA gayA evaM nimnavat puraskAra ghoSita kiye gaye. sarvottama puraskAra prathama puraskAra dvitIya puraskAra tRtIya puraskAra sAMtvanA puraskAra anuzaMsA saMgoSThI meM dezabhara se padhAre pratibhAgiyoM dvArA zikSA meM AmUlacUla parivartana ke liye sujhAye gaye nimnalikhita teraha sujhAvoM ko amala meM lAne hetu vinamra apIla deza bhara ke zikSA saMsthAnoM ko bhejI gaI 84 : : AryikA RddhizrI mAtAjI, ku. suruci jaina (koTA), DaoN. saMjIva sarApha (sAgara) DaoN. mukeza jaina (jabalapura), DaoN. (zrImatI) suSamA jaina (sahAranapUra), DaoN. ke. ke. zarmA, (bar3auta ) : DaoN. saMjaya jaina (jabalapura), DaoN. zazi cittaur3A (cittaur3a), DaoN. zAMtilAla godAvata : pro. hanumAnasiMha vArDiyA, DaoN. nirmalA jaina, zrI pI. sI. jaina : zrI dIpaka jaina, zrI ajita jaina 'jalaja', zrI satyendra jaina, zrI rAjakumAra, pro. ke. ke. jaina, bInA zrI vimala godhA, DaoN. (zrImatI) saroja jaina kA * pustakAlayAdhyakSa- kundakunda jJAnapITha, 584 mahAtmA gAMdhI mArga, tukogaMja, indaura- 452001 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNI-1 arhat vacana kundakunda jJAnapITha, indaura) bhagavAna RSabhadeva kA udghoSa -bra. ravIndrakumAra jaina* ___ vizva zAMti zikhara sammelana (nyUyArka) ke samApana satra dinAMka 31.8.2000 ko vAlDorpha esToriyA haoNTela meM digambara jaina triloka zodha saMsthAna, jambUdvIpa- hastinApura ke adhyakSa karmayogI bra. ravIndrakumAra jaina dvArA prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kA udghoSa karate hue diyA gayA bhaassnn| maiM Aja prasannatA kA anubhava kara rahA hU~ ki sampUrNa., vizva meM zAMti, maitrI aura subhikSatA sthApita karane ke liye samasta vizva ke dharmAcArya saMyukta rASTra saMgha ke AmaMtraNa para yahA~ ekatrita hue haiN| yuddha kI vibhISikA meM jalate hue vizva meM zAMti kI zItala jaladhArA kaise pravAhita ho, usI ke liye yaha prayAsa kiyA gayA hai| ____ maiM usa bhArata bhUmi se yahA~ AyA hU~ jahA~ kI hara zvAsa meM AdhyAtmikatA, tyAga, tapasyA evaM ahiMsA kI sugaMdha hai| usa pAvana dharA para na jAne kitane RSiyoM - muniyoM ne janma lekara sAre vAtAvaraNa ko apane tyAga se suvAsita kiyA hai| karor3oM-karor3oM varSa parva isI bhArata deza kI ayodhyA nagarI meM zAzvata jaina dharma ke vartamAna yuga ke prathama tIrthakara bhagavAna RSabhadeva ne janma liyaa| vahI mahApuruSa the jo mAnavIya saMskRti ke Adya pravartaka the| sarvaprathama unhoMne hI jIvanayApana kI kalA sikhAI - asi, masi, kRSi, vidyA, vANijya evaM zilpa kA upadeza diyaa| bhagavAna RSabhadeva ne hI vizva ko sarvaprathama rAjya ko saMcAlita karane kI kalA sikhAyI, unhoMne hI vivAha paramparA kA sUtrapAta kiyA, apanI putriyoM brAhmI aura sundarI ko kramaza: akSara vidyA aura aMka vidyA sikhAkara 'zikSA' kA sUtrapAta kiyaa| unhoMne samasta rAjAoM ko rAjanIti kI zikSA dete hue kahA ki mAtra apanI svataMtratA ko hI hama sarvopari na mAna leM, usake sAtha dUsaroM ke astitva kA bhI hameM dhyAna rakhanA caahiye| hama dekha rahe haiM ki Aja vizva meM zastroM kI hor3a macI huI hai, jagaha-jagaha yuddha, azAMti, kalaha aura baira kA vAtAvaraNa chAyA huA hai| isa sammelana meM sabhI dharmAcAryoM ke vicAroM se yaha bAta pUrI taraha spaSTa ho gaI hai ki Aja hameM dUsaroM ke prANoM kA haraNa kara lene vAle zastroM kI AvazyakatA nahIM, balki sabhI ke prANoM kI rakSA karane vAle mahApuruSoM ke ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya evaM aparigraha jaise sundara zastroM kI AvazyakatA hai| ye aise zastra haiM jinako dhAraNa karane se paraspara eka dUsare ke prati komalatA kI, sahRdayatA kI evaM maitrI kI bhAvanA vikasita hotI hai, apane vikAsa ke sAtha - sAtha dUsare kI unnati bhI hameM acchI lagane lagatI hai, dUsaroM ke dukha hameM apane pratIta hone lagate haiN| Aja ke vizva ko dharmaguruoM ke vaicArika udbodhana kI AvazyatA hai, sahI vicAradhArA ko jana-jana meM sthApita karane kI jarUrata hai aura yaha kArya dharmaguru hI kuzalatApUrvaka kara sakate haiN| dharmaguruoM dvArA batAI gaI naI nItiyoM meM vikRti lAkara vizva ne Aja apane liye hI samasyAe~ utpanna kara lI haiN| isameM doSa hamArA apanA hai| ahiMsA ke siddhAnta meM yuddha kI vibhISikA se zAMti ke sAtha-sAtha paryAvaraNa kA saMrakSaNa bhI hotA hai jisake liye arhat vacana, akTUbara 2000
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja aneka deza kI sarakAreM prayAsarata haiN| bhagavAna RSabhadeva kI dharmanIti ne pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati Adi sabhI meM jIva mAnakara ina sabhI ke prANoM kI rakSA kA upadeza karor3oM varSa pUrva diyA thaa| unakA aparigraha kA siddhAnta garIbI dUra karane meM AdhArabhUta hai kyoMki hara deza meM katipaya svArthI hAthoM meM saMgraha vRtti hone ke kAraNa hI bAkI sAmAnya janatA ko garIbI kI samasyA se jUjhanA par3atA hai| merI guru evaM bhAratIya jaina samAja kI sarvocca sAdhvI, gaNinIpramukha zrI jJAnamatI mAtAjI ne vartamAna meM saMsAra bhara ke liye ina siddhAntoM kI AvazyakatA ko mahasUsa kiyA isIliye unhoMne bhagavAna RSabhadeva ke nAma evaM unake sarvodayI siddhAntoM ko jana-jana meM aura saMsAra ke kaNa-kaNa meM pahu~cAne kA mahAna lakSya banAyA hai| isake liye unhoMne rASTrIya evaM antarrASTrIya stara ke kaI kAryakrama Ayojita karane kI preraNA dI hai| isa vizva zAMti zikhara sammelana meM bhAga lene ke liye unhoMne mujhe yahA~ bhejA hai, unakI yaha maMgala preraNA hai ki vizva kI jvalaMta samasyAoM kA yadi koI hala hai to vaha hai 'ApasI sauhArda' tathA 'jio aura jIne do' kA amara siddhaant| bhagavAna mahAvIra jo ki isa yuga meM jainadharma ke antima evaM 24veM tIrthaMkara haiM, unhoMne bhI 2600 varSa pUrva inhIM siddhAntoM ko vizva ke sammukha rakhA thaa| aMta meM, maiM isa anUThI parikalpanA ke saMyojana ko mUrta rUpa dene vAle sammelana ke mahAsaciva zrI bAbA jaina ko sampUrNa bhAratIya jaina samAja kI ora se hArdika badhAI jinhoMne isa jimmedArI kA saphalatAparvaka nirvahana karake duniyA bhara ke dharmAcAryoM ko eka maMca para lAne kA yaha puruSArtha kiyA hai aura unake nAma ke mAdhyama se vizva ke kone-kone meM zAMti kA sandeza pahu~cAne kA yaha sarAhanIya prayAsa kiyA hai| eka ucca koTi ke uddezya kI prApti meM AdhAra banakara bAbA jaina ne jainasamAja ke mastaka ko gauravAnvita kara diyA hai| vizva bhara ke samasta dharmAcAryoM dvArA cAra dinoM taka jo bahamalya vicAra prastata kiye gaye haiM, unakA sAra jaba hama apanI-apanI mAtRbhUmi para apane logoM ke bIca meM kriyAnvita kareMge tabhI isa zikhara sammelana kI sArthakatA siddha ho paayegii| sampUrNa vizva meM zAMti ho, subhikSatA ho, maitrI ho, samanvaya ho, yahI merI bhagavAna RSabhadeva se prArthanA * adhyakSa - di. jaina triloka zodha saMsthAna, jambUdvIpa - hastinApura (meraTha) 250 404 jaina vidyA kA paThanIya SaTmAsika JISAMAIJARI JINAMANJARI Editor - S.A. Bhuvanendra Kumar Periodicity - Bi-annual (April & October) Publisher - Brahmi Society, Canada - U.S.A. Contact - Dr. S.A. Bhuvanendra Kumar 4665, Moccasin Trail, MISSISSAUGA, ONTARIO, Canada 14z2w5 86 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNI -2 ahat vacana ) kundakunda jJAnapITha, indaura/ .. ahiMsA hI vizva meM zAMti kA upAya -indu jaina* paapnaa| bhagavAna mahAvIra 2600 vA~ janmakalyANaka mahotsava mahAsamiti kI rASTrIya kAryAdhyakSa tathA TAimsa Apha iNDiyA samAcAra patra prakAzana samUha kI ceyaramena zrImatI indra jaina dvArA nyUyArka, amerikA meM saMyukta rASTrasaMgha dvArA Ayojita dharma evaM adhyAtma guruoM ke sahasrAbdI vizva zAMti sammelana meM diyA gayA bhASaNa yahA~ prastuta hai| sampAdaka bhagavAna mahAvIra gahana dhyAna kI mudrA meM tallIna the| unakI AMkheM banda thiiN| cAroM ora eka asAmAnya zAMti aura pavitratA kA vAtAvaraNa vyApta thaa| eka nanhIM sI cir3iyA ur3atI huI vahA~ AI aura phudakatI huI bhagavAna ke pAsa jA baitthii| jaba bhagavAna ne AMkheM kholI to usa spandana se nanhIM cir3iyA Dara gayI aura ur3a gii| mahAvIra ne socA ki manuSya kI A~khe kholane kI prakriyA meM bhI hiMsA chupI huI hai| ahiMsA kA artha kevala yaha nahIM ki hiMsA na ho balki bhaya kI bhAvanA kA bhI samApta ho jAnA aura sampUrNa mAnavatA ko prema meM Abaddha kara lenA hai| ahiMsA kA artha hai jAti, raMga, varNa, dharma, liMga, birAdarI, samudAya, yahA~ taka ki prANI jagata kI vibhinna jAtiyoM kI bheda-sImAoM ko pAra kara dUsaroM ta yaha cetanA kI eka svataMtra avasthA hai| hamArI zArIrika, bhAvanAtmaka aura bauddhika avasthAe~ hameM sImA meM bAMdha detI haiM, hamAre rAste avarUddha kara detI haiM, hameM choTA banA detI haiN| yahI hamAre du:khoM kA kAraNa hai| ina baMdhanoM aura sImAoM kI anupasthiti hI ahiMsA hai| aura ahiMsA ke liye vizva - abhiyAna cher3ane kI dizA meM pahalA caraNa ajJAna ko haTAnA hai| sacce jJAna meM Atma - bodha aura Atma-niyaMtraNa nihita hai| ahiMsA isa jJAna kI carama avasthA hai| kyoMki yaha dUsaroM se apane saMbaMdhoM kA tAdAtmya karanA sikhAtI hai| mokSa aura nirvANa kI taraha ahiMsA bhI paraspara virodhI sImAhIna duniyAvI nATakoM sukha - dukha, AkarSaNa - vikarSaNa, prema-ghRNA, lAbha-hAni, saphalatA-asaphalatA, amIrI-garIbI, bhaya - sAhasa, jaya - parAjaya, mAna - apamAna, sama - viSama, guNa - doSa, acchA - burA, AjAdI aura baMdhana se mukta hai| saMkSepa meM ahiMsA atIta se, itihAsa se, smRti se mukti hai| yaha una saba cIjoM se mukti hai jo bAdhita karatI hai, rokatI hai, avarUddha karatI hai, jinase svataMtratA kA hanana hotA hai| isaliye vaha koI bhI cIja yA avasthA, jisa para usake viparIta kA prabhAva yA asara par3a sakatA hai, mukta nahIM hai, vaha svataMtra nahIM hai| aura jo svataMtra nahIM hai, jo mukta nahIM hai, jo nirapekSa nahIM hai, vaha ahiMsaka nahIM ho sktaa| maiM dUsaroM kI pIr3A ke prati taba taka saMvedanazIla nahIM ho sakatI, jaba taka maiM ina paraspara virodhI mAnavIya kriyAoM aura bhAvanAoM kI baMdI huuN| maiM dUsare logoM aura unakI takalIphoM ke prati saMvedanazIla kaise ho sakatI haiM? jaina darzana kA anekAntavAda isakA uttara detA hai| vaha kahatA hai ki satya ko nirapekSa DhaMga se batAne yA vyakta karane vAlA koI pUrNa siddhAnta yA sUtra nahIM hai| nirvANa samyakdarzana meM nihita hai, samyajJAna meM nihita hai, samyakcAritra meM nihita hai| yAnI ApakA vizvAsa vaisA ho, ApakA karma vaisA ho, sarala rUpa meM isakI vyAkhyA yaha ho sakatI hai ki mere karane kA tarIkA koI aMtima tarIkA nahIM hai| merA kahA huA pakSa hI koI ekamAtra pakSa nahIM hai| aura merA satya hI aMtima satya nahIM hai| kaI, rAste arhat vacana, akTUbara 2000
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM, kaI pakSa haiM aura satya taka pahu~cane ke anekAneka mArga haiN| apanI AsthA aura apanI dRSTi kI sImAoM meM sabhI sahI haiN| lekina isa parama zAMti aura vizvajanIna prema kI avasthA kaise prApta kI jAye ? icchAe~ aura unakI tuSTi, dUsaroM ke sAtha mere sambandhoM kA AdhAra nahIM bana sktii| jahA~ taka svayaM kA prazna hai, hamArI icchAe~ sirpha hameM becaina banAtI haiN| unheM pAne ke liye aura jo pAyA hai use bacAye rakhane ke liye hama ciMtita bane rahate haiN| aMtata: hama eka aise bindu para pahu~ca jAte haiM, jahA~ usakA sukha bhI nahIM le pAte, jisakI pahale kAmanA kI thI aura jise usa kAmanA aura prayatna ke bAda pAyA thaa| jahA~ taka dUsaroM se sambandha ke sandarbha meM ina icchAoM aura unakI tuSTi kI bhUmikA hai, una sambandhoM aura mitra parijanoM ko hama apanI icchAoM kI tuSTi kA mAdhyama banAne lagate haiN| unheM hama apanI lAlasAoM kI pUrti ke liye, eka vastu yA upakaraNa banA dete haiN| hama unake nirvAha kI koziza isaliye karate haiM tAki apane svArthoM kI pUrti ke liye, jaba AvazyakatA maiM unakA istemAla kara skuuN| isIliye jainadharma meM aparigraha kA itanA jyAdA mahatva hai| yAni kucha bhI dhAraNa nahIM karanA, kucha bhI saMcaya nahIM karanA, kucha bhI nahIM rkhnaa| lekina yaha aparigraha eka mAtra lakSya nahIM hai| isakA prApya hai, icchAoM kA vigraha, kSudra bhAvoM para niyaMtraNa / pazcima meM ahiMsA kI bAta karanA Ajakala eka phaizana bana gayA hai| ve use eka zaktihIna hathiyAra mAnate haiN| ahiMsA kI yaha galata avadhAraNA hai| ahiMsA eka jIvanazailI hai| yaha eka Adarza samAja ke ciMtana kI abhivyakti hai| jo ahiMsA meM vizvAsa karatA hai, vaha hiMsA kA pratirodha karate samaya bhI usa hiMsA se aprabhAvita rahatA hai| yaha ahiMsA bAra-bAra hone vAlI hiMsA ko sokha letI hai| yaha nirantara vistRta hone vAlI, sabako prema meM lapeTa lene vAlI, pratyeka sajIva yA nirjIva vastu yA prANI ke prati apane lagAva kA anavarata vistAra hai| krodha, vaimanasya yA pratizodha kI bhAvanA isa ahiMsA kA hissA nahIM ho skte| prema aura anurAga kI yaha bhASA Aja ke yuvAoM se behatara kauna samajhegA ? agara ahiMsA ko vizva abhiyAna bananA hai to isa abhiyAna kA netRtva yuvAoM ko thAmanA hogaa| paryAvaraNa kI rakSA ke liye, zAMti ke utthAna ke liye unhoMne dharma, sAmpradAyikatA aura rASTrIyatA kI kSudra sImAoM se bAhara nikalakara kAma kiyA hai, kAma karane ke jajbe kA paricaya diyA hai| Aja kA pratyeka yuvaka eka vizva nAgarika hai| puruSa ho yA strI, vaha prema kI usa zAzvata bhASA ko samajhatA hai| prema, jo kevala ahiMsA se hI sAdhya hai| maiM vizva ke yuvAoM ko namaskAra karatI huuN| maiM ahiMsA ko namana karatI huuN| maiM usa zAzvata, vizvajanIna, naisargika prema meM vizvAsa karatI hU~ aura usake nirantara vistAra ke liye svayaM ko samarpita karatI huuN| 88 * ceyaramena - TAimsa Apha iMDiyA prakAna samUha, 7, bahAdurazAha japhara mArga, naI dillI- 110002 rASTra kI dhar3akanoM kI abhivyakti navabhArata TAimsa arhat vacana, akTUbara 2000
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ pugalinAmadeva SwaramRRite pustaka samIkSA yuga nirmAtA bhagavAna RSabhadeva pustaka : yuga nirmAtA bhagavAna RSabhadeva lekhaka : vaijJAnika dharmAcArya zrI kanakanaMdIjI garu prakAzaka : dharma darzana vijJAna zodha saMsthAna dvitIya saMskaraNa : varSa 1999, pRSTha- 18 + 193, mUlya-41/samIkSaka : A. RddhizrImAtAjI, saMghastha prajJAyogI AcArya zrI guptinaMdIjI mahArAja sRSTi kA zAzvat niyama hai privrtn| sabhyatA, saMskRti, mAnava samAja sabhI ko isa parivartana kI prakriyA se gujaranA par3atA hai| jo mAnyatAyeM, paramparAyeM kabhI upayogI, samayAnukUla jAna par3atIM thIM, unameM bhI samaya kI gati ko dekhate huai parivartana karanA par3atA hai| eka vyavasthA, eka niyama, eka kAnUna pratyeka kAla meM, pratyeka samaya meM upayogI siddha ho yaha jarUrI nahIM hai| samaya kAla ke anusAra una paristhitiyoM meM badalAva, heraphera hotA rahe to parivAra meM, samAja meM, deza meM, vizva meM suvyavasthA banI rahatI hai| yadi paristhiti, paramparAoM meM samaya ke anusAra badalAva, heraphera nahIM hotA hai to parivAra, samAja, rAjanIti, arthanIti, dharmanIti Adi vyavasthAoM meM rUDhivAditA, tAnAzAhI, bhogalipsA, anaitikatA kI vikRtiyA~ panapane lagatI haiN| isIlie samaya kI gati ke sAtha-sAtha paristhiti, paramparAoM meM badalAva honA Avazyaka hai aura isa badalAva ko koI sAmAnya puruSa nahIM kara sakatA isa badalAva ko karane ke lie viziSTa mahApuruSoM kA avataraNa isa basundharA para hotA hai aura unakI prakhara, ojasvI RtambharA prajJA ke dvArA eka naye yuga kA sUtrapAta, nayI sabhyatA saMskRti ko janma milatA hai| isa naye yuga kA prAraMbha yuga ke Adi meM janmeM bhagavAna AdinAtha ke dvArA huaa| bhoga pradhAna bhogabhUmi ke bAda jaba karmabhUmi kA Agamana huA taba karma se anabhijJa mAnava samAja ko karma pradhAna jIvana yApana karane ke lie asi, masi, kRSi, vidyA, vANijya, zilpakalA kA prazikSaNa dekara eka naye yuga ke nirmANa kA sUtrapAta kiyA isIlie upakRta saMpUrNa prajA unheM AdibrahmA, Adi sRSTi kartA, yuga nirmAtA, yugAdi puruSa, AdinAtha Adi nAmoM se pukAratI thii| isa kRti ke lekhaka AcArya ratna zrI kanakanaMdI jI gurudeva ne isa kRti meM satya tathya evaM pramANika sUtroM ke dvArA yaha siddha kiyA hai ki isa yuga ke prathama nirmAtA, Adi zikSaka bhagavAna AdinAtha hI the| prastuta kRti meM unhIM bhagavAna RSabhadeva ke jIvana evaM unake dvArA pratipAdita jIvana zailI kA sarala, subodha evaM pravAhapUrNa zailI meM vistRta vivaraNa diyA gayA hai| kRti bhAratIya saMskRti ke pratyeka jijJAsu ke liye paThanIya evaM saMgrahaNIya hai| parama pUjya gaNinIpramukha AryikA zrI jJAnamatI mAtAjI kI preraNA se manAye jA rahe bhagavAna RSabhadeva antarrASTrIya nirvANa mahAmahotsava varSa meM bhagavAna RSabhadeva ke vyaktitva evaM kRtitva ke pracAra-prasAra meM, apane jJAna kA sadupayoga kreN| ahet vacana, akTUbara 2000 89
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka samIkSA varddhamAna paJcAMga : upayogI prakAzana pustaka : varddhamAna paJcAMga sampAdaka : paM. mahezakumAra jaina zAstrI, gaNitakartA prakAzaka : saMskRta jyotiSa kampyUTara ekeDamI, sarvArthasiddhi, 3171-I, sudAmA nagara, indaura - 452001 (ma.pra.) sAIja : 28 x 21 se.mI., mUlya : ru. 20/-, aMka - 3, pRSTha - 70 + 25, san 2000 - 2001 samIkSaka : DaoN. mahendrakumAra jaina "manuja', zodhAdhikArI-kundakunda jJAnapITha, indaura jaina vAGmaya meM jyotiSa vidyA bahuta samRddha hai| jaina jyotiSa aura jaina paramparA se anya jyotiSAcArya bhI bhalIbhAMti paricita the| prasiddha jyotiSa grantha 'mAnasAgarI' ke kartA ne grantha ke prArambha meM bhagavAna AdinAtha kA smaraNa karanA Avazyaka samajhA, jise janmapatrI ke prArambha meM likhane kA nirdeza diyA gayA hai - zrIAdinAtha pramukhA jineza: zrIpuNDarIka pramukhA gnneshaaH| sUryAdikheTarbhayutAzca bhAvA: zivAya santu prakaTa prabhAvAH / / mA.sA. 2 / / jainajyotiSa kA samucita upayoga aura vyavahAra nahIM ho pA rahA hai| varddhamAna paJcAMga jaina jyotiSa meM eka agra-kadama hai| isa paMcAMga meM tithi, vAra aura nakSatra ujjaina ke sUryodaya ke samaya para saMgaNita haiN| muhUrta - sAdhana aura muhUrta cakroM se yaha paMcAMga upayogI ho gayA hai| isameM jaina vrata, pauM, paMcakalyANaka tithiyoM kA samAveza yathA - tithi kiyA gayA hai| mAtra vIra zAsana jayantI kI tithi para punarvicAra kI AvazyakatA hai| cara sAraNI, akSAMsa sAraNI, vetAntara sAraNI, lagnasAraNI, avakahaDA cakrama aura janmapatrI banAne kI sarala vidhi kA samAveza isameM kiyA gayA hai, jo jyotiSa meM thor3I sI bhI dakhala rakhane vAloM ko patrikA nirmANa meM bahuta upayogI hai| pratidina ke zubha-azubha yoga aura Avazyaka muhUrta, caughar3iyA, varSaphala Adi kA bhI samAveza kiyA gayA hai| yaha mahattvapUrNa aura upayogI prayAsa hai| anya paMcAMgoM kI paramparA se kucha haTakara isake aMtima bhAga meM 'ratna jyotiSa' ko sammilita kara liyA gayA hai, isameM kisa graha kI upazAMti ke liye kisa lagna vAle ko kauna sA ratna, kisa dhAtu meM, kisa aMgulI meM dhAraNa karanA cAhiye, ratna kI mAtrA, sahAyaka ratna, virodhI ratna aura dhAraNa karane kI vidhi nirdiSTa hai| isake pRSTha 31 para sUcanA prakAzita hai ki 'AgAmI san 2002 se 2011 taka kA varddhamAna paJcAMga kA gaNita pUrNa ho cukA hai aura vikrama samvat 2101 se 2200 taka ke paJcAMga nirmANa kI taiyArI jaina jyotiSa para sAphTaveyara saMskRta - jyotiSa - kampyUTara ekeDamI ke eka aura abhinava prayAsa ke rUpa meM jaina jyotiSa, brahma siddhAnta, sUrya siddhAnta, makaranda, grahalAghava aura ketakI AdhArita arthAt prasiddha pA~ca siddhAntoM meM se kisI bhI eka siddhAnta yA sabhI siddhAntoM ke tathA jaina siddhAnta kA paJcAMga banAne ke liye zIghra hI AgAmI mahAvIra jayantI taka eka sAphTaveyara prastuta kiyA jA rahA hai| progrAmiMga kA kArya pUrNa ho cukA hai, mAtra isakA saMzodhana cala rahA hai| yaha sAphTaveyara vikrayArtha upalabdha rhegaa| . paM. mahezakumAra jaina sampAdaka-varddhamAna paMcAMga, DImApura-797 112 phona: 03862 -30232 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ anurodha trA ke prabandhako se prArthanA vibhinna sAhityakAroM evaM itihAsakAroM ne pAThya pustakoM meM jaina dharma kA pravartaka bhagavAna mahAvIra ko batAyA hai tathA kaI pAThya pustakoM meM jaina dharma ke 23 tIrthaMkaroM ke astitva ko nakAra diyA hai evaM ise mithaka - kathA jaina dharma kI prAcInatA siddha karane ke lie gaDhanA batAyA hai| aisI karIba 30 pAThya pustakeM haiM, jinameM jaina dharma ke bAre meM bhrAmaka tathya prastuta kie gae haiN| jisakA saMkalana DaoN. anupama jaina (indaura) ne eka laghu pustikA meM kiyA hai| rASTrIya zaikSika anusaMdhAna evaM prazikSaNa pariSad dvArA prakAzita pustaka 'prAcIna bhArata' ke saMdarbha meM maiMne kucha dinoM pUrva apanA nivedana jaina dharma ke adhyetAoM ke nAma prakAzita kiyA thA, jisake pratyuttara meM mujhe bhArata ke kone-kone se patra va sAmagrI prApta huI hai| una saba vidvAnoM ke prati maiM apanA AbhAra prakaTa karatA huuN| alavara ke eka svataMtratA senAnI zrI mahAvIra prasAda jaina ne to isa saMbaMdha meM eka laghu-pustikA bhI prakAzita kI hai| jisakA prApti sthAna nimna zrI di. jaina sAhitya prakAzana samiti, 332, skIma naM. 10, alavara (rAja.) isa saMbaMdha meM dinAMka 11.6.2000 ko di. jaina triloka zodha saMsthAna hastinApura (meraTha) meM parama pUjya gaNinIpramukha, AryikAziromaNi, zrI jJAnamatI mAtAjI ke pAvana sAnnidhya meM rASTra starIya saMgoSThI kA Ayojana kiyA gayA, jisameM kAphI Thosa pramANa evaM sujhAva jaina dharma kI prAcInatA ke saMbaMdha meM prApta hue haiN| ukta saMgoSThI meM bhAga lene vAle sabhI sahabhAgiyoM evaM sahayogiyoM kA bhI maiM hRdaya se AbhAra prakaTa karatA huuN| lekina mere mana meM eka pIr3A hai ki aisA saba kucha karane kI AvazyakatA kyoM utpanna huI hai? Aja bhI kucha itihAsakAra bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke karIba 150 varSa pazcAt 24 tIrthaMkaroM kI kalpanA kiyA jAnA apane lekhoM evaM patroM meM aMkita kara rahe haiM, aisA kyoM? kahIM hamArI bhUla evaM akarmaNyatA hI to isakA kAraNa nahIM hai ki hamane vigata lagabhaga 50 varSoM meM bhagavAna mahAvIra kI hI jayantI manAkara yaha saMdeza Amajana ko nahIM de diyA ki bhagavAna mahAvIra hI jaina dharma ke pravartaka haiM? bhagavAna mahAvIra kA 2500 vA~ nirvANa mahotsava vyApaka stara para manAne kA artha bhI to kahIM aisA nahIM lagAyA gayA ki jaina dharma ke pravartaka bhagavAna mahAvIra hI haiM? agale varSa manAI jAne vAlI 2600 vIM jayantI Amajana ko jaina dharma ke bAre meM kyA saMdeza degI? kyA bhagavAna mahAvIra kI 2600 vIM janma jayaMtI samAroha ko rASTrIya stara para manAte samaya hameM yaha dhyAna nahIM rakhanA cAhie ki bhagavAna mahAvIra ke sAtha-sAtha jaina dharma ke anusAra 24 tIrthaMkaroM kA bhI pracAra-prasAra kareM, unake jIvana caritra para prakAza DAleM, sAhitya kA prakAzana kareM, Adi-Adi? ___merI samagra jaina samAja ke tIrtha kSetroM ke prabandhakoM se vinamra prArthanA hai ki - 1. pratyeka tIrthaMkara ke janma - sthala para eka rASTrIya kAryakrama kA Ayojana avazya kiyA jaave| 2. mUlanAyaka bhagavAna kI janmatithi ke dina prativarSa janma kalyANaka mahotsava manAyA jaave| bhagavAna kA pANDuka-zilA para abhiSeka kiyA jAve evaM usakA samucita pracAra-prasAra mIDiyA-TI.vI., reDiyo, samAcAra - patroM ke mAdhyama se kiyA jaave| 3. pratyeka tIrthaMkara ke jIvana - caritra ke saMbaMdha meM eka laghu pustikA hindI, aMgrejI va sthAnIya bhASA meM prakAzita kI jaave| 4. atizaya kSetroM para bhI aise kAryakrama taiyAra hoM, jinheM inTaraneTa para prastuta kiyA jA ske| campApura kSetra ke padAdhikArI isa saMbaMdha meM dhanyavAda ke pAtra haiM ki unhoMne apane kSetra kA pracAra inTaraneTa para prAraMbha kara diyA hai| - khillImala jaina, eDavokeTa 23, vikAsa patha, alavara (rAja.) arhat vacana, akTUbara 2000 91
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' kundakunda jJAnapITha puraskAra - 99 kI ghoSaNA 'likk zrI digambara jaina udAsIna Azrama TrasTa, indaura dvArA jaina sAhitya ke sRjana, adhyayana, anusaMdhAna ko protsAhita karane ke uddezya se kundakunda jJAnapITha, indaura ke antargata rupaye 25,000 = 00 kA kundakunda jJAnapITha puraskAra prativarSa dene kA nirNaya 1992 meM liyA gayA thaa| isake antargata nagada rAzi ke atirikta lekhaka ko prazasti patra, smRti cihna, zAla, zrIphala bheMTa kara sammAnita kiyA jAtA hai| 1993 se 1998 ke madhya saMhitAsUri paM. nAthUlAla jaina zAstrI (indaura), pro. lakSmIcandra jaina (jabalapura), pro. bhAgacandra 'bhAskara' (nAgapura), DaoN. udayacandra jaina (udayapura), AcArya gopIlAla 'amara' (naI dillI) evaM pro. rAdhAcaraNa gupta (jhAMsI) ko kundakunda jJAnapITha puraskAra se sammAnita kiyA jA cukA hai| 1999 ke puraskAra hetu praviSTi bhejane kI antima tithi 30.6.2000 thii| prApta praviSTiyoM kA mUlyAMkana pro. abdula asada abbAsI, pUrva kumalapati - devI ahilyA vi.vi., indaura kI adhyakSatA vAlI eka trisadasyIya samiti dvArA kiyA gayA jisameM paM. zivacaranalAla jaina - mainapurI (adhyakSa - tIrthaMkara RSabhadeva vidvat mahAsaMgha) tathA pro. nalina ke. zAstrI (samAyojaka - mahAvidyAlaya vikAsa pariSada, magadha vi.vi., bodhagayA) sadasya the| ukta nirNAyaka maMDala kI anuzaMsA ke AdhAra para prasiddha jaina vidvAna DaoN. prakAzacandra jaina, indaura ko unake aprakAzita zodha prabandha 'hindI ke jaina vilAsa kAvyoM kA udbhava aura vikAsa (vi.saM. 1520 se 1900 taka)' para pradAna karane kI ghoSaNA kI gaI hai| puraskAra samarpaNa samAroha pharavarI - mArca 2001 meM honA saMbhAvita hai| varSa 2000 kA puraskAra 'bhagavAna RSabhadeva' para likhita kisI maulika | prakAzita / aprakAzita kRti para diyA jaayegaa| kRti meM bhagavAna RSabhadeva ke sAhitya, itihAsa evaM purAtattva meM upalabdha sabhI sandarbha mUlata: evaM prAmANika rUpa meM saMkalita hone caahiye| vaidika sAhitya ke uddharaNoM ke prAmANika anuvAda bhI sasandarbha diye jAnA apekSita hai| hindI / aMgrejI bhASA meM likhita maulika prakAzita / aprakAzita ekala kRti nirdhArita prastAva patra ke sAtha 28 pharavarI 2001 taka kundakunda jJAnapITha ke kAryAlaya meM prApta honA Avazyaka hai| prastAva patra kundakunda jJAnapITha kAryAlaya meM upalabdha haiN| devakumArasiMha kAsalIvAla DaoN. anupama jaina adhyakSa mAnada saciva 30.11.2000 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatividhiyoM gAjiyAbAda meM dharma, Agama, vijJAna vicAra saMgoSThI sampanna gAjiyAbAda ke kavinagara sthita zrI pArzvanAtha diga. jaina mandira meM paramapUjya muni zrI saurabhasAgarajI mahArAja evaM paramapUjya muni zrI prabalasAgarajI mahArAja ke sAnnidhya meM dharma, Agama evaM vijJAna vicAra saMgoSThI dinAMka 18-19-20 sitambara 2000 ko sampanna huI, jisameM DaoN. jayakamAra jaina-maja ne 'anarthadaNDa vrata kI prAsaMgikatA', DaoN. anupama jaina- indaura ne 'jainAcAryoM dvArA pratipAdita gaNita evaM Adhunika gaNita', DaoN. azoka jaina- gvAliyara ne 'abhakSya - bhakSya bhojana', DaoN. anila jaina - ahamadAbAda ne 'kloniMga aura karmasiddhAnta', DaoN. surendra jaina 'bhAratI' - burahAnapura ne 'jaina pUjA paddhati', DaoN. kapUracandra jaina-khataulI ne 'jaina dharma meM pudgala dravya', DaoN. ema. ema. bajAja-dillI ne 'hiMsaka padAthoM kA upayoga evaM bhUkampa', DaoN. zreyAMsakumAra jaina - bar3auta ne 'sAmAyika aura dhyAna kI prAsaMgikatA', DaoN. nalina ke. zAstrI - bodhagayA ne 'dharma aura vijJAna', prAcArya zrI nihAlacanda jaina-bInA ne 'zikSAvratoM kI sAmAyika bhUmikA' viSayaka Alekha par3he evaM prabuddha zrotAoM dvArA uThAI gaI jijJAsAoM kA samAdhAna kiyaa| sabhI vidvAnoM kA zAla, zrIphala evaM pratIka cinha pradAnakara sammAna kiyA gyaa| saMgoSThI kA saMcAlana DaoN. zreyAMsakumAra jaina-bar3auta evaM DaoN. nIlama jaina- gAjiyAbAda ne kiyaa| 'zrI puSpa varSAyoga samiti' ne saMgoSThI kI saphalatA meM mahatI bhUmikA nibhaayii| jaina milana (mahilA) evaM jayajinendra bAlikA saMgha, vIra sevA saMgha dvArA maMgalAcaraNa evaM rocaka bhajana prastuta kiye gye| DaoN. ema. ema. bajAja - naI dillI dvArA ahiMsA evaM maskulara DisTrAphI se sambandhita 2 vIDiyo kaiseTa dikhAyI gayIM jisase logoM kI zAkAhAra sambaMdhI AsthA dRr3ha huii| isa avasara para AzIrvAda svarUpa muni zrI saurabhasAgarajI mahArAja ne kahA ki 'sabhI ko svayaM ke astitva ko pahacAnane kI ceSTA karanI caahiye| pUrvopArjita karmoM ko jalAne ke liye jinapUjA parama iSTa hai| jJAna ko AcaraNa meM utArakara hameM apanA bhaviSya nirmala banAnA caahiye|' ___ saMgoSThI kI samIkSA DaoN. nIlama jaina, sampAdikA - jaina mahilAdarza ne kI tathA ise saphala btaayaa| isa avasara para anekAnta jJAna mandira, bInA dvArA bra. saMdIpa 'sarala' dvArA paM. sukhamAla jaina-baruAkher3A ke sahayoga se hastalikhita granthoM kI pradarzanI bhI lgaayii| zrI kSetra zravaNabelagolA meM cikkabeTTA mahotsava paMcama zrutakevalI zrI bhadrabAhu svAmI ke caraNa vizrAma, tapasyA evaM samAdhi se pAvana aitihAsika kSetra cikkabeTTA (candragiri, zravaNabelagolA) tIrtha kA mahotsava vartamAna meM prathama bAra jagadguru paramapUjya karmayogI bhaTTAraka svasti zrI cArukIrti svAmIjI ke mArgadarzana evaM netRtva meM dinAMka 29 janavarI se 6 apraila 2001 taka vividha dhArmika, sAMskRtika, aitihAsika kAryakramoM ke sAtha sampanna hogaa| isa mahotsava ke antargata jinAgama/jinavANI se saMbaMdhita 108 aise graMthoM kA prakAzana kiyA jAyegA jo anupalabdha yA aprakAzita haiN| mahotsava ke upalakSa meM ye hI 108 graMtha kalaza ke rUpa meM lokArpita hoNge| jinavANI ke vidvAn sevakoM se nivedana hai ki aprApya, anupalabdha, prakAzita aise graMthoM kA, jinakA Apa puna: prakAzana upayukta samajhate hoM, nAma, graMthakartA kA nAma aura saMbhava ho to eka prati mahotsava samiti ke adhyakSa zrI nIraja jaina, zAMti sadana, kaMpanI bAga, satanA (ma.pra.) phona : 07672 - 34088 para bhijavAne kA kaSTa kreN| yadi ApakI svayaM kI yA anya kisI kI bhI koI aprakAzita racanA/kAvya hoM to vaha bhI Apa bheja sakate haiN| 7/8 graMthoM kA prakAzana prArambha ho gayA hai| vistRta jAnakArI ke liye nimna pate para bhI samparka kara sakate haiM - zrI bharatakumAra kAlA 14/432, Taigora nagara, vikrolI (pU.), mumbaI - 400083 phona : 022-5743491 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI gaNezaprasAda varNI smRti sAhitya puraskAra zrI syAdvAda mahAvidyAlaya, bhadainI- vArANasI kI ora se apane saMsthApaka pUjya zrI gaNezaprasAdajI varNI kI smRti meM varSa 2000 ke puraskAra ke liye jainadharma, darzana, siddhAnta, sAhitya, samAja, saMskRti, bhASA evaM itihAsa viSayaka maulika, sRjanAtmaka, cintana, anusaMdhAnAtmaka zAstrIya paramparA yukta kRti para puraskArArtha 4 pratiyA~ 31 disambara 2000 taka AmaMtrita haiN| isa puraskAra meM ru. |- kI nagada rAzi tathA prazasti patra diyA jaayegaa| 1997 ke bAda kI prakAzita pustakeM hI isameM sammilita kI jA sakatI haiN| niyamAvalI nimna pate para upalabdha hai - DaoN. phUlacanda jaina 'premI' saMyojaka - zrI varNI smRti sAhitya puraskAra samiti zrI syAdvAda mahAvidyAlaya, bhadainI, vArANasI vAgbhAratI puraskAra hetu nAma AmaMtrita vAgbhAratI puraskAra-2001 hetu 40 varSa taka ke ArSamArgIya, yuvA vidvAna, pravacanapaTu, dharma prabhAvanA meM saMlagna vidvAnoM se/ke nAma sAdara AmaMtrita haiM jo dazalakSaNa parva para nirlobhitA ke sAtha pravacanArtha avazya jAte hoN| nAma, Ayu, patA, parva para pravacanArtha kahA~ - kahA~ gaye va anya vivaraNa 31 disambara 2000 taka nimna pate para bhejeM - vAgbhAratI, dvArA DaoN. suzIla jaina jaina klinika, siTI posTa oNphisa ke sAmane, mainapurI-205 001 (u.pra.) varSa 1999 kA puraskAra paM. zailendra jaina, bInA tathA varSa 2000 kA puraskAra DaoN. surendra jaina 'bhAratI', burahAnapura ko pradAna kiyA gayA thaa| puraskAra meM ru. 11,000/- kI nagada rAzi, sammAna patra, pratIka cinha Adi bheMTa kiyA jAtA hai| paM. zivacaranalAla jaina, mainapurI gaNinI jJAnamatI puraskAra - 2000 se sammAnita digambara jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura dvArA 1995 meM sthApita paMcavarSIya gaNinI jJAnamatI puraskAra-2000 ke nirNaya hetu nimnAMkita pA~ca sadasyIya nirNAyaka maMDala kA gaThana kiyA gayA thA - 1. bra. ravIndrakumAra jaina, hastinApura adhyakSa 2. zrI anilakumAra jaina 'kAgajI', dillI samAjasevI-prAyojaka 3. zrI jinendra prasAda jaina, 'ThekedAra', dillI samAjasevI 4. pro. Ara. Ara. nAMdagAMvakara, nAgapura pUrva kulapati, viziSTa vidvAna 5. DaoN. anupama jaina, indaura nidezaka - saciva nirNAyaka maMDala kI dinAMka 15.7.2000 ko dillI meM sampanna baiThaka meM sarvAnumati se jainadharma ke udbhaTa variSTha vidvAna tathA di. jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura kI akAdamika gatividhiyoM se 1978 se abhinna rUpa se sambaddha paM. zivacaranalAla jaina, mainapurI ko gaNinI AryikA jJAnamatI puraskAra - 2000 dene kA nizcaya kiyA gyaa| isa puraskAra ke antargata ru. 1,00,000/- kI nagada rAzi, zAla, zrIphala evaM prazasti pradAna kI jAtI hai| yaha puraskAra nikaTa bhaviSya meM samAroha pUrvaka pradAna kiyA jAyegA, jisake sthAna evaM tithi kI ghoSaNA yathAsamaya kI jaayegii| . karmayogI bra. ravIndrakumAra jaina, adhyakSa 94 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarUratamandoM ke liye TAimsa phAuNDezana TAimsa phAuNDezana kI sthApanA AdhyAtmika, naitika, sAMskRtika aura sAmAjika vikAsa ke kAma meM lage gaira sarakArI saMgaThanoM ko madada dene ke liye kI gaI hai| phAuNDezana kA vizvAsa hai ki kisI bhI majabUta aura lokatAMtrika samAja ke liye aisA bahumukhI vikAsa eka jarUrI AdhAra hotA hai| phAuNDezana ina gaira sarakArI saMgaThanoM ko anya sarakAroM, saMgaThanoM aura vyaktiyoM se dhana upalabdha karAne meM madadagAra ke rUpa meM kArya kregaa| phAuNDezana kI koziza gaira sarakArI saMgaThanoM ke jariye una kSetroM meM sakArAtmaka parivartana lAne kI hai jo Aja taka upekSA kA zikAra rahe / ___ phAuNDezana kA vizvAsa hai ki pragati ke liye AdhyAtmika vikAsa kA honA jarUrI hai| Aja hama tanAva se bharI jisa duniyA meM raha rahe haiM, usameM AdhyAtmika samajha hI hamameM apanI naitika virAsata ke prati niSThA paidA kara sakatI hai| skUla, mIDiyA aura sUcanA takanIka ke naye sAdhanoM ke jariye AdhyAtmikatA ko AdamI aura samAja ke jIvana kA jarUrI hissA banAyA jA sakatA hai| phAuNDezana apane sahayogiyoM ke sAtha milakara pAraMparika kalA-kauzala ko protsAhita karane aura sAMskRtika virAsata ko bacAye rakhane kI koziza kregaa| phAuNDezana sarakAroM, gaira sarakArI saMsthAoM aura vyaktiyoM se dAna legaa| vizeSajJoM kI eka samiti upayukta saMgaThanoM aura saMsthAoM kA cunAva karegI jinheM yaha dhana sahAyatA rAzi yA karja ke rUpa meM upalabdha karAyA jaayegaa| ina pariyojanAoM para kAma kisa taraha ho rahA hai, isa para phAuNDezana ke adhikAriyoM kI najara rhegii| zrI pradIpakumArasiMha kAsalIvAla mahAsamiti ke rASTrIya adhyakSa nirvAcita digambara jaina samAja kI sarvocca pratinidhi saMsthA digambara jaina mahAsamiti ke rASTrIya adhyakSa ke cunAva prasiddha digambara jaina tIrtha zrImahAvIrajI para dinAMka 24 sitambara ko sampanna hue| isa pratiSThApUrNa cunAva meM mahAsamiti ke pUrva rASTrIya adhyakSa zrI pradIpakumArasiMha kAsalIvAla (indaura) ko 366 tathA mahAsamiti ke pUrva rASTrIya upAdhyakSa zrI rAjendrakumAra TholiyA (jayapura) ko 210 mata prApta hue| jJAtavya hai ki isa nirvAcana meM mAtra 863 matadAtA the, jinameM se 604 ne apane matAdhikAra kA prayoga kiyaa| mahilA madhyAMcala evaM videzI sadasyoM ke pratinidhiyoM dvArA DAle gaye 26 mata sammilita nahIM kiye jAne ke bAvajUda 156 matoM ke bhArI bahumata se zrI pradIpajI kI jIta yaha darzAtI hai ki unheM sabhI vargoM evaM aMcaloM kA sneha evaM AzIrvAda prApta huA hai| 2 mata nirasta kara diye gye| isa prakAra zrI pradIpajI kAsalIvAla bhArI bahumata se 2 varSa hetu puna: rASTrIya adhyakSa pada para nirvAcita hue| dinAMka 5.11.2000 ko indaura meM sampanna mahAsamiti kAryakAriNI kI baiThaka meM mahAmaMtrI ke pada para zrI mANikacanda jaina pATanI (indaura) tathA koSAdhyakSa ke pada para zrI kAMticandra jaina bar3ajAtyA (dillI) kA sarvAnumati se cayana kiyA gyaa| kAryakAriNI kI hI baiThaka meM adhyakSa mahodaya ne apane vizeSAdhikAra kA prayoga kara zrI ema.ke. jaina (dillI) ko atirikta mahAmaMtrI evaM arhat vacana ke sampAdaka DaoN. anupama jaina ko mahAsamiti patrikA kA pradhAna sampAdaka manonIta kiyaa| mahAsamiti kI navanirvAcita TIma ko kundakunda jJAnapITha parivAra kI bdhaaii| DaoN. jayakizana prasAda khaNDelavAla ko AcArya hajArIprasAda dvivedI sammAna DaoN. jayakizana prasAda khaNDelavAla, nidezaka - vRndAvana zodha saMsthAna, mathurA ko uttarapradeza hindI sAhitya sammelana ke rAyabarelI (u.pra.) meM sampanna vArSika adhivezana (30.9.2000) ke avasara para AcArya hajArIprasAda dvivedI sammAna se sammAnita kiyA gyaa| unheM yaha sammAna AlocanA sAhitya meM viziSTa yogadAna hetu diyA gyaa| jJAnapITha parivAra kI ora se bdhaaii| arhat vacana, akTUbara 2000 95
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhata vacana puraskAra (varSa 11 - 1299) kI ghoSaNA kundakunda jJAnapITha, indaura dvArA maulika evaM zodhapUrNa AlekhoM ke sRjana ko protsAhana dene evaM zodhArthiyoM ke zrama ko sammAnita karane ke uddezya se varSa 1990 meM arhat vacana puraskAroM kI sthApanA kI gaI thii| isake antargata prativarSa arhata vacana meM eka varSa meM prakAzita 3 zreSTha AlekhoM ko puraskRta kiyA jAtA hai| varSa 1999 ke cAra aMkoM meM prakAzita AlekhoM ke mUlyAMkana ke liye eka trisadasyIya nirNAyaka maNDala kA nimnavat gaThana kiyA gayA thA - 1. pro. Ara. Ara. nAMdagAMvakara, pUrva kulapati, ____1472, hasana bAga ror3a, nyU naMdanavana leAUTa, nAgapura (mahArASTra) 2. zrI sureza jaina, I.A.S. 30, nizAta kAlonI, bhopAla (ma.pra.) 3. DaoN. nIlama jaina, pradhAna sampAdikA - jaina mahilAdarza, C/o. zrI yU. ke. jaina, senTrala oNpha iNDiyA, po. mIragaMja ji. barelI (ma.pra.) nirNAyakoM dvArA pradatta prAptAMkoM ke AdhAra para nimnAMkita AlekhoM ko kramaza: prathama, dvitIya evaM tRtIya puraskAra hetu cunA gayA hai| puraskRta lekha ke lekhakoM ko kramaza: rupaye 5000/-, 3000/- evaM 2000/- kI nagada rAzi, prazasti patra evaM smRti cinha se nikaTa bhaviSya meM sammAnita kiyA jaayegaa| prathama puraskAra : kAladravya : jaina darzana aura vijJAna, 11 (3), julAI 99, pR. 23 - 32 kumAra anekAnta jaina, zodha chAtra, jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM- 341306 dvitIya puraskAra : jaina samAja meM nArI kI haisiyata, 11 (2), apraila 99, pR. 9-18 AcArya gopIlAla amara, amarAvatI, sI-2/57, bhajanapurA, dillI- 110053 tRtIya puraskAra : NamokAra mahAmaMtra - sAdhanA ke svara : eka adhyayana, 11(3), julAI 99, pR. 49 - 52 sva. DaoN. jayacanda zarmA, nidezaka - zrI saMgIta bhAratI, zodha vibhAga, bIkAnera - 334007 puraskAra samarpaNa samAroha pharavarI-mArca 2001 meM indaura meM Ayojita kiyA jaayegaa| devakumArasiMha kAsalIvAla DaoN. anupama jaina adhyakSa kundakunda jJAnapITha, indaura mAnada saciva DaoN. manoramA jaina ko zramaNa puraskAra pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI dvArA prakAzita evaM DaoN. (zrImatI) manoramA jaina (dharmapatnI DaoN. sudarzanalAla jaina, prAdhyApaka - saMskRta, kAzI hindU vidyApITha) dvArA likhita 'paJcAdhyAyI meM pratipAdita jainadarzana' nAmaka zodha - prabandha para uttarapradeza saMskRta saMsthAna ne varSa 1998 kA pA~ca hajAra rupaye kA zramaNa puraskAra pradAna kara DaoN. (zrImatI) jaina kA sammAna kiyA hai| jJAtavya hai DaoN. (zrImatI) jaina ne DA. kamalezakumAra jaina ke nirdezana meM zodha - prabandha likhakara kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI se san 1996 meM pIeca.DI. kI upAdhi prApta kI hai| 96 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra 2600 vA~ janmotsava bhagavAna mahAvIra kA 2600 vA~ janmotsavarASTrIya stara para manAne hetu bhArata ke pradhAnamaMtrI mAnanIya zrI aTalabihArI bAjapeyI kI adhyakSatA meM 59 sadasyIya rASTrIya samiti gaThita kI gaI hai| isa kameTI ke dvArA liye gaye nirNayoM ko druta gati se kAryAnvita karane hetu kendrIya paryaTana evaM saMskRti maMtrI kI adhyakSatA meM eka 9 sadasyIya kriyAnvayana samiti bhI gaThita kara dI gaI hai| jJAtavya hai ki digambara evaM zvetAmbara samAja ne milakara saMyukta rUpa se sAmAjika stara para eka anya samiti zrI dIpacanda gArDI kI adhyakSatA meM gaThita kI hai, jisakI kAryAdhyakSa zrImatI indu jaina tathA mahAmaMtrI sAhU ramezacanda jaina evaM ema.ela. AcchA haiN| isa samita ne rASTrIya samiti ke sammukha prastuta karate hue apane kAryakramoM evaM pariyojanAoM kI sUcI taiyAra kI hai| yaha sUcI atyaMta vyApaka, mahatvAkAMkSI evaM suvicArita hai| prasiddha hindIsevI zrI puruSottama jaina evaM zrI ravIndra jaina puraskRta yunesko dvArA Ayojita tRtIya sahasrAbdI vizva hindI sammelana ke avasara para paMjAba ke prasiddha hindIsevI zrI puruSottama jaina evaM zrI ravIndra jaina ko anya hindIseviyoM ke sAtha rAjendra sabhAgAra, dillI meM DaoN. sudhAkara pANDeya ke mukhya Atithya meM 'rASTrIya hindIsevI sahasrAbdI sammAna' se sammAnita kiyA gyaa| isa sammelana kA udghATana kendrIya gRhamaMtrI mAnanIya zrI lAlakRSNajI ADavAnI ne 14 sitambara 2000 ko kiyaa| sammelana ke saMyojaka DaoN. priyaraMjana trivedI the| 22 sitambara prAbdI vizva hindI sammelana kundakunda jJAnapITha parivAra kI ora se jaina jagata ke prasiddha lekhakadvaya ko hArdika bdhaaii| Apa donoM mahAnubhAva paMjAba - hariyANA prAMta meM jainadharma ke pracAra-prasAra hetu vizeSa saceSTa AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja ke pravacana evaM adhyApana kI sI.DI. saMtaziromaNi AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja ke 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra', 'tattvArthasUtra', 'prameyaratnamAlA', 'rAjavArtika', 'nyAyadIpikA', 'vRhada dravyasaMgraha', 'samayasAra' Adi graMthoM para diye gaye vyAkhyAnoM kI sacitra evaM madhura saMgItamaya sI.DI. taiyAra kI gaI hai sAtha hI anya aneka viSayoM para pravacanoM kI sI.DI. bhI taiyAra kI jA rahI hai| sI.DI. nirmANa karane ke bAre meM adhika jAnakArI tathA sI.DI. prApta karane hetu samparka - bra. ajita 'vIra', digambara jaina udAsIna Azrama, 584 ma. gAMdhI mArga, tukogaMja, indaura - 452001 arhat vacana, akTUbara 2000 97
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre pramukha prakAzana THE JAIN SANCTUARIES THE FORTRESS OF GWALIOR mUlazaMdha aura usakA prAcIna sAhitya JAIN DHARMA VISHWA DHARMA THE SAAT KUNDAKINDLJARAHTIA mUlasaMgha THE JAIN SANCTUARIES OF THE FORTRESS OF GWALIOR By - Dr. T.V.G. SASTRI - Price - Rs. 500.00 or U.S.$50.00 I.S.B.N. 81-86933-12-3 aura usakA prAcIna sAhitya - lekhaka - paM. nAthUlAla jaina zAstrI mUlya - ru. 70.00 I.S.B.N. 81-86933-14-x JAIN DHARMA VISHWA DHARMA By - Pt. Nathuram Dongariya Jain Translated by C.L. Bandi Price - Rs. 20.00 I.S.B.N.81-86933-15-8 kundakunda jJAnapITha dvArA prakAzita anya sAhitya pustaka kA nAma lekhaka I.S.B.N. *1. jainadharma kA sarala paricaya paM. balabhadra jaina 81-86933 - 00-x 2. bAlabodha jainadharma, pahalA bhAga saMzodhita dayAcanda goyalIya 81-86933-01-8 3. bAlabodha jainadharma, dUsarA bhAga dayAcanda goyalIya 81-86933-02-6 4. bAlabodha jainadharma, tIsarA bhAga dayAcanda goyalIya 81-86933-03-4 5. bAlabodha jainadharma, cauthA bhAga dayAcanda goyalIya 81-86933-04-2 6. naitika zikSA, prathama bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933-05-0 7. naitika zikSA, dUsarA bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933-06-9 8. naitika zikSA, tIsarA bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933-07-7 9. naitika zikSA, cauthA bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933-08-5 10. naitika zikSA, pAMcavAM bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933-09-3 11. naitika zikSA, chaThA bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933-10-7 12. naitika zikSA, sAtavAM bhAga nAthUlAla zAstrI 81-86933-11-5 13. jaina dharma - vizva dharma paM. nAthUrAma DoMgarIya jaina 81-86933-13-1 * anupalabdha prApti samparka : kundakunda jJAnapITha, 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura - 452 001 98 arhat vacana, akTUbara 2000
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ praddhAMjali eka cirAga jo sahasA bujha gayA! zrI navIna jaina seThI kA Akasmika nidhana zrI bhAratavarSIya digambara jaina (dharma/tIrtha saMrakSiNI) mahAsabhA ke rASTrIya adhyakSa zrI nirmalakumAra jaina seThI ke 36 varSIya priya jyeSTha yuvA suputra zrI navIna jaina seThI kA 10 navambara 2000 ko sItApura ke nikaTa zAhajahA~pura se sItApura Ate samaya hRdayavidAraka sar3aka durghaTanA meM prAtaH 8 baje duHkhada nidhana ho gyaa| zrI navIna jaina kisI Avazyaka kArya se eka dina pUrva dillI gaye the| dillI se sItApura Ane hetu ve zAhajahA~pura utarakara eka TaiksI se sItApura jA rahe the ki thAnA rAmakoTa kSetra meM gA~va nerI ke pAsa khar3I Traka meM yaha TaiksI pIche se jA bhir3I jisase TaiksI meM savAra zrI navIna jaina sahita cAra logoM kI mRtyu ho gii| Apa apane pIche patnI, do putra sahita anya saMbaMdhiyoM kA bharApUrA parivAra chor3a gaye haiN| sva. zrI navIna seThI kA janma 7 navambara 1964 ko tinasukiyA (AsAma) meM bhArata vikhyAta svanAmadhanya sva. zrI harakacandajI seThI ke yazasvI suputra zrAvakaratna zrI nirmalakumArajI seThI ke yahA~ huA thaa| unakI prArambhika zikSA silcara meM sampanna huii| san 1972 meM ATha varSa kI umra meM ve sItApura A gaye the| yahA~ ke rAjakIya inTara kAleja meM unhoMne kakSA 12 taka zikSA prApta kii| san 1983 meM krizciyana kAleja, lakhanaU se unhoMne bI.kaoNma. kI upAdhi prApta kI tathA 1 varSa taka maisUra meM rahakara unhoMne CFTRI meM phlora mila takanIka kA prazikSaNa prApta kiyaa| ApakA vivAha AgarA ke suprasiddha vyavasAyI evaM samAjasevI zrI niraMjanalAlajI bainAr3A ke anuja zrI pannAlAlajI bainAr3A kI suputrI anu jaina ke sAtha huA thaa| Apake do suputra medhira (10 varSa) evaM avicala (6 varSa) haiN| Apa apane phlora milsa ityAdi ke vyavasAya kA kuzalatApUrvaka saMcAlana kara rahe the| dhArmika, sAmAjika gatividhiyoM meM bhI Apa parokSa rUpa se pUrNa sahayoga pradAna karate the| kundakunda jJAnapITha parivAra zrI vIraprabhu se divaMgata AtmA kI zAMti va sadgati kI kAmanA karatA huA zoka saMtapta parivAra ke prati hArdika zoka saMvedanA prakaTa karatA hai| vayovRddha brahmacArI zrI rUpacandajI gaMgavAla kA nidhana indaur| zrI digambara jaina udAsIna Azrama, tukoMgaja- indaura ke vayovRddha brahmacArI zrI rUpacandajI jaina gaMgavAla kA dinAMka 26 agasta 2000 ko nidhana ho gyaa| ve 80 varSa ke the| AcArya zrI zAMtisAgarajI mahArAja ne unheM aMtima dharmopadeza diyaa| saMsthAdhyakSa zrI devakumArasiMhajI kAsalIvAla ne unake nidhana para zoka pragaTa kiyaa| Azrama se nikalI zavayAtrA meM aneka dharmAlujana sammilita hue| jUnI indaura sthita muktidhAma para antyeSTi ke pazcAta sampanna zoka sabhA meM sarvazrI paM. ratanalAlajI zAstrI, bra. anilajI, bra. lakhamIcandajI, bra. sunIlajI, bra. hukamacandajI, DaoN. ke. ela. jaina, DaoN. mahendrakumAra jaina, zrI sUryapAla jaina, zrI narendra jaina va zrI jayasena jaina Adi ne zraddhAMjali arpita kii| jayasena jaina arhat vacana, akTUbara 2000 99
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Filling hearts with happiness and minds with memories. It has been 50 glorious years and this is just the beginning of our journey. Cheers Visit us at: http://www.skumors.com FABRIC OF A GOLDEN INDIA RENESS. SO O S - WORKWEAR HOSTESE UMBUTTONS PERCEPTISK-838
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI trilokacandajI jaina kA du:khada nidhana arhat vacana ke sampAdaka, kundakunda jJAnapITha, indaura ke saciva tathA gaNinI jJAnamatI zodhapITha, hastinApura ke nidezaka, gaNitajJa DaoN. anupama jaina ke pUjya pitA zrI trilokacaMda jI jaina kA 4 akTUbara 2000 ko rAjagar3ha (byAvarA) meM Akasmika nidhana ho gyaa| dhArmika pravRtti ke dhanI sva. zrI jaina kraoNkarI ke thoka vyavasAyI the tathA apane vyavasAya se saMbaMdhita kArya se byAvarA se rAjagar3ha gaye hue the| rAjagar3ha se khilacIpura jAte samaya basa - Traka durghaTanA meM unakA duHkhada nidhana ho gyaa| bulaMdazahara (u.pra.) ke chatArI grAma meM 10 maI 1936 ko janme sva. zrI trilokacaMda jaina prAraMbha se hI pratibhAzAlI evaM udyamazIla rhe| apane pitA zrI revatIprasAda jI jaina ke zIghra hI nidhanoparAMta unhoMne hI apane choTe bhAI - bahinoM ke vivAha evaM samasta pArivArika uttaradAyitva kA kuzalatApUrvaka nirvAha kiyaa| sana 1958 meM apanA janma sthAna chor3akara gvAliyara evaM phirojAbAda meM naukarI kii| pazcAta svayaM kA glAsa evaM kraoNkarI vyavasAya kiyaa| apane pratibhAvAna ekamAtra suputra DaoN. anupama jaina ke ma.pra. zAsakIya mahAvidyAlayIna sevA meM praveza ke pazcAt 1990 meM apanI dharmapatnI zrImatI indrA jaina sahita byAvarA (ma.pra.) A gye| isake pUrva unhoMne apane suputra sahita cAroM suputriyoM (upamA, saritA, saMdhyA va zAlinI) ke vivAha bhI sampanna kara apane pramukha dAyitva se mukti pA lI thii| kintu apanI svAbhimAnI va svAvalambI vRtti ke kAraNa, zArIrika pratikUlatAoM ke bAvajUda ve jIvana kI aMtima zvAMsa taka saMgharSarata rhe| nizcita hI yaha unake puNyodaya kA hI suphala thA ki varSa 1995 meM unhoMne apane suputra DaoN. anapama jaina ko. jambadvIpa hastinApara meM, paramapajya, gaNinIpramakha, AryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI ke nAma se ghoSita prathama gaNinI jJAnamatI puraskAra (eka lAkha ru. evaM prazasti) se sammAnita hote hue dekhaa| isa suavasara para unhoMne apane samasta saMbaMdhI va AtmIyajanoM ko hastinApura AmaMtrita kara unakA yathocita sammAna bhI kiyaa| byAvarA (rAjagaDha) meM 5 akTUbara 2000 ko unakA aMtima saMskAra huA jahA~ putra DaoN. anupama jaina ne mukhAgni dii| sthAnIya jaina samAja ke atirikta aneka prAdhyApaka, samAjasevI evaM jainetara baMdhu bhI unakI aMtyeSTi meM sammilita hue| tIsare kA uThAvanA 7 akTUbara ko DaoN. anupama jaina ke nivAsa "jJAnachAyA'' DI-14, sudAmAnagara, indaura para huA jisameM bar3I saMkhyA meM diga. jaina mahAsamiti evaM di. jaina mahilA saMgaThana ke padAdhikArI, jaina samAja ke variSThajana, prAdhyApakagaNa evaM AtmIyajana bhI sammilita hue| deza-videza se aneka zIrSastha manISI vidvAna evaM vibhinna saMsthAoM se bhI saMvedanA patra prApta hue aura niraMtara prApta ho rahe haiN| deza kI anekAneka patra - patrikAoM dvArA bhI unako zraddhAMjali prakAzita kI jA rahI hai| divaMgata AtmA ko kundakunda jJAnapITha parivAra kI ora se vinamra zraddhAMjali evaM zoka saMtapta parivArajanoM ke prati hArdika saMvedanA vyakta kI gii| jayasena jaina sampAdaka-sanmati vANI
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ I.S.S.N. 0971-9024 arhat vacana bhArata sarakAra ke samAcAra - patroM ke mahApaMjIyaka se prApta paMjIyana saMkhyA 50199/88 mAnavADha Cooc simjataMjabAbaccArimubatvaceva cahageNihi mAtahAsabAre mArA / / rojAgojayANANa ijalo jaimAnecAhisAbhAvAnabbejAjogamAyA 45805 indaura svAmI zrI di. jaina udAsIna Azrama TrasTa, kundakunda jJAnapITha, indaura kI ora se devakumArasiMha kAsalIvAla dvArA 584, mahAtmA gAMdhI mArga, indaura se prakAzita evaM sugana grAphiksa, siTI plAjA, ma.gA. mArga, indaura phona : 53828 mAnada sampAdaka - DaoN. anupama jaina