Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધના સાર
શ્રતવિર ભગવાન શ્રાવીરક્ષદ મહર્ષિણીત શ્રીચફસરશુપચ જાદ
આદિ (૪) પયુનાઃ : મૂળ અને ભાવાનુવાદ :
- સંપાદક :પૂ૦ મુનિરાજ શ્રી કનકવિજયજી
મહારાજ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIણ
भाचार्य श्रीविजयसिद्धिसुरिग्रन्थमालायाः तृतीयं पुष्पम् (३) મૃતસ્થવિર ભગવાન શ્રી વીરભદ્રમહર્ષિ સંકલિત
આરાધના સા રે
PIIIIIIIIIIIIII IIIIIIIIIIII
IIIIIIIII
શ્રીચઉસરણ, શ્રીઆઉર પચ્ચકખાણ, શ્રીભત્તપરિણય, શ્રીસંથાગ પરિણય. [૪] પયજ્ઞાસુઓ
મૂળ અને ભાવાનુવાલિય"
IT Itilf. I
– પ્રકાશકપૂ. શાન્તપમૂર્તિ સુવિહિત શિરોમણિ સારામ શ્રીમદ્ વિજ્યસિદ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજના પરમવિનય મુનિરાજ શ્રીપ્રાદવિજયજી મહારાજના શિષ્યરત્ન શાન્તસૂતિ પૂ. પંન્યાસજી મહારાજ શ્રીરવિજયજી
ગણિવરને સદુપદેશથી પ્રાપ્ત આર્થિક સહાયથી- આચાર્ય શ્રીવિજયસિદ્ધિસૂરિ ગ્રન્થમાળા:
શ્રીશાન્તિનાથ જૈન દેરાસર પેઢી, બીલીમ.
IIIIIII
III
કnnivrunninIIIIIIInnoninInnnnnninIuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuuu
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : ભારતર પ્રભુદાસ દીપચ,
[ વ્યવસ્થાપક] આ૦ શ્રીવિજયસિદ્ધિસૂરિ ગ્રન્થમાળા, જૈન દેરાસર પેઢી, બીલીમોરા [બી.બી.]
વિ. સં. ૧૯૯૭ વીર સં. ૨૪૬૭
પ્રત ૫૦૦ મૂલ્ય: સદુ૫યોગ.
સુક :
૧૨૦ પૃષ્ઠ સુધી જૈન ભાસ્કરે ય મ. પ્રેસ, જામનગર,
શેષ ભગ શ્રી શારદા મુદ્રણાલય
M.312 Allan MAHBISUG.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री शान्तिनाथाय नमः । ॥ पू. आचार्यदेवश्रीमद्विजयसिद्धिसूरीश्वरपादपनेभ्यो नमः ॥
નિ વેદ ન
સકલશ્રમણસમૂહશિરોમણિ સુવિહિતાગ્રણે વયોવૃદ્ધ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજ્યસિદ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીના પુનીત અભિધાનથી સંકળાયેલ અમારી ગ્રન્થમાળા આજે આ નૂતન ગ્રન્થને, આરાધનાના ખપી આત્માઓની સમક્ષ રજુ કરે છે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્થમાં, કૃતસ્થવિર ભગવાન શ્રી વીરભદ્ર મહર્ષિ કે જેઓ વર્તમાન શાસનના પ્રવર્તક, દેવાધિદેવ શ્રમણ ભગવાન
મહાવીર પરમાત્માના હસ્તદીક્ષિત શિષ્ય છે. તેઓએ સંકલિત કરેલ શ્રી ચઉસરણ, શ્રી આઉર પચ્ચકખાણુ, શ્રી ભત્ત પરિરણય અને શ્રી સંથારગ પરિણુય આ ચાર પન્નાસ્ત્રે મૂળ અને ભાવાનુવાદ સાથે આરાધના સાર તરિકે આપવામાં આવેલ છે.
આ પન્ના સૂત્રોનાં ભાવાનુવાદનું કાર્ય, પૂ. મુનિરાજ શ્રીમદ્ કનકવિજયજી મહારાજ, કે જેઓ પૂજ્યપાદ પરમશાસનપ્રભાવક સિદ્ધાન્ત મહેદધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટપ્રભાવક પૂજનીય વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ પરમશાસનપ્રભાવક આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના વિદ્વાન શિષ્ય છે. તેઓએ પૂર્ણ કાળજીપૂર્વક મૂળસૂત્રોના ભાવને સ્પર્શીને, સ્પષ્ટતાથી ટૂંકમાં અને સરળ ભાષામાં કર્યું છે. વળી પઠન, પાઠન વગેરેના કાર્યમાંથી સમય મેળવીને, તેઓએ
[૩]
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ગ્રંથનું સંપાદનકાર્ય તકેદારી પૂર્વક સારી રીતે કર્યું છે. આ પ્રકાશન શુદ્ધ, સ્વચ્છ અને સર્વગ્રાહ્ય બને તે સારૂ પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ ઠીક પરિશ્રમ લીધો છે. શ્રુતજ્ઞાનની ભક્તિરૂપ પૂ. મહારાજશ્રીને આ પરિશ્રમ સાચે જ અનુમોદનીય અને પ્રશંસનીય છે.
અને અમારી સંસ્થાના પ્રકાશનકાર્યમાં અનેક રીતિયે સહકાર આપનાર પૂજનીય પરમશાનમૂર્તિ ગુણાનુરાગી પંન્યાસજી મહારાજ શ્રીમદ્ મેરવિજયજી ગણિવરના અપ્રતિમ ઉપકારને કેમ ભૂલી શકાય? તેઓશ્રીના સદુપદેશથી પ્રાપ્ત થતી આર્થિક સહાયથી અમારી સંસ્થા–આચાર્ય શ્રી વિજયસિદ્ધિસૂરિ ગ્રન્થમાળા આ ગ્રન્થોનાં પ્રકાશનને કરી શકી છે. * પ્રાતે હું કહીશ કે પ્રસ્તુત ગ્રન્થના પ્રકાશનને શુદ્ધ અને મનરમ બનાવવા માટે શક્ય કાળજી રાખવામાં આવી છે. છતાયે પાઠ ફેર, મુદ્રણદોષ, પ્રફ સુધારણાને દેષ યા તેવા પ્રકારના અન્ય કારણે ક્ષતિઓ રહી જવા પામી હોય તો તે ક્ષન્તવ્ય છે. આરાધનાને અભિલાષુક વાંચક વર્ગ ક્ષીરનીર ન્યાયે આ વસ્તુને ગ્રહણ કરશે, અને આના પઠન, પાઠનથી આત્મકલ્યાણને સાધશે. એજ અભિલાષા.
-પ્રકાશક,
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
I % મર્દ નમઃ | આ ભા ૨ દ શ ન
પૂજનીય શાન્તતપમૂર્તિ વયોવૃદ્ધ સુરિપુરંદર આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજના પ્રશિષ્યરત્ન શાન્ત મૂર્તિ પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજ શ્રીમદ્ મેરવિજયજી ગણિવરના સદુપદેશથી, ગામ બેડા[મારવાડ]નિવાસી ધર્માત્મા
શા. રાજમલ ભીમાજીએ તથા ગામ બેડા નિવાસી શ્રાવિકા સમરથ બેને, આ પુસ્તકના પ્રકાશન કાર્યમાં જે આર્થિક સહાય કરી છે, તે સાચે જ અનુમોદનીય અને પ્રશંસનીય છે.
તે પુણ્યવાન આત્માઓએ, આ રીતે જે પિતાની લક્ષ્મીને સદુપયોગ કર્યો છે, તે માટે પ્રકાશક સંસ્થા તેની આભારપૂર્વક ધ લે છે.
–ક શ ક.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
–– વિષય નિર્દેશ ––
વિષય.
-
-
-
-
- -
- -
-
-
-
નિવેદન ... ... આભાર દર્શન વિષય નિર્દેશ શુદ્ધિસૂચન આદિવચન શ્રીચસિરણ પન્ના મૂળ, ભાવાનુવાદ .. શ્રીઆઉરપચ્ચક્ખાણ જ છે શ્રીભાપરિજ્ઞા , , , અનશનસ્વીકાર, પચ્ચકખાણુસૂત્ર શ્રીસંથારા પરિજ્ઞા મૂળ, છે પંડિત મૃત્યુ, મહામહોત્સવ , અન્તિમ આરાધના.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
–શુદ્ધિ સૂચન–
૧૭
પૂછ પંક્તિઃ અશુદ્ધિ
શુદ્ધિ ૧ ૧ શ્રુતસ્પર્વર श्रुतस्थविर
વર્તમાના વર્તમાન શ્રુતસ્થવીર
શ્રુતસ્થવિર શ્રીતિર્થંકરદેવો શ્રીતીર્થંકર દેવો
चउगमुहरणा चउगइहरणा ૯ ૧૫ સર્વથા યોગ્ય છે સર્વથા ૧૩ ૧૫ તદ્દન આવરી દેનારા; સર્વથા જીતી લેનારા; ૧૫ ૪ दुयालसिक्कारसंगिणो दुवालसिकारसंगिणो
પ્રરૂમનાર; પ્રરૂપનાર; સર્વ દુષ્કતની સર્વ દુષ્કતનું વિકલ્પ કર્યો. વિકલ્પ કર્યો. गरिहणिज्ज
गरहणिज्ज ४४ ४ अकंपा
अकंपो અતિશય
અતિશય १० 3 परट्ठाय
परट्ठा व ૬૫ ૪ –નિવાર
-निकुंरबो
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्धिः गुरुपायमूलेऽभिगम्म
४४: ति: अशुद्धिः ६६ २ गुरुपागमूलेऽभिम्म १७ ७ देह
६ -नमंतसासस्स ८६८ याये तो
. ४ रमणाअसणाओ __५ अहोत्तं वा ૧૮ વિનયને ઉદ્દેશીને
सोत हिं १३८ ७ निविसिमा
नमंतसीसस्स ચઢાવ્યો હતો रमणीअदसणाओ अहोरत्तं वा વિનયને ઉદ્દેશીને सो तहिं निवेसिआ नरसत्तमः हना। छे.
१६१
नरसत्तम
૧૬૪ ૧૯
हना।
[4]
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદિવચન.
શ્રી જૈનશાસનમાં સમાધિભાવે મરણને પ્રાપ્ત કરવું, એ અતિ ભ ગણાય છે. જીવન પર્યન્તની સઘળીયે શુભ આરાધનાઓનું પરિણામ, મરણના કાલની આસપાસના સમાધિભાવ પર અવલંબે છે. આ કારણે સમાધિમરણનું મૂલ્ય અમાપ છે. અજ્ઞાન આત્માઓ સાચે જ દેવદુલ ભ સમાધિમરણુની મહત્તાને કદાચ ન પણ સમજી શકે.
વાસ્તવિક વાત એ છે કે શ્રી જૈનશાસ્ત્રોમાં પ્રતિપાદ્વિત કરવામાં આવેલ સમાધિમરણમાટેની અન્તિમ આરાધના, તત્ત્વજ્ઞાનનાં [ Philosophy] પાયા પર નિર્ભીર છે. સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી તે ગ્રાહ્ય બને છે, એને સમજવા માટે આથી જ વસ્તુસ્વરુપનાં પારમાર્થિક દષ્ટા તેમજ જ્ઞાતા અનવાની જરૂર રહે છે.
જ્યારે મરણુ એ સ્વાભાવિક છે, જન્મ પામનાર પ્રત્યેક સંસારી આત્માને મૃત્યુના કારમા પાશમાં ભીંસાયા વિના રહેવાનું નથી. આ કારણે મરણુના ડર, તત્ત્વજ્ઞાતા આત્માઓના
[ રે ]
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
હૈયામાં તેવા પ્રકારને ન હોય, જે જન્મ કર્મ અને કષાય૫ સંસારની મૂળ બીજભૂત ત્રિપુટીને હોય.
મરણની ભયંકર યાતનાઓને સમભાવે વેદના પૂર્વક આવા તત્ત્વજ્ઞ ધર્મશીલ આત્માઓ, સાચે જ અન્તિમ કાળે શ્રી જિનકથિત આરાધનાઓને સુખપૂર્વક સાધી શકે છે. આવી સ્થિતિનાં પરિણત આત્માઓ, શ્રી જિનપ્રણીત અન્તિમકાલીન આરાધનાવિધિની ઉપયોગિતા અવશ્ય પીછાણી શકે છે.
આ સિવાય જ્યાં સુધી દેહ અને આત્માના સંગોની એકાન્ત દુખપતા, આત્માનો અજરામર સ્વભાવનું જન્મ મરણની પરંપરામાં રહેલી ભયંકર દુ:ખદતા; વગેરેને વાસ્તવિક ખ્યાલ જે આત્માઓને ન હોય, ત્યાં સુધી મરણના અવસરે ઉપકારક બની શકવાના પ્રબલ સામર્થ્યવાળી અન્તિમકાલીન આરાધના વિધિની ઉપગિતાને વિચાર, તે આત્માઓને ભાગ્યેજ આવી શકે.
તત્વદષ્ટા પુરૂષે [Philosopher], કે જેઓ દેહ અને આત્માના સંબન્ધને તથા તેના સ્વરૂપને વિચાર કરી શક્યા છે, પોતાના જીવન દરમ્યાન જે કર્મસમૂહને વિખેરી નાંખવાનું કાર્ય કરવાને તૈયાર રહેલા છે, તેમ શ્રી જિનેશ્વરદેવેએ પ્રરૂપેલ રત્નત્રયીની અખંડ આરાધનાઓમાં જેઓ સતત પ્રયત્નશીલ બન્યા છે, તેઓ પોતાના અન્તિમકાળને સુધારવાને ખૂબજ તૈયાર હોય છે.
કારણ કે: જન્માક્તરની ગતિને આધાર મરણકાલની છેલી ઘડિયે પડેલા આયુષ્યના બન્મ ઉપર પ્રાય: રહે છે, એ વેળાયે જે જાગૃતિ ન રહી, તે કુગતિ કે દુર્ગતિનું
[૧]
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયુષ્ય બંધાઈ જાય છે. આથી ભવાન્તરમાં ધર્મની આરાધના માટેની શુભ સામગ્રીઓ મળવી મુશ્કેલ બને છે. કદાચ સામગ્રીઓની પ્રાપ્તિ થતાં વિરાધના પણ થઈ જાય છે..
આ કારણે ઃ મરણકાલની ઘડિઓ સંપૂર્ણ સાવધદશામાં શ્રી જિનકથિત આરાધનાઓમાં સંપૂર્ણપણે વ્યતીત થવી જોઈએ. આને સારૂ આલંબનની આવશ્યક્તા ખરી.
જે કે: અતિમ આરાધના માટેનાં અનેક આલંબને છે. છતાં તે આરાધનાના રહસ્યને વિધિવિધાનોને તથા તેવા પ્રકારની મનભાવનાઓને, દરેક રીતિયે ઉપયોગી બની શકે તેવા પ્રકારનું સુંદર સાહિત્ય પણ અન્તિમ આરાધના કરનારા પુણ્યવાન આત્માઓ માટે અવશ્ય આલંબન છે.
અન્તિમ આરાધનાના પ્રકારેને, વિધિવિધાનેને હમજાવતું અનેક પ્રકારનું સાહિત્ય, શ્રીજેનશાસનમાં વર્તમાનકાલે અસ્તિતાને ધરાવે છે. તે પણ ચરમતીર્થપતિ આસન ઉપકારી શ્રમણભગવાનશ્રી મહાવીર પરમાત્માના હસ્તદીક્ષિત શિષ્ય, શ્રી વીરભદ્રકૃતસ્થવિરપ્રણીત ચાર પન્નાસૂત્રોમાં સંકલિત સાહિત્યવસ્તુ, સાચે અતિમકાલીન આરાધનાના માર્ગનું યથાર્થ દર્શન કરાવનાર છે.
ત્રિલોકનાથ શ્રી અરિહંત પરમાત્મા વગેરે ચાર શરણસ્થાનનાં શરણને સ્વીકાર પૂર્વકૃત દુષ્કતની ગર્યો અને સુકૃતની અનુમોદના” આ મુજબની ત્રણપ્રકારની આરાધના શ્રીજેનશાસ્ત્રોમાં સામાન્યરીતિયે અતિમસમયની આરાધ્યવસ્તુ તરિકે આદરણીય ગણાય છે. અન્તિમ આરાધનાને સાર, આજ ત્રણ વસ્તુ મુખ્યતયા કહી શકાય તેમ છે.
[૧૧]
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગસૂત્ર, ઉપાંગસૂત્રો, પ્રકીર્ણસૂત્રે વગેરેમાં આને અંગે ઘણું ઘણું ઉલ્લેખ-વિવેચને મળી રહે છે. કારણ પષ્ટ છે, અન્તિમ આરાધનાને વિષય જ એ વ્યાપક, મહત્વને તથા ગંભીર છે.
શ્રી ચઉસરણપયના આદિ દશપયન્ના [પ્રકીર્ણક સૂત્રે, વર્તમાનકાલમાં ૪૫ આગમની ગણનામાં આગમસૂત્રો તરિકે ગણાય છે. તેમાંયે ઉપર જણાવ્યા મુજબ “શ્રી ચઉસરણ, શ્રીઆઉરપચ્ચખાણ, શ્રીભત્તપરિણય, શ્રીસંથારગપરિણુય આ ચાર પન્ના સૂત્રોમાં ખાસ અનિતમ આરાધનાની વસ્તુને, ખૂબ જ સ્પષ્ટતાથી મને રમ પદ્ધતિ જણાવવામાં આવી છે. એટલે કે જીવનને અન્તિમભાગ સુધારવા અને આગામિકાલની સદ્ગતિને પ્રાપ્ત કરવા માટે આ ચારેય પયજ્ઞાસૂત્રોમાં સુંદરરીતિયે જણાવાયું છે.
જે કેઃ અન્ય અનેક ગ્રન્થમાં અન્તિમકાલીન આરાધનાના વિવિધ ભેદ-પ્રભેદનું સૂચન કરવામાં આવ્યું છે. તેમાં મુખ્યતયા જે છ, દશ અધિકારેને નિર્દેશ કરવામાં આવ્યું છે, તે અધિકાર, શ્રી ચઉસરણપયના આદિ સૂત્રોમાં સૂચિત અન્તિમકાલની ત્રણ પ્રકારની આરાધનામાં અન્તર્ભાવને પામી શકે છે. શ્રીજિનકથિત વિવિધ પ્રકારની સઘળીચે આરા
૧ છ અધિકારે આ પ્રકારે પાપકર્મોની નિન્દા, સર્વજીવોને ક્ષમાપના, શુભભાવના, શ્રી અરિહંત વગેરે ચાર શરણું, શ્રીનમસ્કાર મહામંત્ર, અને અનશન. તથા દશ અધિકારમાં આ છે, અને સુકૃતનું અનુમોદન, વ્રતને -સ્વીકાર, પાપસ્થાનકોના ત્યાગ, અતિચારેની આલોચના. શ્રી પુણ્યપ્રકાશના જીવનમાં આ દશ અધિકાર છે.
[૧૨]
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધનાએમાં આ ત્રણેય આરાધનવસ્તુ, દૂધમાં રહેલા માખણુ કે ઘીની જેમ સાંકળાઇને રહેલ છે.
આથી શ્રીચઉસરણુપયન્ના વગેરે ચાર પયજ્ઞાસુત્રા, આરાધક આત્માઓના આરાધનકાર્ય માં અત્યન્ત ઉપકારક અને યથા માર્ગદર્શક છે. આમાં અન્ત્યસમયને સુધારવાને સારૂ ઉપયાગી દરેક વિષયે સર્વજનગ્રાહ્ય પ્રાકૃતભાષામાં. ગ્રંથિત કરવામાં આવેલ છે.
સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકારુપ ચતુર્વિ ધસંઘ, આ ચારેય પયન્નાસૂત્રોને વિધિમુજબ ત્રણ ત્રણ આયંબીલની તપશ્ચર્યાપૂર્વક ભણવાને અધિકારી છે. પ્રાકૃતભાષાના અભ્યાસી અને તેમાં રસ લેનારા વર્ગ, આ સૂત્રોના મૂળપાઠનું મનન કરતી વેળાયે સારામાં સારી રીતિયે આત્મજાગૃતિને પ્રાપ્ત કરી શકે તેમ છે.
પણ પ્રાકૃતભાષાના અભ્યાસવિનાના શ્રદ્ધાળુવ, કે જે શ્રીવીતરાગદેવપ્રરૂપિત આરાધના કરવાની સદાકાલ ઝંખના સેવે છે. તેમ જ તે આરાધના કરવાપૂર્વક પેાતાના જીવનની ઘડપળાને સુધારવાને અભિલષે છે, આવા આરાધકવ; આ પયન્નાસૂત્રોના મૂળપાઠના પરિશીલનરુપ સ્વાધ્યાયને કરતી વેળાયે તેના ગંભીરભાવની આછી પણ ઉપયાગી સ્પના કરી શકે, તેજ એક આશયથી આ ચારેય સૂત્રોના ભાવાનુવાદનુ કાર્ય મેં હાથ ધર્યું હતું.
પૂજનીય પરમગુરૂદેવાની આજ્ઞા મુજબ જ્યારે વિ. સં. ૧૯૯૫ ની સાલનું મારૂં ચાતુર્માસ મુંબઇ લાલમા[ભૂલેશ્વર] ખાતે થયું હતું. તે દરમ્યાન ચાર યનાસૂત્રાના સ્પષ્ટ
[ ૧૩ ]
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમ જ સરળ ભાવાનુવાદ સાદી ભાષામાં થાય તે ઈચ્છનીય છે-આ મુજબની તેના ખપી આત્માઓની–મુખ્યતયાયે મૂળપાઠના સ્વાધ્યાયમાં રસ લેનાર શ્રાવિકવર્ગની વિનતિરુપ માગણું થઈ. બાદ સમયની અનુકૂળતાએ શ્રી ચઉસરણ આદિ ચારે પયન્ના સૂત્રોના ભાવાનુવાદનું કાર્ય મેં નવેસરથી શરૂ કર્યું.
જે કેઃ અત્યાર અગાઉ આમાંના કેટલાક પન્નાસૂત્રના ગુજરાતી ભાષામાં અનુવાદો થયા છે. પણ તે અનુવાદેનું કાર્ય જોઈએ તે રીતિયે નથી થયું. તે અનુવાદમાં ભાવની સ્પષ્ટતા, શબ્દગત સરળતા અને રેચક્તા નથી આવી શકી, એમ મારે કહેવું પડે છે. વળી કેટલાક ભાષા
રે, જો કે વિસ્તૃત બન્યા છે, પણ મૂળમાંને ભાવ તેમાં અસ્પષ્ટ અને સંદિગ્ધપે રજુ થયેલે જણાય છે.
આ બધા દૂષણોથી પ્રસ્તુત ભાવાનુવાદ પર છે, એમ કહેવાની ધૃષ્ટતા હું ન જ સેવી શકું. આમ કરવાથી આત્મપ્રશંસાના મહાપાપથી હું ભારે બનું. હા, આટલી સ્પષ્ટતા આ અવસરે મારે કરવી જ રહી, કે “પ્રસ્તુત ભાવાનુવાદના કાર્યને અંગે શક્તિ અને સ્થિતિ મુજબની ખબરદારી રાખવામાં આવી છે. ભાવની સ્પષ્ટતા, શબ્દોની સરળતા વગેરે માટે પૂર્ણ કાળજી રાખવામાં આવી છે. અને અત્યાર અગાઉનાં ભાષાંતરનાં દૂષણોની પુનરાવૃત્તિથી બચવા માટે પૂર્ણ તકેદારી રાખવામાં આવી છે.
પ્રસ્તુત ભાવાનુવાદને અને વધુ એક વાત મારે કહેવાની રહે છે કે, મેં આ પન્નાસૂત્રોને ભાવાનુવાદ, મૂળકારના કથનાશયને મારી શક્તિ તથા સામગ્રી મુજબ સમ,
[૧૪]
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
વારંવાર ધારી, આજુબાજુના સંબંધની સંગાતને પૂર્ણરીતિ જાળવીને, અવચેરી, ટીકા વગેરે પ્રાચીન ઉપલબ્ધ સાધનેની સહાયતાથી કર્યો છે.”
આ કારણે કેવળ શબ્દેશબ્દનો અર્થ આ અનુવાદમાં નહિ મળે, તે પણ મૂળની વસ્તુનું પરિશીલન કરવા ઈચ્છ નારાઓને આમાંથી અવશ્ય ઉપયોગી મળી રહેશે. મૂળની વસ્તુને કેવળ ગૂર્જરભાષામાં ઉતારવાની ઈચ્છાથી જ આ પ્રયત્ન થયે છે. આથી વિભક્તિપ્રત્યો કે સામાસિક્વાકને શબ્દશઃ અર્થ, આમાંથી ન પણ મળે એ સંભાવ્ય છે, છતાંયે ભાવની સંગતિ, મૂળવસ્તુને સંબન્ધ વગેરે અખંડિત રહે તે માટે પૂર્ણ તકેદારી રાખવામાં આવી છે. વળી મૂળ ગાથાઓની શુદ્ધિ માટે લક્ષ્ય રાખવામાં આવ્યું છે. આ કારણે શ્રી દે. લા. સંસ્થા તરફથી છાયાસહિત પ્રકાશિત થયેલ શ્રી દશપન્નાની પ્રતનો આદર્શ પ્રત તરિકે ઉપગ લેવામાં આવેલ છે.
આ પ્રકારે પાપભીરુ મનવૃત્તિથી, જિનાજ્ઞાને શિરેધાર્ય રાખીને મેં આ કાર્ય કર્યું છે. છતાંયે છદ્મસ્થસુલભ મતિષથી હું ચૂક્યું હોઉંકે મૂલકારના આશયને હમજવામાં હું ભૂલ્યા પણ હોઉં, તો આ વિષયના જ્ઞાતા પુરૂષે અવશ્ય મને માર્ગદર્શન આપશે. મારી સ્કૂલનાઓનું પરિમાર્જન કરવાપૂર્વક મને જણાવશે.
ઓછું ભણેલા કે અધિક ભણેલા સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, અને શ્રાવિકારુપ ચારેય પ્રકારના સંઘને, આ ગ્રન્થમાં રજુ થયેલ વસ્તુ સાચે જ અત્યન્ત ઉપકારક છે. શ્રીજિનકથિત
[૧૫].
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેક પ્રકારની આરાધનામાં આ આરાધ્યવસ્તુ સર્વસ્વરુપ છે. આ કારણે; આરાધનાઓના સાર-આરાધનાસાર તરિકે આ ગ્રન્થની વસ્તુ ઓળખી શકાય તેમ છે.
વર્તમાનકાલના પ્રાય: આરાધનાવિમુખ વાતાવરણમાં ભવ્ય જનસમાજને, શ્રીજિનેશ્વરદેવપ્રણીત આરાધનામામાં સદાકાલ પ્રેરણા પાનાર આવા પ્રકારના સાહિત્યના જેમ અને તેમ મ્હોળા પ્રચાર થવા–કરવા દરેક રીતિચે ઇચ્છનીય છે. કારણ કે: આવા પ્રકારનું સાહિત્ય, એ વમાનકાલના જડવાતાવરણમાં પરમ આલંબનરુપ છે. આત્મકલ્યાણના અભિલાષકાને માટે સાચે જ દૂષમકાલના ઝેરીલા નાગનું વિષ ઉતારનાર મણિરત્ન છે.
સૌ કોઈ આરાધક આત્માએ, આ ગ્રન્થના સદુપયોગ કરીને સ્વ–પર હિતને સાથેા. એજ અખંડ અભિલાષા.
મુનિ કનકવિજય
પૈાષ શુકલા. ૫. ગુરૂવાર વિ. સ. ૧૯૯૭. વી. સ’. ૨૪૬૭ શાન્તિ ભુવન, મહાજનના વડા. શ્રીસિ ક્ષેત્ર. [પાલીતાણા]
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्थवीर श्री वीरभद्रमहामुनिप्रणीत
॥ चउसरणपइण्णयम् ॥ भूलगाथा - (६३); अने लावानुवाह. ]
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂચના
ત્રણ આયકની તપશ્ચર્યાં પૂ ય, સુવિહીત ગુરૂની પાસે વિધિમૂજબ આ સૂત્રનું પઠેન કરવું જોઇએ.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
सावज्जजोगविरई उत्तिण गुणवओ अ पडिवत्ती । खलिअस्स निंदणा वणतिगिच्छ गुणधारणा चैव ॥१॥
-: ભાવાનુવાદ :
*મંગલસ્વરૂપ છે આવશ્યક
રાગ અને દ્વેષથી અચરાતી સાવદ્ય-સપાપ પ્રવૃત્તિઓની વિરતિ એ સામાયિક આવસ્યકની અર્થાધિકારરુપ વસ્તુ છે. આરાધનાના માર્ગ બતાવનાર વર્તમાન:અવસર્પિણીકાલના તીર્થંકર દેવાનું ઉદ્ઘીનસ્તવન કરવું તે ચવીસત્થા આવશ્યકની વસ્તુ છે. મૂલ અને ઉત્તરગુણાના ધરનાર નિગ્રન્થ સાધુપુરૂષાની પ્રતિપત્તિ-સેવા વંદ્ગુણ આવશ્યકનું સ્વરુપ છે. મૂલ અને ઉત્તરગુણાની પાલનામાં થઇ ગએલી સ્કૂલનાઓની નિન્દા કરવી એ પડિક્કમણુ આવશ્યકની વસ્તુ છે. મૂલ અને ઉત્તરગુણુરુપ વ્રતના તીવ્ર અતિચારારુપ આત્માના ભાવત્રણની પ્રતિકાર સમી-ચિકીત્સા એ કાઉસ્સગ્ગ આવશ્યકના અધિકાર છે. મૂલ અને ઉત્તરગુણાને ધારણ કરવા પૂર્વક નવા નવા ગુણ્ણાની પ્રાપ્તિને સારૂ આલંબનરૂપ આચરણા એ પચ્ચક્ખાણુ આવશ્યકના અધિકાર છે. (૧)
* શ્રી મહાવીર પરમાત્માના હસ્તદીક્ષિત શિષ્ય શ્રુતસ્થવીર શ્રીવીરભદ્રમુનિ, શ્રીચઉસરણપયન્ના ગ્રન્થની શરૂઆત કરવા અગાઉ, ગ્રન્થની નિશ્ર્વ સમાપ્તિને સારૂં મગલ તરીકે જૈન શાસનમાં ઉભયકાલ અવશ્ય કર્તવ્ય ગણાતા છ આવશ્યકેાને અત્ર યાદ કરે છે. ગા. ૧ થી ૭ સુધી સામાયિક આદિ આવશ્યાના અર્થાધિકાર તેમજ તેના અનન્તર ફલના નિર્દેશ છે,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ ]
ા
,
:
:
શ્રી ચઉસરણ પયગા
चारित्तस्स विसोही कीरइ सामाइएण किल इहयं । सावजेअरजोगाण वजणासेवणतणओ ॥२॥ दसणवारविसोही चउवीसायथएण किञ्चइ य। अञ्चब्भुअगुणकित्तणरूवेण जिणवरिंदाणं ॥३॥ नाणाईआ उ गुणा तस्संपन्नपडिवत्तिकरणाओ। वंदणएणं विहिणा कीरइ सोहि उ तेसिं तु ॥४॥
શ્રી જૈન શાસનમાં સામાયિક મહામૂલ્યવાન છે. જઘન્યથી મુહૂર્ત કાલ સુધી અશુભ-પાપ પ્રવૃત્તિઓને ત્યાગ કરવા પૂર્વક, શુભ-નિરવદ્ય પ્રવૃત્તિઓનું સેવન એ સામાયિકનું સ્વરૂપ છે. આ સામાયિક આવશ્યકથી નિઃશંકરતિયે સર્વવિરતિ તેમજ દેશવિરતિરૂપ ચારિત્રધર્મની કમશ: વિશુદ્ધિ થાય છે. (૨)
વર્તમાન અવસર્પિણું કાલમાં પ્રથમ માર્ગ બતાવનાર શ્રી જિનેશ્વર દે છે. તે કારણે તે તીર્થંકર પરમાત્માના અતિઆશ્ચર્યકારી ગુણાની લેગસ્સના પાઠથી સ્તવના કરવી તે ચકવીસë આવશ્યકની વસ્તુ છે. આ આવશ્યકથી દર્શનાચારની પરમશુદ્ધિ થાય છે. (૩)
જ્ઞાન આદિ ઉત્તમ પ્રકારના ગુણેના આધારસમાં ગુણવાન ગુરૂમહારાજને વિધિપૂર્વક વંદન કરવું તે વંદન આવશ્યકનું સ્વરૂપ છે. આ વંદન, વાંદણાના પાઠથી થાય છે. ગુણવાન જનની આ મૂજબની પ્રતિપત્તિ-સેવાથી, જ્ઞાન વિગેરે આત્માના ગુણેની નિર્મ લતા થાય છે. (૪).
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલ અને ભાવાનુવાદ
:
: :
:
::
[
૫
खलिअस्सयतेसिपुणो विहिणाजंनिंदणाइ पडिकमणं तेण पडिक्कमणेणं तेसिंपि अ कीरए सोही ॥५॥ चरणाईयाराणं जहक्कम्मं वणतिगिच्छरूवेणं । पडिकमणासुद्धाणं सोही तह काउसग्गेणं ॥ ६ ॥ गुणधारणरूवेणं पञ्चक्खाणेण तवइआरस्स । विरिआयारस्स पुणो सव्वेहि वि कीरए सोही ॥७॥
મૂલ અને ઉત્તરગુણાની અનેક પ્રકારની ખેલના-ક્ષતિઓની વિધિપૂર્વક ગુરૂજનની સમક્ષ નિંદા કરવી-ગહ કરવી. તે પડિકકમણ આવશ્યકનું સ્વરૂપ છે. આથી સર્વવિરતિ તેમજ દેશવિરતિ ધર્મના મૂલ તેમજ ઉત્તર ગુણોની શુદ્ધિ થાય છે. (૫)
પ્રતિક્રમણથી હજૂ નહિ શુદ્ધ થયેલ વ્રતના અતિચારારુપ આત્માના ત્રણને સારૂ શરીરના ત્રણની જેમ તીવ્ર ચિકીત્સા–પ્રતિકાર સમાન કાઉસગ્ગ આવશ્યક છે. આના ગે આત્માના મૂલઉત્તરગુણામાં સવિશેષ નિર્મલતા જન્મે છે. (૬)
આત્માના વિરતિગુણસ્વરૂપ જ્ઞાનાચાર વિગેરે આચારમાં આત્માને સદાકાલ જાગૃત રાખનાર, અને નવા નવા ગુણેની પ્રાપ્તિને સારૂ આલંબનરૂપ પચ્ચકખાણ આવશ્યક છે. આ મૂજબ ગુણધારણ એ આનું મૂલ સ્વરૂપ છે. આથી તપાચારની શુદ્ધિ થાય છે. જ્યારે છયે પ્રકારના ઉપરના આવશ્યકની પાલનાથી મન-વચન અને કાયાનું બલ ફેરવવાનું હોવાને અંગે વિચારની નિર્મલતા થાય છે. (૭)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬] . : : શ્રી ચઉસરણ યાત્રાगयवसहसीहअभिसेअदामससिदिणयरंझयं कुंभ। पउमसर सागर विमाण भवण रयणुच्चय सिहिंच॥८॥ अमरिंदनरिंदमुणिंदवंदिअं वंदिउं महावारं । कुसलाणुबंधि बंधुरमज्झयणं कित्तइस्सामि ॥९॥ મંગલમરણ અને પાદુઘાત
તીર્થકરેની સ્તુતિ એ પણ મંગલરૂપ છે. ગ્રન્થની આદિમાં મંગલ હોવું જોઈએ. આથી ચદ મહાસ્વપ્રોનાં નામસ્મરણપૂર્વક સર્વતીર્થકરેની સ્તુતિ આગાથામાં કરી છે. ચોદ મહા સ્વપ્રોનાં નામ
મગજ, વૃષભ, સિંહ, શ્રીદેવીને અભિષેક, પુષ્પમાલા, ચન્દ્ર, સૂર્ય, ધ્વજ, રજતમયપૂર્ણક્લશ, પરાસરીવર, ક્ષીરસાગર, વિમાનભવન, રત્નરાશિ અને નિર્દુમઅગ્નિ આ મૂજબ છે. (૮).
આ વૈદ મહાસ્વપ્રોના નામસ્મરણથી સર્વ તીર્થંકર પરમાત્માની સામાન્ય સ્તુતિ થઈ. બાદ વર્તમાન શાસનના પ્રવર્તક આસન્ન ઉપકારી શ્રી મહાવીર ભગવાનને નમસ્કાર કરવારૂપ મંગલ આ રીતિયે છેસુર અને અસુરના ઈન્દ્રો, માનવેના ઈન્દ્ર-ચકવતિઓ, તેમજ સાધુજનેમાં સર્વશ્રેષ્ઠ શ્રુત કેવલીઓ વિગેરે સઘલાયે, જે પરમાત્માના ચરણકમલમાં ભક્તિપૂર્વક સદાકાલ નમન કરે છે. તે દેવાધિદેવ શ્રી મહાવીર પરમાત્માને નમસ્કાર કરીને, કુશલના કારણભૂત અને એજ કારણે સુંદર આ અધ્યયનને હું કહીશ. (૯)
* શ્રીતિર્થકર દે, જે રાત્રીએ માતાની કુક્ષીએ અવતરે છે. તે રાત્રીમાં તેની માતા આ ચૌદ મહાસ્વપ્નોને દેખે છે. જેઓ ઉદ્ઘલેકથી આવીને અવતરે છે. તેમની માતા બારમા સ્વપ્નમાં વિમાનને દેખે છે, જ્યારે અન્યની માતા ભવનને દેખે છે.
૧૧.
૧૩
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂલ અને ભાવાનુવાદ–
A
[ ૭ चउसरणगमण दुक्कडगरिहा सुकडाणुमोअणा चेव। एस गणो अणवरयं कायव्वो कुसलहेउत्ति ॥१०॥ अरिहंत सिद्ध साहू केवलिकहिओ सुहावहो धम्मो। एए चउरो चउगमुहरणा सरणं लहइ धन्नो॥११॥ अह सो जिणभत्तिभरुच्छरंतरोमंचकंचुअकरालो। पहरिसपणउम्मीसं सीसंमि कयंजली भणइ ॥१२॥ આ અધ્યયનમાં ત્રણ વસ્તુઓ કહેવાની છે. તે આ મૂજબ–
વિધિપૂર્વક શ્રીઅરિહંત પરમાત્મા આદિ ચાર શરણ-શરણુસ્થાને સ્વીકાર, પૂર્વકૃત દુષ્કર્મની શલ્યરહિતપણે નિન્દા, અને સ્વ તેમજ પરના સુકૃતની શુભભાવપૂર્વક અનુમોદના; આ ત્રણેય અધિકારે કુશલનાં કારણરુપ છે, માટે જ સદાકાલ તે કરવા ચગ્ય છે. જિનશાસનમાં આજ એક સારભૂત છે. તેમજ પરમાર્થભૂત છે. (૧૦)
શ્રીઅરિહંત પરમાત્મા, શ્રીસિદ્ધભગવાન, શ્રી નિર્ગસ્થ સાધુપુરૂ અને શ્રીજિનકથિત સુખને આપનાર ધર્મ, આ ચારેય શરણસ્થાને-શરણાઓ દેવ-નરકતિર્યંચ અને મનુષ્યગતિરૂપ સંસારનાઓને ટાળનાર છે. ધન્યવાન પુરૂષજ આ શરણાઓને પામી શકે છે. (૧૧) શ્રીઅરિહંતપરમાત્માનું શરણુ– ( શ્રીજિનેશ્વરદેવની ભક્તિના સમૂહથી, ઉલ્લાસના ગે બખ્તરની પેઠે વિકસ્વર બનેલી રેમરાજીથી ઉન્નત-શેeતે ભાગ્યવાન આત્મા; અતિહર્ષપૂર્વક મસ્તક પર બેહાથ જોડીને શ્રીઅરિહંત પરમાત્માના શરણને સ્વીકારવાને સારૂ આ મૂજબ કહે છે. (૧૨)
* ચઉસરણપયા–અધ્યયની શરૂઆત કરતા પહેલાં ગ્રન્થકાર મહાલ શ્રોતાજનોને સન્મુખ વાલવાને સારૂ આ મૂજબ કહે છે, આ અભિધેયને નિર્દેશ કહેવાય. + મૂલની ૧૨ મી ગાથાથી ૨૨ મી ગાથા સુધી.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
: શ્રી પણ શા
रागहोसारीणं हंता कम्मट्ठगाइ अरिहंता । विसयकसायारीणं अरिहंता हुंतु मे सरणं ॥ १३ ॥
<]:
:::
*
रायसिरिमुवकमित्ता तवचरणं दुच्चरं अणुचरित्ता । केवलसिरिमरिहंता अरिहंता हुंतु मे सरणं ॥ १४ ॥
थुइवंदणमरिहंता अमरिंदनरिंदपू अमरिहंता । सासय सुहमरहंता अरिहंता हुंतु मे सरणं ॥ १५ ॥
સર્વ દુ:ખાનાં મૂલ કારણુ રાગ અને દ્વેષરૂપ શત્રુઓના નાશ કરનારા, સંસારના મૂલ આઠ કોના સર્વથા ક્ષય કરનારા, અને વિષય તેમજ કષાયાને શત્રુની જેમ જીતી લેનારા શ્રી અરિહંત પરમાત્મા મારા શરણુ હા. (૧૩)
સર્વ પ્રકારની રાજ્યલક્ષ્મીના ત્યાગ કરવા પૂર્વક અપ સત્ત્વવાલા જીવાથી દુ:શ્ચર તપ તેમજ સંયમધર્મનું પાલન કરી, જે કૈવલ જ્ઞાનરૂપ લક્ષ્મીને ભાગવવાને સમર્થ અન્યા છે, તે શ્રી અરિહંત દેવા મારા શરણુ હા. (૧૪)
ભવ્યજીવાની સ્તુતિ તેમજ વંદનાને લાયક; વલી ઇન્દ્રો અને ચક્રવર્તિ વિગેરેની પૂજાને ચેાગ્ય; અને શાશ્વતસુખ-માક્ષ સુખને મેલવવાને સમર્થ, શ્રીઅરિહંતદેવાનું શરણુ મને સર્વદા હા. (૧૫)
’
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂલ અને ભાવાનુવાદ રા
[ ૯ परमणगयं मुणंता जोइंदमहिंदझाणमरहंता । धम्मकहं अरहंता अरिहंता हुंतु मे सरणं ॥१६॥ सजिआणमहिंसं अरहंता सञ्चवयणमरहंता । बंभव्वयमरहंता अरिहंता हुंतु मे सरणं ॥ १७ ॥ ओसरणमवसरित्ता चउतीसं अइसए निसेवित्ता। धम्मकहं च कहता अरिहंता हुंतु मे सरणं ॥१८॥
લકત્તર કેવલજ્ઞાનના ગે અન્ય સર્વજીના મનમાં રહેલા ભાવેને જાણનારા, તેમજ યેગી પુરૂષના ઈન્દ્ર શ્રી ગણધરદેવ અને દેના ઈન્દ્ર દેવેન્દ્રો વિગેરેથી સદાકાલ પરમધ્યેય૫અને વાસ્તવિક કલ્યાણને કરનારી ધર્મકથાને કહેવાને લાયક શ્રીઅરિહંતદે મારા શરણ હે. (૧૬)
સર્વજીની પારમાર્થિક દયા-અહિંસાનું પાલન કરવાને સમર્થ સત્યવચનને ઉચ્ચારવાને ગ્ય; તેમજ બ્રહ્મવ્રતનું પાલન કરવાને સર્વથા ગ્ય છે, એવા ત્રિલેકનાથ શ્રી અરિહંતદેવ સર્વકાલ મને શરણ છે. (૧૭)
દેવોના સમુદાયે ભક્તિથી રચેલા સમવસરણમાં બેસી, ચોત્રીશ અતિશયોની લીલાને વીતરાગભાવે સેવવાપૂર્વક, પાંત્રીશ ગુણયુક્ત મનહર વાણીથી સદા ધર્મકથાને કહેનારા શ્રીઅરિહંતદેવ મારા શરણભૂત હે. (૧૮
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ ]
= થી ચઉસરણ પચાएगाइ गिराऽणेगे संदेहे देहिणं समं छित्ता। तिहुयणमणुसासंता अरिहंता इंतु मे सरणं ॥१९॥ वयणामएण भुवणं निव्वाविंता गुणेसु ठावंता। जिअलोअमुद्धरंता अरिहंता इंतु मे सरणं ॥२०॥
अञ्चब्भुयगुणवंते निअजसससहरपसाहिअदिअंते। निअयमणाइअणते पडिवन्नो सरणमरिहंते ॥२१॥
એક પ્રકારની–સમાન વાણુથી એકજ કાલે સર્વજીના સંશને છેદનારા, તેમજ ત્રણેય લેકના ભવ્ય જનસમાજ પર ધર્મરૂપ શાસનને ચલાવનારા શ્રીઅરિહંતદેવે મને નિરંતર શરણ હે. (૧૯)
અમૃતસમા વચનથી ત્રણેય જગતના જીવોની વેદનાને શમાવનારા તેમજ ભવ્યજીને ગુણના માર્ગે સ્થાપનારા; વળી ભવભીરૂ આત્માઓને સંસારરૂપ ભયંકર કૃપ-કુવામાંથી ઉદ્ધારનારા; શ્રી અરિહંતદેવો મારા શરણરૂપ હો. (ર)
અતિ આશ્ચર્યકારી ગુણોથી શોભાને પામનારા અને પોતાના ચન્દ્રસમાન યશથી દિશાઓના અન્તભાગસુધી ગુણરૂપ પ્રકાશને વિસ્તારનારા; તેમજ શાશ્વત–આનાદિ અનન્ત એવા શ્રીઅરિહંતદેવના શરણને હું સ્વીકારું છું. (૨૧)
૧ એક અરિહંતની અપેક્ષાયે, શ્રી અરિહંતદેવોને માટે વપરાયેલું આ વિશેષણ ન ઘટે. પણ ત્રણેય કાલના શ્રી અરિહંતદેવની અપેક્ષા આ વિશેષણ સંગત છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂલ અને ભાવાનુવાદ– ર ર ર ર [ ૧૧ उज्झिअजरमरणाणं समत्तदुक्खत्तसत्तसरणाणं । तिहुअणजणसुहयाणं अरिहंताणं नमो ताणं ॥२२॥ अरिहंतसरणमलसुद्धिलद्धसुविसुद्धसिद्धबहुमायो। पणयसिररइयकरकमलसेहरो सहरिसं भणइ ॥२३॥
જરા-વૃદ્ધાવસ્થા અને મરણને સર્વથા ત્યજી દેનારા; તેમજ સંસારના અનેક પ્રકારના દુઃખથી પીડાતા ભવભીર આત્માઓને ધર્મને માર્ગ દર્શાવવાપૂર્વક સાચા શરણુ-આશ્રયરૂપ; અને ત્રણેય લેકના ભવ્યજીને સાચું સુખ આપનારા; શ્રી અરિહંતદેવના ચરણેને હું નમું છું. (૨૨)
* શ્રી સિદ્ધભગવાનનું શરણુ
આ મૂજબ શ્રી અરિહંતદેવના શરણથી કર્મમલની શુદ્ધિ થવાના યોગે, જેને શ્રી શુદ્ધસ્વરૂપમય સિદ્ધપરમાત્મા પરત્વે પૂર્ણ બહુમાન પ્રગટ થયું છે, તે પુણ્યવાન આત્મા; ભકિતથી નમેલા પિતાના મસ્તકને વિષે વિકસ્વર કમલના ડડાસમાન અંજલિ જોડીને હર્ષપૂર્વક આ રીતિ કહે છે. (૨૩)
* મૂલની ૨૩મી ગાથાથી ર૯મી ગાથા સુધી.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨] = = = = થી થઉસરણ પયાकम्मलुक्खयसिद्धा साहाविअनाणदंसणसमिद्धा ।
सव्वलद्धिसिद्धा ते सिद्धा इंतु मे सरणं ॥२४॥ तिअलोअमत्थयत्था परमपयत्था अचिंतसामत्था। मंगलसिद्धपयत्था सिद्धा सरणं सुहपसत्था ॥२५॥ मूलुक्खयपडिवक्खा अमूढलक्खा सजोगिपञ्चक्खा। साहाविअत्तसुक्खा सिद्धा सरणं परममुक्खा ॥२६॥
સંસારના મૂલકારણસમાં આઠેય પ્રકારના કર્મને સર્વનાશ કરવા પૂર્વક સિદ્ધતાને પ્રાપ્ત કરનારા તેમજ આત્માના સ્વાભાવિક ગુણ-જ્ઞાનદર્શન વિગેરેની સમૃદ્ધિથી શોભનારા અને સર્વ અર્થોપ્રયેાજનેની પ્રાપ્તિથી સિદ્ધ; (ફરી જેને કેઈપણ પ્રકારનું કાર્ય સાધવું બાકી રહ્યું નથી.) એવા શ્રી સિદ્ધભગવંતે મને શરણ છે. - ત્રણ લેકના મસ્તક પર સિદ્ધશિલા નામના સ્થાનને વિષે રહેલા તેમજ પરમપદ-એક્ષપદને પ્રાપ્ત કરનારા; અને અચિન્હ સામ
થી પરિપૂર્ણ વળી પરમમંગલભૂત સિદ્ધપદને મેળવીને સદાકાલ અનુપમ આત્મારામ-સુખનો અનુભવ કરવાના કારણે પ્રશસ્ત; એવા શ્રી સિદ્ધભગવતે મારા શરણરૂપ હો. (૨૫) -
કર્મરૂપ ભાવશત્રુઓનું સર્વથા ઉમૂલન કરનારા, તેમજ અમૂઢલક્ષ્ય-સદા ઉપયોગશીલ વલી જેઓના સ્વરૂપને પ્રત્યક્ષ અનુભવ સાગી કેવલજ્ઞાનીએજ ફક્ત કરી શકે છે અને જેઓ સ્વભાવસ્થ પારમાર્થિક સુખનો ઉપભગ સર્વકાલ કરનારા છે, તે પરમમુક્ત સ્વરૂપ શ્રી સિદ્ધભગવંતે મને શરણ હે. (૨૬)
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહ અને ભાવાનુવાદ– a
[ ૧૩ पडिपिल्लिअपडिणीया समग्गझाणग्गिदड्डभवबीआ। जोईसरसरणीया सिद्धा सरणं सुमरणीया ॥२७॥ पावियपरमाणंदा गुणनीसंदा विभिन्नभवकंदा । लहुईकयरविचंदा सिद्धा सरणं खविअदंदा ॥२८॥ उवलद्धपरमवंभा दुल्लहलंभा विमुक्कसंरंभा । भुवणघरधरणखंभा सिद्धा सरणं निरारंभा ॥२९॥
પ્રત્યેનીક સમા રાગ દ્વેષ વિગેરેને તિરસ્કાર કરનારા, તેમજ સંસારના બીજરૂપ સકલકને અગ્નિની જેમ શુભધ્યાનથી બાળી નાખનારા અને ગીશ્વરેને પણ સર્વદા ધ્યેયરૂપ હોવાને કારણે સ્મરણ કરવાને યોગ્ય એવા શ્રી સિદ્ધભગવંતો મારા શરણ હે. (૨૭)
આત્મરમાણુતાના વેગે સદાકાલ પરમ આનન્દને અનુભવ કરનારા; તેમજ સકલગુણેના સારરૂપ; વલી ભવરૂપ કંદને સર્વથા ભેદ કરનારા અને શ્રીકેવલજ્ઞાનના પ્રકાશથી સૂર્ય તેમજ ચન્દ્રના પ્રકાશને તદ્દન આવરી દેનારા તથા રાગ-દ્વેષ વિગેરે દુઃખરૂપ હૃદ્ધો-યુગલોનો ક્ષય કરનારા, શ્રીસિદ્ધભગવંતો મને શરણ હે. (૨૮)
સર્વથા કર્મનાશના યોગે પૂરમબ્રહ્મસ્વરૂપ ચેતનદશાને અનુભવ કરનારા, વલી જગતમાં દુર્લભ ગણાતા લાભને મેલવનારા; તેમજ અનેક પ્રકારના પાપમય સમારંભેને ત્યજી દેનારા અને ત્રણભુવનરૂપ ઘરને સારૂ આધારભૂત સ્થંભ સમા તથા કોઈપણ પ્રકારના આરંભેથી રહિત શ્રીસિદ્ધભગવાન મારા શરણ હો. (૨૯) ૧ આરંભ અને સમારંભ બન્ને શબ્દોના ભાવમાં શાસ્ત્રીયષ્ટિએ ભિન્નતા છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ ]
=
શ્રી ચઉમરણ પયત્રા
सिद्धसरणेण नवबंभहेउसाहुगुणजणिअबहुमाणो। मेइणिमिलंतसुपसत्थमत्थओ तस्थिमं भणइ ॥३०॥ जिअलोअबंधुणो कुगइसिंधुणो पारगा महाभागा। नाणाइएहि सिवसुक्खसाहगा साहुणो सरणं ॥३१॥
- શ્રી સાધુપુરૂનું શરણુ
આ મૂજબ ભક્તિપૂર્વક શ્રીસિદ્ધભગવતેના શરણને વેગે, જ્ઞાન અને બ્રહ્મના કારણભૂત સાધુતાગુણ પરત્વે જેને પૂર્ણ અનુરાગ પ્રગટ્યો છે તે મહાનુભાવ આત્મા; પિતાના પ્રશસ્ત મસ્તકને ધરણુપર મૂકીને આ રીતિ કહે છે– (૩૦)
પછવનિકાયપ જીવલેકના સાચા બંધુ સમા; ગંભીર અને અપાર સાગરની જેમ દુર્ગતિના પારને પામનારા અને મહાભાગ્યવાન હોવાને કારણે સમ્યજ્ઞાનદર્શન ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયીની આરાધનાના યોગે મેક્ષના સુખને સાધનારા શ્રી સાધુપુરૂષ મારા શરણ હે. (૩૧)
* મૂળ ગાથા ૩૦ થી ૪૦ સુધી.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલ અને ભાવાનુવાદ–
[ ૧૫ केवलिणो परमोही विउलमई सुअहरा जिणमयंमि। आयरिअ उवज्झाया ते सव्वे साहुणो सरणं ॥३२॥ चउदसदसनवपुवी दुयालसिकारसंगिणो जे अ। जिणकप्पाहालंदिअ परिहारविसुद्धिसाहू अ ॥३३॥ खीरासवमहुआसवसंभिन्नस्सोअकुट्टबुद्धी अ। चारणवेउविपयाणुसारिणो साहुणो सरणं ॥३४॥
કેવલજ્ઞાનને ધરનારા; પરમાવધિજ્ઞાનને ધરનારા, તથા વિપુલમતિ મન: પર્યાયજ્ઞાનના ધારક, તેમજ જિનમાર્ગમાં રહેલા આચાર્યદેવ અને ઉપાધ્યાયદે વિગેરે પદસ્થ, તે સર્વ સાધુતાગુણમાં એકસમાન સાધુજને મને શરણરુપ હે. (૩૨)
વલી ચૌદપૂર્વને ધરનારા; દશપૂર્વને ધરનારા; અને નવપૂર્વને ધરનારા પૂર્વધર મહાપુરૂષો, તેમજ બાર અંગના ધારક; અને અગીયાર અંગના ધારક વિગેરે અંગસૂત્રના ધરનારા સાધુ મહાત્માઓ; તથા જિનકલ્પને અંગીકાર કરનારા; યથાબ્દિક ચારિત્રવાળા અને પરિહાર વિશુદ્ધિ સંયમવાળા વિગેરે વિશુદ્ધ સંયમને પાળનારા નિગન્થ સાધુપુરૂષ મને શરણ હો. (૩૩) A તથા ક્ષીરથવલબ્ધિને ધરનારા; મધ્વાશ્રવલબ્ધિને ધરનારા તેમજ સંભિન્નશ્રોતલબ્ધિના ધારક વિગેરે લબ્ધિધારી મુનિવરો, વળી કોષ્ટબુદ્ધિના ધરનારા સાધુઓ; અને ચારણશ્રમણસાધુઓ, તથા વેકિયલબ્ધિના ધારક અને પદાનુસારી લબ્ધિના ધરનારા મહાપુરૂષ, વિગેરે સાધુ મહાત્માએ મને શરણભૂત હે. (૩૪)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સર પંચના
उज्झियवहरविरोहा निञ्चमदोहा पसंतमुहसोहा । अभिमयगुणसंदोहा हयमोहा साहुणो सरणं ॥३५॥
૧૬ ]
खंडिअसिणेहदामा अकामधामा निकामसुहकामा । सुपुरिसमणाभिरामा आयारामा मुणी सरणं ॥३६॥ मिल्हिअविसयकसाया उज्झियघरघरणिसंगसुहसाया अकलिअ हरिसविसाया साहू सरणं गयपमाया॥३७॥
વૈર વિરાધ વિગેરેને ત્યજી દેનારા; તેમજ સદાકાલ અદ્રોહવુનિવાલા; અને સર્વદા પ્રસન્નતાપૂર્ણ મુખથી શેાભાને ધરનારા; વળીજ્ઞાન આદિત્તમગુણાનું બહુમાન રાખનારા; તથા કર્મ સમૂહની મૂલજડસમા માહુને હણનારા શ્રીસાધુ પુરૂષાનું મને શરણુ હા. (૩૫)
સ્નેહરૂપ અંધનને તોડી નાંખનારા; અને નિર્વિકારસ્થાનમાં વાસ કરનારા; તેમજ વિકારરહિત સ્વાભાવિક સુખની અભિલાષા રાખનારા; વળી સત્પુરૂષાના મનને આનન્દ આપનારા; તથા સદાકાલ આત્મામાં રમનારા શ્રી સાધુજને મારા શરણુ હા. (૩૬)
પાંચેય ઇન્દ્રિયાના વિષયાને તેમજ ચાર પ્રકારના કષાયાને દૂર કરનારા; ઘર તથા સ્ત્રીસંગના પરિણામ કટુ સુખાને ઇચ્છાપૂર્વક ત્યજી દેનારા; અને ઇવિયેાગ યા અનિષ્ટસાગ વિગેરેમાં શાક આદિથી રહિત, વળી નિરંતર પ્રમાદને ત્યજનારા; શ્રી સાધુ પુરૂષ! મને શરણુરૂપ હેા. (૩૭)
કે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુલ અને ભાવાનુવાદ.
૧૭] हिंसाइदोससुन्ना कयकारुन्ना सयंभुरुप्पन्ना।
ગરીમરપલુર સાહૂ સર સુથપુન્ના રૂડા कामविडंबणचुक्का कलिमलमुक्का विमुक्कचोरिका । पावरयसुरयरिका साहू गुणरयणञ्चिका ॥ ३९ ॥ साहुत्तसुडिया जं आयरिआई तओ य ते साहू । साहुभणिएण गहिया तम्हा ते साहुणो सरणं ॥४०॥
હિંસા આદિ મહાદેષને ત્યજી દેનારા કરૂણાભાવને ધરનારા તેમજ સ્વયંભૂરમણ સાગરના જેવી વિસ્તીર્ણ બુદ્ધિવાલા; તથા અજરામર અવસ્થા૫ મોક્ષના માર્ગે ગતિ કરનારા અને અતિશય પુણ્યવાન શ્રી સાધુજનો મારા શરણભૂત છે. (૩૮)
કામ-વિષયવિકારની વિટંબણાઓથી મૂકાયેલા અને પાપના મલથી રહિત, ચેરી વિગેરેનો ત્યાગ કરનારા; વલી પાપરુ૫ રજના કારણભૂત મૈથુન-વિષયકીડાને મૂકી દેનારા; તથા સાધુના ગુણસ્વરુપ નિર્મલ રત્નની કાન્તિથી શોભાને ધરનારા શ્રી સાધુપુરૂષો મને શરણ હો. (૩૯)
આચાર્ય તેમજ ઉપાધ્યાય વિગેરે પદસ્થ, સાધુતામાં સારી રીતિયે ઉજમાલ છે, તે કારણે આચાર્ય વિગેરે પદસ્થ સાધુ ગણાય છે. સામાન્ય રીતિયે સાધુ કહેવાથી તેઓ પણ સાધુ તરિકે સમજી શકાય છે. એથી એ સાધુપુરૂષો મને શરણ હે. (૪૦)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ ]
શ્રી. વિસ્તરણ રચના
पडिवन्नसाहुसरणो सरणं काउं पुणोवि जिणधम्मं । पहरिसरोमंचपवंचकंचुअंचिअतणू भणइ ॥ ४१ ॥
पवर सुकएहिं पत्तं पत्तेहिवि नवरि केहिवि न पतं । तं केवलिपन्नत्तं धम्मं सरणं पवन्नोऽहं ॥ ४२ ॥ पत्तेण अपत्तेण य पत्ताणि अ जेण नरसुरसुहाई । मुक्खसुहं पुण पत्तेण नवरि धम्मो स मे सरणं |४३|
શ્રી જિનકથિત ધમનું શરણુ—
આ મૂજબ શ્રી સાધુપુરૂષોના શરણના સ્વીકારથી, અતિ હના યાગે કચુકની પેઠે જેના શરીરની રામરાજી રૂંવાટાના સમૂહ વિકસ્વર થયા છે, એવા ભાગ્યવાન આત્મા શ્રી જિનકથિત ધર્મના શરણને અંગીકાર કરવાને સારૂ ફરી આ રીતિયે ખેલે છે—
સામાન્ય પુણ્યવાન આત્માઓને નહિ પ્રાપ્ત થનાર; તે કારણે પ્રવર સુકૃતના યોગેજ પ્રાપ્ત થઇ શકનાર; શ્રી સર્વ જ્ઞભાષિત ધર્માંના પુણ્ય શરણુને હું સદાકાલ સ્વીકારૂં છું. (૪૨)
શ્રી જિનકથિત ધર્મની પ્રાપ્તિ વિના પણ, મનુષ્યગતિ અને દેવગતિનાં સુખા મળી શકે છે. જ્યારે મેાક્ષનાં શાશ્વતસુખાનો લાભ શ્રી જિનભાષિત ધર્મની આરાધનાના ચોગેજ મળે છે. માટે તે શ્રી જિનકથિત ધર્મજ મારા શરણુરુપ હો. (૪૩)
૧ મૂલ ગાથા ૪૧ થી ૪૮ સુધી.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂહ ને ભાવાનુવાદ.
[ ૧૮ निदलिअकलुसकम्मो कयसुहजम्मोखलीकयअहम्मो पमुहपरिणामरम्मो सरणं मे होउ जिणधम्मो॥४४॥ कालत्तएविन मयं जम्मणजरमरणवाहिसयसमयं । अमयं व बहुमयं जिणमयं च सरणं पवन्नोऽहं ॥
पसमिअकामपमोहं दिहादिहेसु न कलिअविरोहं । सिवसुहफलयममोहं धम्म सरणं पवन्नोऽहं ॥४६॥
મલીન પાપકર્મોને નાશ કરનાર તેમજ જન્મને પવિત્ર અને સફલ બનાવનાર; વળી અધર્મોને દૂર કરનાર; અને આરાધક આત્માઓને આદિકાલમાં તથા અન્તકાલમાં સુખકર-સુંદર શ્રી જિનપ્રણીત ધર્મ મને સર્વદા શરણ હે. (૪૪)
ત્રણેય કાલમાં અમરઅવિનર; વળી જન્મ જરા અને મરણ રુપ સેંકડે વ્યાધિઓને શમાવનાર; તથા અમૃતની પેઠે ભવ્ય આત્માઓને સર્વકાલ ઈષ્ટ, શ્રી જિનમતના શરણને હું સ્વીકારૂ છુ
કામના ઉન્માદને સારી રીતિયે શમાવનાર તેમજ પ્રત્યક્ષ યા પરોક્ષ પદાર્થોને અવિરૂદ્ધપણે પ્રરૂઝનાર; વળી મેક્ષના આત્યંતિક સુખપ ફલને આપનાર, શ્રી જિનભાષિત ધર્મનું મને શરણ છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ ]
%
૪
થી ચહરણ ૫સના
नरयगइगमणरोहं गुणसंदोहं पवाइनिक्खोहं । निहणिअवम्महजोहं धम्म सरणं पवन्नोऽहं ॥४७॥ भासुरसुवन्नसुंदररयणालंकारगारवमहग्धं । નિિિના વોહર પાંનિતિ દે છવા घउसरणगमणसंचिअसुचरिअरोमंचअंचियसरीरो। कयदुक्कडगरिहाअसुहकम्मक्खयकंखिरो भणइ ।४९।
નરક આદિ દુર્ગતિના ગમનને રોકનાર, તેમજ અનુપમ ગુણ સમૂહનો આધાર; વળી પ્રબળ વાદિજનોથી પણ અભ્ય; અને કામરુપ સમર્થ યોદ્ધાને હણનાર; શ્રીજિનકથિત ધર્મ મારા શરણુપ છે.
પ્રકાશવાલા સુવર્ણ તેમજ સુંદર રત્નોના અલંકારે વિગેરેથી મહામૂલ્યવાન નિધિ-ધનભંડારની જેમ દુર્ગતિના પતનરૂપ દારિદ્રતાનો નાશ કરનાર શ્રી જિનભાષિત ધર્મને હું વંદન કરું છું. (૪૮) પૂર્વકૃત દુષ્કૃતની નિન્દા
આ મૂજબ અતિ હર્ષપૂર્વક ચારેય શરણાઓના સ્વીકારવાથી, સુકૃતના ગે જેના શરીરની રેમરાજી વિકસ્વર થઈ છે, એ પુણ્યવાન આત્મા, પૂર્વકૃત દુષ્કૃતની નિન્દા કરવાપૂર્વક અશુભ કર્મના ક્ષયની અભિલાષાવાલે આ મૂજબ કહે છે– (૪૯)
* આ ગાથામાં નિધિ-ભંડારના સ્વરૂપને દર્શાવનારા સુવઇ'–વિગેરે વિશેષણે ધર્મને પણ એક દૃષ્ટિએ ઘટી શકે છે.
* મૂળ ગાથા ૪૦ થી ૫૪ સુધી.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલ અને ભાવાનુવાદ
[ ર૧ इहभविअमन्नभविअंमिच्छत्तपवत्तणं जमहिगरणं । जिणपवयणपडिकुटुं दुई गरिहामि तं पावं ॥५०॥ मिच्छत्ततमंधेणं अरिहंताइसु अवन्नवयणं जं। अन्नाणेण विरइयं इण्हि गरिहामि तं पावं ॥५१॥ सुअधम्मसंघसाहुसु पावं पडिणीअयाइ जं रइ। अन्नेसु अ पावेसुं इण्हि गरिहामि तं पावं ॥५२॥
શ્રીનશાસનમાં સર્વથા નિષિદ્ધ ગણાતી મિથ્યાત્વના પ્રવતંનરુપ અધિકરણની પાપપ્રવૃત્તિઓ; આ ભવમાં કે અન્ય ભવમાં મારાથી અજ્ઞાન વિગેરેના વેગે અચરાઈ ગઈ હોય તે સર્વ પાપપ્રવૃત્તિઓને હું નિન્દુ છું. પુનઃ પુનઃ ગુરુની સાક્ષીએ ગહું છુ.
મિથ્યાત્વરુપ અંધકારથી અંધ બનીને, મેં શ્રી અરિહંતદેવ આદિ લેાકોત્તર ઉપકારી મહાપુરૂષોના અવર્ણવાદ ઉચ્ચાર્યો હોય, અજ્ઞાનતાના યોગે જીવનકાલ દરમ્યાન અચરાઈ ગયેલ તે સર્વ પાપકાને આજે હું નિન્દુ છુ-ગણું છું. (૫૧)
શ્રી કૃતધર્મ, તેમજ શ્રી સંઘ, અને સાધુપુરૂષો વિગેરે શ્રી જિનકથિત ધર્મના અનુપમ આલંબનરુપ સ્થાને અંગે, શત્રુભાવથી–પ્રત્યનીકભાવથી અવર્ણવાદ આદિ જે કાંઈ પાપ મેં આચર્યું હોય, તેમજ અન્ય જે કાંઈ પાપે મારાથી અચરાયા હોય, તે સર્વ પાપને હમણું હું રહું છુ. (૧૨)
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ ]
શ્રી ચઉસરણ પન્નાअन्नेसु अ जीवेसुं मित्तीकरुणाइगोयरेसु कयं । परिआवणाइ दुक्खं इहि गरिहामि तं पावं ॥५३॥ जमणवयकाएहिं कयकारिअअणुमईहिं आयस्थिं। धम्मविरुद्धमसुद्धं सव्वं गरिहामि तं पावं ॥५४॥ अह सो दुक्कडगरिहादलिउक्कडदुक्कडो फुडं भणइ। सुकडाणुरायसमुहन्नपुन्नपुलयंकरकरालो ॥ ५५ ॥
વળી મૈત્રી, કરૂણા તેમજ ઉપેક્ષાને એગ્ય એવા અન્ય ને પરિતાપના સંલેશ ઉપજાવવાપૂર્વક મેં જે કાંઈ દુઃખ આપ્યું હોય, અલક કે પરલેક સંબંધી ભૂતકાલીન તે સર્વ દુષ્કૃતેને હમણાં હું ગણું છું. (૫૩) - મન, વચન તેમજ કાયાથી કરવા કરાવવા અને અનમેદવા દ્વારા જે કાંઈ શ્રી જિનભાષિત ધર્મની વિરૂદ્ધનું અશુભ-અશુદ્ધ, મારાથી અચરાઈ ગયું હોય તે સર્વ પ્રકારના પાપને આજે હું નિદ્ ગુરૂની સાક્ષીએ ગણું છું. (૫૪) સુકૃતની અનુમોદના
આ મૂજબ, પૂર્વજીવનનાં દુષ્કૃતેની નિન્દાથી પાપકર્મોનો નાશ કરનાર, વળી સુકૃતના અનુરાગ-બહુમાનના યોગે વિકસ્વર બનેલી પુણ્યમય રેમરાજીથી શેભાને ધારણ કરનારફતે ભાગ્યવાન આત્મા પ્રગટપણે આ રીતિયે સુકૃતની અનુમોદના કરે છે. (૫૫)
* ૫૫ મી ગાથાથી ૫૮ મી ગાથા સુધી.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂછે અને ભાવાનુવાદ. . . [ ૨૩ अरिहत्तं अरिहंतेसु जं च सिद्धत्तणं च सिद्धेसु । आयारं आयरिए उज्झायत्तं उवज्झाए ॥ ५६ ॥ साहूण साहुचरिअं च देसविरइं च सावयजणाणं । अणुमन्ने सव्वेसिं सम्मत्तं सम्मदिट्ठीणं ॥ ५७ ॥ अहवा सव्वं चिअवीअरायवयणाणुसारि जं सुकयं। कालत्तएवि तिविहं अणुमोएमो तयं सव्वं ॥५८॥
શ્રી અરિહંતદેવોનો ધર્મતીર્થનાં પ્રવર્તનરૂપ અરિહંતતાગુણ; શ્રીસિદ્ધપરમાત્માનો સ્વસ્વરૂપની રમણતાપ સિદ્ધત્વગુણ; અને શ્રી આચાર્યદેવનો પાંચ પ્રકારના આચારાના પાલવા લાવવા૫ આચાર્યત્વગુણ શ્રીઉપાધ્યાય દેવોનો પાંચેય પ્રકારના સ્વાધ્યાયનું પ્રવર્તન કરાવવારૂપ વાચતાગુણ; શ્રીસાધુપુરૂષેનો સાધુ-નિર્મલ ચારિત્રના આચરણસ્વરુપ સાધુત્વગુણ શ્રીજિનકથિત ધર્મના આરાધક શ્રાવકવર્ગને દેશવિરતિરૂપ શ્રાવક્તાગુણ; અને શ્રીસમ્યગ્દષ્ટિઆત્માઓનો શ્રીજિનભાષિત તત્ત્વોની શ્રદ્ધાપ સમ્યગ્દર્શનગુણ; આ મૂજબ ધર્મના નાયક તેમજ ધર્મના આરાધક આત્માઓના સર્વ પ્રકારના લકત્તરગુણેની હું અનુમોદના કરૂ છું. (૫૬-૫૭)
અથવા ઘણું કહેવાથી સર્યું, શ્રીજિન-વીતરાગના વચનને અનુસરનારૂં ધમારાધનપ જે કાંઈ સુકૃત, મન-વચન અને કાયાથી કરવા કરાવવા કે અનુમોદવા દ્વારાયે ત્રણેય કાલમાં મેં આચર્યું હોય, તે સર્વ પ્રકારના સુકૃતની હું પુનઃ પુનઃ અનુમોદના કરૂ છું. (૫૮)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪] . . . . શ્રી ઉસરળુ પન્નાसुहपरिणामो निच्चं चउसरणगमाइ आयरं जीवो। कुसलपयडीउ बंधइ बद्धाउ सुहाणुबंधाउ ॥५९॥ मंदणुभावा बद्धा तिव्वणुभावाउ कुणइ ता चेव। असुहाउ निरणुबंधाउ कुणइ तिव्वाउ मंदाउ॥६०॥ ता एयं कायव्वं बुहेहि निञ्चपि संकिलेसम्मि। होइ तिकालं सम्मं असंकिलेसंमि सुकयफलं ॥६१॥ કુલને સામાન્ય નિદેશક
સર્વકાલ શુભ પરિણામવાળે મહાનુભાવ આત્મા, “ચાર શરણાઓને સ્વીકાર, પૂર્વદુષ્કૃતની નિંદા અને સુકૃતની અનમેદના” આ ત્રણેય પ્રકારની વસ્તુના સેવનથી પુણ્ય પ્રકૃતિએને બાંધે છે. તથા પૂર્વે બાંધેલ અશુભ પ્રકૃતિઓને શુભ અનુબંધવાળી કરે છે.
વળી તે મહાભાગ આત્મા, પૂર્વકાલમાં બાંધેલી મંદરસવાળી શુભપ્રકૃતિએને તીવ્ર રસવાળી કરે છે. તેમજ પૂર્વે બંધાઈ ગયેલી મંદરસવાળી અશુભપ્રકૃતિને અનુબંધ રહિત કરે છે. તથા તીવ્રરસવાળી અશુભપ્રકૃતિએને મંદરસવાળી કરે છે. (૬૦)
આ કારણે પંડિતપુરૂષોએ, સંક્લેશ-રેગાદિના સમયે આ ત્રણેય વસ્તુઓનું આરાધન હંમેશા કરવું જોઈએ. તેમજ અસંફ્લેશ અવ
સ્થામાં પણ આત્મજાગૃતિને માટે ત્રણેય કાળ આ વસ્તુઓનું સેવન કરવું, જે કારણે આ વસ્તુઓનું સેવન સુકૃતના ઉપાર્જન પ ફલનું નિમીત્ત છે. (૬૧)
+ મૂલ ગયા ૫૩ થી ૬૩ સુધી.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલ અને ભાવાનુવાદ.
[ રપ चउरंगो जिणधम्मो न कओ चउरंगसरणमविन कयं। चउरंगभवुच्छेओ न कओहाहारिओ जम्मो॥६२॥ इअजीवपमायमहारिवीरभदंतमेअमज्झयणं । झाएसु तिसंझमवंझकारणं निव्वुइसुहाणं ॥६३॥
મનુષ્યભવને પામવા છતાં, દાન–શીલ–તપ અને ભાવરૂપ ચારેય અંગવાલે શ્રીજિનેકથિત ધર્મ જેણે ન કર્યો હોય, ચાર પ્રકારના શરણસ્થાને જેણે ન સ્વીકાર્યા હોય અને પૂર્વદુષકૃતની નિંદ કે –પરનાં સંસ્કૃતિની અનુમોદના જેણે ન કરી હોય, તેથા ચારગતિસ્વરૂપ સંસારને નાશ જેણે ન કર્યો હોય તેને મનુષ્યજન્મ ખરેખર નિષ્ફલ સમજ. (૨).
હે આત્મન ! શ્રી અરિહંત આદિ ચારે પ્રકારના શરણસ્થાન વગેરે ત્રણેય વસ્તુઓનું પ્રતિપાદન કરનાર આ ચઉસરણપયના સૂત્રનું અધ્યયન, તારે ત્રિકાલ કરવું જોઈએ. કારણકે–આ પ્રકારનું અધ્યયન, પ્રમાદરૂપ મહાન શત્રુને જીતનાર છે. પરિણામે ભદ્ર-કલ્યાણરૂપ છે. તેમજ મેક્ષસુખના અવળ–સફલ કારણરૂપ છે. (૬૩)
૧૫ મૂલગાથામાં “વીમત' એ પદથી ગ્રન્થકારનું નામ પણ ગર્ભિતરીતિયે સૂચિત થયું છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२)
श्रुतस्थविर श्री वीरभद्र महामुनि प्रणीत
श्री आउरपच्चक्खाण पइण्णयम्
[ भूल गाथा ( ७० ); मने लावानुवाद्य, ]
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂચના -
૦,૦
ત્રણ આયંબીલની તપશ્ચર્યા પૂર્વક સુવિહત ગુરૂની પાસે વિધિ મૂજબ આ પન્ના સૂત્રને પાઠ
લેવું જોઈએ.
-
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮]
શ્રી આરિપચ્ચક્ખાણ પના.
देसिकदेसविरओ सम्मट्टिी मरिज जो जीवो। तं होइ बालपंडियमरणं जिणसासणे भणियं ॥१॥
બાલપંડિતમરનું સ્વરૂપ - સર્વવિરતિ ધર્મની અપેક્ષાયે, હિંસા આદિ પાપને એક દેશ ત્રસ હિંસા વગેરે, તેને એક દેશ–સંકલ્પપૂર્વક નિરપરાધી જેની નિરપેક્ષપણે હિંસા; આ મૂજબ દેશના એક દેશ હિંસા વગેરે પાપથી વિરત સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા, સમાધિપૂર્વક મરણને પામે તે મરણ શ્રી જૈનશાસનમાં બાલપંડિતમરણ કહેવાય છે.(૧)
શ્રીજનશાસનમાં પાંચ પ્રકારના મરણે દર્શાવ્યા છે. જીવનકાલની સઘળી પ્રવૃત્તિઓનું અન્તિમ પરિણામ મરણની દશાથી માપી શકાય છે. બાલપંડિતમરણ, પંડિતમરણ અને પંડિતપંડિતમરણ એ ત્રણેય મરણે કમ અનુપમકેટિનાં ગણાય છે. જ્યારે બાલબાલમરણ અને બાલમરણ એ બન્ને પ્રકારનાં મરણો સામાન્ય ટિનાં છે. ગ્રન્યકાર મહામુનિ શ્રી વીરભદ્રઋષિ, આ આઉરપચ્ચકખાણુપયન્ના નામના ગ્રન્થમાં સમાધિમરણને પામવા ઈચ્છનાર પુણ્યવાન આત્માઓના હિતને માટે આ પાંચેય ભરણેમાંના અનુપમટિનાં મરણનું સ્વરૂપ સંક્ષેપથી દર્શાવે છે. શરૂમાં મૂલ ગાથા ૧ થી ૯ સુધી, બાલપંડિતમરણનું સ્વરૂપ દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૨૯
पंच य अणुव्वयाइं सत्त उ सिक्खिया उ देसजइधम्मो सव्वेण व देसेण व तेण जुओ होइ देसजई ॥२॥ पाणिवहमुसावाए अदत्तपरदारनियमणेहिं च । अपरिमिइच्छाओऽवि य अणुव्वयाइं विरमणाइं ॥३॥ जं च दिसावेरमणं अणत्थदंडाउ जं च वेरमणं । देसावगासियंपि य गुणव्वयाइं भवे ताई ॥४॥
:::
શ્રી જિનકથિતધર્મના અધિકારભેદથી મુખ્ય બે પ્રકારે છે. સવિરતિધમ અને દેશિવરતિધર્મ આ બન્ને ધર્મના પ્રકારા છે. સવરતિધમ પાંચ મહાવ્રતમય છે. દેશવિરતિધર્મમાં પાંચ અણુવ્રતા, ત્રણ ગુણવ્રતા અને ચાર શિક્ષાવ્રતા ગણાય છે. સર્વથી વિરતિને આદરનાર સવિરત ગણાય છે. દેશથી વિરતિને આચરનારા દેશવિરતિ કહેવાય છે. (૨)
'જીવની હિંસા, જૂઠ–મૃષાવચન, નહિં આપેલું લેવું–અદત્તનું ગ્રહણુ, પરસ્ત્રીગમન અને પરિમાણુરહિત-નિર્યાદાપૂર્વક ધન વગેરે ખાદ્યપદાર્થના સ ંગ્રહ, આ મુજબ પાંચેય પાપાની દેશથી વિરતિ કરવી—નિયમ કરવા એ દેશિવરતિ ધર્મના અણુવ્રતા— લઘુત્રતા છે. (૩)
દિશાઓમાં ગમનાગમનની મર્યાદા કરવારૂપ દિગ્વિરમણવ્રત’ આત્માને ઈંડરૂપ બનતી નિરંકની પ્રવૃત્તિઓનુ રાકાણુ અનર્થ - દંડ વિરમણવ્રત અને દેશાવકાશિકત આ ત્રણેય ગુણવ્રતા ગણાય છે. દેશિવરતિધર્મના પાંચ અણુવ્રતાની પાલનામાં આ ત્રતા સહાચક છે. માટે મૂલ અણુવ્રતાના ગુણુરૂપ છે. (૪)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ ] :: :: :: શ્રી આરપચ્ચખાણ પચના. भोगाणं परिसंखा सामाइय अतिहिसंविभागो य। पोसहविही य सव्वो चउरो सिक्खाउ वुत्ताओ॥५॥ आसुक्कारे मरणे अच्छिन्नाए य जीवियासाए। नाएहि वा अमुको पच्छिमसंलेहणमकिच्चा ॥६॥ आलोइय निस्सल्लो सघरे चेवारुहित्तु संथारं । जइ मरद देसविरओ तं वुत्तं बालपंडिययं ॥७॥
ભેગ અને ઉપભેગરૂપ ગણાતા પદાર્થોનું નિયમન ગોપભોગ વિરમણવ્રત, રાગ અને દ્વેષની પરિણિતિથી પર બનીને બે ઘડિના કાલ સુધી સમતાની પ્રાપ્તિ માટેનું આરાધન સામાયિક વ્રત, અને અતિથિ-સાધુના પાત્રમાં વિધિપૂર્વકનો સદુપયોગ અતિથિ સંવિભાગવત, વલી આહાર વગેરેના ત્યાગ કરવાપૂર્વક આત્મધર્મને પોષણ આપનારી નિરવદ્ય પ્રવૃત્તિ પષધવ્રત છે. આ ચારેય શિક્ષાવ્રતો કહેલાં છે. (૫) - અચાનક મરણકાલ પ્રાપ્ત થાય, તથા જીવવાની આશા રહી હોય, વલી સંખનાને સારૂ સ્વજનની અનુમતિ ન મલી હોય, આ ત્રણમાંથી એક કઈ કારણે મૃત્યુના અવસરે સંલેખનારૂપ અતિમ આરાધના ન થઈ શકે, તે દેશવિરતિધારી શ્રાવક, શલ્યને મૂકીને, આલોચનાપૂર્વક પોતાના ઘરમાં સંથારા ઉપર રહીને, મરણને પામે તે બાલ પંડિત મરણ ગણાય છે. દેશથી વિરત હોવાને કારણે દેશવિરતિને ધરનાર શ્રાવક બાલપંડિત કહેવાય છે. (૬-૭)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂલ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૩૧
जो भत्तपरिन्नाए उवक्कमो वित्थरेण निद्दिट्ठो | सो चेव बालपंडियमरणे नेओ जहाजुग्गं ॥८॥ वैमाणि कप्पोवगेसु नियमेण तस्स उववाओ । नियमा सिज्झइ उक्कोसएण सो सत्तमंमि भवे ॥९॥ इय बालपंडियं होइ मरणमरिहंतसासणे दि । इतो पंडिय पंडियमरणं वुच्छं समासेणं ॥ १० ॥
:::
શ્રી ભક્તપરિજ્ઞા નામના અધ્યયનમાં વિસ્તારપૂર્વક જે વિધિના નિર્દેશ કર્યો છે. તે વિધિનું આરાધન ખાલપડિતમરણને પામનાર આત્માએએ અવશ્ય કરણીય છે. માટે એને જાણવા પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. (૮)
આ મુજબની વિધિથી ખાલપતિમરણને પામનાર ભાગ્યવાન આત્મા; સમાધિપૂર્વ ક મરણને પામી વૈમાનિકમાં કલ્પાપપન્નદેવલોકને વિષે ઉત્પન્ન થાય છે, તેમજ આવા પ્રકારની જાગૃતઃ– શામાં રહેનારા તે ભાગ્યવાન ઉત્કૃષ્ટથી સાતમા ભવને વિષે નિયમા મેાક્ષને મેળવે છે. (૯)
શ્રી અરિહંતદેવના શાસનમાં આલપતિમરણુનું સ્વરૂપ આ મૂજબ દર્શાવેલું છે. હવે પ ંડિત મરણનુ સ્વરૂપ સ ંક્ષેપથી હું અહીં દર્શાવું છું. વિદ્વાન પુરૂષાએ એકાગ્ર બનીને તે સાંભળવુ જોઇએ. કારણકે પતિમરણુ અનુપમ કેટિનું મરણુ ગણાય છે. (૧૦)
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ]
:
:
:
શ્રી આઉર પરચખાણ પયગ્રા.
इच्छामि भंते ! उत्तमटुं पडिकमामि अइयं पडिक्कमामि अणागयं पडिकमामि पच्चुप्पन्नं पडिकमामि, कये पडिकमामि कारियं पडिकमामि अणुमोइयं पडिकमामि, मिच्छत्तं पडिकमामि असंजमं पडि
સરકારના તે
સામાન્યપણી પાનિન્દી
પંડિતમરણને સ્વીકારનાર સાધુપુરૂષ ગુરૂજનની સમક્ષ પોતાનાં સર્વ પ્રકારનાં દુષ્કૃતને આ મૂજબ પડિકમેક છે હે ભગવન ! અનશનને સ્વીકારવા અગાઉ સામાન્યપણે સઘળાં પાપ વ્યાપારને હું પડિકામું છું. વલી વિશેષતઃ ભૂતકાલીન પાપને નિન્દા દ્વારાયે પડિકામું છું. તેમજ પચ્ચકખાણ કરવાપૂર્વક ભાવિકાલનાં પાપને પડિકામું છું. અને સંવરથી વર્તમાનકાલના પાપને હું પડિક્કામું છું.
જીવનકાળ દરમ્યાન મેં સ્વયં કરેલા પાપને હું પડિક્તમું છું; અન્યની પાસે કરાવેલા પાપને હું પડિક્તમું છું. અને સ્વ કે પરના પાપાની અનુમોદનાને હું પડિક્તમું છું; તથા પાપના મૂલ– કારણ મિથ્યાત્વને પડિક્તમું છું, અવિરતિને પડિક્તમું છું.
આ જ સર્વવિરતિ ધર્મનું આરાધન કરનારા નિર્ચન્ય સાધુપુરૂષ, શ્રી જૈનશાસનમાં પંડિતમરણને અંગીકાર કરવાને ગ્ય છે. પિતાના મૃત્યુનાલને નજીક જાણીને પંડિતમરણને અંગીકાર કરવાને તૈયાર થનારા સાધુએ,ગીતાર્થ ગુરૂની સમીપે પિતાના સર્વ દુષ્કતને પડિકામવા જોઈએ. કારણકે દુષ્કતોનું પંડિકામણ એટલે કે દુષ્કતાથી પાછા હઠવું એ સમાધિમરણનું અંગ છે.
x અહિંથી શરૂ થતો મૂલપાઠ ગદ્યરૂપે છે. પડિકમવું એટલે પાછી હઠવું. પાપનું પડિકામણું એટલે પાપથી પાછો હઠવું.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૩૩
कमामिकसायं पडिक्कमामि पावप्पओगं पडिक्कमामि, मिच्छादंसणपरिणामेसु वा इहलोगेसु वा परलेोगेसु वा सच्चित्तेसु वा अश्चित्तेसु वा पंचसु इंदियत्थेसु वा, अन्नाणंझाणे अणायारंझाणे, कुदसणंझाणे कोहंझाणे माणंझाणे मायंझाणे लोभंझाणे रागंझाणे दोसंझाणे
:::
ૐ
મિથ્યાદર્શનના પરિણામને વિષે, ઇહલેાકને વિષે કે પરલેાકને વિષે, વળી સચિત્ત પદાર્થને વિષે કે અચિત્તપદાર્થાને વિષે તથા પાંચ ઇન્દ્રિચેાના શબ્દાદિ વિષયાને વિષે, કોઇપણ નિમિત્તથી સુતા કે જાગતાં મેં જે કાંઇ દુષ્કૃત ચિન્તયુ હાય તેને હું પડિયું છું. મારૂં તે સર્વ દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ !
નીચે હેવાતા ૬૩ પ્રકારના નિમિત્તોથી, સુતાં કે જાગતાં અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ, અતિચાર તેમજ અનાચારરુપ દુષ્કૃત મેં ચિન્તવ્યુ` હાય, તે સર્વ પ્રકારનું મારૂ દુષ્કૃત મિથ્યા થા. તે નિમિત્તો આ મૂજબ—૧ જ્ઞાનપર કંટાળા આવવાના ચાગે અજ્ઞાન સારૂ એ વિકલ્પ કર્યાં. ૨ આચારવિરૂદ્ધ પ્રવૃત્તિઓના વિકલ્પ કર્યો. ૩ મિથ્યાદના ઠીક છે એ વિકલ્પ કર્યા. ૪ ક્રોધવશ મની વિકલ્પ કર્યા. ૫ માનવશ બની વિકલ્પ કર્યાં. ૬ માયાને વશ થઇ વિકલ્પ કર્યા. ૭ લેાભને વશ બની વિપ કર્યો. ૮ રાગવશ બની વિકલ કર્યાં. હું દ્વેષને આધીન બની વિકલ્પ કર્યો. ૧૦ અજ્ઞાનને વશ અની વિકલ્પ કર્યાં. ૧૧ કોઇપણ પૌગલિક પદાર્થની ઇચ્છાને વશ અની વિકલ્પ કર્યાં. ૧૨ મિથ્યાદર્શનને આધીન મની વિલ્પ કર્યાં.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ ]
શ્રી આરપચ્ચક્ખાણુ પન્ના.
मोहंझाणे इच्छंझाणे मिच्छंझाणे मुच्छंझाणे, संकं - झाणे कखंझाणे गेहिंझाणे आसंझाणे तण्हंझाणे छुहंझाणे पंथंझाणे पंथाणंझाणे, निद्दंझाणे नियाणंझाणे नेहंझाणे कामंझाणे कलसंझाणे कलहंझाणेजुज्झंझाणे निजुज्झझाणे, संगंझाणे संगइंझाणे ववहारंझाणे कयविक्कयंझाणे अणत्थदंडंझाणे
:::
⠀
૧૩ મૂર્છાવશ વિકલ્પ કર્યાં. ૧૪ શંકાવશ ખની વિકલ્પ કર્યાં. ૧૫ અન્ય મતની વાંચ્યાના ચેાગે વિપ કર્યાં.
૧૬ ઘરકુટુંબ આદિ ઋદ્ધિના વિકલ્પ કર્યાં. ૧૭ જલની તરસના ચેાગે વિકલ્પ કર્યાં. ૧૮ ક્ષુધાના ચગે વિકલ્પ કર્યાં. ૧૯ સામાન્ય માર્ગના પરિશ્રમના ચેાગે વિકલ્પ કર્યાં ૨૦ કઠીન માની પ્રતિકૂળતાને અંગે દુર્ધ્યાન કર્યું. ૨૧ દ્રામાં દુર્ધ્યાન કર્યું. ૨૨ નિદાનનિયાણાના વિકલ્પ કર્યાં. ૨૩ સ્નેહને વશ વિકલ્પ કર્યાં. ૨૪ વિકારને વશ બની વિકલ્પ કર્યાં. ૨૫ કલુષિતતાને અંગે વિકલ્પ કર્યાં. ૨૬ કામવિષયને વશ બનીને વિકલ્પ કર્યો. ૨૭ કલેશને અંગેના વિકલ્પ ક. ૨૮ યુદ્ધને માટે વિકલ્પ કર્યાં. ૨૯ મહાયુદ્ધને અંગેના વિકલ્પ કર્યાં. ૩૦ વિષયસુખાના સંગના વિકલ્પ કર્યાં. ૩૧ ધન ધાન્ય સંધરવાના વિકલ્પ કર્યો. ૩૨ ઝઘડાની પતાવટ વિગેરે વ્યવહારને વશ વિકલ્પ કર્યાં. ૩૩ ખરીદીનેા અને વેચાણના વિકલ્પ કર્યાં. ૩૪ નિરર્થક અનર્થાના નિમિત્તોને વિપ કર્યાં. ૩૫ અશુભ ઉપયાગને વશ અની વિકલ્પ કર્યો. ૩૬ અનુપયેાગના ચેાગે વિકલ્પ કર્યાં, ૩૭ દેવા
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂલઅને ભાવાનુવાદ. 9
[ ૩૫ आभोगंझाणे अणाभोगंझाणे अणाइल्लंझाणे वेरंझाणे वियकंझाणे हिंसझाणे हासंझाणे पहासंझाणे पओसंझाणे फरुसंझाणे भयंझाणे रूवंझाणे अप्पपसंसंझाणे परनिंदंझाणे परगरिहंझाणे परिग्गहझाणे परपरिवायंझाणे, परदूसणंझाणे आरंभंझाणे संरंभंझाणे पावाणुमोयणंझाणे अहिगरणंझाणे असमाहिमरणंझाणे, कम्मोदयपच्चयंझाणे इढिદાર દશાના યોગે વિકલ્પ કર્યો. ૩૮ તીવ્ર વૈરના ગે વિકલ્પ કર્યો. ૩૯ પૌગલિક લાભને પામવાના વિર્તકથી વિકલ્પ કર્યો. ૪૦ હિંસાને વિકલ્પ કર્યો. ૪૧ સામાન્ય હાસ્યને વશ થઈ વિકલ્પ કર્યો. ૪૨ વિશેષ પ્રકારના હાસ્યને વશ બની વિકલ્પ કર્યો. ૪૩ અતિરેષને વશ વિકલ્પ કર્યો. ૪૪ કઠેર પાપકર્મનો વિકલ્પ કર્યો. ૫ ભયને વશ વિક૯પ કર્યો.
૪૬ અન્યના સુંદર રુપને આધીન બનીને વિકલપ કર્યો. ૪૭ પોતાની પ્રશંસાને વિકલ્પ કર્યો. ૪૮ અન્યની નિંદાને વિકલ્પ કર્યો. ૪૯ અન્યની ગહન વિકલ્પ કર્યો. ૫૦ ધન ધાન્યરુપ પરિગ્રહ મેળવવાને વિકલ્પ કર્યો. ૫૧ અન્યને કલેશ ઉપજાવવાને વિકલ્પ કર્યો. પર પિતાના દે અન્ય ઉપર આપવાને વિકલ્પ કર્યો. ૫૩ પાપના આરંભને વિકલ્પ કર્યો. પ૪ વિષયની તીવ્ર અભિલાષાના ગે વિકલ્પ કર્યો. પ૫ પાપકાર્યોની અનુમોદનાને વિકલ્પ કર્યો. પ૬ જીવહિંસાના સાધનેને મેળવવાને વિકલપ કર્યો. પ૭ અસમાધિમરણને વિકલ્પ કર્યો. ૫૮ ગાઢપાપકર્મના ઉદયથી વિકલ્પ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬ ] :::
શ્રી આરપચ્ચકખાણુ પયત્ના,
गारवंझाणे रसगारवंझाणे सायागारवंझाणे अवेर - मणंझाणे अमुत्तिमरणंझाणे पसुत्तस्स वा पडिबुद्धस्स वा जो मे कोई देवसिओ राइओ उत्तमट्ठे अइकमो वइक्कमो अईयारो अणायारो तस्स मिच्छामिदुक्कडं. -
:::
:::
एस करेमि पणामं जिणवरवसहस्स वद्धमाणस्स । सेसाणं च जिणाणं सगणहराणं च सव्वेसिं ॥११॥
કર્યાં, પહુ ઋદ્ધિના ઉન્માદરુપ ઋદ્ધિગારવના વિકા કર્યાં. ૬૦ રસગારવના વિકલ્પે કર્યાં. ૬૧ સાતાગારવના વિકા કર્યાં. ૬૨ અવિરતિને અંગેના વિકટા કર્યાં. ૬૩ સંસારસુખની અભિલાષાપૂર્ણાંકના મરણુના વિકા કર્યાં.
ઉપર મૂજબ આ ૬૩ સ્થાનાના વિકાના યાગે દિવસ સબન્ધી યા રાત્રી સબન્ધી, સુતાકે જાગતા, અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ, અતિચાર કે અનાચારરૂપ દુષ્કૃત, જીવનમાં મેં આચર્યું હાય, તે સર્વ મારૂ દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ.
હવે પડિંત મરણુને અંગીકાર કરવાની ભાવનાવાળા સાધુપુરૂષ નમસ્કારરૂપ મંગલના આ મૂજબ ઉચ્ચાર કરે. શ્રી સામાન્ય કેવલજ્ઞાની રૂપ જિનેને વિષે અનુપમ હાવાને કારણ વૃષભસમાન શ્રીમહાવીરસ્વામીને, તેમજ અન્ય શ્રીજિનેશ્વર ભગવન્તાને તથા શ્રી ગણધર દેવાને, સાગારિક અનશન કરવાને તૈયાર થયેલે હું નમસ્કાર કરૂ છું.
૧૧
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂહ અને ભાવાનુવાદ છે . ( ૩૭ सव्वं पाणारंभं पञ्चक्खामित्ति अलियवयणं च । सव्वमदिन्नादाणं मेहुण्णपरिग्गहं चेव ॥ १२ ॥ सम्मं मे सव्वभूएसु, वेरं मज्झ न केणई । आसाओ ओसिरित्ताणं समाहिमणुपालए ॥१३॥ सव्वं चाहारविहिं सन्नाओ गारवे कसाए य । सव्वं चेव ममत्तं चएमि सव्वं खमावेमि ॥१४॥
સ્થૂલ કે સૂક્ષ્મસર્વ પ્રકારની જીવહિંસા, સર્વ પ્રકારનાં
મૃષાવચને, સૂક્ષ્મ કે સ્કૂલ સર્વ પ્રકારની અદત્તાદાનરૂપ ચારી, વળી દેવ નનુષ્ય કે તિર્યંચ સંબંધી અઢાર પ્રકારની મૈથુન 'કિયા, અને ધનધાન્યાદિ નવ પ્રકારને બાહ્ય પરિગ્રહ તથા અભ્યત્તર પરિગ્રહ, આ પાંચેય મહાપાપોનું હું ત્રિવિધ ત્રિવિધે પચ્ચખાણ કરૂ છું.
જગતના સર્વ જી મારા મિત્રરૂપ છે, સર્વની સાથે મારી મૈત્રી અખંડિત છે; કેઈપણ જીવની સાથે મારે શત્રુભાવ નથી. અને ઉપકરણ, સ્વજનજન કે શરીર સંબંધી સર્વ પ્રકારની અભિલાષાઓને સર્વથા ત્યજવાપૂર્વક હવે હું સમાધિભાવને અંગીકાર કરૂ છુ. ૧૩
અશન આદિ ચાર પ્રકારના આહારને, અને આહારઆદિ દશ સંજ્ઞાઓને હું ત્યજી છું. રસગારવઆદિ ત્રણ પ્રકારના ગારવને તથા સર્વ પ્રકારના કષાયોને હું છોડું છું. વલી બાહ્યના સર્વ પૌગલિક ભાવેના મમત્વ–મારાપણાને મૂકી દઉ છું. જગતના સર્વ જીવોને હું ખાવું છું.
૧૪
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આઉરપચ્ચક્ખાણ થયા.
हुज्जा इमंमि समए उवक्कमो जीवियस्स जड़ मज्झं ।
एयं पच्चक्खाणं विउला आराहणा होउ ॥ १५ ॥
૩૮ ]
:::
*
:::
:::
सव्वदुक्खपहीणाणं, सिद्धाणं अरहो नमो । सद्दहे जिणपन्नत्तं, पच्चक्खामि य पावगं ॥ १६ ॥
વર્તમાનકાળમાં જીવાના આયુષ્ય સાપક્રમ છે. કઇ વેલાએ કયા નિમિત્તથી આયુષ્યના નાશ થાય એ અચાસ છે. કદાચ આ અવસરે મારા આયુષના નાશ થાય તે સર્વ પ્રકારના મહા પાપાના આ (૧૨ મી ગાથા મૂખ) પચ્ચક્ખાણુ અને દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયીની વિસ્તારપૂર્વકની આરાધના મને હા. ૧૫
૧
જન્મકર્મ અને કષાયરૂપ દુઃખાના સર્વથા ક્ષય કરનારા શ્રીસિદ્ધભગવન્તાને, તથા નિરંતર ચેાત્રીશ પ્રકારના અતિશયેની લક્ષ્મીના ધારક શ્રી અરિહંતદેવને હું નમસ્કાર કરૂં છું, વળી શ્રીજિનભાષિત ધર્મને સહુ છું. તથા સર્વ પાપ વ્યાપારાના પચ્ચક્ખાણુને કરૂં છું.
3
૧૬
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુલ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૩૯
नमुत्थु धुयपावाणं, सिद्धाणं च महेसिणं । संथारं पडिवज्जामि, जहा केवलिदेसियं ॥ १७ ॥
*
:::
::
जं किंचिवि दुच्चरियं तं सव्वं वोसिरामितिविहेणं । सामाइयं च तिविहं करेमि सव्वं निरागारं ॥ १८ ॥
झं अभितरं वहिं सरोराइ सभोयणं । मणसा वयकाहिं सव्वभावेण वोसिरे ॥ १९ ॥
પાપાના સર્વથા નાશ કરનારા શ્રીસિદ્ધભગવન્તાના અને શ્રીમહિષ પુરૂષોના ચરણે મારા ફ્રી ફ્રી નમસ્કાર હેા. મંગળરૂપ નમસ્કારને કરીને શ્રી સર્વજ્ઞકથિત સથારાને હું વિધિપૂર્વક સ્વીકારૂં છું.
૧૭
આ લેાક કે પરલેાકમાં મેં જે કાંઈ દુષ્કૃત આચર્યું... હાય, તે સર્વ દુષ્કૃતને મન, વચન અને કાયાના ત્રિવિધયોગે હું ત્યજી છું. વલી સમ્યક્ત્વ, શ્રુત, અને સર્વવિરતિરુપ ત્રણ પ્રકારના સામાયિકાને અપવાદ રહિતપણે હું સ્વીકારૂં છું.
૧૮
વસ્ત્ર, પાત્ર વિગેરે માહ્ય ઉપધિને, વલી રાગદ્વેષરૂપ અન્તર ઉપધિને તથા ભેાજનસહિત શરીરઆદિને, હું મન વચન કાયરૂપ ત્રણેય યોગથી, સર્વથા ભાવપૂર્વક વાસિરાવું છું.
૧૯
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦]
શ્રી આરિપશ્ચિખાણ પયા, सव्वं पाणारंभं पञ्चक्खामित्ति अलियवयणं च । सव्वमदिन्नादाणं मेहुण्णपरिग्गहं चेव ॥ २० ॥ सम्मं मे सव्वभूएसु वेरं मज्झ न केणई । आसाउ ओसरित्ताणं समाहिमणुपालए ॥ २१ ॥ रागं बंधं पओसं च हरिसं दीणभावयं । उस्सुगत्तं भयं सोगं रइं अरइं च वोसिरे ॥२२॥
વળી ૧ સર્વ જીની હિંસા, ૨ સ્થલ કે સૂક્ષ્મ મૃષાવચન, ૩ સર્વ અદત્તાદાન, તથા ૪ મૈથુન-વિષયકીડા અને ૪ બાહ્ય-અભ્યન્તર પરિગ્રહ: આ પાંચ મહાપાપના પચ્ચખાણને ફરી અપવાદ રહિતપણે હું કરૂ છું.
ફરી હું કહું છું “જગતના સર્વ જી મારા મિત્ર છે. કેઈની સાથે મારે વિરભાવ નથી. સર્વ અભિલાષાઓને ત્યજવા પૂર્વક સમાધિભાવને હું સ્વીકારું છું.'
૨૧
રાગ, દ્વેષ, વળી હર્ષ, દીનભાવ, અને “ચાલતા તથા ભય, શેક, “રતિ અને અરતિ, કર્મબંધના આ સઘલાયે નિ નેતાને હું વોસિરાવું છું ત્યજી દઉ છું.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
ममत्तं परिवज्जामि निम्ममत्तं उवडिओ | आलंबणं च मे आया अवसेसं च वोसिरे ॥२३॥
:::
:::
*
:::
[ ૪૧
आया हु महं नाणे आया मे दंसणे चरिते य । आया पच्चक्खाणे आया मे संजमे जोगे ॥ २४ ॥
एगो वच्च जीवो एगो चेवुववज्जई । एगस्स चेत्र मरणं एगो सिज्झइ नीरओ ||२५||
સંસારના મૂળકારણુ મમત્ત્વભાવને હું ત્યજી દઉં છુ, આથી મારાપણાથી રહિત દશાને સારૂ હું સાવધ રહુ છુ. તથા દુઃખમાંથી ઉદ્ધારનાર આલંબનરૂપ કેવલ મારા આત્મા છે. આ કારણે આત્મા સિવાય અન્ય સર્વને હું વેસિરાવુ છુ.
૨૩
જ્ઞાનમાં મારા આત્માજ આલખન રૂપ છે, દન તેમજ ચારિત્રમાં કેવલ મારા આત્મા આલખન છે, પાપવ્યાપારાની નિવૃિત્તિના પચ્ચક્ખાણુમાં મને આત્માજ આલમનરૂપ છે, અને સંયમચાગામાં પણ મને કેવળ મારા આત્મા આલખન છે. આથી આત્મા સિવાય અન્ય આલખનાની મારે જરૂર નથી.
૨૪
કવિવશ આત્મા સદાકાલ એકલા જાય છે, એકલા જન્મે છે, અને અશરણુની પેઠે આત્મા એકલેાજ મરણને પામે છે. વળી સકળ કર્મ મલને દૂર કરી આત્મા એકલા નિર્વાણુસ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે.
૨૫
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર ] : : : : શ્રી આઉરપચ્ચખાણ પન્ના. एगो मे सासओ अप्पा नाणदंसणसंजुओ। सेसा मे बाहिरा भावा सव्वे संजोगलक्खणा ॥२६॥ संजोगमूला जीवेणं पत्ता दुक्खपरंपरा । तम्हा संजोगसंबंधं सव्वभावेण वोसिरे ॥२७॥ मूलगुणे उत्तरगुणे जे मे नाराहिया पमाएणं । तमहं सव्वं निंदे पडिक्कमे आगमिस्साणं ॥२८॥
જ્ઞાન દર્શનગુણવાળે મારે આત્મા શાશ્વત છે, એ સિવાયના અન્ય સર્વ બાહા પદાર્થો સગજન્ય છે. આ કારણે ક્ષણજીવી છે, આશુવિનશ્વર છે.
દુઃખની પરંપરાનું મૂળ કારણ સંયોગ છે, અનાદિ સંસારમાં સંયોગના ચેગે આત્મા દુઃખને મેળવતે આવ્યો છે. તે કારણે સર્વ પુદ્ગલજન્ય સંગ સંબંધને હું સિરાવું છુ. ૨૭
વ્રતના મૂળગુણે અને ઉત્તરગુણેની જે આરાધનાને મેં પ્રયત્નપૂર્વક ન આચરી હોય, તે સર્વ વિરાધનારૂપ પાપોને હું નિન્દ છુ, તેમજ ભાવિકાલની વિરાધનાના પાપને હું પડિકીમુ . અર્થાત્ એ પાપોથી હું પાછો હઠું છુ.
। सम्बं तिविहेग ए पाठा.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[૪૩ सत्त भए अह मए सन्ना चत्तारि गारवे तिन्नि । आसायण तेत्तीसं रागं दोसं च गरिहामि ॥२९॥ अस्संजममन्नाणं मिच्छत्तं सव्वमेव य ममत्तं । जीवेसु अजीवेसु य तं निंदे तं च गरिहामि ॥३०॥ निंदामि निंदणिजं गरिहामि यजं च मे गरिहणिज्ज। आलोएमि य सव्वं सभितरबाहिरं उवहिं ॥३१॥
આજીવિકાભય. આદિ સાત પ્રકારના મહાભય, જાતિમદ આદિ આઠ મદસ્થાને; આહારસંશા વિગેરે ચાર સંજ્ઞા તથા રસગારવ આદિ ત્રણ પ્રકારના ગારવ; તેત્રીશ મહાઅશાતના; અને રાગ તેમજ શ્રેષ; કર્મબન્ધના કારણભૂત આ સઘળાંય મહાપાપને હું નિદુ છુ.
રલ
સત્તર પ્રકારને અસંય; સર્વ પ્રકારનું અજ્ઞાન, પાંચ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ, તથા સર્વ સજીવ કે નિર્જીવ પદાર્થોને વિષે મમત્વભાવ; સંસારદુઃખના નિમિત્તભૂત આ સઘળાંય પાપસ્થાને હું નિદુ છુ. ગુરૂજનની સમક્ષ પુનઃ પુનઃ ગણું છું. ૩૦
વળી નિદવા ચોગ્ય નિદનીયને હું બિંદુ છુ. ગહીને ગ્ય ગીંણીય પાપને હું ગુરૂજનની સમક્ષ ગણું છું. તથા સર્વ પ્રકારની અભ્યન્તર અને બાહ્ય ઉપધિને હું આવું છું. ૩૧
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪ ]
શ્રી આરિપચ્ચકખાણ થયા. जह बालो जंपंतो कजमकजं च उज्जुयं भणइ । तं तह आलोइजा मायामोसं' पमुत्तूणं ॥ ३२ ॥ नाणमि दसणंमि य तवे चरित्ते य चउसुवि अकंपो। धीरो आगमकुसलो अपरिस्सावी रहस्साणं ॥३३॥ रागेण व दोसेण व जं भे! अकयन्नुया पमाएणं। जो मे किंचिवि भणिओ तमहं तिविहेण खामेमि॥
વડિલજનની સમક્ષ બલિક, જેમ સરળપણે કાર્ય કે અકાર્ય બેલી નાખે છે, તેમ માયામૃષાને કેરાણે મૂકીને, શલ્યરહિતપણે ગુરૂજનની સમક્ષ સર્વ પ્રકારના પાપોની આલેચના લેવી જોઈએ.
જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, અને તપ એ ચારેય આચારના પાલનમાં અચલચિત્ત વળી ધીર, આગમકુશલ તથા અન્યના ગૂઢ રહસ્યને ગંભીરતાથી પેટમાં રાખનાર ગુરૂજનની પાસે સરળભાવે આલેચના લેવી જોઈએ.
ભગવદ્ ! રાગ, દ્વેષ, તથા અકૃતજ્ઞતા અને પ્રમાદ વિગેરે દોષોથી, આપને અંગે જે કાંઈ અકુશલ મેં કહ્યું કે કર્યું હોય તે સર્વને મન, વચન, કાયાથી હું ખમાવુ છુ .
૩૩
१ मायामद पाठा०
૨ આલેચના આપનાર ગુરૂની પાસે, આલેચ લેનાર શિષ્ય. વિનીતભાવે આ મૂજબ કહે :
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાણુવાદ.
d
at
t૫
तिविहं भणति मरणं बालाणं बालपंडियाणं च । तइयं पंडितमरणं जं केवलिणो अणुमति ॥३५॥ जे पुण अट्ठमईया पयलियसन्ना य वंकभावा य। असमाहिणा मरंति न हु ते आराहगा भणिया॥
શ્રી જેનશાસનમાં મરણે ત્રણ પ્રકારનાં છે. અવિરત આત્માએનું મરણ બાલમરણ ગણાય છે. દેશવિરત આત્માઓનું મરણ બાલપંડિત મરણ ગણાય છે. જ્યારે શ્રીકેવલિભગવન્તનું, અને સર્વવિરતિ ધર્મની આરાધના કરનાર આત્માઓનું મરણ, પંડિત મરણ ગણાય છે.
જેઓ નિરંતર આઠમદસ્થાનેને સેવે છે, એ કારણે તત્વને વિચારકરી શકવાને જેઓ સમર્થ નથી, સદાકાલ માયાભાવમાં રમનારા તે આત્માઓ, અસમાધિથી મરણને પામે છે, નિએ આવા આત્માઓ આશધક થઈ શકતા નથી.
ક્ટીપ્પણું (૧)માં જે કે પાંચ પ્રકારના મરણે દર્શાવ્યા છે, છતાંયે આ બન્ને કથને અપેક્ષાયે સંગત બની શકે છે. બાલબાલમરણ અને પંડિતપંડિતમરણને સમાવેશ, બાલમરણ અને પંડિતમરણમાં કરવાથી આ કથન ઘટી શકે છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬ ]
શ્રી આઉરપચ્ચકખાણ પયબ્રા.
मरणे बिराहिए देवदुग्गई दुल्लहा य किर बोही। संसारो य अणंतो होइ पुणो आगमिस्साणं ॥३७॥ का देवदुग्गई का अबोहि केणेव वुझई मरणं । केण अणंतमपारं संसारे हिंडई जीवो ॥ ३८॥
અસમાધિના ગે મરણબગડે છે, મરણ વિરાધવાના યોગે દેવકમાં ખરાબ, હલકું સ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે, બાધિની પ્રાપ્તિ દુર્લભ બને છે, વળી ભાવિકાસમાં અનન્ત સંસાર વધે છે. ૩૭
મરણકાલે અસમાધિભાવના વેગે મરણ વિરાધાય છે, અને અનેક પ્રકારના અનર્થોની પ્રાપ્તિ થાય છે, એને અંગે વિશેષ સ્પષ્ટતાને સારૂ, જિજ્ઞાસુવિનીત, ગુરૂજનને આ મૂજબ પૂછે છે ભગવન્! ૧ દેવલોકને વિષે દુર્ગતિ કઈ?, ૨ અબાધિ એટલે શું?, ૩ કયા કારણે સંસારમાં વારંવાર મરણ પ્રાપ્ત થયા કરે, જ સંસારમાં જીવ અનન્તકાલ ભ્રમણ શા સારૂ કરે?.' ૩૮
- ૧ મૂળગાથા-૩૮માં ચાર પ્રશ્નો છે. ૩૯ થી ૪૫ સુધીની ગાથાએમાં તેનું સમાધાન છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ =
. [૪૭] कंदप्पदेवकिब्बिसअभिओगा आसुरी य संमोहा । ता देवदुग्गईओ मरणंमि विराहिए हुंति ॥३९॥ मिच्छइंसणरत्ता सनियाणा कण्हलेसमोगाढा। इय जे मरंति जीवा तसिं दुलहा भवे बोही ॥४०॥
દેવલોકને વિષે, ૧ કંદર્પ, ૨ કિબિષિક, ૩ આભિગિક, ૪ અસુર, અને ૫ સમેહ આ પાંચેય દેવસ્થાને હીન કોટિનાં ગણાય છે. સાધુપણાની પાલનામાં, અમૂક કેઈપણ પ્રકારની વિરાધનાના ચેગે, મરણને વિરાધીને સંયતપુરૂ દેવલોકનાં આ હીનસ્થાનેને પ્રાપ્ત કરે છે.
૩૯ જેઓ મિથ્યાભાવમાં અતિશય રાચનારા છે, અને કૃષ્ણ લેશ્યાના અધ્યવસાયોમાં વર્તતા થકાં જેઓ નિદાન કરવા પૂર્વક મરણને પામે છે. તે જ અસમાધિભાવના ગે મરણને વિરાધીને આગામીકલમાં દુર્લભધિપણને મેળવે છે.
૪૦
૧ કંદર્પદેવં મશ્કરા દેવ ગણાય છે, તેમનું સ્થાન હલકું મનાય છે. કિલિષિક દેવ અન્ય જજેવા ગણાય છે. આભિયોગિકદેવ નકરજેવા મનાય છે. અસુર દેવનું સ્થાન દીન નેકર જેવું હોય છે. અને સંમોહદેવ સ્થાન ભ્રષ્ટ રખડુદેવો મનાય છે.
૨ ભાવિકાલમાં જેઓને તત્ત્વત્રયીની પ્રાપ્તિ દુર્લભ બને તેઓ દુર્લભધિ કહેવાય છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮]
શ્રી આપિશ્ચકખાણ પયા. सम्मइंसणरत्ता अमियाणा सुक्कलेसमोगाढा । इय जे मरंति जीवा तेसिं सुलहा भवे बोही ॥४१॥ जे पुण गुरुपडिणीया बहुमोहा ससबला कुसीला य। असमाहिणा मरंति ते हुंति अणंतसंसारी ॥४२॥ जिणवयणे अणुरत्ता गुरुवयणं जे करंति भावेणं । असबल असंकिलिहा ते हुंति परित्तसंसारी ॥४३॥
જે પુણ્યવાન આત્માઓ, સમ્યગ્દર્શનને પામેલા છે, અને શુક્લેશ્યાના અધ્યવસાયમાં શુભ પરિણામપૂર્વક, કેઈપણ પ્રકારના નિદાનરહિતપણે, મરણને પામે છે. તેઓ સમાધિમરણના વેગે ભાવિકોલમાં સુલભધિપણાને પામે છે. અર્થાત્ તેઓને બેધિબીજની પ્રાપ્તિ સુલભ બને છે.
જેઓ ગુરૂજનના શત્રુભાવને ધારણ કરનારા છે, અને તીવ્ર મેહના ગે જેઓ દૂષણસહિત તેમજ કુશીલતાપૂર્વક મરણને પામે છે, તેઓ તેવા પ્રકારના અસમાધિમરણના યોગે અનન્ત સંસારને ઉપજે છે. ભાવિકાલમાં તેઓને અનન્ત સંસાર થાય છે.
જેઓ શ્રીજિનેશ્વરદેવનાં ઉપદેશેલાં વચનામાં શ્રદ્ધાભાવ રાખનારા છે, તેમજ ગુરૂમહારાજના હિતવચનેને ભાવપૂર્વક
સ્વીકારનારા છે. અને જેઓ દુશીલતા કે સંકલેશથી રહિત છે, તેઓને સંસાર શેડો બાકી રહે છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવા.
[૪ बालमरणाणि बहुसो बहुयाणि अकामगाणिमरणाणि। मरिहंति ते वराया जे जिणवयणं न याति ॥४४॥ सत्थग्गहणं विसभक्खणं च जलणं च जलपवेसो या अणयारभंडसेवी जम्मणमरणाणुबंधीणि ॥४५॥
શ્રી જિનકથિત વચનને નહિ પામનાર બિચારા આત્માઓ, સંસારમાં વારંવાર બાલમરાને પામે છે. તેમજ ઘણીવાર અકામમરણેને પ્રાપ્ત કરનારા બને છે.
૧૨થી આપઘાત કર, ૨ ઝેર પીને મરી જવું, ૩ બળીને મરવું, ૪ કૂવા કે તળાવમાં પડીને પ્રાણ ગુંગળાવી મરવું, તેમજ ૫ અનેક પ્રકારની આચાર વિરૂદ્ધ પ્રવૃત્તિઓમાં જીવન ગાળવું, અને ૬ અતિયશય પ્રમાણમાં ઉપકરણે રાખવા, આ સઘળા નિમિત્ત સંસારમાં જન્મ મરણની પરંપરાને વધારનારા છે. ૪૫
૧ કાશી જેવા તીર્થક્ષેત્રોમાં કરવત મૂકાવવી વિગેરે. અથવા નિદાનપૂર્વક અગ્નિમાં ઝપાપાત કરે.
૨ સાધુના વેશમાં રહેવા છતાંયે, શ્રીજિનશાસનની આરાધનાનું રહસ્ય પામ્યા વિના અનાચારને સેવીને મરવું.
૩ સાધુજીવનને ઉપયોગી ઉપકરણ ઉપરાંત મૂચ્છભાવથી વધુ રાખવાં.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૦ ] = = = = શ્રી આઉરપચ્ચખાણ પયજા. उलमहे तिरियमिविमयाणि जीवेण बालमरणाणि। दंसणनाणसहगओ पंडिअमरणं अणुमरिस्सं ॥४६॥
उव्वेयणयं जाई मरणं नरएसु वेयणाओ य । एयाणि संभरंतो पंडियमरणं मरसु इण्हि ॥४७॥
અનાદિ સંસારમાં, મેં ઉદ્ઘક, અધલેક, અને તિચ્છલોકમાં અત્યારસુધી બાલમરણ પ્રાપ્ત કર્યા હતાં. પણ તત્ત્વશ્રદ્ધારૂપ સમ્યગ્દર્શન અને જ્ઞાનગુણસહિત હું હવે પંડિતમરણને પ્રાપ્ત કરવાને ઇચ્છું છું
અસમાધિભાવથી મરણ પામવાના ગે, જન્મ, મરણું, અને નાસ્ક વિગેરે દુર્ગતિઓની વેદનાઓ તેં મેળવી છે. એ સઘળીયે કારમી વેદનાઓને યાદ કર! અને ફરી એ વેદનાઓને ભેગવવાને અવસર ન પ્રાપ્ત થાય તે સારૂ, હાલ તું સાવધ બનીને પંડિતમરણને મેળવ.
૧ ૪૬ ગાથાથી ૫૬ ગાથા સુધી. સંયત આત્મા, મરણના અવસરે સમાધિપૂર્વક આ મુજબ ગુરૂજની સમક્ષ કહે છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
[૫૧ जइ उप्पजइ दुक्खं तो दडवो सहावओ नवरं । િ િમ ર પત્ત સંસારે સંતi? ૪૮ संसारचक्वालंमि सव्वेवि य पुग्गला मए बहुसो।
आहारिया य परिणामिया य नाहं गओ तित्तिं ॥४९॥ तणकठेहि व अग्गी लवणजलो वा नईसहस्सेहिं । न इमो जीवो सक्को तिप्पेउं कामभोगेहिं ॥५०॥
જ્યારે દુઃખ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે આત્મસ્વભાવમાં રમણુતા કરવી. અનાદિ સંસારમાં પરવશતાથી ભેગવેલા વિશેષ દુખેને યાદ કરવા. વિચાર કરે છે. સંસારમાં કર્મવશ બનીને ભમતાં મેં કયા કયા દુઃખ મેળવ્યા નથી?
સુધાનું દુઃખ જ્યારે આત્માને મૂંઝવતું લાગે, ત્યારે આત્મસાક્ષીયે વિચારવું કે સંસારચક્રમાં ભટક્તાં મેં અનેકવેળાયે સર્વ પુદ્ગલેને આહાર કર્યો છે, ભગવટે કર્યો છે, તેમજ સર્વ પ્રકારના પુદ્ગલેને પરિણુમાવ્યા છે, હજૂયે હું તૃપ્તિ પામે નહિ. ૪૯
તરણું કે લાકડામાંથી અગ્નિ કદિકાલે ઠંડા પડતા નથી, હજારે મહાનદીઓના જલથી લવણસાગર પૂરા નથી, તે મુજબ આ આત્મા કામથી કઈ દિવસે તૃપ્ત થનાર નથી. ૫૦
૧ કામભોગોથી નિવૃત્ત થયા વિના કેઈકાલે કામભોગોથી તૃપ્તિ નથી. પાંચ ઇન્દ્રિયોના પાંચ વિષયે કામ અને ભેગ શબ્દથી સંબોધાય છે. પણ વિશેષતા આ મુજબ છેઃ શબ્દ અને ૫ એ વિષય કામ કહેવાય છે. જ્યારે રસ, ગબ્ધ, અને સ્પર્શ એ ત્રણ વિષય ભોગ કહેવાય છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર ]
શ્રી આરિપચ્ચખાણ થયા. आहारनिमित्तेणं मच्छा गच्छंति सत्तमि पुढविं। सञ्चित्तो आहारो न खमो मणसावि पत्थेउं ॥५१॥ पुटिव कयपरिकम्मो अनियाणो ऊहिऊण मइबुद्धी । पच्छा मलियकसाओ सज्जो मरणं पडिच्छामि ॥५२॥ अकंडेऽचिरभाविय ते पुरिसा मरणदेसकालम्मि । पुवकयकम्मपरिभावणाए पच्छा परिवडंति ॥५३॥
આહારના કારણે, મા સાતમી નરકભૂમિમાં જાય છે. માટે કઈપણ પ્રકારના સજીવ આહારને મેળવવાની અભિલાષા મનથી પણ કરવા જેવી નથી.
૫૧ અનશનને સ્વીકાર કરવા પહેલાં મેં તેને અભ્યાસ રાખે છે તથા મતિ અને બુદ્ધિથી કષાયના સ્વરુપને વિચારીને મેં કષાયેને રેક્યા છે. આથી નિદાનરહિતપણે હમણાં હું અનશન દ્વારાયે મરણને સ્વીકારું છું.
કારણકે અભ્યાસ વિના અકાળે અનશનને સ્વીકારનારાઓ, પૂર્વકૃત દુષ્કર્મના ચગે મરણના અવસરે અસમાધને પામે છે. આથી તેઓ મરણને વિરાધી દુર્ગતિમાં પડે છે.
૫૩
પર
૧ મહાસમુદ્રોમાં શૃંગી આદિ વિશાલકાય મત્યેની આંખની પાંપણમાં રહેતા તંદુલીયો મલ્ય કેવળ આહારના સંકલ્પથી સાતમી નરકમાં જાય છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
જ . (૫૩ तम्हा चंदगविज्झं सकारणं उज्जुएण पुरिसेणं । जीवो अविरहियगुणो कायव्वो मुक्खमग्गंमि ॥५४॥ बाहिरजोगविरहिओ अभितरझाणजोगमल्लीणो। जह तंमि देसकाले अमूढसन्नो चयइ देहं .५५॥ हंतूण रागदोसं छित्तूण य अट्टकम्मसंघायं । जम्मणमरणऽरह भित्तूण भवाविमुच्चिहिसि॥५६॥
આથી રાધાવેધના સાધક પુરૂષની જેમ, મોક્ષમાર્ગની આરાધનાને સારૂ, ઉદ્યમાન પુરૂષે દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ ગુણસમૂહથી આત્માને સદાકાલ વાસિત રાખ.
૫૪ મરણના અવસરે, બાધા વ્યાપારથી રહિત બની; આભ્યન્તર ધ્યાનના ચેગમાં લીન એવો મહાભાગ; અમૂઢતાથી સાવધાન મન સહિત જાગૃત દશામાં પિતાના દેહને ત્યજે છે.
પપ રાગ અને દ્વેષને હણવાથી, તથા આઠેય પ્રકારના કર્મસમૂહને છેદવાથી, તેમજ જન્મ મરણરૂ૫ રેટને ભેદવાથી, હે ભાગ્યવાના તું સંસારથી મૂકાશે!
૧ મૂલ માથા ૪૬ થી શરૂ થતી, ઉપદેશરૂપ હિતશિક્ષા; અનાનને સ્વીકારવાને તૈયાર થયેલ મુનિવર પિતાના આત્માને ઉદ્દેશીને આપે છે. એની પુર્ણાહૂતિ અહિં થાય છે, માટે પુનઃ પિતાને ઉદ્દેશીને આ બેધન વચન છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪ ] sa
શ્રી આઉ૫ચક્ખાણ પન્ના
एयं सव्वरसं जिणदिहं सहामि तिविहेणं । तसथावरखे मकरं पारं निव्वाणमग्गस्स ॥ ५७ ॥
:::
:::
न हु तम्मि देसकाले सक्को बारसविहो सुयक्खंधो। सव्वो अणुचिंतेउं धणियंपि समत्थचित्तेणं ॥ ५८ ॥
एमिवि जम्मि पए संवेगं वीयरायमग्गंमि । गच्छइ नरो अभिक्खं तं मरणं तेण मरियव्वं ॥ ५९ ॥
શ્રીજિનકથિત આ મૂજબના સર્વાં હિતાપદેશ હું' મન, વચન અને કાયાથી સહુ છુ. કારણકે: આ ઉપદેશ ત્રસ અને સ્થાવર જીવાના કલ્યાણને કરનારા છે, તથા મેાક્ષમાર્ગ ના પાર આણુનાર છે.
સમાધિભાવને અખંડિત રાખવાને સારૂ શ્રીજિનકથિત શ્રુતજ્ઞાનના પરિશીલનની આવશ્યકતા છે. પણ મરણુના અવસરે, સમર્થ મનાયેાગને ધરનાર આત્માઓથી પણ સર્વ ખાર અંગરૂપ શ્રુતજ્ઞાનનું ચિત્યન કરી શકાતુ નથી.
૫૮
આથી વીતરાગના મામાં, જે કાઇપણ એક પદના ચિત્ત્વનથી, આત્મા વાર ંવાર સંવેગને પામે છે. તે પદ્મના ચિત્ત્વન પૂર્વક સમાધિભાવે મરણને મરવું જોઇએ.
૫
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
[ ૫૫ ता एगपि सिलोगं जो पुरिसो मरणदेसकालम्मि। आराहणोवउत्तो चिंतंतो राहगो होइ ॥ ६०॥ आराहणोवउत्तो कालं काऊण सुविहिओ सम्म। उक्कोसं तिन्नि भवे गंतूणं लहइ निव्वाणं ॥ ६१॥ समणोत्ति अहं पढमं बीयं सव्वत्थ संजओमित्ति । सव्वं च वोसरामि एवं भणियं समासेणं ॥६॥
તે કારણે જે આત્મા, મરણના અવસરે આરાધનામાં ઉપગવાળો બનીને, શ્રીજિનકથિત એકપણ પદનું વારંવાર પરિશીલન, મનન કરે છે, તે અવશ્ય આરાધક થાય છે.
આરાધનામાં ઉપગવાળો સુવિહત આત્મા, આ મૂજબ સમાધિભાવથી કાલ કરીને, મરણને પામીને, ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ ભવમાં મેક્ષને મેળવે છે.
પ્રથમ હું શ્રમણ છું, સર્વ પ્રકારના આ ની વિરતિરુપ શ્રમણગુણને ધારક છું. બીજું હું સર્વ પ૨૫દાર્થોના મમત્વરુપ અસંયમથી નિવૃત્ત છુ, ઘણું કહેવાથી સયું! સંક્ષેપથી કહુ છુ કેઃ આથી સર્વ પ્રકારના સંબંધોને હું ત્યજી દઉ છુ.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬ ]
શ્રી ઉપચ્ચખાણ પયજ્ઞા,
लद्धं अलद्धपुरुवं जिणवयण सुभासियं अमियभूयं । गहिओ सुग्गइमग्गो नाहं मरणस्स बोहेमि ॥ ६३ ॥ धीरेणवि मरियव्वं काउरिसेणवि अवस्स मरियव्वं । दुईपि हु मरियव्वे वरं खु सीलत्तणे मरिउं ॥ ६४ ॥ सीलेणवि मरियव्वं निस्सीलेण वि अवस्स मरियत्वं । दुपहंपि हु मरियव्वे वरं खु सीलत्तणे मरिडं ॥ ६५ ॥
:::
અનાદિ ભૂતકાલમાં અત્યાર અગાઉ નહિ પ્રાપ્ત થયેલ; અમૃતસમાન શ્રીજિનવચનરુપ સુભાષિતને મેં મેલવ્યુ', આથી શુભગતિના માર્ગ મે ગ્રહણ કર્યાં છે. હવે મરણની ખીક મને રહી નથી.
૩
ધીરપુરૂષ પણ મરે છે. અને કાયર, ડરપેાક પુરૂષને પણ અવશ્ય મરવું પડે છે. અન્નેને મરવું જરૂર છે. આથી ધીરતાથી સમાધિભાવે મરણને પામવું એ ઉત્તમ છે. કારણકે: વારંવાર મરવું ન પડે.
૪
શીલવાન પુરૂષ પણ મરણને પામે છે. તથા શીલભ્રષ્ટ, પતિત પુરૂષને પણ અવશ્ય મરવું પડે છે. બન્નેને મરવું જરૂર છે. આથી શીલધર્મની અખંડિત આરાધનાપૂર્ણાંક મરણને પામવું એજ ઉત્તમ છે. જે કારણે અસમાધિ ન થાય, ૧
૧ અનશનને સ્વીકાર્યાં પછી મરછુના અવસરે પીડાના યેાગે સ્વીકારેલા વ્રતને અંગે કલુષિત પરિણામ ન થઈ જાય તે સાર, આ વિચારણા છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૫૭ नाणस्स दंसणस्स य सम्मत्तस्स य चरित्तजुत्तस्स। जो काही उवओगं संसारा सो विमुचिहिसि ॥६६॥ चिरउसियबंभयारी पप्फोडेऊण सेसयं कम्मं । अणुपुबीइ विसुद्धोगच्छइ सिद्धिंधुयकिलेसो॥६७॥ निक्कसायस्स दंतस्स सूरस्स ववसाइणो। संसारपरिभीयस्स पञ्चक्खाणं सुहं भवे ॥ ६८॥
જે કઈ પુણ્યવાન આત્મા, શ્રીજિનકથિત સામાન્ય વિશેષ ઉપયોગરુપ જ્ઞાનદર્શન; તત્ત્વશ્રદ્ધાનસ્વરુપ સમ્યક્ત્વ અને સર્વ સાવધની વિરતિમય ચારિત્ર, આ રત્નત્રયીરૂપ મેક્ષમાર્ગમાં સદાકાલ પ્રયત્ન કરશે, તે અવશ્ય સંસારથી મૂકાશે.
ચિરકાલીન બ્રહ્મચર્યને ધારક આત્મા, શેષ રહેલાં કર્મોને ખપાવીને ક્રમશ: વિશુદ્ધ બને છે. અને સર્વથા કર્મના કલેશથી મૂકાયેલ તે સિદ્ધિને મેળવે છે.
પચ્ચક્ખાણને પામનાર આત્મા કષાયરહિત, દાન્ત, શૂર, તથા ઉદ્યમાન અને સંસારભ્રમણથી ડરનાર હોવો જોઈએ. આવા આત્માઓનું પચ્ચકખાણ ઉત્તમ હોય છે.
१८
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮ ] -
શ્રી આરિપચ્ચખાણmયા एयं पञ्चक्खाणं जो काही मरणदेसकालम्मि । धीरो अमूढसन्नो सो गच्छइ सासयं ठाणं ॥६९॥ धीरो जरमरणविऊ वीरो विन्नाणनाणसंपन्नो। लोगस्सुज्जोयगरो दिसउ खयं सव्वदुक्खाणं ॥७०॥
મરણના અવસરે, જે આત્મા ધીરતાપૂર્વક મુંઝવણરહિતપણે, આ પન્નામાં કહેલ વિધિમુજબ પચ્ચકખાણને કરશે, તે અવશય શાશ્વત સુખના સ્થાન મોક્ષને મેળવશે.
'ધીર, જન્મ અને મરણને જાણનાર, તથા કેવલદર્શન જ્ઞાનગુણથી શેભાને પામનાર, અને લેકમાં વાસ્તવિક પ્રકાશને કરનાર ચરમતીર્થપતિ શ્રીવીરભગવાન મારા સર્વ દુઃખેને ક્ષય કરો!!!
૧ સામાન્ય નિયમ એ છે કે ગ્રન્થની શરૂઆતમાં, મધ્યમાં, અને પૂર્ણાહૂતિમાં મંગળથી શિષ્ય પરંપરામાં ગ્રન્થનું અખંડિત રીતિયે પરિશીલન થાય. આથી ગ્રન્થકાર મહર્ષિએ. આ ગાથામાં ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્માનું મંગલમય સ્મરણ કરવાપૂર્વક, પ્રાર્થના કરી છે. મૂળ ગાથામાંના વીરો' એ પદથી, ગ્રન્થકારનું નામ પણ એક રીતિયે સૂચિત થાય છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩)
श्रुतस्थविर श्रीवीरभद्रमहामुनि प्रणीत -
अथ भत्तपरिन्नापयण्णम्
[મુળ ગાથા, (૧૭૨;) અને ભાવાનુવાદ.]
3
&
સ
28
83
ત્રણ આયખીક્ષની તપશ્ચર્યાં પૂર્વક સુવિહીત ગુરૂજનની પાસે વિધિયુજબ આ સૂત્રના પાઠ લેવા જોઈએ.
G
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमिऊण महाइसयं महाणुभावं मुणिं महावीरं । भणिमो भत्तपरिणं निअसरणट्ठा परहाय ॥ १॥ भवगहणभमणरीणा लहंति निव्वुइसुहं जमल्लीणा। तं कप्पदुमकाणणसुहयं जिणसासणं जयइ ॥२॥ मणुअत्तं जिणवयणं च दुल्हं पाविऊ सप्पुरिसा!। सासयसुहिक्करसिएहिं नाणवसिएहिं होअव्वं ॥३॥
શ્રીતીર્થકર નામકર્મના ઉદયજનિત મહાન અતિશયેથી યુક્ત, આ કારણે મહાન પ્રભાવશાળી શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્માને નમસ્કાર કરીને પોતાના સ્મરણને સારૂ તેમજ પરના આત્મહિતને માટે ભક્તપરિજ્ઞા પન્નાને હું કહું છું... ૧
સંસારરૂપ ગહનવનમાં અનાદિકાલીન ભ્રમણના દુઃખથી પીડાયેલા છે, જે શાસનની આજ્ઞાને ત્રિવિધગે શિરોધાર્ય કરીને, મોક્ષના શાશ્વત સુખને મેળવે છે. તે અચિન્ય અને અપરિમીત સુખને આપનાર શ્રીજિનશાસન, કલ્પવૃક્ષના મનોરમ ઉદ્યાનની પેઠે જયવંતુ વર્તા!
માનવભવની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે, તથા શ્રીજિનેશ્વરદેવના વચનેનું શ્રવણ એ અતિ દુર્લભ છે; પૂર્વકાલીન ઉત્તરોત્તર પુણ્યના યોગે આ અનુપમ સામગ્રીને પામીને પુણ્યવાન પુરૂષોએ, સમ્યજ્ઞાન આદિ રત્નત્રયીની આરાધના પૂર્વક કેવળ મોક્ષના શાશ્વત સુખના રસિક બનવું જોઈએ.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
( ૧
जं अज्ज सुइं भविणो संभरणीअं तयं भवे कलं । मग्गति निरुवसग्गं अपवग्गसुहं बुहा तेणं ॥ ४॥ नरविबुहेसर सुक्खं दुक्खं परमत्थओ तयं बिंति । परिणामदारुणमसासयं च जंता अलं तेण ॥५॥ जं सासय सुहसाहणमाणाआराहणं जिनिंदाणं । ता तीए जइअव्वं जिणवयणविसुद्धबुद्धीहिं ॥ ६ ॥
:::
***
વિષયેાના સેવનથી જનિત સુખા, આજે વર્તમાનમાં કદાચ ટકી રહે; પણ આવતીકાલે તે સુખા અવશ્ય નાશ પામે છે. કારણુ કે: · વિષયજનિત સુખેા ભાવિકાળમાં કેવળ સ્વમની જેમ સ્મરણુરુપ રહે છે. ’ માટે સમજુ પુરૂષા, માક્ષના શાશ્વત, સ્વાધીન અને નિરૂપદ્રવ સુખાનેજ ઇચ્છે છે.
ઉપકારી મહાપુરૂષા એ મુજબ કહે છે: ‘મનુષ્યલાક અને દેવલાકનાં સુખા, પરમાર્થથી દુ:ખરૂપ છે; કારણકે: તે સુખા રિણામે દારૂણ છે. અશાશ્વત છે આવા પ્રકારના આપાતરમ્ય તે સુખાથી સર્યું ! આવા સુખાને મેળવવાની કે ભાગવવાની અભિલાષા ન રાખવી જોઇએ.
આ કારણથી શ્રીજિનેશ્વરદેવના વચનથી જેની બુદ્ધિ નિર્મલ અની છે, એવા સમજી પુરૂષોએ; અનન્ત ઉપકારી શ્રીજિનેશ્વરદેવાની આજ્ઞાનું આરાધન અવશ્ય કરવું જોઇએ. કારણકેઃ શ્રીજિનની આજ્ઞા એ મેાક્ષનાં શાશ્ર્વતસુખાની પ્રાપ્તિનું એક અને અનન્ય; સાધન છે.
ક
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર 1
શ્રી ભક્તપરિણા પયગ્રા. तं नाणदसणाणं चारित्ततवाण जिणपणीआणं । जं आराहणमिणमो आणाआराहणं बिंति ॥७॥ पध्वजाए अब्भुजओवि आराहओ अहासुत्तं । अब्भुजअमरणेणं अविगलमाराहणं लहइ ॥८॥ तं अब्भुज्जुअमरणं अमरणधम्मेहि वन्निअंतिविहं। भत्तपरिन्ना इंगिणि पाओवगमं च धीरेहिं ॥९॥
શ્રીજિનકથિત સમ્યજ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, અને તપનું નિરતિચાર આરાધન' એ અનન્ત ઉપકારી શ્રીજિનેશ્વર દેવેની આજ્ઞા છે. આ મુજબની જિનાજ્ઞા એજ કર્મક્ષયનું પરમકારણ છે. સંસારના સર્વ દુઃખેને ટાળનારું ભાવ ઔષધ છે. ૭
સમાધિમરણ એ આરાધનાનું પરમ અંગ ગણાય છે. આથી આરાધક આત્માઓએ સમાધિપૂર્વકના મરણને સારૂ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. આ કારણેજ પ્રવ્રજ્યાના પાલનમાં અપ્રમત્ત એ પુણ્યવાન આત્મા પણ મરણના અવસરે સૂત્રકથિત વિધિમુજબ આરાધના કરે તે તેની માવજીવની આરાધના અખંડિત બને છે. ૮
જેઓને ફરી સંસારમાં જન્મ મરણારુપ કાર્ય રહ્યું નથી, એવા કેત્તર ધીરપુરૂએ; શ્રીજિનકથિત ધર્મમાં ઉદ્યમવંત આત્માઓને યેગ્ય ત્રણ પ્રકારનાં સમાધિમરણ કહ્યાં છે. તેનાં નામ આ મુજબ છે: “૧ ભક્તપરિજ્ઞા મરણ, ૨ ઈગિની મરણ, અને ૩ પાદપપગમ મરણ.”
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૬૩ भत्तपरिनामरणं दुविहं सविआरमो य अविआरं । सपरकमस्स मुणिणो संलिहिअतणुस्स सविआरं ॥ अपरक्कमस्स काले अप्पहुप्पंतमि जं तमविआरं । तमहं भत्तपरिन्नं जहापरिन्नं भणिस्सामि ॥११॥
૧ સવિચાર અને ૨ અવિચાર, એ રીતિયે ભક્તપરિણા નામના મરણના બે પ્રકારો છે. તેવા પ્રકારનાં શરીર સામર્થ્યવાળે પુણ્યવાન સાધુપુરૂષ, સલેખના કરવા પૂર્વક શરીરને દુર્બલ કરીને, જે સમાધિમરણને પામે તે સવિચાર મરણ કહેવાય. ૧૦
જે પુણ્યવાન સાધુપુરૂષે તેવા પ્રકારનાં શરીર સામથ્થરહિત છે. તેઓ સલેખના કર્યા વિના સમાધિપૂર્વક જે મરણને પામે છે, તે અવિચાર મરણ કહેવાય. આ અવિચાર ભક્તપરિજ્ઞા મરણ અત્ર પ્રાસંગિક છે. માટે હું યથામતિ એનું સ્વરુપકહીશ.
૧ મૂળગાથાંના મુળીળો એ પદથી જે કે સાધુપુરૂષને અધિકાર સમજાય
છે. છતાંયે પૂર્વાપર સંગતિથી ગૃહસ્થને પણ આ વસ્તુને અધિકાર એ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪ ] = = = શ્રી ભાપરિણા પયા. धिइबलविअलाणमकालमचुकलिआणमकयकरणाणं निरवजमजकालिअजईण जुग्गं निरुवस्सग्गं ॥१२॥ परमसुहप्पिवासो असोअहासो सजीविअनिरासो। विसयसुहविगयरागो धम्मुजमजायसंवेगो ॥१३॥ निच्छिअमरणावत्थो वाहिग्घत्थो जई गिहत्थो वा। भविओ भत्तपरिनाइ नायसंसारनिग्गुन्नो॥१४॥
જેઓ તેવા પ્રકારનાં ધૃતિબલથીરહિત છે, તથા જેએને અકસ્માત મરણની સંભાવના છે, અને જેના વિરતજીવનમાં અનુપયેગથી વારંવાર અતિચારો થયાં કરે છે, એવા વર્તમાનકાલીન નિરવદ્ય, સુશીલ સાધુપુરૂ, ઉપસર્ગરહિત અવિચાર મરણને પામે તે ગ્ય છે.
ઉપશમસુખની અભિલાષાવાળ, શેક તેમજ હાસ્યરુપ નેકષાયથી રહિત, વળી પિતાના જીવિતને વિષે સ્પૃહાવિનાને, અને વિષય સુખની તૃષ્ણથી મુક્ત, તથા ધર્મની આરાધનામાં ઉદ્યત હોવાને કારણે સંવેગ અમૃતને આસ્વાદ કરનાર તેમજ પિતાના મરણકાલનું સામાન્યપણે જ્ઞાન કરનાર અને સંસારની નિર્ગુણતાને સમ્યગ પ્રકારે જાણનાર મહાનુભાવ આત્મા રેગગ્રસ્ત દશામાં કે રેગરહિત દશામાં આ પ્રકારના અવિચાર ભક્તપરિજ્ઞા મરણને સ્વીકાર કરવાને છે.
૧૩-૧૪
૧ વણમ” એ પાઠાન્તર
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૬૫ पच्छायावपरद्धो पियधम्मो दोसदूसणसयण्हो । अरहइ पासत्थाईवि दोसदोसिल्लकलिओवि ॥१५॥
वाहिजरमरणमयरो निरंतरुप्पत्तिनीरनिकुरंषो। परिणामदारुणदुहो अहो ! दुरंतो भवसमुदो ॥१६॥
અતિચાપ પાપના પશ્ચાતાપથી પીડાયેલા; વળી નિરતિચાર ધર્મની અભિલાષાવાળા અને પોતાના દોષોની નિંદા કરવાને તત્પર; આવા પ્રકારના પાસસ્થા વિગેરે સાધુઓ; દેશે અને દૂષણથી યુક્ત હોવા છતાંયે ભક્તપરિજ્ઞા મરણને પામવાને યોગ્ય છે. કારણ કે પૂર્વના દેશે અને દૂષણોનો પશ્ચાતાપ; અને નિરતિચારધર્મની અભિલાષા; આ બન્ને ગુણે આરાધકભાવની પૂર્વ ભૂમિકા છે.” ૧૫
તે પુણ્યવાન આત્મા, સંસારની અસારતાને આ રીતિ વિચારે. “વ્યાધિ, જરા અને મરણરુપ મગરમચ્છ વિગેરે ભયંકર જળચર પ્રાણીઓના સમૂહથી, જેના જન્મપ જળતરંગો નિરંતર તોફાને ચઢીને ઉછળ્યા કરે છે, એ આ સંસારસમુદ્ર; સાચેજ પરિણામે દારૂણ દુઃખેને આપનાર છે. વળી ખેદની વાત છે, કે તે દુખપૂર્વક અંત આવી શકે તેવો છે.”
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ ]
શ્રી ભક્તપરિણા પયા. इअकलिउण सहरिसं गुरुपागमूलेऽभिम्म विणएणं। भालयलमिलिअकरकमलसेहरो वंदिउं भणइ ।१७। आहिअमहं सुपुरिस ! भत्तपरिन्नापसत्थबोहित्थं । निजामएण गुरुणा इच्छामि भवन्नवं तरिउं ॥१८॥ कारुनामयनीसंदसुंदरो सोऽवि से गुरू भणइ । आलोअणवयखामणपुरस्सरं तं पवजेसु ॥ १९ ॥
આ રીતિયે ભક્તપરિણામરણને પામવાને ગ્ય આત્માઓ, પરિજ્ઞા અનશનને સ્વીકારવા પૂર્વે શ્રીગુરૂમહારાજના કલ્યાણકર ચરણકમળની પાસે આવી, વિનયપૂર્વક કમલના ડેડાની પેઠે બને હાથને ભાલDલે લગાડીને, ગુરૂને યથાવિધિ વંદન કરી આ મુજબ કહે:
હે સંપુરૂષ! ભક્તપરિજ્ઞાપ પ્રશસ્ત વહાણ પર ચઢી, આપ જેવા નિર્ધામકના સુકાનીપણું હેઠળ હું ભીમ અને ગહન એવા સંસારસાગરને ઉપદ્રવ રહિતપણે તરી જવાને ઇચ્છું છું. કૃપાનાથ! મારી આ મને રમ અભિલાષાને પૂરવાની કૃપા કરો!”
યેગ્ય આત્માઓનું હિત કરવાપ કરૂણાના અમૃતરસથી સુંદર તેમજ અકારણ ઉપકારી ગુરૂદેવ, ત્યારબાદ તે પુણ્યવાન શિષ્યને આ મુજબ કહે છે: “મહાનુભાવ! પૂર્વના પાપોની આલોચના લઈ તેને ફરી ઉચ્ચરી, અને સર્વ જીવરાશિને ખમાવવા પૂર્વક, તારે ભક્તપરિજ્ઞા અનશનને સ્વીકારવું.” ૧૯,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૬૭
इच्छामुत्ति भणित्ता भत्तीबहुमाण सुद्धसंकप्पो । गुरुणो विगयावाए पाए अभिवंदिउं विहिणा ॥२०॥ सलं उद्धरिअमणो संवेगुव्वेअतिवसद्धाओ । जं कुणइ सुद्धिहेउं सो तेणाराहओ होइ ॥ २१ ॥H अह सो आलोअणदोसवजिअं उज्जुअं जहाऽऽयरिअं बालुव्व बालकालाउ देह आलोअणं सम्मं ॥२॥
ૐ
::
- ભગવન્! આપ ફરમાવા છે તે ખરાખર' આ કહેવા પૂર્વક ગુરૂમહારાજના વચનાને માથે ચઢાવનાર, તેમજ ભક્તિ અને બહુમાનના ચાગે જેના હૃદયના સંકલ્પા નિર્મળ બન્યાં છે એવા તે મહાભાગ વિનેય: અનર્થાની પરંપરાને ટાળનારા, કલ્યાણકર એવા ગુરૂદેવનાં ચરણાને ફરી વિધિપૂર્વક વાંદે.
૨૦
આ રીતિયે વંદન કર્યાં ખાદ્ય પેાતાના પાપરૂપ શલ્યાને મૂળથી ઉદ્ધારવાની ઉત્કંઠાવાળા, અને સ ંવેગ તેમજ નિવેદ્યના નિર્મળ ભાવરસમાં ઝીલતા તે તીવ્ર શ્રદ્ધાવાળા આત્મા; આત્મશુદ્ધિને માટે શ્રીજિનકથિત જે કાંઈ આચરે છે, તેના ચાળે તે આરાધક થાય છે.
આ અવસરે કરૂણાસાગર ગુરૂમહારાજ; આલેાચનાના ઢાષાથી રહિત હાવાને કારણે આલેચનાને સ્વીકારવાને યાગ્ય, અને આલકની જેમ સરલપરિણામી તે વિનેયને, ખલ્યકાળથી જે રીતિયે પાપા આચર્યા હેાય તે મુજબ સમ્યક્ પ્રકારે આત્મશુદ્ધિને સારૂ પ્રાયશ્ચિત આપે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮ ]
શ્રી ભક્તપરિણા પયા. ठविए पायच्छित्ते गणिणा गणिसंपयासमग्गेणं । सम्ममणुमन्निअ तवं अपावभावो पुणो भणइ ॥२३॥ दारुणदुहजलयरनिअरभीमभवजलहितारणसमत्थे। निप्पञ्चवायपोए महव्वए अम्ह उक्खिवसु ॥२४॥ जइऽवि स खंडिअचंडो अखंडमहव्वओ जई जइवि । पव्वजवउट्टावणमुट्ठावणमरिहइ तहावि ॥ २५ ॥
ગણિસંપન્ આચાર્યના ગુણોથી પૂર્ણ એવા ગણિ-ગણનાયક ગુરૂમહારાજશ્રી પાસેથી યથાવિધિ પ્રાયશ્ચિત્તને સ્વીકારનાર, કલ્યાણને અભિલાષક તે શિષ્ય, કરૂણાસાગર ગુરૂમહારાજે કહા મુજબ પ્રાયશ્ચિત તરિકેના તપને સમ્યક્ પ્રકારે સ્વીકારીને અપાપભાવવાળે બની ફરી ગુરૂમહારાજશ્રીની સેવામાં આ પ્રમાણે છે:
પૂજ્ય ગુરૂદેવ ! દારૂણ દુખપ જળચર જીના સમૂહથી લાયંકર એવા સંસારસાગરથી, અમને તારવાને સારૂ સાચેજ આપ સમય છે. આ કારણે આપ વિના અમારા માટે અન્ય કેઈ શરણસ્થાન નથી. માટે દુરસ્તર સંસારના પારને પમાડનાર કુશળ નાવ સમા શ્રીજિનકથિત મહાવ્રતો ફરી મને ઉચ્ચરા.” ૨૪
જે કે અત્યારે અનશનને સ્વીકારનાર સાધુના મહાવ્રત, અખંડિત છે, કારણકે ક્રોધ વિગેરે કષાયેને તેઓએ નિગ્રહ કર્યો છે. તે પણ “સખ્ય પ્રકારે અનશનને સારૂ ઉપસ્થિત થયેલા એવા તે મહામુનિએ, આ અવસરે ફરી મહાવ્રતના ગ્રહણ ઉપસ્થાપના સ્વીકારવી જોઈએ આ રીતિનું શાસ્ત્ર કથન છે. ૨૫
અવસરે ફરી પર ઉપસ્થિત
રવી એ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
# # [ ૬૯ पहुणो सुकयाणत्तिं भव्वा पञ्चप्पिणंति जह विहिणा। जावज्जीवपइण्णात्तिं गुरुणो तहा सोऽवि ॥२६॥ जो साइआरचरणो आउटिअदंडखंडिअवओ वा। तह तस्स विसम्ममुवठिअस्स उहावणा भणिआ॥ तत्तो तस्स महव्वयपवयभारोनमंतसासस्स । सीसस्स समारोवइ सुगुरूवि महव्वए विहिणा ॥२८॥
૨૬
જેમ સેવકે સ્વામીની આજ્ઞાનું સમ્યક્ પાલન કરીને, સ્વામીને તે આજ્ઞા પાછી સેપે છે. તેમ વિનયગુણમાં પરિણત શિષ્ય, ચારિત્રના પાલનપ ગુરૂમહારાજની આજ્ઞાને સમ્યક પ્રકારે પાળીને તે આજ્ઞાને પાછી પે.
વ્રતોને પાળવામાં જેણે અતિચારો લાગ્યા છે, અથવા જીવવિરાધનારુપ દંડથી જેના વ્રતો ખંડિત થયા છે. આ આત્મા પણ જે ઉપસ્થિત થાય તે તેને ઉપસ્થાપના કરવાનું શાસ્ત્રમાં વિધાન છે.
૨૭. પર્વતરૂપ મહાતેના ભારને સ્વીકારવાને સારૂ, બહુમાન પૂર્વક જેણે પોતાનું મસ્તક નીચું નમાવ્યું છે, એવા શિષ્યને, કૃપાસાગર ગુરૂમહારાજ; વિધિપૂર્વક મહાવ્રતનું આરોપણ કરે. ૨૮
૧ આ વિધિ સાધુને માટેની કહી. વ્રતધારી શ્રાવક જ્યારે અનશનને સ્વીકારે ત્યારે આગળ કહેવાતી વિધિ છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦ ]
શ્રી ભક્તપરિજ્ઞા પયા. अह हुज देसविरओ सम्मत्तरओ रओ अजिणधम्मे। तस्सवि अणुब्वयाइं आरोविजंति सुद्धाइं ॥ २९॥ अनियाणोदारमणो हरिसवसविसट्टकंचुयकरालो। पूएइ गुरुं संघं साहम्मिअमाइ भत्तीए ॥ ३० ॥ निअदव्वमपुवजिणिंदभवणजिणबिंबवरपइट्टासु । विअरइ पसत्थपुत्थयसुतित्थतित्थयरपूआसु ॥३१॥
સમ્યગ્દર્શનગુણમાં પરિણત અને જિનવચનને વિષે તત્પર વ્રતધારી શ્રાવકને અનશનના સ્વીકારની વેળાએ વિધિપૂર્વક આણુવ્રતનું આરોપણ કરવું જોઈએ. આ પ્રકારનું શાસ્ત્રીય કથન છે. ૨૯
નિદાનરૂપ શલ્યથી રહિત તથા ઉદારચિત્તવાળો અને અતિશય હર્ષના ગે જેના શરીરની રેમરાજી વિકસ્વર થઈ છે એ તે વ્રતધારી શ્રાવક, તારક ગુરૂની, સંઘની અને સાધર્મિકની પૂર્ણ આદરભાવથી ભક્તિ કરે.
૩૦.
વળી તે વ્રતધારી શ્રાવક, શ્રીજિનમંદિર, શ્રીજિનધિઓ વિગેરેની પ્રતિષ્ઠા આદિ, તેમજ પ્રશસ્ત પુસ્તકે, તીર્થસ્થાને, અને તીર્થંકરદેવોની પૂજા વિગેરેના શાસનની પ્રભાવનાના કાર્યોમાં પિતાના દ્રવ્યને ઉપયોગ કરે.
31
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
: [ ૭૧ जइ सोऽवि सव्वविरईकयाणुराओ विसुद्धमइकाओ। छिन्नसयणाणुराओ विसयविसाओ विरत्तो अ॥३२॥ संथारयपध्वजं पव्वज्जइ सोऽवि निअम निरवजं । सव्वबिरइप्पहाणं सामाइअचरित्तमारुहइ ॥ ३३ ॥ अह सो सामाइअधरोपडिवन्नमहव्वओ अ जो साहू। देसविरओअचरिमं पञ्चक्खामित्ति निच्छइओ॥३४॥ गुरुगुणगुरुणो गुरुणो पयपंकय नमिअमत्थओभणइ। भयवं! भत्तपरिन्नं तुम्हाणुमयं पवज्जामि ॥३५॥
તે વ્રતધારી શ્રાવક જે સર્વવિરતિ સંયમને વિષે અનુરાગવાળે, મન, વચન અને કાયાની વિશુદ્ધિને ધરનાર તથા સ્વજનવર્ગના અનુરાગ વિનાને અને વિષયેના સેવન પરત્વે ખેદને ધરનારો હોય તે, આ અનશનના અવસરે સંથારારૂપ પ્રવ્રજ્યાને અવશ્ય સ્વીકારે તેમજ સર્વ પ્રકારના પાપ વ્યાપારીની નિવૃત્તિપ સામાયિક ચારિત્રને અંગીકાર કરે.
૩૨ ૩૩ આ રીતિયે સર્વવિરતિરુપ સામાયિકને ધારણ કરનાર તેમજ મહાવ્રતને સ્વીકારનાર સાધુપુરૂષ અને દેશવિરતિને આચરનાર વ્રતધારી શ્રાવક અનશનને સ્વીકારવાને સારૂ ચરમ પચ્ચક્ખાણ કરૂ છું. આ પ્રકારના નિશ્ચયપૂર્વક, ગુરૂતાના કારણભુત ગુણસમૂહથી યુક્ત શ્રીગુરૂદેવનાં તારક પદકમલને વિષે નમસ્કાર કરીને આ મુજબ કહે: “હે ભગવન્! આપની અનુમતિથી હું ભક્તપરિજ્ઞા અનશનને અંગીકાર કરું છું.'
૩૪ : ૩૫
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨ ]
શ્રી ભક્તપરિણા પયગ્રા. आराहणाइ खेमं तस्सेव य अप्पणो अ गणिवसहो। दिव्वेण निमित्तेणं पडिलेहइ इहरहा दोसा ॥३६॥ तत्तो भवचरिमं सो पञ्चक्खाइत्ति तिविहमाहारं । उक्कोसिआणि दव्वाणि तस्स सव्वाणि दंसिज्जा ॥ पासित्तु ताई कोई तीरं पत्तस्सिमेहिं किं मज्झ ?। देसं च कोइ भुच्चा संवेगगओ विचिंतेइ ॥ ३८॥
અનશનને સ્વીકારનારને તેમજ પિતાને આરાધનાદિમાં ક્ષેમકુશલતા રહે તે માટે અનુકુળ દિવ્ય નિમિત્ત આદિને, અનશનને આપનાર ગુરૂમહારાજે અવશ્ય જેવાં. આવા પ્રસંગમાં નિમિત્ત આદિ જ્યોતિષને નહિ જોવામાં દોષ રહેલા છે.
૩૭
અનશનને સ્વીકારનાર પુણ્યવાન આત્માન સમાધિભાવ સ્થિરપણે રહી શકે તેને સારૂ, ઉપકારી ગુરૂમહારાજ; તેને સર્વ ઉત્કૃષ્ટા ખાદ્ય દ્રવ્ય બતાવે. ત્યારબાદ તે મહાનુભાવ આત્મા ત્રણ પ્રકારનું યાજજીવને માટે પશ્ચકખાણ કરે.
આવા પ્રસંગે ઉત્કૃષ્ટા ખાદ્ય દ્રવ્યને જોઈને, કેઈ પુણ્યવાન આત્મા વિચારે કે: “ભવસાગરના કાંઠાને પામવાની તૈયારીવાળા મારે આ પદાર્થોથી શું?” જ્યારે કેઈ આત્મા એ ખાદ્ય પદાર્થો ના અ૫ભાગને ભેગવ્યા બાદ, પરમસંવેગવાસિત બનીને આ મુજબ વિચાર કરે
૩૮
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૭૩ किं चत्तं नोवभुत्तं मे परिणामासुई सुई। दिवसारो सुहं झाइ चोअणेसाऽवसीअओ॥ ॥३९॥ उअरमलसोहणहा समाहिपाणं मणुन्नमेसोऽवि । महुरं पजेअव्वो मंदं च विरेयणं खमओ ॥४०॥ एलतयनागकेसरतमालपत्तं ससक्करं दुद्धं । पाऊण कढिअसीअलसमाहिपाणं तओ पच्छा ॥
“અનાદિ સંસારમાં મેં શું શું ભેળવીને છોડયું નથી? પવિત્ર અને મને રમ દેખાતાં આ પદાર્થો પરિણામે અપવિત્ર તેમજ જુગુપ્સનીય છે.” આ પ્રકારે જેણે પરમાર્થ જામ્યો છે, એ આત્મા સમાધિભાવને પાયે વળી જે આત્મા આ પ્રસંગે અસમાધિમાં આવે તેને ગુરૂમહારાજ શુભ પ્રેરણા કરે. ૩૯
ઉદરમલની શુદ્ધિને સારૂ મને જ્ઞ અને મધુર સમાધિ પાન, અનશનને સ્વીકારનાર તે આત્માને હિતકર જાને ગુરૂમહારાજે આપવું, અને થોડું થોડું વિરેચન કરાવવું.
સમાધિપાન આ મુજબ છેઃ “એલચી, તજ, નાગકેસર, અને તમાલપત્રની સાથે સાકરવાળું દૂધ ઉકાળીને ટાઢું કરી પાવું તે સમાધિ પાન કહેવાય છે.” આના પીવાથી અનશનને સ્વીકાર કરવાને સજજ થયેલા આત્માના શરીરનો તાપ શમી જાય છે. પેટને કચરો સાફ થાય છે.
સમાજ સાથે સારવાર પીવાથી અને
૪૧
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪ ]
શ્રી ભક્તપરિણા પયન્ના.
महुरविरे अणमेसो कायव्वो फोफलाइदव्वेहिं । निव्वाविओ अ अग्गी समाहिमेसो सुहं लहइ ॥
:::
:::
:::
जावज्जीवं तिविहं आहारं वोसिरइ इहं खवगो । निज्जवगो आयरिओ संघस्स निवेअणं कुणइ |४३|
आराहणपच्चइअं खमगस्स य निरुवसग्गपच्चइअं । तो उस्सग्गो संघेण होइ सव्वेण कायव्वो ॥४४॥
સમાધિપાનના આપ્યા પછી, ફાલાદિ મધુર ઔષધેાના સેવનપૂર્વક તે આત્માને રેચ આપવા જોઇએ, કારણ કે પેટને અગ્નિ આ રીતિયે શમે તેા અનશનને સ્વીકાર કરનાર આત્મા સુખપૂર્વક સમાધિભાવને મેળવે.
૪૨
આ મુજબની વિધિ થયા ખાદ, નિર્યામણા કરાવનાર આચાર્ય મહારાજા શ્રીસંઘને આ પ્રકારે કહે છે: ‘ અનશનને સ્વીકારનાર આ તપસ્વી, યાવજ્જીવ ત્રણ પ્રકારના આહારને વેાસિરાવે છે.’ ૪૩
અનશન કરવાને ઉત્સુક તે ક્ષેપકની આરાધનાને સારૂ, તેમજ ક્ષેમકુશલતાને સારૂ, સર્વ સંઘે તે અવસરે સ્થિરભાવે ૨૫૬ શ્વાસાશ્વાસના કાઉસ્સગ્ગ કરવા.
૪૪
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
: ૪ [ ૭૫ पच्चक्खाविति तओ तं ते खमयं चउविहाहारं । संघसमुदायमज्झे चिइवंदणपुव्वयं विहिणा ॥४५॥ अहवा समाहिहेडं सागारं चयइ तिविहमाहारं। तो पाणयंपि पच्छा वोसिरिअव्वं जहाकालं ॥४६॥ तो सो नमंतसिरसंघडंतकरकमलसेहरो विहिणा । खामेइ सव्वसंघ संवेगं संजणेमाणो ॥ ४७ ॥
૪૫
તે પ્રસંગે નિયમક આચાર્ય મહારાજ, ચેત્યવંદનની વિધિ પૂર્વક, સકલ સંઘના સમુદાયની મધે, તે ક્ષેપકને ચાર આહારનાં પચ્ચખાણ કરાવે.
અથવા સમાધિભાવની સ્થિરતાના કારણે, તે ક્ષેપકને ત્રણ આહારનું અપવાદ સહિત પચ્ચક્ખાણ આપે. વળી એગ્ય અવસરે પાણીને પણ તે ક્ષેપકે સર્વ પ્રકારે સિરાવવું.
નમેલા મસ્તકને વિષે મુકુટની પેઠે બે હાથને જોડીને, અનેક ભવ્ય આત્માઓને સંવેગભાવ ઉત્પન્ન કરાવનાર એ તે પુણ્યવાન ક્ષપક અનશનને અંગીકાર કરવા અગાઉ વિધિપૂર્વક સર્વ સંઘને, ખમાવે. અને આ મુજબ બેલેઃ
૪૭
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬ ]
શ્રી ભક્તપરિણા પન્ના. आयरिअ उवज्झाए सीसे साहम्मिए कुलगणे य। કે જે વેર કરાયા તળે તિવિ વનિ છટા सव्वे अवराहपए खामेह(मि)अहं खमेउ मे भयवं!। अहमवि खमामि सुद्धो गुणसंघायस्स संघस्स ॥ इअ बंदणखमणगरिहणाहिं भवसयसमजिअं कम्म। उवणेइ खणेण खयं मिआवई रायपत्तिव्व ॥५०॥
“શ્રી આચાર્યદેવ, શ્રી ઉપાધ્યાય મહારાજા, સાધમિક સાધુ સમુદાય અને શિષ્ય, કુલ, તેમજ ગણના પ્રત્યે, મેં જે કાંઈ કષાય કર્યા હોય તે સર્વને હું ત્રિવિધ વેગે ખમાવું છું. ૪૮
હે ભગવન્! સર્વ પ્રકારના મારા અપરાધના સ્થાને ને હું સર્વ રીતિયે નમાવું છું. ગુરૂદેવ! મને ક્ષમા આપો ફરી હું ગુણના સમૂહવાળા એવા શ્રીસંઘને શુદ્ધ બનીને ખમાવું છું. ૪૯
આ પ્રકારે: તે મહાનુભાવ આત્મા વંદન, ક્ષમાપના અને પિતાના દુષ્કર્મોની નિન્દા ગહથી; સેંકડો ભવેનું ઉપાર્જેલું કર્મ એક ક્ષણમાત્રમાં રાજપત્ની મૃગાવતીની પેઠે ક્ષય કરે છે. ૫૦
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૭૭ अह तस्स महत्वयसुडिअस्स जिणवयणभाविअमइस्स पञ्चक्खायाहारस्स तिवसंवेगसुहयस्स ॥ ५१ ॥
आराहणलाभाओ कयत्थमप्पाणयं मुणंतस्स । कलुसकलतरणलहि अणुमहिं देइ गणिवसहो ॥५२॥ कुग्गहपरूढमूलं मूला उच्छिद वच्छ ! मिच्छत्तं । भावेसु परमतत्तं सम्मत्तं सुत्तनीईए ॥ ५३ ॥
આ કરનાર છે ત્યજી કૃત્તિ
મહાવ્રતની પાલનામાં સદાકાલ નિશ્ચલ; વળી શ્રીજિનેશ્વરદેના વચનથી ભાવિત મનવૃત્તિવાળે, અને અશનઆદિ ચારેય પ્રકારના આહારને ત્યજી દેનાર; તથા તીવ્ર સંવેગથી પરમસુખને પ્રાપ્ત કરનાર તેમજ અન્તિમકાલની આરાધનાના લાભથી પોતાના આત્માને કૃતાર્થ માનનારફતે પુણ્યવાન જીવને, આ અવસરે ઉપકારી ગુરુમહારાજ પાપપ કલુષિત કાદવને સુખપૂર્વક સંઘી જવાને સારૂ લાકડીના ટેકા સમાન આ શિક્ષાપાઠ આપે. ૫૧: પર
વત્સ! કદાગ્રહથી જેના મૂળ પ્રરૂઢ બન્યાં છે તે મિથ્યાત્વરૂપ વૃક્ષને તું આ વેળાયે મૂળથી ઉખેડીને ફેંકી દે, કારણકે અનન્ત દુઃખની પરંપરાનું મૂળનિમિત્ત મિથ્યાત્વ છે. વળી મિથ્યાત્વને નાશ કરી સૂત્રની વિધિ મુજબ તું સમ્યગ દર્શનરૂપ તત્ત્વને વિચાર કર.”
૫૩
અત્રથી ૧૫૩ ગાથા સુધી શિષ્યજનને ઉદ્દેશીને આ શિક્ષાપાઠ છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮ ]
. : :
શ્રી ભક્તપરિણા પન્ના.
भत्तिं च कुणसु तिवं गुणाणुराएण वीअरायाणं । तह पंचनमुकारे पवयणसारे रई कुणसु ॥ ५४ ॥ सुविहिअहिअनिज्झाए सज्झाए उज्जुओ सया होसु। निच्चं पंचमहव्वयरक्खं कुण आयपञ्चक्खं ॥५५॥ उज्झसु निआणसल्लं मोहमहलं सुकम्मनिस्सल्लं । दमसु अ मुणिंदसंदोहनिदिए इंदिअमयंदे ॥५६॥
તથા હે વિનેય ! ગુણે પરના તીવ્ર અનુરાગ પૂર્વક શ્રીવીતરાગ ભગવાનની પરમભક્તિને આચર. અને સકલ પ્રવચનના સાર૫ શ્રીપંચપરમેષ્ઠિના નમસ્કારને વિષે પૂર્ણ આદરભાવથી તું અનુરાગ ધર.”
“વળી સુવિહિત પુરૂષથી સદાકાળ ધ્યેય અને કલ્યાણને કરનાર એવા સ્વાધ્યાય રૂ૫ આત્મધર્મમાં તું સદા ઉદ્યમ કર. અને આત્માને પ્રત્યક્ષ રીતિયે કલ્યાણકર આ પાંચ મહાવ્રતની રક્ષાને તું આત્મસાક્ષીયે આચર.”
૫૫ “અજ્ઞાનના ગે ખૂબ વૃદ્ધિભાવને પામતા અને શુભ ધમકાર્યોના આચરણમાં શલ્યસમાન આલેક કે પરલકના પૌગલિક પદાર્થોની અભિલાષારૂપ નિદાનશલ્યને તું છોડી દે. તેમજ સાધુપુરૂષના સમૂહે નિન્દનીય ગણેલા ઈન્દ્રિયરુપ દૂર સિંહનું તું દમન કર.”
૫૬
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
: [ ૭૯ निव्याणसुहावाए विइन्ननिरयाइदारुणावाए। हणसु कसायपिसाए विसतिसाए सइसहाए ॥ काले अपहुप्पंते सामने सावसेसिए इण्हि । मोहमहारिउदारणअसिलहिं सुणसु अणुसटिं ॥५८॥ संसारमूलबीअं मिच्छत्तं सव्वहा विवजेहि । सम्मत्ते दढचित्तो होसु नमुक्कारकुसलो अ ॥५९॥
તથા હે કલ્યાણકામિન્! મેક્ષસુખમાં અન્તરાયભૂત અને નરકાદિ દુર્ગતિઓના દારૂણ પતનનું કારણ વળી વિષયેની તૃષ્ણાને સદા સહાય કરનાર એવા કોઈ વિગેરે સંસારલાભનાં કારણભૂત કષાયને તું સર્વથા ત્યજી દે.”
મરણકાળ હજૂ નથી આવ્યો, ચારિત્રનું પાલન હજૂ શેષ છે. આ કારણે હે મુમુક્ષુ ! મેહરુપ મહાવેરીને નાશ કરવાને સારુ દારૂણ, તીક્ષણ) તલવાર, ડાંગ વિગેરે આયુધ સમાન આ હિતશિક્ષા સાવધ બનીને વિચાર!”
૫૮
“વિનય! અનાદિ અનન્ત ભવભ્રમણનાં મૂળકારણ મિથ્યાત્વને તું સર્વ પ્રકારે ત્યજી દે. તથા આત્મદ્ધિની પ્રાપ્તિનાં પરમ નિમિત્ત શ્રી સમ્યક્ત્વધનની રક્ષા કર. અને શ્રીપંચપરમેષ્ઠી ભગવંતના નમસ્કારરુપ ધ્યાનમાં કુશળ થા.”
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦ ]
શ્રી ભક્તપરિણા પન્ના. मगतिहिआहि तो मनंति नरा जहा सतण्हाए। सुक्खाई कुहम्माओ तहेव मिच्छत्तमूढमणो ॥६०॥ नवि तं करेइ अग्गी नेअविसं नेअ किण्हसप्पो अ जं कुणइ महादोसं तिव्वं जीवस्स मिच्छत्तं ॥६१॥ पावइ इहेव वसणं तुरुमिणिदत्तुव्व दारुणं पुरिसो। मिच्छत्तमोहिअमणो साहुपओसाउ पावाओ ॥२॥
જળપાનની અત્યન્ત અભિલાષાના યોગે, અજ્ઞાનજી જેમ ઝાંઝવાના નીરને-મૃગજળને વાસ્તવિક માનીને જંગલમાં ભમે છે. તેમ મિથ્યાવથી મૂઢ મનોવૃત્તિવાળા છ કુધર્મને પણ સુખનું કારણ માની ભવરુપ ગહન વનમાં અટવાય છે.” ૬૦
ભડભડ સળગતે અગ્નિ, કાતીલ ઝેર કે ફૂંફાડા મારતે કણસર્ષ આ બધાં આત્માને જે મહાદેષ નથી કરી શક્તા, તેના કરતાંયે અત્યન્ત મહાદેષ, મિથ્યાત્વ કરે છે.'
મિથ્યાત્વરુપ મૂતાના ગે, અસ્વસ્થ મને વૃત્તિવાળો આત્મા નિરર્થક સાધુપુરૂષો પર દ્વેષભાવને ધરે છે. આ કારણે મિથ્યાભાવમાં આગ્રહી આત્માઓ, શ્રીકાલિકસૂરિજીને યજ્ઞનું ફળ પૂછનાર તુરૂમણિનગરીના દત્તરાજાની જેમ આ લોકમાંજ દારૂણ સંકટને મેળવે છે.”
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
[ ૮૧ मा कासि तं पमायं सम्मत्ते सव्वदुक्खनासणए। जं सम्मत्तपइहाई नाणतवविरिअचरणाइं ॥६३॥ भावाणुरायपेमाणुरायसुगुणाणुरायरत्तो अ। धम्माणुरायरत्तो अ होसु जिणसासणे निचं ॥४॥ दसणभट्ठो भट्ठो न हु भट्ठो होइ चरणपब्भट्ठो। दंसणमणुपत्तस्स हु परिअडणं नत्थि संसारे ॥६५॥
“માટે હે હિતકાંક્ષિ! સર્વ પ્રકારના દુ:ખનો નાશ કરનાર તત્વશ્રદ્ધારૂપ શ્રી સમ્યગ્દર્શનને વિષે હેજ પણ પ્રમાદભાવ ન કરીશ. કારણકે શ્રીજિનકથિત સભ્યજ્ઞાન, તપ, વીર્ય અને ચારિત્ર એ સઘળા નિર્મળ ગુણ સમ્યગ્દર્શનના આધારે સ્થિરતાને મેળવે છે.”
મહાનુભાવ! સ્વાર કલ્યાણકાર શ્રીજિનશાસનને વિષે ભાવપૂર્વક, પ્રેમની લાગણીથી, ગુણો પરત્વેના આદરભાવથી તું હંમેશા ધર્માનુરાગને ધારણ કર. આવા પ્રકારના અનુરાગના ગે તું મહાનન્દ પદને મેળવીશ.”
ચારિત્રગુણથી ચૂકેલ આત્મા, સર્વને ચૂકતો નથી. જ્યારે એ વસ્તુ નિશ્ચિત છે કે શ્રી જેનશાસનના અનુરાગપ સમ્યગ્દર્શનથી ભ્રષ્ટ આત્મા, સર્વગુણથી ભ્રષ્ટ બને છે આ કારણે સમ્યગ્દર્શનને પામેલ આત્મા, અનાદિ અનન્ત સંસારના પરિભ્રમણને ટાળે છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨ ] = = = = શ્રી ભક્તપરિજ્ઞા પન્ના. दसणभट्ठो भट्ठो दसणभट्ठस्स नत्थि निव्वाणं । सिझंति चरणरहिआ दंसणरहिआ न सिझंति ॥ सुद्धे सम्मत्ते अविरओऽवि अजेइ तित्थयरनाम । जह आगमेसिभद्दा हरिकुलपहुसेणिआईया ॥६७॥ कल्लाणपरंपरयं लहति जीवा विसुद्धसम्मत्ता । सम्मदंसणरयणं नऽग्घइ ससुरासुरे लोए ॥ ६८॥
ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ આત્મા જ્યારે મેક્ષને મેળવે છે, પણ સમ્યગ્દર્શનગુણથી પતિત છવને કર્મક્ષયરૂપ મેક્ષની પ્રાપ્તિ નથી. કેમકે સમ્યગ્દર્શનગુણથી ભ્રષ્ટ આત્મા, સર્વ પ્રકારના ગુણેથી ભ્રષ્ટ બને છે.
સમ્યગ્દર્શન નિર્મળ ગુણને ધારણ કરવા માત્રથી તે આત્માઓ ઘેર અવિરતિના ઉદયે વિરતિધર્મના પરિણામ ન હોવા છતાંયે શ્રીતીર્થકર નામકર્મને ઉપાર્જન કરે છે, આ કારણે કેવળ સમ્યગ્દર્શનના યોગે જેનું ભાવિકાલમાં કલ્યાણ થવાનું છે એવા હરિવંશકુલના પ્રભુ શ્રીકૃષ્ણ મહારાજા તેમજ મગધ દેશના નાથ શ્રીશ્રેણિક મહારાજા વિગેરે રાજાઓ શ્રીતીર્થકરપદને પ્રાપ્ત કરનાર છે.
નિર્મળ સમ્યગ્દર્શનગુણુના વેગે છે, કલ્યાણની પરંપરાને પ્રાપ્ત કરે છે. આથી સમ્યગ્દર્શનરૂપ સુવિશુદ્ધ રત્ન સુર, અસુર લેકને વિષે મામૂલું છે. અતિ દુર્લભ છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ (
[ ૮૩ तेलुकस्स पहुत्त लणवि परिवडंति कालेणं । सम्मत्तं पुण लड़े अक्खयसुक्खं लहइ मुक्खं ॥६९॥ अरिहंतसिद्धचेइयपवयणआयरिअसव्वसाहसुं । तिव्वं करेसु भत्ति तिगरणसुद्धेण भावेणं ॥ ७० ॥ एगावि सा समत्था जिणभत्ती दुग्गइं निवारेउ। दुलहाइं लहावेउं आसिद्धि परंपरसुहाइं ॥ ७१ ॥
- ત્રણ લોકની પ્રભુતાને પ્રાપ્ત કરનાર આત્માઓ કાલક્રમે પતનને પામે છે. પણ સમ્યગ્દર્શનરૂપ આત્મગુણને પામનાર આત્માઓ અક્ષયસુખના સ્થાનરુપ મોક્ષને નિઃશંસય પામે છે. સમ્યગ્દર્શનગુણની આ અનુપમ વિશિષ્ટતા છે.
વળી હે મહાભાગ! શ્રીઅરિહંત પરમાત્મા, શ્રીસિદ્ધ ભગવંત, શ્રીજિનપ્રતિમા, શ્રીજિનપ્રવચન, શ્રી આચાર્યદેવ અને સર્વ સાધુપુરૂષને વિષે, મન, વચન, તેમજ કાયારૂપ ત્રિકરણાગે વિશુદ્ધભાવથી તું તીવ્ર ભક્તિ કર. આવા પ્રકારની ભક્તિ એ કલ્યાણની પ્રાપ્તિનું પરમ કારણ છે.
શ્રીજિનેશ્વરદેવ વિગેરેની એક પરમભક્તિ માત્ર પણ, આત્માને દુર્ગતિના ગમનથી રેકે છે. અને જ્યાં સુધી સકલ કર્મને ક્ષય ન થાય ત્યાંસુધી સંસારમાં સર્વ પ્રકારની અનુકુળતાને આપે છે. વળી પરંપરા તે જિનભક્તિ દુર્લભ મુક્તિસુખને પણ દે છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪ ]
:
:
:
:
શ્રી ભક્તપરિઝા પડ્યા.
विजावि भत्तिमंत्तस्स सिद्धिमुवयाइ होइ फलया य। किं पुण निव्वुइविज्जा सिज्झिहिइ अभत्तिमंतस्स?॥ तेसिं आराहणनायगाण न करिज जो नरो भत्ति। धणिअपि उज्जमंतो सालिं सो ऊसरे ववइ ॥७३॥ बीएण विणा सस्सं इच्छइ सोवासमब्भएण विणा। आराहणमिच्छंतो आराहयभत्तिमकरंतो ॥ ७४ ॥
ભક્તિની મહત્તા અનુપમ છે. વિદ્યા પણ ભક્તિવાન આત્માને ફલપ્રદ બને છે. જ્યારે સામાન્ય સાંસારિક લાભે પણ ભક્તિવિના સિદ્ધ થતા નથી. ત્યારે મેક્ષરૂપ પરમવિદ્યાની પ્રાપ્તિ, શ્રીજિનભક્તિથી રહિત એવા આત્માઓને કઈ રીતિયે થઈ શકે? ૭ર
સર્વ પ્રકારની આત્મકલ્યાણકર આરાધનાના નાયક સમા શ્રીઅરિહંતદેવ વિગેરેની, બહુમાનપૂર્વકની ભક્તિ જેઓ નથી કરતા તે આત્માઓની સઘળી આરાધનાઓ, ઉખરભૂમિ પર ડાંગર ઉગાડવાની જેમ નિષ્ફળ જાય છે.
૭૩
આરાધનાના માર્ગમાં પરમ આલંબનસમાં શ્રીઅરિહંતદેવ આદિની ભક્તિને નહિ કરનારે આત્મા સાચેજ બીજને જમીનમાં વાવ્યા વિના ધાન્યને ઈરછે છે, તેમજ વાદળાં વિના વૃષ્ટિને વાંછે છે. આ એક બાલીશતા છે. મહાહનું કૂટ નાટક છે. ૭૪
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ છે
[ ૮૫ उत्तमकुलसंपत्तिं सुहनिप्फत्तिं च कुणइ जिणभत्ती। मणियारसिटिजीवस्स दडुरस्सेव रायगिहे ॥७५ ॥ आराहणापुरस्सरमणन्नहियओ विसुद्धलेसाओ। संसारक्खयकरणं तं मा मुंची नमुक्कारं ॥७६ ॥ अरिहंतनमुक्कारोऽवि हविज जो मरणकाले । सो जिणवरोहिं दिट्ठो संसारुच्छेअणसमत्थो ॥७७॥
ત્રિલોકનાથ શ્રીજિનેશ્વરદેવની બહુમાનપૂર્વકની ભક્તિના ગે, રાજગૃહીના મણિયાર શેઠના જીવ દર્દક દેવની જેમ પુણ્યવાન આત્માઓને ઉત્તમ કુલની પ્રાપ્તિ તેમજ સુખની સંપત્તિ મળે છે. શ્રીજિનભક્તિનું આ સામાન્ય ફલ છે. પરંપરા મોક્ષસુખ પણ પ્રાપ્ત થાય છે.
આથી હે મહાનુભાવ! આરાધનામાં આત્માને જોડવાપૂર્વક અનન્ય ચિત્તવૃત્તિથી વિશુદ્ધ શ્યામાં ઉપયુક્ત બનીને તું સંસારના ક્ષયને કરનાર શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનું મંગળ સ્મરણ કરજે. એ મંત્રને કોઈ કાળે તારે ભૂલ નહિ.
૭૬ કારણકે: શ્રીજિનેશ્વરદેએ આ મુજબ કહ્યું છે “મરણના અવસરે વિશુદ્ધભાવથી શ્રીઅરિહંત પરમાત્માને કરેલ એક પણ નમસ્કાર, પુણ્યવાન આત્માના સંસાર૫ રોગનો નાશ કરવાને પરમ ઔષધસમાન છે.”
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬ ] »
શ્રી ભક્ત પરિણા પયબ્રા. मिठो किलिट्टकम्मोनमोजिणाणंतिसुकयपणिहाणो। कमलदलक्खो जक्खो जाओ चोरुत्ति सूलिहओ ॥ भावनमुक्कारविवजिआई जीवेण अकयकरणाई। गहियाणि अ मुक्काणि अ अणंतसो दवलिंगाइं ॥ आराहणापडागागहणे हत्थो भवे नमोकारो।। तह सुगइमग्गगमणे रहुव्व जीवस्स अप्पडिहओ॥
જેના પર ચરીને આપ મૂકાયું હતું અને રાજાના આદેશથી જેને શૈલીપર ચઢાયે હતા તે માઠાં પાપકર્મોને આચરનાર મહાવત; “નમો હિorm” એ મુજબના ઉચ્ચારપૂર્વક શુભ ધ્યાનથી કમળના પત્ર જેવાં નેત્રોવાળ કમલદલાક્ષ યક્ષ થ. ૭૮
ભાવપૂર્વકનાં નમસ્કારથી રહિત હોવાને કારણે, અનાદિકાલીન સંસારમાં આત્માએ અનન્તા દ્રવ્યલિગે ગ્રહણ કર્યા અને મૂક્યાં તે પણ નિરર્થક થયાં, ભાવની શૂન્યતાના ગે એનું સફળ પરિણામ ન આવી શકહ્યું.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર, આરાધનારૂપ પતાકાને ગ્રહણ કરવાને સારૂ હાથની જેમ જીવને પરમ સહાયક છે. તેમજ સદ્ગતિના માર્ગમાં નિર્વિને લઈ જવાને માટે અપ્રતિહત રથ સમાન છે. ૮૦
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૮૭
अन्नाणीsवि अ गोवो आराहित्ता मओ नमुक्कारं । चंपाए सिढिसुओ सुदंसणो विस्सुओ जाओ ॥८१॥ विजा जहा पिसायं सुडवउत्ता करेइ पुरिसवसं । नाणं हिअयपिसायं सुढुवउत्तं तह करेइ ॥ ८२ ॥ उवसमइ किण्हसप्पो जह मंतेण विहिणा पउत्तेणं। तह हियकिण्हसप्पो सुडुवउत्तेण नाणेणं ॥ ८३ ॥
અજ્ઞાની એ વાળ, શ્રીનમસ્કાર મહામંત્રની શ્રદ્ધાપૂર્વકની આરાધાનાના વેગે, મરણને પામી ચંપાનગરીમાં 2ષભદત્તશ્રેષ્ઠીને ત્યાં શ્રીસુદર્શન શ્રેષ્ઠી તરિકે જન્મ પામ્યો. કમશ: સુદર્શનશ્રેષ્ઠીએ શ્રીજિનકથિત ધર્મને આરાધી અનુત્તર સુખને મેળવ્યું.
પિશાચસાધિની વિદ્યાનું સમ્યગ પ્રકારે આરાધના કરવાથી, જેમ સાધક પુરૂષ પિશાચને સ્વવશ કરે છે, તે રીતિ શ્રીજિનકથિત વિધિ મૂજબ જ્ઞાનનું સમ્યગ આરાધના કરવાથી પુણ્યવાન આત્માઓ દુષ્ટ મનરૂપ પિશાચને સ્વાધીન કરે છે.
૮૨
વિધિપૂર્વક આરાધન કરેલા મંત્રપદ જેમ કાળમુખા સપના ઝેરને શમાવે છે, તેમ સારી રીતિયે આરાધન કરેલું સમ્યગ જ્ઞાન, અશુભ વૃત્તિઓના ઝેરથી ભયંકર મનરૂ૫ સપને સ્વવશ કરે છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮ ] * :::
શ્રી ભક્તપરિજ્ઞા પયન્ના.
जह मक्कडओ खणमवि मज्झत्थो अच्छिउं न सके। तह खणमवि मज्झत्थो विसएहिं विणा न होइ मणो ॥ तम्हा स उट्टिउमणो मणमक्कडओ जिणोवएसेणं । काउं सुत्तनिबद्धो रामेअव्वो सुहज्झाणे ॥ ८५ ॥ सूई जहा ससुत्ता न नस्सई कयवरंमि पडिआवि । जीवोऽवि तह ससुतो न नस्सइ गओवि संसारे ॥ खंडसिलोगेहि जवो जड़ ता मरणाउ रक्खिओ राया। पत्तो अ सुसामनं किं पुण जिणउत्तसुत्तेणं ? ॥८७॥
માંકડાના સ્વભાવ એ છેઃ ક્ષણવાર પણ તેનાથી નિશ્ચલ રહી શકાતુ નથી. અનાદિકાલીન માહભાવમાં પરવશ મન, આ રીતિયે એક ક્ષણ પણ વિષયાના વિકલ્પે વિના મધ્યસ્થ રહી શકતુ નથી. આ કારણે: અસ્થિર મનરુપ મર્કટને, શ્રીજિનકથિત સદુપદેશરુપ સાંકળ સૂત્ર-ઢારડાથી ખાંધીને શુભ ધ્યાનને વિષે સદાકાલ રમાડવું (વા) જોઇએ.
૮૪ : ૮૫
દ્વારા-સૂત્રથી પરાવાયેલી સેાય, કચરામાં રખડતી હાવા છતાંયે શીઘ્ર મળી રહે છે. તે મુજબ શ્રુતજ્ઞાનરુપ સૂત્રથી સહિત આત્મા સંસારમાં રહેવા છતાંયે અલ્પકાળમાં પેાતાના સ્વાભાવિક સ્થાનને મેળવી શકે છે. નાશ પામતા નથી.
et
છૂટા છૂટા લૌકિક શ્લોકાના સુખપાઠ કરવાના યાગે; શ્રીયવરાજર્ષિએ, રાજાનુ મરણથી રક્ષણ કર્યું': અને અન્તે તે રાજાએ પણ શ્રદ્ધાવાસિત ખની શ્રીચારિત્રધર્મ ના સ્વીકાર કર્યાં. તા શ્રીજિનકથિત શ્રુતજ્ઞાનની વાતજ શી કરવી? તેનું માહાત્મ્ય, સાચે અનુપમ છે. ૮૭
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૮૯
अहवा चिलाइपुत्तो पत्तो नाणं तहाऽमरतं च । उवसमविवेग संवरपय सुमरणमित्तसुअनाणो ॥ ८८॥ परिहर छज्जीववहं सम्मं मणवयणकायजोगेहिं । जीवविसेसं नाउं जावज्जीवं पयतेणं ॥ ८९ ॥ जह ते न पिअं दुक्खं जाणिअ एमेव सवजीवाणं । सव्वायरमुवउत्तो अत्तोवम्मेण कुणसु दयं ॥ ९० ॥
:::
:::
અથવા મુનિવરની પાસેથી ઉપશમ, વિવેક, અને સંવર એ ત્રણુ પદના શ્રવણુમાત્રથી, ક્રૂર કર્મોને આચરનાર ચિલાતીપુત્રે, સમ્યગ્ જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કર્યું. ક્રમશ: રત્નત્રયીની નિર્મૂળ આરાધના કરીને તેણે દેવપણાને મેળવ્યુ.
--
આ કારણે: અનશનને સ્વીકારવાને ઉત્સુક એવા તારે જીવના ભેદ વિગેરેને સમ્યગ્ જાણીને, યાવજ્જીવ મન, વચન અને કાયાના શુભ યાગાથી પ્રયત્નપૂર્વક ષટ્કાય-ત્રસસ્થાવર જીવાના વધના ત્યાગ કરવા જોઇએ. તારા માટે આ શુભ અવસર છે.
૮૯
વિનેય! તને જેમ દુઃખ પ્રિય નથી, અપ્રિય છે. તે રીતિયે સંસારના સર્વ જીવાને દુઃખ અપ્રિય છે. અનિષ્ટ છે. આ મુજબ જાણીને સર્વ પ્રકારના આદરવડે ઉપયુક્ત બની ધર્મની આરાધનાપૂર્વક તારે જીવદયાનું પાલન કરવું.
૯૦
* ગાથા ૧૩૪ સુધી પાંચ મહાપાપાના ત્યાગના ક્રમશઃ ઉપદેશ છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦ ]
શ્રી ભક્તપરિણા પન્ના. तुंगं न मंदराओ आगासाओ विसालयं नथि । जह तह जयंमि जाणसु धम्ममहिंसासमं नस्थि ।। सव्वेवि य संबंधा पत्ता जीवेण सव्वजीवहिं। तो मारतो जीवे मारइ संबंधिनो सव्वे ॥ ९२ ॥ जीववहो अप्पवहो जीवदया अप्पणो दया होइ । ता सव्वजीवहिंसा परिचत्ता अत्तकामहि ॥९३ ॥
જગતમાં મેરૂપર્વતથી કાંઈ ઉંચું નથી. આકાશથી વિશાલ અન્ય કેઈ નથી. તે પ્રકારે શ્રીજિનભાષિત અહિંસા ધર્મ સિવાય જગતને વિષે અન્ય કેઈ ધર્મ નથી. શ્રીજૈનશાસનમાં અહિંસા ધર્મનું વાસ્તવિક સ્વરુપ દર્શાવવામાં આવ્યું છે. એ ધર્મ અન્ય શાસનમાં શોધ્યો જડે તેમ નથી.
સંસારમાં આ જીવે, સર્વ જીવોની સાથે અનેક વેળાએ સર્વ પ્રકારના સંબંધો બાંધ્યા છે. આ કારણે સર્વ જીવે, આ જીવના સંબંધી છે. માટે કઈ પણ જીવની હિંસાને કરનાર જીવ, પોતાના સંબંધી જનોની હિંસાને કરે છે, આ વાત તદ્દન યથાર્થ છે. ૯૨
કઈ પણ અન્ય જીવન વધ તે આપણે પિતાનેજ વધે છે. તેમજ કેઈપણ અન્ય જીવની દયા તે આપણે જાતેની જ દયા છે. કારણકેઃ પર જીવની હિંસા કે દયાના વેગે, આત્માના ભાવપ્રાણેની હિંસા કે રક્ષા થાય છે. આથી આત્માના સુખને ઈચ્છનારાઓએ સર્વ જીવોની હિંસાને ત્યજવી જોઈએ.
૯૩
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ . . . . [ ૯૧ जावइआई दुक्खाई हुंति चउगइगयस्स जीयस्स। सव्वाइं ताई हिंसाफलाई निउणं विआणाहि ॥९४॥ जंकिंचि सुहमुआरं पहुत्तणं पयइसुंदरं जं च । आरुग्गं सोहग्गं तं तमहिंसाफलं सव्वं ॥ ९५ ॥ पाणोऽवि पाडिहेरं पत्तो छूढोऽवि सुंसमारदहे । एगेणवि एगदिणऽजिएणऽहिंसावयगुणेणं ॥ ९६॥
ચાર ગતિમાં ભટકતા છે, જે જે ઈષ્ટ વિયેગ, અનિષ્ટ સગ વિગેરે દુઃખને પ્રાપ્ત કર્યા છે, તે સઘળયે દુઃખ હિંસાના ફલા છે. તે વિનય! આ વસ્તુ સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી તારે સમજવી જોઈએ.
જગતમાં પ્રભુતા, સુંદરપણું આરોગ્ય, સુભગતા વગેરે જે કાંઈ ઉદાર સુખે દેખાય છે, તે સર્વનું મૂળ કારણ શ્રીજિનભાષિત અહિંસા ધર્મ છે. અહિંસા વૃક્ષના આ સુમધુર ફળે છે. આ વાત તદ્દન સાચી છે.
૯૫ નિર્દોષ હોવા છતાંયે, બેટા દેષના, આરપથી સુસુમારદ્રહમાં ફેંકાયેલો ચંડાલ, એકજ દિવસમાં એક જીવની દયાપ અહિંસાવ્રતના ગુણથી દેવની પરમ સહાયને મેળવીને, તે પરંપરાએ અનુપમ સુખને લેતા બન્યો. જીવદયાને આ પ્રભાવ છે.
८६
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર ]
શ્રી ભક્તપરિક્ષા પયન્ના.
परिहर असच्चवयणं सव्वंपि चउव्विहं पयत्तेणं । संजमवंतावि जओ भासादोसेण लिप्यंति ॥ ९७॥ हासेण व कोहेण व लोहेण भएण वावि तमसचं । मा भणसु भणसु सच्चं जीवहिअत्थं पसत्थमिणं ॥ विस्ससणिजो माया व होइ पुज्जो गुरुव्व लोअस्स । सयणुव्व सच्चाई पुरिसो सव्वस्स होइ पिओ ॥ ९९ ॥
:::
:::
હું વિનેય! ચારેય પ્રકારનાં અસત્ય વચનના સર્વ પ્રકારે તુ ત્યાગ કર. કારણકેઃ સયમવાન આત્માએ પણુ ભાષાના દોષથી લેપાય છે. અસત્યના ચાર પ્રકારા આ રીતે છેઃ ૧ અછતાંનું પ્રગટ રવું. ૨ ખીજા શબ્દથી ખીજો અર્થ કહેવા. ૩ છતાંના અપલાપ કરવા. ૪ ખાટી નિંદા કરવી.
૭
તેમજ હું મુમુક્ષુ ! હાસ્યથી, ક્રોધથી, લેાભથી કે ભયથી તુ અસત્ય વચન કદિ ન એલ. કદાચ ખેાલવાના અવસર હોય તા જીવને હિતકર અને પ્રશસ્ત વચન તારે ખેલવું.
ટ
સત્યવાદી પુરૂષ માતાની પેઠે વિશ્વાસ રાખવા લાયક અને છે. ગુરૂની જેમ સર્વને માટે પૂજવા ચેાગ્ય હેાય છે. અને સ્વજનવની જેમ સૌને પ્રિય ભાભ થાય છે.
ધ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
: [ ૯૩ होउ व जडी सिहंडी मुंडी वा वक्कली व नग्गो वा। लोए असञ्चवाई भन्नइ पासंडचंडालो ॥ १०० ॥ अलिअंसइंपि भणिअं विहणइ बहुआई सञ्चवयणाई पडिओ नरयंमि वसू इक्केण असञ्चवयणेणं ॥१०१॥ मा कुणसु धीर! बुद्धिं अप्पं व बहुं व परधणं घित्तुं। दंतंतरसोहणयं किलिंचमित्तंपि अविदिन्नं ॥१०२॥
જટાધારી હોય કે શિખાધારી હોય, મુંડમસ્તકવાળો હોય કે ઝાડની છાલને ધારણ કરનાર હોય; અથવા સર્વાગ નગ્ન હોય તે પણ અસત્યવાદી એવો તે, લેકને વિષે પાખંડી યા ચાંડાલ તરિકે ઓળખાય છે. સામાન્ય લોકમાં પણ અસત્યવચન આ મુજબ નિન્દનીય ગણાય છે.
૧૦૦ એક વેળાયે પણ અસત્ય વચનને ઉચાર, પૂર્વકાલના ઘણું સત્ય વચનોનો નાશ કરે છે. આ કારણે સત્યવાદી તરિકે પ્રખ્યાત થયેલ વસુરાજા, એક વેળાના એકજ અસત્ય વચનથી નરકગતિમાં ગયો.
વળી હે ધીર ! થોડું કે વધારે પારકું ધન ગ્રહણ કરવાની બુદ્ધિને તું હવે ત્યજી દે. કારણકે દાંતને ખેતરવાની લાકડાની સળી માત્ર પણ પૂછયા વિના લેવાની બુદ્ધિ કરવાથી મહાદોષ લાગે છે.
૧૦૨
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪ ]
શ્રી ભક્તપરિજ્ઞા પન્ના. जो पुण अत्थं अवहरइ तस्स सो जीविअंपि अवहरइ। जं सो अत्थकएणं उज्झइ जीअं न उण अत्थं ।१०३। तो जीवदयापरमं धम्म गहिऊण गिण्ह माऽदिन्नं । जिणगणहरपडिसिद्धं लोगविरुद्धं अहम्मं च ॥१०४॥ चोरो परलोगंमिऽवि नारयतिरिएसु लहइ दुक्खाई। मणुअत्तणेवि दीणो दारिदोवदुओ होइ ॥ १०५ ॥
જે પુરૂષ, પરને પૂછયા વિના તેના ધનને હરી લે છે, તે તેનાં જીવિતનો નાશ કરનાર બને છે, કારણ સ્પષ્ટ છે. જગતના જીવો પૈસાને માટે પોતાના પ્રાણ આપી દે છે. પણ પૈસે મળતા નથી. પ્રાણ કરતાંયે પિસાનું મહત્ત્વ અવસરે વધે છે. ૧૦૩
માટે હે વિનેય! જીવદયાપ્રધાન શ્રીજિનધર્મને મેળવીને, તું કદિકાળે અદત્ત વસ્તુને ગ્રહણ કરતો મા, આથીજ શ્રીજિનેશ્વરદેવાએ તથા ગણધર ભગવન્તાએ અદત્તાદાનનો સ્પષ્ટ નિષેધ કરેલ છે. વળી આ પાપ, લોકવિરૂદ્ધનું અધર્મ કાર્ય ગણાય છે. ૧૦૪
અદત્તાદાન૫ પાપકાર્યને વિપાક ભયંકર છે. કારણકે ચારીને કરનારા ઘેર લોકે પરલેકમાં નરક, તિર્યંચ આદિ દુર્ગતિએમાં ભયંકર યાતનાઓને ભેગવે છે. વળી મનુષ્યગતિમાં દીન, હીન તેમજ દરિદ્રતાથી પીડાયેલા રહે છે.
i૦૫
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૯૫ चोरिकनिवित्तीए सावयपुत्तो जहा सुहं लहई । किढि मोरपिच्छचित्तिअ गुट्टीचोराण चलणेसु।१०६॥ रक्खाहि बंभचेरं बंभगुत्तीहिं नवहिं परिसुद्धं । निचं जिणाहि कामं दोसपकामं विआणित्ता ॥१०७॥ जावइआ किर दोसा इहपरलोए दुहावहा हुंति । आवहइ ते उ सव्वे मेहुणसन्ना मणूसस्स ॥१०८॥
સંગદોષથી ચાર લોકોના ટેળામાં ભળેલો શ્રાવકપુત્ર, એક અવસરે ચેરીના પાપથી નિવૃત્ત થવાના કારણે સુખને પામ્યા. એ આ રીતિ: એક નગરમાં કાઢી નામની ડેશીને ત્યાં ચારીને સારૂ ચોરે આવ્યા, નિયમ હોવાથી શ્રાવકપુત્ર, તેઓની સાથે નથી. ડોશીએ ચોરોના પગમાં મેરપિંછથી અંગૂઠે ચીતર્યો. તેથી શ્રાવકપુત્ર સિવાય રાજાએ સૌને પકડીને શિક્ષા કરી. ૧૦૬
વળી હે ધીર! નવ પ્રકારની બ્રહ્મગુપ્તિથી વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું તારે રક્ષણ કરવું તથા દોના અત્યન્ત સ્થાનસમાં કામને તારે સદા જીતો.
આ લોક કે પરલોકને વિષે, જીવોના દુ:ખની પરંપરાનું કારણ જે જે દે છે, તે સઘળાયે દેનું મૂળ ઉત્પત્તિસ્થાન મૈથુન સંજ્ઞા છે. આ કારણે મૈથુનસંજ્ઞાને ત્યજવી જોઈએ કલ્યાણનો આ વાસ્તવિક માર્ગ છે.
૧૦૮
૧૦૭
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬ ]
શ્રી ભક્તપરિજ્ઞા પયા. रइअरइतरलजीहाजुएण संकप्पउब्भडफणेणं । विसयबिलवासिणा मयमुहेण विब्बोअरोसेणं ॥ कामभुअंगेण दट्टा लज्जानिम्मोअदप्पदाढेणं। नासंति नरा अवसा दुस्सहदुक्खावहविसेणं ॥११०॥ लल्लकनिरयविअणाओ घोरसंसारसायरुव्वहणं । संगच्छइ न य पिच्छइ तुच्छत्तं कामिअसुहस्स ॥
રતિ અને અરતિરૂપ ચંચળ છવાયુક્ત, સંકલ્પરૂપ પ્રચંડ ફણાને ધરનાર તેમજ બીલની પેઠે વિષયોમાં વસનાર; વળી મદરૂપ ભયંકર મુખવાળો કામચેષ્ટાપ દારૂણ કુંફાડાને મારનાર તથા લજા૫ કાંચળીને ત્યજી દેનાર અહંકારરુપ ઝેરીલી દાઢવાળો અને દુસહ દુઃખને કરનારા તીવ વિષથી વ્યાપ્ત એવા કામરૂપ સપના ડંશથી રીબાતા પરાધીન જીવો નાશને પામે છે. મરણને શરણ બને છે. હા!! કામની પીડા કારમી છે. ૧૦૯ ૧૧૦
કામી જીવો, કામની આધીનતાના યોગે અનેક પ્રકારનાં પાપકર્મો કરીને, લલૂકનામના નરકાવાસમાં રૌદ્ર દુખેને વેદે છે. તેમજ દારૂણ સંસાર સાગરનું વહન કરે છે. છતાંયે કામસુખની તુચ્છતાને, કે પરિણામ કટુતાને સમજી શકતા નથી. ૧૧૧
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૯૭
म्हसरसयविद्धो गिद्धो वणिउव्व रायपत्तीए । पाउक्खालयगेहे दुग्गंधेऽगसो वसिओ ॥ ११२॥
:::
:::
:::
कामासत्तो न मुणइ गम्मागम्मंपि वेसिआणुव्व । सिट्ठी कुबेरदत्तो निअयसुआसुरयरइरतो ॥११३॥
पडिपिल्लिअ कामकलिं कामग्घत्थासु मुअसु अणुबन्धं । महिलासु दोसविसवल्लरीसु पयई नियच्छंतो । ११४ |
કામના સેકડા ખાણાથી વિંધાયેલા શ્રેષ્ઠપુત્ર લલિતાંગ, રાજાની પટ્ટરાણીના રૂપમાં આસક્ત બનવાના ચેાગે પાયખાનાની ગંદકીમાં લાંબા કાળ સુખી વિટંબણુાને પામ્યા. હા! વિષયસુખાની આસકિતના ચેાગે જીવા રીખાય છે.
૧૧૨
હા! અતિ ખેદની વાત છે: કામથી આંધળા બનેલા જીવા, પેાતાની માતાને ભાગવનાર વૈશ્યાયનતાપસની જેમ ગમ્ય કે અગમ્યના વિવેક કરી શકતા નથી. વળી કુમે દત્ત શ્રેષ્ઠીની પેઠે પેાતાની માતાની સાથે અને મ્હેનની સાથે વિષયની ક્રીડા કરતાં પશુ શરમાતા નથી. ૧૧૩
કામનિષચેાથી પૂર્ણ, આ કારણેઃ દોષારૂપ વિષની વિશાળ વેલડીએ સમી શ્રીઓને વિષે; કામક્રીડાથી ઉદ્દભવતા અતિ આસકિતભાવને; હું વિનય ! તારે સ`થા ત્યજી દેવા જોઇએ. ૧૧૪
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ ]
શ્રી ભક્તપરિજ્ઞા યજ્ઞા.
महिला कुलं सुवंसं पिथं सुअं मायरं च पिअरं च । विसयंधा अगणंती दुक्खसमुहम्मि पाढे ॥ ११५ ॥ नीअंगमाहिं सुपओहराहिं उप्पिच्छमंथर गई हिं । महिलाहिं निन्नयाहि व गिरिवरगुरुअवि भिजंति ॥ सुडुवि जिआसु सुडुवि पिआसु सुडुवि परूढपेमासु । महिलासु भुअंगीसु व वीसंभं नाम को कुणइ ? ॥
:::
:::
*
*
વિષયામાં અંધ બનેલી શીલવિમુખ સ્ત્રીઓના એ સ્વભાવ છે: કે ‘ કુલ, સુશ, પ્રિય, પુત્ર, માતા કે પિતા વગેરે સ્નેહી જનાના સ્નેહને ભૂલીને પણ અવસરે સૌને દુઃખસમુદ્રમાં ફેકે છે.’ હા! વિષયેાની અભિલાષા વિષમ છે.
૧૧૧
સુંદર અને મતિને કરનારી, જળપૂર્ણ પ્રવાહાને વહન કરનારી અને નીચાણવાળા પ્રદેશમાં ગમના કરવાના સ્વભાવવાળી નદીની જેમ; વિષયવિકારને પરવશ અનેલી સ્ત્રી, સાચેજ મેરૂપર્વત જેવા અડગ આત્માઓને પણ અવસરે ભેદી નાખે છે. ૧૧૬
સારી રીતિચે પરિચિત ભાવને પામેલી, અતિશય પ્રિયપણાને મેળવી ચૂકેલી નળી ખુબજ પ્રેમના પાત્રરૂપ ખનેલી પશુ સ્રા, અવસરે કામની આધીનતાના કારણે વિકરાળ સાપણુરુપ મને છે. ખરૂ' છે કે: સ્ત્રીઓને વિષે કાણુ વિશ્વાસ રાખી શકે ?
૧૧૭
*મૂળ ગાથામાં નદીને જે વિશેષણા મૂકયા છે, તે સ્ત્રીપક્ષમાં પણ ઘટી શકે છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૯ बीसंभनिन्भरपि हु उवयारपरं परूढपणयपि । कयविप्पिअं पिअं झत्ति निति निहणं हयासाओ॥ रमणाअदसणाओ सोमालंगीओ गुणनिबद्धाओ। नवमालइमालाउ व हरंति हिअयं महिलिआओ॥ किंतु महिलाण तासिं दसणसुंदेरजणिअमोहाणं । आलिंगणमइरा देइ वज्झमालाण व विणासं ।१२०॥
૧૧૮
એક વેળાયે વાંકું પડતાં કામની પરવશતાના યેગે જેની આશાઓ હણાઈ ગઈ છે એવી અધમ સ્ત્રીઓ અતિ વિશ્વાસને રાખનાર, ઉપકાર પરાયણ અને પ્રેમને ધારણ કરનાર પિતાના પરમ આધારરૂપ પતિને પણ શીધ્ર મારી નાખે છે.
દેખાવમાં મને રમ, સુકુમાર અંગવાળી, કળાગુણથી સુંદર સ્ત્રીઓ, નવા જાઈના પુષ્પોની માળાની જેમ ભટક્તા ભ્રમરે૫ કામપરવશ પુરૂના નિર્મળ હૃદયને ખીંચે છે.
દેખાવની સુંદરતાથી સ્ત્રીઓને વિષે મેહમૂઢ બનનારા આત્માઓ, તે સ્ત્રીઓના આલિંગનરુ૫ મદિરાનું પાન કરે છે. આ કારણે ઋષ્ય પુરૂષને ગળે પહેરાવવામાં આવતી કણેરની માળાની જેમ સ્ત્રીએ તેઓને નાશ કરે છે.
*પૂર્વકાલીન રાજ્યશાસનમાં એ નિયમ હતો કે શીએ ચઢાવવામાં આવનાર વધ્યપુરના ગળામાં કણેરના પુષ્પની માળા પહેરાવવામાં આવતી.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦ ] »
શ્રી ભક્તપરિણા પન્ના. रमणीण दंसणं चेव सुंदरं होउ संगमसुहेणं। गंधुञ्चिय सुरहो मालईइ मलणं पुण विणासो ॥ साकेअपुराहिवइ देवरई रजसुक्खपन्भट्ठो। पंगुलहेतुं छूढो बुढो अ नईइ देवीए ॥ १२२ ॥ सोअसरी दुरिअदरीकवडकुडी महिलिआकिलेसकरी। वइरविरोअणअरणी दुक्खखणी सुक्खपडिवक्खा ॥
ખરેખર સ્ત્રીઓનું દર્શન સુંદર છે. પણ તે સુંદરતાની પેઠે મેહને વિકરાળ સપે ફૂંફાડા મારી રહ્યો છે. માટે તેના સંગમના સુખેથી સર્યું. મને હર પંપની સુગંધ મહેકતી માળાઓનું મને કરવાથી તે માળાઓનો નાશ થાય છે. તેમ સ્ત્રીના સંગમથી પુરૂષ અને સ્ત્રી બન્નેના બલ, કાન્તિ, શરીરસ્વાસ્થ, અને આત્માને નાશ થાય છે.
૧૨૧ સાકેતનગરના અધિપતિ દેવતિ નામને રાજા, કેવળ વિષયસેવનની અતિશય આસક્તિના ગે રાજ્યના સુખોથી ભ્રષ્ટ થયો. વિશ્વાસભાજન, પ્રેમપાત્ર રાણીએ પાંગળા પરના રાગના કારણે તે રાજાને નદીમાં ફેંકી દીધો. અને તે નદીમાં ડૂળ્યો. હા! વિષયોની લાલસાનું ભયંકર પાપ!!
૧૨૨ તત્વજ્ઞાની પુરૂષ કહે છેઃ “વિષયેની આધીનતાના કારણે, સ્ત્રીઓ શેકની નદી છે. પાપકર્મોનું નિવાસસ્થાન ગુફા છે. કપટની કેવળ કોટડી છે, કલેશને કરનાર છે, અને વૈરના અગ્નિની ઉત્પત્તિનું કારણુ અરણીકાષ્ઠ છે. દુઓની ખાણ છે, તથા સર્વ પ્રકારના સુખોની પ્રતિપક્ષ છે.”
૧૨૭
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
[ ૧૦૧ अमुणिअमणपरिकम्मो सम्मको नाम नासिउं तरह। वम्महसरपसरोहे दिहिच्छोहे मयच्छीणं ? ॥१२४॥ घणमालाओ व दूरुन्नमंतसुपओहराउ वड्दति । मोहविसं महिलाओ अलक्कविसं व पुरिसस्स ॥ परिहरसुतओ तासि दिहिं दिट्ठीविसस्स व अहिस्स। जंरमणिनयणबाणा चरित्तपाणे विणासंति ॥१२६॥
જેઓએ સન્શાસ્ત્રના પરિશીલનથી, સુગુરૂઓના ઉપદેશથી મનને સાચી રીતિ કેળવ્યું નથી એવા પુરૂષ, વિષયવિવશ સ્ત્રીઓના કામરુપ બાણેના સમૂહ સમા નયનના કટાક્ષે, શરીરની લલિત ચેષ્ટાઓ, મને હર ગતિ વગેરેના યોગે કઈ રીતિયે અહિતના માર્ગથી આઘા ખસી શકે?
૧૨૪ અતિ ઉન્નત, દૂર એવી ઘનઘોર મેઘની ઘટાઓ જેમ હડકાયેલા કુતરાના હડકવાના ઝેરને વધારી મૂકે છે. તે રીતિયે ઉન્નત સ્તનવાળી મનહર સ્ત્રીઓ દૂરથી પણ મેહ૫ હડક્વાના ઝેરથી પરાધીન બનેલ પુરૂષના મેહઝેરને વધારનારી બને છે. ૧૨૫
આ કારણે હે ભદ્ર! દષ્ટિવિષ સર્ષની જેમ વિષયાધીન સ્ત્રીઓના પરિણામ કટુ દષ્ટિપાતને તું સર્વથા ત્યજી દે. એ વાત સાચી છેઃ “વિષયેની સાક્ષાત્ મૂર્તિસમી સ્ત્રીઓનાં નેત્રો બાણની જેમ પુરૂષના નિર્મળ ચારિત્રરુપ પ્રાણેને નાશ કરે છે.” ૧૨૬
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨]
શ્રી ભરતપરિણા પયજા. महिलासंसग्गीए अग्गी इव जं च अप्पसारस्स। मयणं व मणो मुणिणोऽवि हंत सिग्धं चिअ विलाइ॥ जइवि परिचत्तसंगो तवतणुअंगो तहावि परिवडइ। महिलासंसग्गीए कोसाभवणूसिअब रिसी ॥१२८॥ सिंगारतरंगाए विलासवेलाइ जुवणजलाए । पहसिअफेणाइ मुणी नारिनईए न बुइंति ॥१२९॥
અશ્વિના સંસર્ગ માત્રથી જેમ મીણ ઓગળી જાય, તેમ કામપરવશ સ્ત્રીઓના કેવળ સંસર્ગના ગે અપસવવાળા વૈરાગ્યવાસિત મુનિજનેના શુભ પરિણામ પણ શીધ્ર નાશને પામે છે. હા! કામની દશા કારમી છે.
૧ર૭
જો કે અન્ય સર્વ પ્રકારનાં સંસર્ગથી દૂર રહેલા, કઠોર તપથી શરીરને શાષવી નાખનારા મહામુનિઓ પણ કેશાના ઘરમાં એક દિવસ રહેનારા સિંહગુફાવાસી મુનિની જેમ ક્ષણમાત્રમાં પતનને પામે છે.
૧૨૮
શૃંગારરુપ ઉછળતાં તરંગવાળી; અનેક પ્રકારનાં હાવભાવ, વિલાસ, કટાક્ષોસ્વ૫ ભરતીવાળી, મરમ યૌવનજળથી અતિશય ઘૂઘવાતી-તેફાને ચઢેલી; હાસ્ય, ક્રીડા વગેરે ફેણથી ચોમેર અવાજો, કરતી અપાર સ્ત્રીનદીમાં ધીર મુનિવરો નથી ડુબતા. ૧૨૯
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂળ અને ભાવાનુવાદ n
o p ૧૦૩ विसयजलं मोहकलं विलासविब्बोअजलयराइन। मयमयरं उत्तिन्ना तारुन्नमहन्नवं धीरा ॥ १३० ॥ अभितरबाहिरए सो संगे (गंथे) तुमं विवजेहि । कयकारिअणुमईहिं कायमणोवायजोगेहिं ॥१३१॥ संगनिमित्तं मारइ भणइ अलीअं करेइ बोरिकं । सेवइ मेहुण मुच्छं अप्परिमाणं कुणइ जीवो ।१३२॥
વિષયરૂપ જળથી પરિપૂર્ણ મેહરૂપ કાદવથી સંકળાયેલા વિલાસ અને અભિમાન સમા જલચર જીવોથી અપાર; મદરૂપ મહામગરમચ્છાથી ભયંકર યૌવનવયરૂપ સમુદ્રને સાચે જ ધીર પુરૂ સુખપૂર્વક તરી ગયા છે.
૧૩૦.
હે કલ્યાણકામી! કરવા, કરાવવા અને અનુમોદવા દ્વારા કાય, મન, તેમજ વચનના વ્યાપારોથી; ધન, ધાન્ય વગેરે બાવા તથા કામ, ક્રોધ આદિ આન્તર પરિગ્રહને તું ત્યજી દે. ૧૩
કારણ કે પરિગ્રહ એ સર્વ પાપનું મૂળ છે. પરિગ્રહની મૂછના વેગે મહમૂઢ બનેલ છવ, હિંસાને કરે છે, જાડું બેલે છે. ચેરીને કરે છે, મૈથુન સેવે છે. અને પરિણામ રહિત મૂને પણ વધારે છે. આથી મૂચ્છ એ સર્વ પ્રકારે ત્યાજ્ય છે. ૧૩૨
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪ ]
શ્રો ભક્તપરિણા પયન્ના.
संगो महाभयं जं विहेडिओ सावएण संतेणं । पुत्त्रेण हि अत्यंमि मुणिवई कुंचिएण जहा । १३३ । सव्वग्गंथविमुको सीईभूओ पसंतचित्तो अ । जं पावइ मुत्तिसुहं न चक्कीत्रि तं लहइ ॥१३४॥ निस्सलस्सेह महत्वयाइं अक्खंडनिव्वणगुणाई । उवहम्मंति अ ताई नियाणसल्लेण मुणिणोऽवि । १३५
:::
:::
:::
પરિગ્રહ મહાભયરૂપ છે. કારણ કે સઘળાંયે ભયે પરિગ્રહના ચાગે જન્મે છે. શાસ્ત્રમાં એક પ્રસંગ આવે છે; પેાતાના પુત્રે પૂછ્યા વિના ભંડારમાંથી ધનને ઉપાડ્યુ', આ વસ્તુથી અજ્ઞાત પણ મૂર્છા મૂઢ શ્રાવક પરિગ્રહની મમતાના કારણે મુનિતિનામના સાધુને કચીથી મારે છે.
૧૩૩
સર્વોપ્રકારના પરિગ્રહથી મૂકાયેલા; શીતળ અને સ્વસ્થ; પ્રશાન્ત મનાવૃત્તિવાળા તેમજ સંવેગરસના નિર્મળ ઝરણાઓમાં સ્નાન કરનારા મહામુનિવરે, જે પ્રકારે નિલેૉભદશાના પરમસુખના આસ્વાદ કરે છે. તે સુખસાગરના બિન્દુના પણ સ્વાદ મહાન ચક્રવર્તિઓ લઈ શકતા નથી.
૧૩૪
અનશનને સ્વીકારવાને ઉદ્યત થયેલ હિતકામી આત્માએ, અવશ્ય સપ્રકારના શલ્યાને તેમજ વિશેષતઃ નિદાનશલ્યને ત્યજવું જોઇએ. કારણ કે: કેવળ નિદાનશલ્યના ચેાગે, સાધુના અખંડિત તેમજ અતિચાર વિનાના મહાવ્રતા પણ હણાઈ જાય છે.
૧૩૫
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ : ર ર . [ ૧૦પ अह रागदोसगन्भं मोहग्गभं च तं भवे तिविहं । धम्मत्थं हीणकुलाइपत्थणं मोहगभं च ॥ १३६॥ रागेण गंगदत्तो दोसेणं विस्सभूइमाईआ। मोहेण चंडपिंगलमाईआ हुंति दिदंता ॥ १३७ ॥ जिअ जो मुक्खसुहं कुणइ निआणं असारसुहहेडं। सो कायमणिकएणं वेरुल्लिअमणि पणासेइ ॥१३८॥
આ નિદાનશલ્યના ત્રણ પ્રકારો છે. જે આ રીતિય: ૧ રાગગર્ભ, ૨ ટ્રેષગભ, ૩ મેહગર્ભ ૧ રાગવૃત્તિથી જે નિદાન કરવું તે રાગ ગર્ભ. ૨ શ્રેષના અંગે દુર્ગાનથી પ્રેરાઈને નિદાન કરવું તે શ્રેષગર્ભ. ૩ જ્યારે ધર્મની આરાધના માટે કુલાદિકની પ્રાર્થના તે મેહગર્ભ–અજ્ઞાનગર્ભ આ મુજબ ત્રણ નિદાને સમજવા. ૧૩૬
આ ત્રણેય પ્રકારના નિદાનશલ્યને અંગે શાસ્ત્રોમાં આ મુજબ દષ્ટાંતે આવે છે: “રાગગ નિદાનને અંગે ગંગદત્ત વિગેરે, દ્વેષગર્ભ નિદાનને અંગે વિધભૂતિ આદિ, તેમજ મેહગર્ભ નિદાનને અંગે ચંડપિંગલ પ્રમુખ”—આ આત્માઓ આ પ્રકારના નિદાન કરવાના ગે વિરાધકભાવને પામ્યા હતા.
૧૩૭
મેક્ષના પરમસુખની અવગણના કરીને, કેવળ અસાર પૌગલિક સુખોની ખાતર જે આત્માઓ નિદાન કરે છે. તે આત્માઓ કાચના ટુકડાની ખાતર વૈડૂર્ય મણિને નાશ કરે છે. ૧૩૮
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬ ]
શ્રી ભકતપરિણા પયા. दुक्खक्खय कम्मक्खय समाहिमरणं च बोहिलाभो। एअं पत्थेअव्वं न पत्थणिजं तओ अन्नं ॥ १३९ ॥ उज्झिअनिआणसल्लो निसिभत्तनिअत्तिसमिइगुत्तीहि। पंचमहव्वयरक्खं कयसिवसुक्खं पसाहेइ ॥१४०॥ इंदिअविसयपसत्ता पडंति संसारसायरे जीवा । पक्खिव्व छिन्नपक्खा सुसीलगुणपेहुणाविहूणा ॥
પરમસુખની અભિલાષાવાળા પુણ્યવાન આત્માઓને માટે આટલીજ વસ્તુઓ પરમાર્થથી પ્રાર્થનીય રહે છે. તે આ “૧ સર્વ દુઃખને ક્ષય, ૨ દુખના કારણભૂત સર્વ કર્મોને ક્ષય, ૩ સમાધિમરણ, અને ૪ બોધિબીજનો લાભ આ સિવાય અન્ય કાંઈ પ્રાર્થનીય રહેતું નથી.
૧૩૯ રાત્રિભોજનની નિવૃત્તિ, પાંચસમિતિ અને ત્રણગુપ્તિ, આ ઉત્તરગુણોના પાલનથી; મોક્ષસુખના પરમકારણભૂત પાંચ મહાવ્રતનું રક્ષણ કરનાર પુણ્યવાન આત્માએ નિદાનશલ્યને સર્વથા ત્યાગ કરવો જોઈએ.
૧૪૦ ઇદ્રિના વિષયોમાં આસક્ત બનેલા મેહમૂઢ છે; સુશીલતાગુણથી રહિત બની પીંછા વિનાના અને છેદાયેલી પાંખેવાળા પંખીઓની જેમ સંસારરૂપ સાગરમાં ડુબી મરે છે. ૧૪૧
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૧૦૭
न लहइ जहा लिहंतो मुहिल्लिअं भट्ठिअं रसं सुणओ । सो त तालुअरसिअं विलिहंतो मन्नए सुक्खं ॥ महिलापसंगसेवी न लहइ किंचिवि सुखं तहा पुरिसो । તો મન્નહ્ વાઓ સાચવત્તમં મુછ્યું ॥૪॥ सुठुवि मग्गिज्जतो कत्थवि केलीइ नत्थि जह सारो । इंदिअविस तहा नत्थि सुहं सुट्ठवि गविद्वं ॥
:::
તદ્દન સૂકાઈ ગયેલા, રવિનાના હાડકાના ટુકડાને બચકાં ભરનારા કુતરા જેમ હાડકાના રસને મેળવી શકતા નથી, કેવળ પેાતાના તાળવાને ઘસે છે, અને એ તાળવામાંથી નીકળતા લાહીના સ્વાદ કરવામાં તે સુખ માને છે. તે રીતિયે સ્ત્રીઓની સાથે ભેગાને ભાગવનારા કામસૂઢ પુરૂષ કાંઈપણ સુખને મેળવી શકતા નથી. માત્ર ભાગવટાની વેળાના પોતાના કાયપરિશ્રમને તે અનુભવે છે. અને માહની તીવ્ર મૂર્ચ્છના ચેાગે બિચારા જીવ તેમાં સુખની
કલ્પના કરે છે.
૧૪૨ : ૧૪૩
સારી રીતિયે શેાધવા છતાંયે કેળના ગર્ભમાં જેમ ક્રાઇપણ સ્થાને સાર નથી. તેમ સર્વ પ્રકારે ગવેષણા કરવા છતાંયે ઇંદ્ધિચાના વિષયામાં પારમાર્થિક સુખના એક અંશ પણુ નથી. ૧૪૪
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ ]
શ્રી શતપરિક્ષા શા.
सोएण पवसिअपिआ चक्खूराएण माहुरो वणिओ । घाणेण रायपुत्तो निहओ जीहाइ सोदासो ॥१४५॥ फार्सिदिएण दुट्ठो नहो सामालिआमहीपालो । इक्किक्केणवि निहया किं पुण जे पंचसु पसत्ता ? ॥ विसयाविक्खो निवडइ निरविक्खो तरइ दुत्तरभवोहं । देवीदेवसमागयभाउयजुअलं व भणिअं च ॥ १४७॥
:::
:::
:::
(
એક એક ઇન્દ્રિયની આખીનતાના ચેાગે; આલેાક, પરલેક અને ઉભયલાકમાં અનેક પ્રકારના અનાં ઉત્પન્ન થાય છે. શાસ્ત્રમાં આને અંગે આ મુજબ દૃષ્ટાંતા છેઃ શ્રેત્ર ઇન્દ્રિયથી પરદેશ ગયેલા વાણુકની સ્ત્રી, ૨ ચક્ષુ ઇન્દ્રિયથી માથુર વણિક, ૩ ધ્રાણુ ઇન્દ્રિયથી રાજપુત્ર, ૪ જિહ્વા ઇન્દ્રિયથી સૌદાસરાજા, ૫ સ્પના ઇન્દ્રિયથી દુષ્ટ સુકુમાલિકાના પતિ; આ પ્રકારે કેવળ એક એક ઇન્દ્રિચના વિષયની આસક્તિના ચેાગે આ લેાકેા નાશ પામ્યા. ” તા જેઓ પાંચેય ઇન્દ્રિયાના વિષયામાં આસક્ત રહે છે, તે વિષયમૂઢ આત્માઓની શી દશા ?
,
૧૪૫ : ૧૪૬
વિષયેાની અપેક્ષા રાખનારા જીવ; દુસ્તર ભવસાગરમાં ડૂમી મરે છે. જ્યારે વિષયેાની અપેક્ષા વિનાના જીવ; અપાર ભવસાગરને તરી જાય છે. જેમ દેવીના હાવભાવમાં મૂંઝાઇ જનાર જિનપાલિત અપાર સાગરમાં ડૂબી ગયે. જ્યારે દેવીની અપેક્ષાથી પર બનેલા જિનરક્ષિત દેવની સહાયથી ઇષ્ટસ્થાને પહોંમ્યા.
૧૪૭
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
* [ ૧૦૯ छलिआ अवयक्खंता निरावयक्खा गया अविग्घेणं। तम्हा पवयणसारे निरावयक्खेण होअव्वं ॥१४८॥ विसए अवियक्खंता पडंति संसारसायरे घोरे । विसएसु निराविक्खा तरंति संसारकंतारं ॥१४९॥ ता धीर! धीबलेणं दुईते दमसु इंदिअमइंदे। तेणुक्खयपडिवक्खो हराहि आराहणपडागं ॥१५०॥
રાગની અપેક્ષા રાખનારા આત્માઓ ઠગાયા છે. પિતાનું અહિત કરનારા બન્યા છે. અને રાગની અપેક્ષાને સર્વથા ત્યજી દેનારા મહાનુભાવ પુરૂ નિવિદ્વતાપૂર્વક પિતાના ઈષ્ટને મેળવી શકયા છે. આ કારણે પ્રવચનના સારને પામનાર આત્માઓએ રાગ આદિથી નિરપેક્ષ રીતિયે રહેવું જોઈએ.
સાચેજ વિષયની અપેક્ષા રાખનારા મેહમૂઢ જીવો ઘેર સંસારસાગરમાં પડે છે. તથા વિષયથી તદ્દન નિરપેક્ષ રહેનારા પુણ્યવાન આત્માઓ ભીમ સંસાર અટવીને લંઘી જાય છે. ૧૪૯
આ કારણે ધીર! દુખપૂર્વક દમી શકાય તેવા ઈન્દ્રિય પ સિહોને તું ધીરતાપ બળથી દમ. આમ કરવાથી રાગ, દ્વેષ વગેરે આન્તર શત્રુગણના વિજયને પ્રાપ્ત કરી, તું આરાધનાની પતાકાને સ્વીકાર કર.
૧૫૦
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦ ]
શ્રી ભક્તપરિણા પન્ના कोहाईण विवागं नाऊण य तेसि निग्गहेण गुणं। निग्गिण्ह तेण सुपुरिस ! कसायकलिणो पयत्तेणं ॥ जं अइतिक्खं दुक्खं जं च सुहं उत्तमं तिलोईए। तं जाण कसायाणं वुड्डिक्खयहेउअं सव्वं ॥१५२॥ कोहेण नंदमाई निहया माणेण परसुरामाई । मायाइ पंडरज्जा लोहेणं लोहनंदाई ॥ १५३ ॥
વળી ક્રોધ આદિ કષાયેના વિપાકને જાણીને તેના નિગ્રહના ગુણને તું સમજ. આ કારણે સુપુરૂષ! પરમજ્ઞાની પુરુષોએ ફરમાવેલ વિધિપૂર્વકના પ્રયત્નથી કષાયપ કલેશને તું શીદ્ય નિગ્રહ કર.
૧૫૧ ત્રણેય લોકમાં જે અતિ દારૂણ દુઃખ છે, તે સઘળાનું એક અને અનન્ય કારણ ક્રોધાદિ કષાયોની વૃદ્ધિ છે. તેમજ સમસ્ત જગતમાં જે ઉત્તમ સુખ છે, તે સર્વને હેતુ કષાયને ક્ષય છે. ૧૫ર
ક્રોધ આદિ એક એક કષાયની આધીનતાના વેગે અનેક પ્રકારના અપાયોને સંભવ છે. આ વસ્તુને અંગે શાસ્ત્રોમાં આ મુજબના દષ્ટાંત પ્રસિદ્ધ છે “કોધથી નન્દ આદિ, માનથી પરશુરામ વગેરે, માયાથી પાંડુ આય અને લોભથી લેભનન્દી આદિ નાશને પામ્યા.”
* ગાથા ૫૩ થી શરૂ થયેલ હિતશિક્ષાને ગુરૂદેવે શિષ્યને ઉદ્દેશીને આપી છે. તે અત્ર પૂર્ણ થાય છે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
. [ ૧૧૧ इअ उवएसामयपाणएण पल्हाइअम्मि चित्तमि । जाओ सुनिवओ सो पाऊण व पाणिअंतिसिओ॥ इच्छामो अणुसहि भंते ! भवपंकतरणदढलहिं । जं जह उत्तं तं तह करेमि विणओणओ भणइ ॥ जइ कहवि असुहकम्मोदएण देहम्मि संभवे विअणा। अहवा तण्हाईआ परीसहा से उदीरिजा ॥१५६॥ निद्धं महुरं पल्हायणिजहिअयंगमं अणलिअं च । तो सेहावेअव्वो सो खवओ पन्नवंतेणं ॥ १५७ ॥
આ પ્રકારે સદગુરૂના ઉપદેશ૫ અમૃતનાં પાનથી, પાન કરનાર તૃષાતુરની જેમ જેના હૃદયમાં અપૂર્વ આહાદ ઉત્પન્ન થયો છે એ પુણ્યવાન વિનેય; સ્વસ્થ, શાન્ત અને વિનયથી નમ્ર બનીને ગુરૂમહારાજની સેવામાં આ મુજબ કહે છે “કૃપાસિભ્યો! ભદન્ત ! ભવરુપ ચીકણું કાદવને સુખપૂર્વક લંધી જવાને સારૂ દૃઢ લાકડી સમાન આપશ્રીની આ હિતશિક્ષાને હું માથે ચડાવું છુ. વળી ભગવન્! આપે ફરમાવ્યું તે બબર છે. તે પ્રમાણે હું કરૂ છુ.
૧૫૪ : ૧૫ [ ત્યારબાદ; અનશન કરવાને ઉદ્યત તે વિનય, અનશનને ગ્રહણ કરે. ચાર કે ત્રણ આહારના પચ્ચક્ખાણ કરે.].
આ અવસરે કઈ તીવ્ર અશુભ કર્મના ઉદયથી, તે આત્માના શરીરે વેદના થાય અથવા તૃષા, ક્ષુધા વગેરે પરીષહ ઉદ્દભવ, તે નિર્ધામણા કરાવનાર ઉપકારી ગુરૂમહારાજ, તે અનશન સ્વીકારનાર ક્ષપક જીવની સ્થિરતા અને સમાધિને સારૂ; સ્નિગ્ધ, મધુર, હર્ષને આપનાર અને મનને આનંદ દેનાર, સત્ય વચનેથી હિતશિક્ષા આપે.
૧૫૬ : ૧૫૭
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ ]
શ્રી ભક્તપરિણા પયા. संभरसु सुअण! जं तं मझमि चउब्विहस्स संघस्स। बूढा महापइन्ना अहयं आराहइस्सामि ॥ १५८॥ अरिहंतसिद्धकेवलिपञ्चक्खं सव्वसंघसक्खिस्स । पञ्चक्खाणस्स कयस्स भंजणं नाम को कुणइ ? ॥ भालंकीए करुणं खजंतो घोरविअणत्तोवि।
आराहणं पवन्नो झाणेण अवंतिसुकुमालो ॥१६०॥ मुग्गिल्लगिरिमि सुकोसलोऽवि सिद्धत्थदइअओभयवं वग्घीए खजंतो पडिवन्नो उत्तमं अहं ॥ १६१ ॥
તે આ પ્રકારે છે સુજન! ચતુર્વિધ સંઘની મધ્યમાં, અનશનને સ્વીકારવાની વેળાએ તેં આ પ્રષ્નિા સ્વીકારી હતી કે “હું સારી રીતિએ આરાધનાને કરીશ,” આ મહાપ્રતિજ્ઞાને આ અવસરે તે ફરી યાદ કર. વળી અણુના અવસરે વિરાધકભાવ ન આવી જાય તે સારૂ તું સાવધાન રહે.”
૧૫૮ હે ભદ્ર! તું જાણે છે કે રિલેકનાથ શ્રીઅરિહંતદેવ, શ્રીસિદ્ધભગવાન, શ્રીકેવળજ્ઞાની મહાત્મા તેમજ શ્રી ચતુર્વિધ સંઘ આ ચારેયની સાક્ષીયે શ્રદ્ધાથી સ્વીકારેલા વ્રતને ભાંગવું એ મહાપાપ છે. આથી વ્રતના ભંગ૫ મહાપાપને કોણ કરે? ૧૫૦
“વળી ક્રર શિયાલણવડે ખવાતા, ઘોર વેદનાથી પીડાને પામતા કરૂણ દશામાં આવેલા શ્રી અવતિ સુકમાલ મહામુનિએ આવા વિષમ અવસરે પણ શુભ ધ્યાનપૂર્વક આરાધનાને અખંડિત રાખી. તથા ચિત્રકુટ પર્વતની ઉપર, વાઘણવડે ખવાતા અને મહાભયંકર વેદનાને સહન કરતા મને પ્રિય માનનાર શ્રી સુકોશલ મહાત્મા સમાધિપૂર્વક મરણને પામી મેક્ષમાં ગયા. ૧૬૦ : ૧૬
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[૧૧૩ गुढे पाओवगओ सुबंधुणा गोमए पलिविअम्मि । डझंतो चाणको पडिवन्नो उत्तम अहं ॥ १६२ ॥ अवलंबिऊण सत्सं तुमंपि ता धीर! धीरयं कुणसु। भावेसु अ नेगुन्नं संसारमहासमुदस्स ॥ १६३ ॥ जम्मजरामरणजलो अणाइमं वसणसावयाइन्नो। जीवाण दुक्खहेऊ कई रुद्दो भवसमुद्दो ॥ १६४ ॥
તેમજ સુબંધુ મત્રીએ છાણું સળગાવીને, ગોકુલને વિષે પાદપગમ અનશનને સ્વીકારનાર શ્રી ચાણક્ય મંત્રીને, બાળવા છતાંયે, તેની વેદનાથી સળગતા પણ તે મંત્રીશ્વર સમાધિપૂર્વક મરણને પામ્યા, અને પોતાના આરાધકપણાને અખંડિત રાખ્યું.” ૧૬૨
આ કારણે ધીર! સર્વને અવલંબીને તું પણ ધીરતાને સદા ધારણ કર” આ મહાપુરૂની જેમ તું સારી રીતિયે સંસારરૂપ ભીમ મહાસાગરની નિર્ગુણતાને વિચાર કર. ૧૬૩
હે કલ્યાણકામિન! જન્મ, જરા અને મરણરૂપ ધૂંધવાતા જળથી અપાર; અનાદિકાલીન તથા અનેક પ્રકારના દુઃખ જળચર જતુઓથી ભયંકર તેમજ કેવળ દુખનું જ કારણ, આ સંસારસમુદ્ર સાચેજ કષ્ટને દેનાર છે.”
૧૬૪
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ ]
શ્રી ભક્તપરિણા પયજા.
धन्नोऽहं जेण मए अणोरपारंमि भवसमुद्दम्मि । भवसयसहस्सदुलहं लद्धं सद्धम्मजाणमिणं ।१६५। एअस्स पभावेणं पालिजंतस्स सइ पयत्तेणं । जम्मंतरेऽवि जीवा पावंति न दुक्खदोगच्चं ॥१६६॥ चिंतामणी अउव्वो एअमपुठ्यो अ कप्परुक्खुत्ति। एअं परमो मंतो एअं परमामयसरिच्छं ॥ १६७ ॥
તથા મહાભાગ! આવી અનુપમ આરાધનાને પામનાર તારે આ શુભ વિચાર કરે જોઈએ કે: હું ધન્ય છું, કારણકેઃ લાખ ભાના પ્રયત્નોથી પણ કદાચ ન પામી શકાય તેવું મહાદુર્લભ સદ્ધર્મરુપ મનરમ વહાણ આ અપાર ભવસાગરને વિષે ડૂબતા એવા મેં મેળવ્યું.”
૧૬પ
પુણ્યશાલિન! એક વેળાયે પણ પ્રયત્નપૂર્વક આરાધેલા આ શ્રીજિનકથિત ધર્મના પ્રભાવથી સંસારી જી, ભવાન્તરમાં પણ દુઃખ, દૌર્ગત્ય કે દરિદ્રતાને પામતા નથી. શ્રીજિનભાષિત ધર્મનું આ અચિત્ય સામર્થ્ય છે.
શ્રીજિનકથિત ધર્મ, ઈચ્છિતને આપનાર અપૂર્વ ચિતામાણ રત્ન છે. અખંડ પ્રભાવશાળી કલ્પવૃક્ષ છે. સર્વ શક્તિ ધરાવનાર મહામંત્ર છે. તેમજ પરમ અમૃતપ છે.”
૧૬૭
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
:::
:::
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
अह मणि मंदिर सुंदर फुरंत जिणगुणनिरंजणुज्जोओ। पंचनमुक्कारसमे पाणे पणओ विसज्जेइ ॥ १६८ ॥
:::
:::
[ ૧૧૫
परिणामचिसुद्धीए सोहम्मे सुरवरो महिड्डीओ । आराहिऊण जायइ भत्तपरिनं जनं सो ॥१६९॥ उक्कोसेण गिहत्थो अच्चुअकप्पंमि जायए अमरो । निव्वाणसुहं पाबड़ साहू सव्वसिद्धिं वा ॥ १७० ॥
ધર્મ સાથે વાડુસમા શ્રીગુરૂમહારાજની આ પ્રકારની હિતશિક્ષાને મેળવીને; જેના મનરૂપ મદિરને વિષે સુ ંદર રીતિયે જિનગુણુરૂપ મેશ વિનાના દીપક પ્રગટ થયા છે, એવા તે પુણ્યવાન ક્ષેપક આ અવસરે શુભ ભાવનામાં સ્થિર બનીને પંચપરમેષ્ઠી મંત્રના સ્મરણુપૂર્વક આયુષ પૂર્ણ થયે પ્રાણાના ત્યાગ કરે. ૧૬૮
પરિણામની વિશુદ્ધિ પૂર્વક, ભક્તપરિજ્ઞાની જધન્ય આરાધનાને કરીને તે શ્રાવક; સૌધમ દેવલાકમાં મહાઋદ્ધિવાળા મહ ડ્રિંક દેવ અને છે. વળી ઉત્કૃષ્ટ આરાધનાને કરનાર તે ગૃહસ્થ અચ્યુત કપમાં મહદ્ધિક દેવ થાય છે. આ વસ્તુ ગૃહસ્થ આરાધકની છે. જ્યારે પરિણામની વિશુદ્ધિથી જઘન્ય આરાધના કરનાર સાધુપુરૂષ, સર્વાંસિદ્ધ દેવલેાકનાં સુખાને પ્રાપ્ત કરે છે. અને ઉત્કૃષ્ટ આરાધના કરનાર સાધુમહાત્મા, ચાવતા માક્ષનાં અનન્ત સુખાને મેળવે છે. ૧૬૯ : ૧૯૦
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬ ]
શ્રી ભકતષવિઝા મજા.
इअ जोइसरजिणवीरभद्दभणिआणुसारिणीमिणमो। भत्तपरिन्नं धन्ना पढंति निसुगंति भावेति ॥१७१॥ सत्तरिसयं जिणाण व गाहाणं समयखित्तपन्नत्तं । आराहतो विहिणा सासयसुक्खं लहइ मुक्खं ।१७२।
આ પ્રમાણે ગીપુરુષના ઈશ્વર એવા શ્રી મહાવીર પરમાત્માએ પ્રતિપાદિત કરેલા ભદ્રરુપ-કલ્યાણરુપ વચનને અનુસરનારા, તથા સમયક્ષેત્રઅઢી દ્વીપ)ને વિષે એક કાલમાં ઉત્કૃષ્ટથી વર્તતા ૧૭૦ શ્રી તીર્થકરોની સંખ્યાની જેમ ૧૭૦ ગાથાઓથી સંકળાયેલ આ શ્રી પન્નાને વિધિપૂર્વક જે ધન્ય પુરૂષ ભણે છે. સાંભળે છે. અને શુભ ભાવથી આ વસ્તુનું પરિશીલન કરે છે. તે પુણ્યવાન જીવો શાશ્વત સુખપ મેક્ષને મેળવે છે. ૧૭૧ : ૧૭૨
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનશન સ્વીકાર પચ્ચકખાણુ. શ્રી ભક્તપરિણા પન્નામાં આ પ્રકારનું સૂચન છે કે કેવલજ્ઞાની, મન:પર્યવજ્ઞાની, અવધિજ્ઞાની યા તેવા પ્રકારના વિશિષ્ટજ્ઞાનીના જ્ઞાન સામર્થ્યથી આયુષ્યનું નિશ્ચિતજ્ઞાન થાય તો અન્તિમકાળની આરાધના કરનારા આરાધક આત્માઓએ, વાવજજીવનું-ભવચરિમ સાગારિક અનશન સ્વીકારવું જોઈએ.” પણ જ્યારે તેવા પ્રકારના વિશિષ્ટ જ્ઞાનીઓને વિરહ હોય, કે જેથી-નિશ્ચિત રીતિએ આયુષ્યનું જ્ઞાન થવું શકય ન હોય, તેવા અવસરે નિયતકાલીન સાગારિક અનશન સ્વીકારવાની વિધિ છે.
આ બને અનશનના પચ્ચકખાણાનાં મૂળ સૂત્ર ભાવાનુવાદ પૂર્વક અહિં મુકવામાં આવ્યા છે. વર્તમાનકાળમાં તેવા પ્રકારના વિશિષ્ટજ્ઞાનીને અભાવ છે. આથી મરણકાળની આસપાસના અવસરે, અથવા તેવા કેઇપણ વિકટ પ્રસંગે જેવાં કે-વ્યાધિ, ઉપદ્રવ, રાજભય, ચેર, અગ્નિ, શસ્ત્રભય વગેરેના આપતિ પ્રસંગોમાં એક દિવસ, બે દિવસ, પાંચ-દશ દિવસ, એક પ્રહર, યાવત્ અમુક નિયતકાલીન સાગારિક અનશન, આ સૂત્રના આલાવાને [શ્રી અરિહંત વગેરે ગુરૂજનની સમક્ષ યા આત્મસાક્ષીએ, ઈરિયાવહીયા કરી, દેવવંદન, ગુરૂવંદન કરી ત્રણવાર નવકાર ગણીને] ઉચિરવાપૂર્વક સ્વીકારવું જોઈએ.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮]
અનશન પચખાણ. ___अहन्नं भंते ! तुम्हाणं समीवे, भवचरिमं सागारियं पञ्चक्खामि । [जहमे हुन्ज पमाओ इमस्स देहस्स इमाइ रयणीए] अथवा । इमाइवेलाए आहारमुवहिदेहं सवं तिविहेणं वोसिरियम् ।
अरिहंतसक्खियं, सिद्धसक्खियं, साहसक्खियं, देवसવિલ, અબ્દસર્વિ, વસંvઝામિ; રાજસ્થામોને, હું सागारेणं, सबसमाहिवत्तियागारेणं, वोसिरामि ।
હે ભગવન! હું આ૫ તારકની પાસે ભવચરિમ–ચાવજીવતું સાગારિક પચ્ચખાણ કરૂં છું, જે આ રીતિ [આ દેહનું આ રાત્રીના અવસરે કદાચ પતન થાય, એટલે કે દેહને મુકીને આત્મા પરલોકમાં ચાલ્યા જાય] અથવા આ અવસરે મુખ્ય રીતિયે ચાર પ્રકારના આહારને, સર્વ પરિગ્રહને, દેહને, હું મન, વચન, કાયાથી સર્વ રીતિયે સિરાવું છું, મમત્વભાવને મુકવાપૂર્વક ત્યજી દઉં છું.
શ્રી અરિહંતભગવાન શ્રી સિદ્ધભગવાન, શ્રી સાધુમહાત્મા તેમજ સમ્યગ્દષ્ટિ દેવઆ સર્વની સાક્ષીએવળી મારા પિતાની સાક્ષીએ આ પચ્ચખાણને કરૂ છું. પચ્ચક્ખાણમાં અપવાદે, [આગારે આ પ્રકારનાં છે–ઉપયોગશૂન્યતા હેય, સહસાત્કાર થઈ જાય, ધર્મવૃદ્ધ મહાનપુરૂની આજ્ઞા હોય, સર્વ સમાધિનું કારણ હેય, આ નિમિત્તોથી પચ્ચખાણને ભંગ થાય તે પચ્ચકખાણ અખંડિત રહે છે. કારણકે આ નિમિત્તો સિવાય હું પચ્ચકખાણ કરું છું-સિરાવું છું.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
:
:
:
:
[૧૧૯
अहन्न भंते ! तुम्हाणं समीवे सागारियं अणसणं उपसंप. નામ; રવો, વિરો, માઢો, માવો
दवओणं इमं सागारियं अणसणं, खिचओणं इत्थं वा अनित्थंवा; कालओ णं अहोत्तंवा, बीयदिन्नवा, तइयदिनवा, पासखमणंवा, मासखमणंवा; भावओणंवा जावगहेणं न गहिज्झामि, जान छलेणं न छलिज्झामि, जाव सनिवायेणं, अन्नणं केणइ रोगायंकेणं एस परिणामो न परिवडइ, तावमेयं इमं सामारियं अणसणं उवसंपज्झामि ।
હે ભગવન્! હું આપની પાસે સાગારિક અનશન સ્વીકારું છુ, તે દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી. આ ચારે પ્રકારે પચ્ચકખાણ કરૂં છું.
દ્રવ્યથી આ સાગારિક-અપવાદપૂર્વકનું અનશન; ક્ષેત્રથી આ સ્થાન કે અન્ય સ્થાન; કાલથી અહેરાત્ર, બે દિવસ, ત્રણ દિવસ, પન્નર દિવસ, એક મહિને, યાવત સંકલ્પ મુજબ; ભાવથી જ્યાંસુધી ભૂત, પ્રેત, વ્યંતર વગેરેના વળગાડથી વિપરિણત ન બનું, કેઈ તેવા છલથી છળાઈ–ઠગાઈ ન જાઉં, કઈ સન્નિપાતથી મતિ ભ્રષ્ટ ન થાઉં, તથા અન્ય તેવા પ્રકારના કોઈ રોગ, ઉપદ્રવ વગેરેથી આ શુભ પરિણામનું પતન ન થાય ત્યાં સુધી આ સાગારિક અનશનને હું સ્વીકારું છું.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનશન પચ્ચક્ખાણું.
तिविहंपि आहारं आसणं खाइमं साइमं अन्नत्थणा भोगेणं सहसागारेणं महत्तरागारेणं सङ्घसमाहिबत्तियागारेण वोसिरामि । अरिहंत सक्खियं, सिद्धसक्खियं, देवसक्खियं, अप्पसक्खियं उवसंपज्जामि; नित्थारपारगाहोहं ।
૧૨૦ ] *
:::
:::
जं जं मणेणं बद्धं जं जं वायेणं भासियं पावं । जं जं कायेण कथं मिच्छामि दुक्कडं तस्स ॥ १ ॥ अरिहंतो महदेवो जावज्जीवं सुसाहुणो गुरुणो । जिणपन्नत्तं तत्तं इय सम्मत्तं मए गहियं ॥ २ ॥
આ કારણે: હે ભદન્ત! અશન, ખાદિમ, સ્વાદિમ-આ ત્રણ પ્રકારના આહારને [યાવત્ યથાશક્તિ ચાર પ્રકારના આહારને ઉપયાગશૂન્યતા વગેરે ચાર પ્રકારના-પૂર્વ કથિત અપવાદ પ્રસંગે સિવાય હું વાસિરાવુ છું ત્યજી દઉ છું. શ્રીઅરિહંતભગવાન વગેરેની સાક્ષીયે આ અનશનના પચ્ચક્ખાણુને હું સ્વીકારૂ છુ. આથી અપાર સંસારસાગરના નિસ્તારને હું સુખપૂર્વક પામી શકીશ
અત્યાર અગાઉ, મેં જે જે પાપ મનથી આંધ્યું હાય; જે જે વાચાથી પાપ ઉચ્ચાર્યું હાય, જે જે પાપ કાયાથી કર્યું હાય તે તે સર્વ મારૂં દુષ્કૃત-પાપ મિથ્યા થાઓ. હું હવે વિશુદ્ધિપૂર્વક સ્વીકારૂં છું કે– શ્રીઅરિહંતભગવાન એજ દેવ છે. નિસ્પ્રંન્થ સાધુ મહાત્માએ ગુરૂ છે. શ્રીજિનકથિત રત્નત્રયીરૂપ તત્ત્વ-ધર્મ છે. આ સિવાય જગતમાં કાંઇજ પરમાર્થ નથી. ’
૧ : ર
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतस्थविर श्रीवीरभद्रमहामुनि प्रणीत
संथारय पइण्णयम् [મૂળ ગાથા (૧૨૩) અને ભાવાનુવાદ.]
ત્રણ આયંબીલની તપશ્ચર્યા પૂર્વક સુવિહિત ગુરૂમહારાજની
પાસે, વિધિમુજબ આ સૂત્રને પાઠ લેવો જોઇએ.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
काऊण नमुकारं जिणवरवसहस्स वद्धमाणस्स। संथारंमि निबद्धं गुणपरिवाडि निसामेह ॥१॥ एस किराराहणया एस किर मणोरहो सुविहिआणं। एस किर पच्छिमंते पडागहरणं सुविहिआणं ॥२॥ भूईगहणं जह नकयाण अवमाणयं अवज्झाणस्स। मल्लाणं च पडागा तह संथारो सुविहिआणं ॥३॥
શ્રીજિનેશ્વરદેવ–સામાન્ય કેવળજ્ઞાનીઓને વિષે વૃષભ સમાન, દેવાધિદેવ શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્માને નમસ્કાર કરીને અંતિમકાલની આરાધનારુપ સંથારાના સ્વીકારથી પ્રાપ્ત થતી ગુણોની પરંપરાને હું કહું છું. આ કારણે હે ભવ્યજીવ ! આત્મકલ્યાણુકર આ વસ્તુને તમે સાંભળે. ૧
શ્રી જિનકથિત આ આરાધના, ચારિત્રધર્મની આરાધનારુપ છે. સુવિહિપુરૂષે આવા પ્રકારની અન્તિમ આરાધનાનાં મને રથો સેવે છે. કારણ કેઃ સુવિહિત પુરૂષની જીવનપર્યતની સઘળી આરાધનાઓની પતાકાના સ્વીકારરુપ અંતિમકાલની આ આરાધના છે.
દરિદ્રપુરૂષ ધન, ધાન્ય વગેરેમાં જેમ આનન્દ માને છે, વળી મલ્લ પુરૂષ જયપતાકાને મેળવવામાં જેમ ગૌરવ લે છે. અને આના અભાવે એઓ અપમાન તથા દુર્ગાનને પામે છે, તેમ સુવિહિત પુરૂષ આ આરાધનામાં આનન્દ તેમજ ગૌરવને પ્રાપ્ત કરે છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ.
[ ૧૨૩
पुरिसवरपुंडरीओ अरिहा इव सव्यपुरीससीहाणं । महिलाण भगवईओ जिणजणणीओ जयंमि जहा ॥ ४ ॥ वेरु लउव्व मणीणं गोसीसं चंदणं व गंधाणं । जह व रयणेसु वइरं तह संथारो सुविहिआणं ||५|| वंसाणं जिणवंसो सव्वकुलाणं च सावयकुलाई । सिद्धिगई व गईणं मुत्तिसुहं सव्वसुक्खाणं || ६ || धम्माणं च अहिंसा जणवयवयणाण साहुवयणाई । जिणवयणं च सुईणं सुद्धीणं दंसणं च जहा ॥७॥
સર્વ ઉત્તમ પુરૂષામાં જેમ પુરૂષવર પુંડરીક શ્રીઅરિહુંત પરમાત્મા, જગતના સર્વસ્રીસમુદાયને વિષે જેમ શ્રીતીથંકરદેવાની માતા, મણિની સર્વ જાતિયેાને વિષે જેમ વૈસૂર્ય, સર્વ પ્રકારના સુગન્ધી દ્રવ્યેાને વિષે જેમ ચંદન અને સર્વ પ્રકારના રત્નામાં જેમ વજી, તેમ સર્વ આરાધનાઓને વિષે આ સંથારાની આરાધના, સુવિહિત આત્માઓને માટે શ્રેષ્ટતર છે.
૪૫
તથા વંશેામાં જેમ શ્રીજિનેશ્વરદેવાના વંશ, સર્વ કુલેમાં જેમ શ્રાવકકુલ, ગતિઓને વિષે જેમ સિદ્ધિગતિ, સર્વ પ્રકારનાં સુખામાં જેમ મુક્તિનું સુખ, વળી સર્વ ધર્મોમાંજેમ શ્રીજિનકથિત અહિં સાધ, લેાકવચનમાં જેમ સાધુપુરૂષાનાં વચને, ઇતર સર્વ પ્રકારની શ્રુતિઓમાં જેમ શ્રીજિનવચનરૂપ શ્રુતિ, અને સર્વ પ્રકારની શુદ્ધિઓને વિષે જેમ સમ્યકત્વરૂપ આત્મગુણની શુદ્ધિ, તેમ શ્રીજિનકથિત અન્તિમકાલની આરાધનાઆમાં આ આરાધના મુખ્ય છે.
૬૭
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪]
= = શ્રી સંથારાપરિજ્ઞા પન્ના कल्लाणं अब्भुदओ देवाणं दुल्लहं तिहुअणंमि । बत्तीसं देविंदा जं तं झायंति एगमणा ॥८॥ लद्धं तु तए एयं पंडिअमरणं तु जिणवरक्खायं । हंतूण कम्ममल्लं सिद्धिपडागा तुमे लद्धा ॥९॥ झाणाण परमसुक्कं नाणाणं केवलं जहा नाणं । परिनिव्वाणं च जहा कमेण भणिअं जिणवरेहि।
સમાધિમરણરૂપ આ આરાધના સાચે જ કલ્યાણુકર છે. અસ્પૃદય–ઉન્નતિને પરમહેતુ છે. આ કારણે આવા પ્રકારની. આરાધના ત્રણ ભુવનમાં દેવતાઓને પણ દુર્લભ છે. વળી દેવકના બત્રીશ ઈન્દ્રો પણ સમાધિપૂર્વકના પંડિતમરણની એક મનથી અભિલાષા રાખે છે.
સંથારાની આરાધના કરવા ઉદ્યત થયેલા શિષ્યને ઉદ્દેશીને, ઉપકારી ગુરૂમહારાજ આ મુજબ બેધ આપે છે કે
વિનય! શ્રીજિનકથિત પંડિતમરણને તેં મેળવ્યું. આથી નિઃશંકરીતિ કર્મમલ્લને હણીને તેં સિદ્ધિની પ્રાસિરૂપ જયપતાકા મેળવી.”
ફરી વિનયની સમક્ષ સંથારાની મહત્તા ગુરૂમહારાજ આ રીતિએ સમજાવે છે –
સર્વપ્રકારનાં ધ્યાન માં જેમ પરમશુકલધ્યાન, મતિ આદિ જ્ઞાનમાં જેમ કેવલજ્ઞાન, અને સર્વ પ્રકારનાં ચારિ. ત્રમાં જેમ કષાય આદિના ઉપશમથી યથાખ્યાત ચારિત્ર ક્રમશ: મેક્ષનું કારણ છે, તેમ આ પંડિતમરણ પણ મેક્ષનું કારણ બને છે.
Bક મનથી આરાધના કરવામાં બાધ
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ. = = [૧૨૫ सव्वुत्तमलाभाणं सामन्नं चेव लाभ मन्नति । परमुत्तम तित्थयरो परमगई परमसिद्धत्ति ॥११॥ मूलं तह संजमो वा परलोगरयणाण किलिट्टकम्माणं। सव्वुत्तमं पहाणं सामन्नं चेव मन्नंति ॥१२॥ लेसाण सुक्कलेसा निअमाणं बंभचेरवासो अ। गुत्तिसमिई गुणाणं मूलं तहसंजमोवाओ॥१३॥
શ્રીજિનકથિત શ્રમણપણું એ, સર્વ પ્રકારનાં શ્રેષ્ઠ લામાં સર્વશ્રેષ્ઠ લાભ ગણાય છે, કે જેના ચગે શ્રીતીર્થ કરપણું, કેવલજ્ઞાન અને મોક્ષ સુખ પ્રાપ્ત થાય છે. વળી પરલેકના હિતમાં રક્ત અને કિલષ્ટ મિથ્યાત્વી આત્માઓને પણ મેક્ષની પ્રાપ્તિનું મૂળ જે સમ્યકત્વ ગણાય છે. તે સમ્યકત્વથી દેશવિરતિનું તેમ જ સમ્યજ્ઞાનનું મહત્વ વિશેષ ગણાય છે. આના કરતાં શ્રીજિનકથિત શ્રમણપણાની પ્રાપ્તિ લાભનું મહત્વ વિશેષતા છે. કારણ કે જ્ઞાનદર્શનરૂપ મુક્તિનાં કારણેની સફળતાને આધાર શ્રમણપણા પર રહેલે છે. ૧૧:૧૨
તથા સર્વ પ્રકારની વેશ્યાઓમાં જેમ શુકલેશ્યા, સર્વ વ્રત, ચમ, આદિમાં જેમ બ્રહાચર્યનું વ્રત અને સર્વ પ્રકારનાં નિયમેને વિષે જેમ શ્રીજિનકથિત પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુણિરૂપ ગુણે વિશેષ ગણાય છે, તેમ શ્રમય એ સઘળાં ગુણેમાં પ્રધાન છે. જ્યારે સંથારાની આરાધના આતા કરતાં અધિક ગણાય છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬] . . . . . શ્રી સંથારાપરિજ્ઞા પન્ના सव्वुत्तमतित्थाणं तित्थयरपयासि जहा तित्थं । : अभिसेउव्व सुराणं तह संथारो सुविहियाणं ॥१४॥
सिअकमलकलससत्थिअनंदावत्तवरमल्लदामाणं । तेसिपि मंगलाणं संथारो मंगलं अहिअं ॥१५॥ तवअग्गिनियमासूरा जिणवरनाणा विसुद्धपत्थयणा। जे निव्वहंति पुरिसा संथारगइंदमारूढा ॥१६॥
વળી, સર્વ ઉત્તમ તીર્થોમાં જેમ શ્રીતીર્થકરદેવનું તીર્થ, સર્વ જાતિનાં અભિષેકેને વિષે જેમ સુમેરૂના શિખરપર દેવદેવેન્દ્રોથી કરાતે અભિષેક, તેમ સુવિહિત પુરૂષની સંથારાની આરાધના શ્રેષ્ઠતર ગણાય છે.
( ૧૪
શ્વેતકમળ, પૂર્ણકળશ, સ્વસ્તિક, નન્દાવર્ત, અને સુદર ફલમાલા આ સઘળીયે મંગળવસ્તુઓ કરતાં, અતિમકાલની આરાધનારૂપ સંથારે એ અધિક્તર મંગળ છે. ૧૫ * શ્રીજિનકથિત તમરૂપ અગ્નિથી કર્મકાનો નાશ કરનારા, વિરતિ-નિયમના પાલનમાં શૂરા, અને શ્રીજિનપ્રણત સભ્યજ્ઞાનથી વિશુદ્ધ આત્મ પરિણતિવાળા, તથા ઉત્તમ ધર્મ રૂપ ભાથુ જેને મેળવ્યું છે એવા મહાનુભાવ આત્માઓ સંથારારૂપ ગજેન્દ્ર પર આરૂઢ થઈને સુખપૂર્વક પારને પામે છે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ,
[૧૨૭
परमट्ठो परमउलं परमावयणंति परमकप्पुत्ति । परमुत्तमतित्थयरो परमगई परमसिद्धित्ति ॥१७॥ ता एअं तुमि लद्धं जिणवयणामयविभूसिअं देहं । धम्मरयणसिआ ते पडिआ भवणंमि वसुहारा ॥ १८ ॥ - पत्ता उत्तमपुरिसा कल्लाणपरंपरा परमदिव्वा । पावयण साहु धीरं कथं च ते अज्ज सप्पुरिसा ! ॥ १९ ॥
ફ્રી ફ્રી સમજવું જોઈએ કેઃ માક્ષનું પરમકારણુ હાવાના ચેાગે આ સંથારા સુવિહિત આત્માઓને માટે અનુપમ આલખન છે. વળી શ્રીજિનકથિત આ સંથારા, ગુણ્ણાનું નિવાસસ્થાન છે. આ કારણે પરમ પ–આચારરૂપ છે. તથા સર્વોત્તમ શ્રીતી કરપદ, માક્ષગતિ અને શ્રીસિદ્ધદશા એ વગેરેનું મૂળ કારણુ આ સંથારા છે. ૧૭
ફ્રી શિષ્યને ઉદ્દેશીને ગુરૂમહારાજ કહે છે:— હું વિનીત! તેં શ્રીજિનવચનરૂપ અમૃતથી વિભૂષિત શરીર મેળવ્યું છે. વળી તારા ભવનને વિષે ધર્મરૂપ રત્નને આશ્રયીને રહેવાવાળી વસુધારા પડી છે. કારણ કે: જગતમાં જે જે મેળવવા ચાગ્ય છે, તે તે સઘળું તેં મેળવ્યું છે.' ૧૮ તેમજ સંથારાની આરાધનાને સ્વીકારવાના ચેગે, હૈ સત્પુરૂષ ! તે જિનપ્રવચનને વિષે સારી ધીરતા રાખી છે.. આથી ઉત્તમપુરૂષાથી સેન્ય અને પરમદિવ્ય એવી કલ્યાણુ લાલુાની પરંપરાને તે પ્રાપ્ત કરી છે.'
૧૯
१ धीरा इति पाठां०
;
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮] = = = = શ્રી સંથારાપરિક્ષા પન્ના सम्मत्तनाणदंसणवररयणा नाणतेअसंजुत्ता। चारित्तसुद्धसीला तिरयणमाला तुमे लद्धा ॥२०॥ सुविहिअगुणवित्थारं संथारं जे लहंति सप्पुरिसा। तेसिं जिअलोगसारं रयणाहरणं कयं होइ ॥२१॥ तं तित्थं तुमि लद्धं जं पवरं सव्वजीवलोगंमि । पहाया जत्थ मुणिवरा निव्वाणमणुत्तरं पत्ता ॥२२॥
તથા સમ્યજ્ઞાન અને દર્શનરૂપસુન્દર રત્નથી મનેહર, વિશિષ્ટ પ્રકારના જ્ઞાનરૂપ પ્રકાશથી શેભાને ધરનાર અને ચારિત્ર, શીલ વગેરે ગુણેથી શુદ્ધ ત્રિરત્નમાલાને હે વિનય! તેં મેળવી છે.”
સુવિહિત પુરૂષ, જેના યોગે ગુણેની પરંપરાને પ્રાપ્ત કરી શકે છે, તે શ્રીજિનકથિત સંથારાને જે પુણ્યવાન આત્માઓ પામે છે, તે આત્માઓએ જગતમાં સારભૂત જ્ઞાન વગેરે રત્નનાં આભૂષણોથી પોતાની શેભાને વધારી છે. ૨૧
વળી હે મુમુક્ષુ! સમસ્ત લોકમાં ઉત્તમ અને સંસાર સાગરના પારને આણનાર એવું શ્રીજિનપ્રણીત તીર્થ, તે મેળવ્યું છે. કારણ કે શ્રીજિનપ્રણત તીર્થનાં સ્વચ્છ અને શીતળ ગુણરુપ જલપ્રવાહમાં સ્નાન કરીને, અનન્તા મુનિવરેએ નિર્વાણ સુખને પ્રાપ્ત કર્યું છે.” રર
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ : ૪ : [૧૨૯ आसवसंवरनिजर तिन्निवि अत्था समाहिआ जत्थ। तं तित्थंति भणंती सीलव्वयबद्धसोवाणा ॥२३॥ भंजिय परीसहच उत्तमसंजमबलेण संजुत्ता। भुंजंति कम्मरहिआ निव्वाणमणुत्तरं रजं ॥२४॥ तिहुअणरजसमाहिं पत्तोऽसि तुमं हि समयकप्पंमि । रजाभिसेयमउलं विउलफलं लोइ विहरंति ॥२५॥ अभिनंदइ मे हिअयं तुम्भे मुक्खस्स साहणोवाओ। जं लद्धो संथारो सुविहि अ! परमत्थनित्थारो ॥२६॥
આશ્રવ, સંવર અને નિર્જરા વગેરે તત્વે, જેમ-જે , તીર્થમાં સુવ્યવસ્થિત જળવાઈ રહ્યાં છે; તથા શીલ, વ્રત આદિ ચારિત્ર ધર્મરૂપ સુંદર પગથીયાઓથી જેને માર્ગ સારી રીતિયે વ્યવસ્થિત છે, તે શ્રીજિનપ્રણીત તીર્થ કહેવાય છે.” ૨૩
જેઓ પરિષહની સેનાને જીતીને, ઉત્તમ પ્રકારના સંયમબલથી યુક્ત બને છે, તે પુણ્યવાન આત્માઓ કર્મથી મુક્ત બનીને અનુત્તર–અનન્ત, અવ્યાબાધ અને અખંડ એવા નિર્વાણ સુખને ભગવે છે.”
૨૪ - વિનયને ઉદ્દેશીને ગુરૂમહારાજ ફરી કહે છે કે “હે મહાનુભાવ! શ્રીજિનકથિત સંથારાની આરાધનાને પ્રાપ્ત કરવાથી તેં ત્રણ ભુવનના રાજ્યનાં મૂળ કારણ સમાધિસુખને મેળવ્યું છે. વળી જે કારણથી સંથારે એ સર્વસિદ્ધાન્તોમાં અસાધારણ અને વિશાલકુલનું કારણ રાજ્યાભિષેકરૂપ ગણાય છે. તેને પણ લેકને વિષે તેં મેળવ્યું. આથી મારું મન આજે અવશ્ય આનન્દને અનુભવે છે, કારણ કે હે સુવિહિત! મેક્ષના સાધનરૂપ ઉપાય અને પરમાર્થથી નિસ્તારના માગરૂપ સંથારાને તે પ્રાપ્ત કર્યો છે.”
૨૫૨૬
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦ ] = = = : શ્રી સંથારા પરિણા પન્ના देवा वि देवलोए मुंजंता बहुविहाई भोगाई। संथारं चिंतता आसणसयणाई मुंचंति ॥२७॥ चंदुव्व पिच्छणिज्जो सूरो इव तेअसा विदिपंतो। धणवंतो गुणवंतो हिमवंतमहंतविक्खाओ ॥२८॥ गुत्तीसमिइउवेओ संजमतवनिअमजोगजुत्तमणो। समणो समाहिअमणो ईसणनाणे अणण्णमणो॥२९ मेरुव्व पव्वयाणं सयंभुरमणुव्व चेव उदहीणं । चंदो इव ताराणं तह संथारो सुविहिआणं ॥३०॥ .
દેવલેકને વિષે બહપ્રકારના પાંચે ઈન્દ્રિયોના દેવતાઈ, સુખોને ભોગવનારા દેવો પણ, શ્રીજિનકથિત સંથારાની આરાધનાનું પૂર્ણ આદરભાવ પૂર્વક ધ્યાન કરતાં આસન, શયન આદિ અન્ય સર્વ વ્યાપારને તે અવસરે ત્યજી દે છે. ર૭ | ગુપ્તિ સમિતિથી સહિત; વળી સંયમ, તપ, નિયમ અને ગોમાં ઉપયોગશીલ; તેમ જ જ્ઞાન, અને દર્શનની આરાધનામાં અનન્ય મનવાળા, તથા સમાધિથી યુક્ત એવા સાધુ, ચન્દ્રની જેમ પ્રેક્ષણીય અને સૂર્યની જેમ તેજથી દેદીપ્યમાન હોય છે. વળી તે સુવિહિત સાધુ, જ્ઞાનપ ધનવાળા, ગુણવાન, અને સ્થિરતા ગુણથી મહાહિમાવાન પર્વતની જેમ પ્રસિદ્ધિને પામે છે.
૨૮:૨૯ ૮ પર્વતમાં જેમ મેરૂપર્વત, સર્વ સાગરોને વિષે જેમ સ્વયંભૂરમણ, તારાઓના સમૂહને વિષે જેમ ચન્દ્ર, તેમ સર્વ પ્રકારનાં શુભ અનુષ્ઠાનની મધ્યમાં સંથારારુપ અનુકાન પ્રધાન ગણાય છે.”
૩૦:
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુળ અને ભાવાનુવાદ. : : : ' = = [૧૩૧ भण केरिसस्स भणिओ संथारो केरिसे व अवगासे। ऊक्वंपिंगस्स करणं एअंता इच्छिमो नाउं॥३१॥ हायति जस्स जोगा जराय विविहाय हुंति आयंका। आरुहइ अ संथारं सुविसुद्धो तस्स संथारो॥३२॥ जो गारवेण मत्तो निच्छद आलोअणं गुरुसगासे। आरहइ अ संथारं अविसुद्धो तस्स संथारो॥३३॥
જિજ્ઞાસુ શિષ્ય, ગુરૂમહારાજને પૂછે છે કેઃ
હે ભગવન્! કેવા પ્રકારના સાધુ પુરૂષના માટે આ સંથારાની આરાધના વિહિત છે? વળી કયા આલંબનને પામીને આ અન્તિમકાલની આરાધના થઈ શકે? અને અનશનને કયારે સ્વીકારી શકાય ? આ વસ્તુ હું જાણવાને ઈચ્છું છું, કૃપા કરીને આપશ્રી ફરમાવશે !”
૩૧: ગુરૂમહારાજ જવાબ આપે છે કે “જેના મન, વચન અને કાયાના શુભગ સીદાતા હોય, વળી જે સાધુને અનેક પ્રકારના રે શરીરમાં ઉન્ન થયા હોય, આ કારણે પિતાના મરણકાલને નજીક સમજીને, જે સંથારાને સ્વીકારે છે, તે સંથાર સુવિશુદ્ધ છે.
પણ જે ત્રણ પ્રકારના ગારવથી ઉન્મત્ત બનીને, ગુરૂની પાસે સરળભાવથી પોતાના પાપની આલોચના લેવાને તૈયાર નથી; આ સાધુ સંથારાને સ્વીકારે છે, તે તે સંથારો અવિશુદ્ધ છે.
૩૩ १ लिकस्स इति पाठां०
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨ ] = = = શ્રી સંથારાપરિજ્ઞા પન્ના जो पुण पत्तन्भूओ करेइ आलोअणं गुरुसगासे। आरुहइ अ संथारं सुविसुद्धो तस्स संथारो ॥३४॥ जो पुण दंसणमइलो सिढिलचरित्तो करेइ सामन्नं । आरुहइ अ संथारं अविसुद्धो तस्स संथारो॥३५।। जो पुण दसणसुद्धो आयचरित्तो करेइ सामन्नं । आरुहइ असंथारं सुविसुद्धो तस्स संथारो ॥३६॥ जो रागदोसरहिओ तिगुत्तिगुत्तो तिसल्लमयरहिओ। आरुहइ संथारं सुविसुद्धो तस्स संथारो॥३७॥
વળી જે આલેચનાને એગ્ય છે, અને ગુરૂની પાસે નિર્મળભાવપૂર્વક આલોચના લઈને સંથારાને સ્વીકારે છે, તેને સંથારે સુવિશુદ્ધ ગણાય છે.
૩૪ શંકા આદિ દૂષણેથી જેનું સગ્દર્શન૫ રત્ન મલિન છે, અને જે શિથિલરીતિયે ચારિત્રનું પાલન કરવા પૂર્વક શ્રમણપણને નિર્વાહ કરે છે, તે સાધુની સંથારાની આરાધના શુદ્ધ નથી–અવિશુદ્ધ છે.
૩૫ જે મહાનુભાવ સાધુને સમ્યગ દર્શનગુણ અત્યન્ત નિર્મળ છે, તથા જે નિરતિચાર પૂર્વક સંચમધર્મનું પાલન કરીને પિતાના સાધુપણાને નિર્વાહ કરે છે, તેની સંથારાની આરાધના સુવિશુદ્ધ છે.
રાગ અને દ્વેષથી રહિત, વળી મન, વચન અને કાયાના અશુભ યેગથી આત્માનું જતન કરનાર તથા ત્રણ પ્રકારના શલ્ય અને આઠ જાતિના મદથી મુક્ત એ પુણ્યવાન સાધુ, સંથારા પર આરૂઢ થાય છે, તેને સંથારે સુવિશુદ્ધ ગણાય છે.
તેનો સારી આલોચના કરી છે અને આ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
= = [૧૩૩ तिहिं गारवेहिं रहिओ तिदंडपडिमोयगो पहिअकित्ती શાહ સંથારં વિમુદ્દો તરસ સંથારો રૂદ્રા चउविहकसायमहणो चउहि विकहाहि विरहिओ। आरुहइ असंथारं सुविसुद्धो तस्स संथारो॥३९॥ पंचमहव्वयकलिओ पंचसु समिईसु मुटु आउत्तो। आरुहइ असंथारं सुविसुद्धोतस्स संथारो॥४०॥
રસગારવ વગેરે ત્રણ ગારવથી રહિત, ત્રણ પ્રકારના પાપદંડને ત્યજી દેનાર, આ કારણે જગતમાં જેની કીર્તિ વિસ્તારને પામી છે, એવા શ્રમણ મહાત્મા સંથારા પર આરૂઢ થાય છે, તેને સંથારે સુવિશુદ્ધ કહેવાય છે. ૩૮.
ક્રોધ, માન આદિ ચારેય પ્રકારના કષાયને નાશ. કરનાર, રાજકથા, દેશકથા વગેરે ચાર વિકથાઓના પાપથી સદા મુક્ત રહેનાર એવા સાધુ મહાત્મા સંથારાને સ્વીકારે છે, તેને સંથારે સુવિશુદ્ધ છે.
૩૯ પાંચ પ્રકારના મહાવ્રતનું પાલન કરવામાં તત્પર, પાંચ સમિતિના નિર્વાહમાં સારી રીતિ ઉપયોગશીલ એ પુણ્યવાન સાધુપુરૂષ સંથારાને સ્વીકારે છે, તેને સંથારે સુવિ શુદ્ધ કહેવાય છે.
૪૦
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪] : : : : શ્રી સંથારા પરિણા પન્ના छक्कायापडिविरओ सत्तभयट्ठाणविरहिअमईओ। કાર સંથા મુવિયુદ્ધો ત સંથારો પાછા अट्ठमयठाणजड्डो कम्महविहस्स खवणहेउत्ति। आरुहइ अ संथारं सुविसुद्धो तस्स संथारो॥४२॥ नवबंभचेरगुत्तो उज्जुत्तो दसविहे समणधम्मे। आरुहइ अ संथारं सुविसुद्धो तस्स संथारो॥४३॥
પૃથિવીકાય આદિ ષ જવનિકાયની હિંસાના પાપથી વિરત, ઈહલેકભય વગેરે સાતેય પ્રકારના ભયસ્થાનેથી રહિત બુદ્ધિવાળ, પુણ્યવાન સાધુ મહાત્મા; જે રીતિ સંથારા પર આરૂઢ થાય છે, તેને સંથારે સુવિશુદ્ધ છે. ૪૧ ' જેણે જાતિ, કુલ, લાભ વગેરે આઠ સદસ્થાનેને ત્યજી દિીધાં છે એ સાધુપુરૂષ આઠ પ્રકારના કર્મોને નાશ કરવાને સારૂ, જે રીતિયે સંથારાપર આરૂઢ થાય છે, તેને સંથારે સુવિશુદ્ધ કહેવાય છે.
વસતિત્યાગ, સ્ત્રી કથાવજન આદિ નવ પ્રકારની બ્રાચર્યની ગુપ્તિનું વિધિમુજબ પાલન કરનાર અને ક્ષાન્તિ, માર્દવ વિગેરે દશવિધ યતિધર્મને નિર્વાહ કરવામાં કુશળ એવો મહાભાગ સાધુ, સંથારાપર આરૂઢ થાય છે. તેનો સંથારે સુવિશુદ્ધ ગણાય છે.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ. : : : [ ૧૩૫ जुत्तस्स उत्तमढे मलिअकसायरस निम्वियारस्स । भण केरिसो उ लाभो संथारगयस्स समणस्स॥४४ जुत्तस्स उत्तमढे मलिअकसायस्स निविआरस्स। भण केरिसं च सुक्ख संथारगयस्स खवगस्स? ॥४५॥ पढमिल्लुगंमि दिवसे संथारगयस्स जोहवइ लाभो। को दाणि तस्स सक्का अग्धं काउं अणग्घस्स ॥४६॥
વિનીત શિષ્ય, ગુરૂમહારાજને પૂછે છે કે “ભગવન! કષાને જીતનાર, અને સર્વ પ્રકારના વિષયોના વિકારથી વરહિત, વળી અતિમકાલીન આરાધનામાં ઉક્ત હોવાને કારણે સંથારાપર આરૂઢ થયેલ એવા સાધુને કયા પ્રકારનો લાભ મળે?”
૪૪ . તેમ જ “હે ભગવન્! કષાયને જીતનાર તથા સવા પ્રકારના વિષયવિકારેથી રહિત અને અતિમકાલીન આરાધનમાં ઉઘુક્ત હોવાને કારણે સંથારાપર વિધિમુજબ આરૂઢ થયેલા સાધુને કેવું સુખ પ્રાપ્ત થાય? - ગુરૂમહારાજ જવાબ આપે છે, કે “વિધિમુજબ સંથારા પર આરૂઢ થયેલા મહાનુભાવ ક્ષેપકને, પ્રથમ દિવસે જ જે અમૂલ્ય લાભની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેનું મૂલ્ય આંક્યાને કોણ સમર્થ છે?
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬] = = = = શ્રી સંથારાપરિણા પન્ના जो संखिजभवहिई सव्वंपि खवेइ सोत हिं कम्मं । अणुसमयं साहुपयं साहू वुत्तोतहिं समए ॥४७॥ तणसंथारनिसन्नोऽवि मुणिवरो भट्टरागमयमोहो। जं पावइ मुत्तिसुहं कत्तोतं चक्कवट्टीवि ? ॥४८॥ नियपुरिसनाडयंमिवि न सारई तह सहस्सवित्थारे जिणवयणमिवि सा ते हेउसहस्सोवगूढ़मि ॥४९॥
કેમકે તે અવસરે, તે મહામુનિ વિશિષ્ટ પ્રકારના શુભ અધ્યવસાયના ગે સંખેય ભવાની સ્થિતિવાળા સર્વકર્મો પ્રત્યેક સમયે ખપાવે છે. આ કારણે તે પસાધુ એ વેળાયે વિશિષ્ટ પ્રકારના શ્રમણગુણને પ્રાપ્ત કરે છે. ૪૭
વળી એ અવસરે તૃણુ–સૂકા ઘાસના સંથારાપર આરૂઢ થવા છતાંયે રાગ, મદ અને મેહથી મુક્ત હોવાને કારણે, તે ક્ષેપક મહર્ષિ, જે અનુપમ મુકિત-નિઃસંગદશાના સુખને પ્રાપ્ત કરે છે, તે સુખ નિરંતર રાગદશામાં મૂંઝાતે ચક્રવતી’ પણ કયાંથી પ્રાપ્ત કરે?
૪૮ વૈક્રિયલબ્ધિના યોગે પિતાનાં પુરૂષરૂપને વિવી, દેવતાઓ જે બત્રીશ ભેદના હજારે પ્રકારથી, સંગીતની લય પૂર્વક નાટકે કરે છે, તેમાં તેઓ તે આનન્દ મેળવી શક્તા નથી, કે જે આનન્દ પિતાના હસ્તપ્રમાણ સંથારાપર આરૂઢ થયેલ ક્ષેપક મહર્ષિ મેળવે છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ. : : : : [ ૧૩૭ जं रागदोसमइअं सुक्खं जं होइ विसयमईयं च । अणुहवइ चक्कवट्टी न होइ तं वीअरागस्स ॥५०॥ मा होइ वासगणया न तत्थ वासाणि परिगणिज्जंति। बहवे गच्छं वुत्था जम्मणमरणं च ते खुत्ता॥५१॥ पच्छावि ते पयाया खिप्पं काहिंति अप्पणो पत्थं । जे पच्छिमंमि काले मरंति संथारमारूढा ॥५२॥
રાગ અને દ્વેષમય તથા પરિણામકટુ આ કારણે વિષપૂર્ણ જે વૈષયિક સુખને છખંડેને નાથ ચક્રવતી અનુભવે છે તે, સંગદશાથી મુક્ત, વીતરાગ સાધુ પુરૂષ અનુભવતા નથી. તેઓ કેવળ અખંડ આત્મરમણતાના સુખને અનુભવે છે.
૫૦ મોક્ષના સુખની પ્રાપ્તિ માટે શ્રીજૈનશાસનમાં એકાન્ત વર્ણકાલની ગણના નથી. કેવળ આરાધક આત્માઓની અપ્રમત્તદશા પર સઘળો આધાર છે. કેમકે ઘણા વર્ષો ગચ્છમાં રહેનારા પણ પ્રમત્ત આત્માઓ જન્મ-મરણપ સંસારસા ગરમાં ડુબી ગયા છે.
૫૧ જે આત્માઓ અન્તિમ કાલે સમાધિ પૂવક સંથારા૫ આરાધનાને સ્વીકારીને મરણને પામે છે, તે મહાનુભાવ આત્માઓ જીવનની પાછલી અવસ્થામાં પણ પોતાનું હિત શીધ્ર સાધી શકે છે.
પર
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮] :: : : : શ્રી સંથારા પરિણા પર્યન્ના नवि कारणं तणमओ संथारो नवि अफासुआ भूमी। अप्पा खलु संथारो हवइ विसुद्धे चरितमि ॥५३॥ निचंपि तस्स भावुज्जुअस्स जत्थ व जहिं वसंथारो। जो होइ अहक्खाओ विहारमन्भुडिओ लूहो ॥५४॥ वासारत्तंमि तवं चित्तविचित्ताइ सुटु काऊणं । हेमंते संथारं आरुहइ सव्ववत्थासु ॥५५॥
સૂકા ઘાસને સંથારે કે જીવરહિત–પ્રાસુક ભૂમિ એજ કેવળ અન્તિમકાલની આરાધનાનું આલંબન નથી. પણ વિશુદ્ધ નિરતિચાર ચારિત્રના પાલનમાં ઉપયોગશીલ આત્મા એ સંથારારુપ છે. આ કારણે આવો આત્મા આરાધનામાં આલંબન છે.
૫૩ દ્રવ્યથી સંલેખનાને સ્વીકારવાને તત્પર, ભાવથી કલાચના ત્યાગદ્વારા રૂક્ષ–સુખ એવો આત્મા સદાકાલ જૈનશાસનમાં અપ્રમત્ત હોવાને કારણે કંઈપણ ક્ષેત્રમાં કોઈપણ કાલે શ્રીજિનકથિત આરાધનામાં પરિણત બને છે. ૫૪
સંથારાને માટે સામાન્યરીતિયે આ મુજબ છે કે વર્ષાકાલમાં વિવિધ પ્રકારના તપને સારી રીતિયે કરીને, આરાધક મહાનુભાવ હેમન્તઝડતુમાં સર્વ અવસ્થાઓને વિષે સંથારાપર આરૂઢ થાય છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ. ક ર = [૧૩૯ आसीअ पोअणपुरे अजा नामेण पुप्फचूलत्ति । तीसे धम्मायरिओ पविस्सुओ अनिआउत्तो॥५६॥ सो गंगमुत्तरंतो सहसा उस्सारिओ अ नावाए। पडिवन्न उत्तिमढें तेणवि आराहि मरणं ॥५७॥ पंचमहव्वयकलिआ पंचसया अजया सुपुरिसाणं। नयरंमि कुंभकारे कडगंमि निविसिआ तइआ॥५८॥ पंचसया एगूणा वायंमि पराजिएण रुटेणं । जंतंमि पावमइणा छुन्ना छन्नण कम्मेण ।।५९॥
સમાધિભાવથી સંથારાપર આરૂઢ થઈને પંડિત મરણને પામનાર વન્દનીય મહર્ષિઓના જીવનપ્રસંગેની નોંધ આ મુજબ છે –
પિતનપુરમાં પુષ્પચૂલા આર્યાના ધર્મગુરૂ શ્રી અણિકાપુત્ર પ્રખ્યાત હતા. તેઓ એક અવસરે નાવદ્વારા ગંગાનદીને ઉતરતા હતા. નાવમાં બેઠેલા લોકેએ તે વેળાએ તેમને ગંગામાં ધકેલી દીધા. ત્યારબાદ શ્રીઅર્ણિકાપુત્ર આચાર્યો તે સમયે સંથારાને સ્વીકારી સમાધિપૂર્વક મરણને મેળવ્યું.
૫૬૭ - કુંભકાર નગરમાં દડકરાજાના પાપબુદ્ધિ પાલકનામના મંત્રીએ, કંદકુમાર દ્વારાયે વાદમાં પરાજિત થવાના કારણે, ક્રોધવશ બની માયાપૂર્વક પંચ મહાવ્રતયુક્ત એવા શ્રીસ્કન્દસૂરિ આદિ પાંચસો નિર્દોષ સાધુઓને મંત્રમાં પીલી નાંખ્યા.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦ ] ક ક ક ક શ્રી સંથારાપરિણા પન્ના निम्ममनिरहंकारा निअयसरीरेवि अप्पडीबद्धा। तेवि तह छुज्जमाणा पडिवना उत्तमं अर्से ॥६०॥ दंडत्ति विस्सुअजसो पडिमादसधारओ ठिओ पडिमं। जउणावंके नयरे सरेहिं विद्धो सयंगीओ॥६१॥ जिणवयणनिच्चिअमई निअयसरीरेऽवि अप्पडीबद्ध सोऽवि तह विज्झमाणो पडिवन्नो उत्तमं अटुं॥६॥
મમતા રહિત, અહંકારથી પર તેમજ પોતાના શરીરને વિષે પણ અપ્રતિબદ્ધ એવા તે ચારસો નવાણ મહર્ષિપુરૂષ તે રીતિએ પીલાવા છતાંયે સંથારાને સ્વીકારીને આરાધકભાવમાં રહ્યા. જ્યારે શ્રીસ્કન્દ,સૂરિ અસમાધિ ભાવને વશ બની વિરાધક બન્યા.
૫૮:૫૯ ૬૦. દંડ નામના પ્રખ્યાત રાજર્ષિ, કે જેઓ પ્રતિમાને ધારણ કરનારા હતા. એક અવસરે યમુનાવક નગરનાં ઉદ્યાનમાં તેઓ પ્રતિમાને ધારણ કરીને કાર્યોત્સર્ગ ધ્યાને ઉભા હતા, ત્યાં યવન રાજાએ તે મહર્ષિને બાણથી વીંધી નાખ્યા, તેઓ તે વેળાયે સંથારાને સ્વીકારી, આરાધક ભાવમાં રહ્યા. ત્યાર બાદ યવનરાજાએ સંવેગ પામીને શ્રમણપણને સ્વીકાર્યું. શ્રીજિનવચનમાં નિશ્ચિત મતિવાળા તેઓ શરીરને વિષે સ્પૃહાવિનાના બનીને કાગધ્યાને ઉભા રહ્યા. તે અવસરે કેઈએ તેઓને બાણથી વીધ્યાં છયે સંથારાને સ્વીકારી તે મહર્ષિ સમાધિમરણને પામ્યા. ૬૧ દર
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ. : : : : [ ૧૪૧ आसी सुकोसलरिसी चाउम्मासस्स पारणादिवसे। ओरहमाणो अ नगा खइओ मायाइ वग्घीए॥६३॥ घीधणिअबद्धकच्छो पञ्चक्खाणम्मि सुटु उवउत्तो। सो तहवि खजमाणो पडिवन्नो उत्तमं अहूं ॥६४॥ उज्जेणीनयरीए अवंतिनामेण विस्सुओ आसी। पाओवगमनिवन्नो सुसाणमज्झम्मि एगंतो॥६५॥ तिन्नि रयणीइ खइओ भल्लंकी रुट्टिया विकटुंती। सोवि तह खजमाणो पडिवन्नो उत्तम अह ॥६६॥
સાકેતપુરના શ્રી કીતિધર રાજાના પુત્ર શ્રી મુકેશલઝષિ, ચાતુર્માસમાં માસક્ષપણના પારણાના દિવસે, પિતામુનિની સાથે પર્વતપરથી ઉતરતા હતા. તે વેળાયે વાઘણ એવી પૂર્વજન્મની માતાએ તેઓને ફાડી નાંખ્યા, છતાંયે તેને સમયે ગાઢ રીતિયે ધીરતા પૂર્વક પિતાના પ્રત્યાખ્યાનમાં બબર ઉપગશીલ રહ્યા. વાઘણથી ખવાતાં તેઓએ અને સમાધિપૂર્વક મરણને મેળવ્યું.
- ૬૩ ૬૪ ઉજયિની નગરીમાં શ્રી અતિસુકમાલ નામને ધનવાન પ્રખ્યાત હતો. તેણે સંવેગ ભાવને પામીને દીક્ષા લીધી. એગ્ય અવસરે પાદપેપગમ અનશન સ્વીકારી તેઓ શમશાનના મધ્યે એકાન્ત ધ્યાને રહ્યા હતા. રેષાયમાન એવી શિયાલણે તેઓને ત્રાસ પૂર્વક ફાડી ખાધા. આ રીતિયે ત્રણ રાત્રી સુધી ખવાતાં તેઓએ સમાધિ પૂર્વક મરણને પ્રાપ્ત
૬૫ ૬૬
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२] :: :: :: :: श्री सथा।परिज्ञा ५यना जल्लमलपंकधारी आहारो सीलसंजमगुणाणं। अजीरणो अ गीओ कत्तिअ अजो सुरवणमि ॥६७॥ रोहीडगंमि नयरे आहारं फासुअंगवसंतो। कोवेण खत्तिएण य भिन्नो सत्तिप्पहारेणं ॥६८॥
एगतमणावाए विच्छिन्ने थंडिले चइअ देहं । सोऽवि तह भिन्नदेहो पडिवन्नो उत्तम अह्र ॥६९।।
पाडलिपुत्तमि पुरे चंदयगुत्तस्स चेव आसीअ । नामेण धम्मसीहो चंदसिरिं सो पयहिऊणं १७०॥
कुल्लउरंभि पुरवरे अह सो अब्भुट्टिओ ठिओ धम्मे। कासीअ गिद्धपढें पञ्चक्खाणं विगयसोगो॥७१।।
अह सोवि चत्तदेहो तिरिअसहस्सेहिं खज्जमाणो अ। सोऽवि तह खजमाणो पडिवन्नो उत्तम अहँ ॥७२॥ पाडलिपुत्तंमि पुरे चाणको नाम विस्सुओ आसी। सव्वारंभनिअत्तो इंगिणिमरणं अह निवन्नो ॥७३॥
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
[ ૧૪૩
શરીરના મલ, રસ્તાની ધૂળ, અને પરસેવા વગેરેથી કાદવમય શરીરવાળા, પશુ શરીરનાં સહજ અશુચિ સ્વભાવના જ્ઞાતા, સુરવણ ગ્રામના શ્રીકાર્તિકા ઋષિ શીલ તથા સચમગુણેાના આધારરુપ હતા. ગીતા એવા તે મહિષ ના દેહ અણુ રાગથી પીડાતા હૈાવા છતાંયે તેએ સદાકાલ સમાધિ ભાવમાં રમણ કરતા. એક વેળાયે હિંડક નગરમાં પ્રાસુક આહારને ગવેષતા તે ઋિષને, પૂર્વ વૈરી કાઇ ક્ષત્રિયે શક્તિના પ્રહારથી વિંધ્યા. ઢેડ ભેદાવા છતાંયે તે મહિ એકાન્ત–ઉજ્જડ અને તાપ વિનાની વિશાલ ભૂમિ પર પેાતાના દેહને ત્યજીને સમાધિ મરણને પામ્યા. ૬૭.૬૮:૬૯
પાટલીપુત્ર નગરમાં શ્રી ચન્દ્રગુપ્ત રાજાને શ્રીધર્મસિ’હું નામના મિત્ર હતા. સવેગભાવ પામીને તેણે ચન્દ્રગુપ્તની લક્ષ્મીના ત્યાગ કરી પ્રવ્રજ્યા સ્વીકારી. શ્રીજિનકથિતધર્મ માં સ્થિત એવા તેઓએ કાલ્લપુર નગરમાં અનશનને સ્વીકાયું, અને ગૃહપૃષ્ઠ પચ્ચક્ખાણુને શેકહિતપણે કર્યું. તે વેળાયે જંગલમાં હજારા પશુઓએ તેઓના શરીરને ગ્રંથવા માંડયું. આમ જેનું શરીર ખવાઇ રહ્યું છે, એવા એ મહિષ; શરીરને વેાસિરાવીને પડિત મરણને પામ્યા.
૭=:૭૨:૭૨
પાટલીપુત્ર—પટણા નગરમાં શ્રીચાણકય નામના મંત્રી પ્રસિદ્ધ હતા. અવસરે સર્વપ્રકારના પાપ આરંભાથી નિવૃત્ત થઇને તેઓએ કિંગની મરણને સ્વીકાર્યું.
૭૩
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४ ]
:: શ્રી સથારાપરિજ્ઞા પયન્ના
अणुलोमपूअणाए अह से सत्तू जओ डहइ देहं । सो तहवि उज्झमाणो पडिवन्नो उत्तमं अहं ॥ ७४ ॥
:: ::
गुट्ठयपाओवगओ सुबंधुणा गोमये पलिवियंमि । डज्झतो चाणक्को पडिवन्नो उत्तमं अहं ॥ ७५ ॥
काइदीनथरीए राया नामेण अमयघोत्ति । तो सो सुअस्स रज्जं दाऊणं इह चरे धम्मे ॥७६॥ आहिंडिऊण वसुहं सुत्तत्थविसारओ सुअरहस्सो । काइदिं चैव पुरिं अह पत्तो विगयसोगो सो ॥७७॥
नामेण चंडवेगो अह से पडिछिंदइ तयं देहं । सो तहवि छिजमाणो पडिवन्नो उत्तमं अहं ॥७८॥ कोसंबीनयरीए ललिअघडा नाम विस्सुआ आसि । पाओवगमनिवन्ना बत्तीसं ते सुअरहस्सा ॥ ७९ ॥
जलमज्झे ओगाढा नईइ पूरेण निम्ममसरीरा । तहवि हु जलदह मज्झे पडिवन्ना उत्तनं अहं ॥ ८० ॥
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ. : ૪ [૧૪૫
ત્યારબાદગાના વાડામાં પાદપપગમ અનશનને સ્વીકારીને તેઓ કાર્યોત્સર્ગથ્થાને ઉભા રહ્યા. આ પ્રસંગે પૂર્વરી સુબધુ મંત્રીએ અનુકૂલ પૂજાના ન્હાનાથી, છાણાને સળગાવીને એમના શરીરને સળગાવી નાંખવા માંડ્યું. આમ શરીર સળગવા છતાંયે, તે શ્રીચાણક્ય ઋષિએ સમાધિપૂર્વક મરણને પ્રાપ્ત કર્યું.
૭૪.૭૫
કાકદી નગરીમાં શ્રી અમૃતષ નામને રાજા હતો. યોગ્ય અવસરે તેણે પુત્રને રાજ્ય સેંપી પ્રવ્રજ્યાને ગ્રહણ કરી. સૂત્ર અને અર્થમાં કુશલ તથા કૃતના રહસ્યને પામનાર એવા તે રાજર્ષિ શંકરહિતપણે પૃથ્વી પર વિહાર કરતાં ક્રમશ: કાકદી નગરમાં પધાર્યા. ત્યાં ચંડવેગ નામના વૈરીએ તેઓના શરીરને શસ્ત્રના પ્રહારથી છેદી નાંખ્યું. શરીર છેદાઈ રહ્યું છે તેવી વેળાએ પણ તે મહર્ષિ સમાધિભાવમાં સ્થિર રહ્યા, અને પંડિત મરણને પ્રાપ્ત કર્યું. ૭૬ ૭૭૭૮
કૌશામ્બી નગરીમાં લલિતઘટા નામના બત્રીશ પુરૂષ પ્રખ્યાત હતા. તેઓએ સંસારની અસારતાને જાણુને શ્રમણપણને ગ્રહણ કર્યું. શ્રુતસાગરના રહસ્યને પ્રાપ્ત કરનારા એવા તેઓએ શરીરના મમત્વથી રહિત બની, એગ્ય અવસરે પાદપિપગમ અનશનને સ્વીકાર્યું. અકસ્માત્ નદીના પૂરથી નદીને વિષે તણાતા મોટા હદની મધ્યમાં તેઓ ખેંચાઈ ગયા. આવા અવસરે પણ તેઓએ સમાધિપૂર્વક પંડિતમરણને પ્રાપ્ત કર્યું.
૭૯૯૮૦
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४] :: ::
:: :: श्री संथारापरिज्ञा पयन्ना
आसी कुलाणनयरे राया नामेण वेसमणदासो । तस्स अमचो रिट्ठो मिच्छद्दिट्ठी पडिनिविट्ठो ॥ ८१ ॥
तत्थ्यमुणिवरवस होगणिपिडगधरोतहासिआयरिओ नामेण उसहसेणो सुअसायरपारगो धीरो ॥ ८२ ॥
तस्सासी अ गणहरो नाणासत्थत्थग हिअपेआलो । नामेण सीह सेणो वार्यमि पराजिओ रुट्ठो ॥ ८३ ॥
अह सो निराणुकंपो अरिंग दाऊण सुविहिअपसंते । सो तह वि उज्झमाणो परिवन्नो उत्तमं अहं ॥८४॥
कुरुदत्तोऽवि कुमारो सिंबलिफालिव्व अग्गिणा दड्डी । सो तह वि उज्झमाणो पडिवन्नो उत्तमं अहं ॥ ८५ ॥
आसी चिलाइ तो मुइंगुलिआहिं चालणिव्व कओ ! सो तहवि खज्झमाणो पडिवन्नो उत्तमं अहं ॥ ८६ ॥
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
:::: [ ૧૪૭
ફલાણ [કુણાલ] નગરમાં વૈશ્રમણદાસ નામને રાજા હતા. આ રાજાને રિષ્ઠ નામના મંત્રી કે જે મિથ્યાષ્ટિ અને દુરાગ્રહ વૃત્તિવાળા હતા. તે નગરમાં એક અવસરે મુનિવરોને વિષે વૃષભ સમાન, પિટકરૂપ શ્રી દ્વાદશાંગીના ધારક તથા સમસ્ત શ્રુતસાગરના પારને પામનાર અને ધીર એવા શ્રીઋષભસેન આચાર્ય, પેાતાના પરિવાર સહિત પધાર્યાં. હતા. તે સૂરિના શિષ્ય શ્રીસિંહુસેન ઉપાધ્યાય કે જેઓ અનેક પ્રકારના શાસ્ત્રાર્થ રહસ્યના જ્ઞાતા, તથા ગણુની તસિને કરનારા હતા. રાજમંત્રી ની સાથે તેને વાદ થયેા. વાદમાં રિષ્ઠ પરાજિત થા. આથી રાષથી ધમધમતા, નિર્દય એવા તેણે પ્રશાન્ત અને સુવિહિત શ્રીસિ’હુસેન ઋષિને અગ્નિથી સળગાવી મૂકયા. શરીર અગ્નિથી સળગી રહ્યું છે આ અવસ્થામાં તે ઋષિવરે સમાધિપૂર્વક મરણને પ્રાપ્ત કર્યું. હસ્તિનાગપુરના ગુરૂદત્ત શ્રેષ્ઠીપુત્રે, સ્થવિરાની પાસે દીક્ષાને સ્વીકારી હતી. એક અવસરે નગરના ઉદ્યાનમાં તેઓ કાચાત્સર્ગ ધ્યાને ઉભા હતા. ત્યાં ગેપાળે નિર્દોષ એવા તેઓને શાલ્મલીવૃક્ષના લાકડાની જેમ સળગાવી મૂકયાં. છતાંયે આ અવસ્થામાં તેઓએ સમાધિપૂર્વક પડિંત મરણને પ્રાપ્ત કર્યું.
ચિલાતીપુત્ર નામના ચારે, ઉપશમ, વિવેક અને સવરરૂપ ત્રિપદીને સાંભળીને દીક્ષા ગ્રહણ કરી. તે અવસરે તે ત્યાંજ કાયાત્સગ ધ્યાને રહ્યા. કીડીઓએ તેમના શરીરને ચાલણીની જેમ છિદ્રવાળું કર્યું આમ શરીર ખવાતું હાવા છતાંયે તે સમાધિથી મરણને પામ્યા. ૮૧:૮૨:૮૩૮૪ ૮૫:૮૬
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८] :: :: :: :: श्री सा२।५रि॥ ५यना आसी गयसुकुमालो अल्लयचम्मं व कीलयसएहिं। धरणीअले उचिद्धो तेणवि आराहि मरणं ॥८७॥
मंखलिणावि य अरहओ सीसा तेअस्स उवगया दड्डा ते तहवि डज्झमाणा पडिवन्ना उत्तम अटुं॥८८॥
परिजाणई तिगुत्तो जावजीवाइ सव्वमाहारं । संघसमवायमज्झे सागारं गुरुनिओगेणं ॥८९॥
अहवा समाहिहेउं करेइ सो पाणगस्स आहारं । तो पाणगंपि पच्छा वोसिरइ मुणी जहाकालं ॥१०॥
खामेमि सव्वसंघं संवेग सेसगाण कुणमाणो । मणवइजोगेहिं पुरा कयकारिअअणुमए वावि ॥११॥
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ : : : : [ ૧૪૯
શ્રીગજસુકમાલ નામના રાષિ, નગરના ઉદ્યાનમાં કાર્યોત્સર્ગથ્થાને રહ્યા હતા. નિરપરાધી અને શાન્ત એવા તેઓને, કે પાપત્માએ હજારે ખીલાઓથી જાણે મઢેલ હોય એવી રીતિયે લીલા ચામડાથી બાંધી, પૃથ્વી પર પછાડયા. આ છતાંયે તેઓએ સમાધિપૂર્વક મરણને મેળવ્યું.
૮૭ મંખલી ગોશાળાએ નિર્દોષ એવા શ્રી સુનક્ષત્ર અને શ્રી સર્વાનુભૂતિ નામના શ્રી મહાવીર પરમાત્માના શિષ્યોને તેજોલેશ્યાથી બાળી નાંખ્યા હતા. તે રીતિએ સળગતાં તે બને મુનિવરે સમાધિભાવને સ્વીકારી પંડિત મરણને પામ્યા.
૮૮ સંથારાના સ્વીકારની વિધિ આ છે: “યોગ્ય અવસરે, ત્રણગુપ્તિથી ગુખ એ પસાધુ જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણે છે. બાદ માવજજીવને માટે સંઘસમુદાયની મધ્યમાં ગુરૂના આદેશ મુજબ આગેરે પૂર્વક ચારેય આહારનું પચ્ચકખાણ કરે છે. ૮૯
અથવા સમાધિ જાળવવાને સારૂ, કેઈક અવસરે ક્ષેપક સાધુ ત્રણઆહારનું પચ્ચખાણ કરે છે. અને કેવળ પ્રાસુક જળને આહાર કરે છે. બાદ ઉચિત કાલે તે ક્ષેપક, પાણના આહારનું પણ પચ્ચખાણ કરે છે.
ક્ષમાપનાની વિધિ આ છે: “શેષલોકોને સંવેગ પ્રગટ થાય તે રીતિયે તે ક્ષેપકે ક્ષમાપના કરવી જોઈએ. અને સર્વ સંઘ સમુદાયની મધ્યમાં તેણે કહેવું કે “પૂર્વે મન, વચન, અને કાયાના યોગથી કરવા, કરાવવા કે અનમેદવા દ્વારા મેં જે કાંઈ અપરાધ કર્યા હોય તેને હું નમાવું .” ૯૧
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०] :: : : :: श्री सथारापरिज्ञा ५यना सव्वे अवराहपए एस खमावेमि अज्ज निस्सल्लो। अम्मापिऊसरिसया सव्वेऽवि खमंतु मह जीवा॥९२
धीरपुरिसपण्णत्तं सप्पुरिसनिसेविअं परमघोरं । धन्ना सिलायलगया साहंती उत्तमं अटुं ॥९३॥
नारयतिरिअगईए मणुस्सदेवत्तणे वसंतेणं । जं पत्तं सुहदुक्खं तं अणुचिंते अणन्नमणो ॥१४॥
नरएसु वेअणाओ अणोवमाओ असायबहुलाओ। कायनिमित्तं पत्तो अणंतखुत्तो बहुविहाओ ॥१५॥
देवत्ते मणुअत्ते पराभिओगत्तणं उवगएणं । दुक्खपरिकिलेसकरी अणंतखुत्तो समणभूओ॥१६॥
तिरिअगइं अणुपत्तो भीममहावेअणा अणोअरया। जम्मणमरणरहट्टे अणंतत्तो परिब्भमिओ ॥९॥
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ = = = [ ૧૫૧
બે હાથને મસ્તકે જોડીને તેણે ફરી કહેવું કે શલ્યથી રહિત આ હું આજે સર્વ પ્રકારના અપરાધને ખમાવું છું. માતાપિતા સમાન સવજી મારા વિષે ક્ષમા રાખો. ૯૨
* ક્ષેપક મહાનુભાવને શ્રીગુરૂમહારાજ આ મુજબ બેધ આપે છે કે “ધીરપુરૂષોએ પ્રરૂપેલ, વળી સત્પુરૂષોથી સદા સેવાતા, અને કાયર આત્માઓ માટે અત્યન્ત દુષ્કર એવા પંડિતમરણ–સંથારાને, શિલાતલપર આરૂઢ થયેલા નિ:સંગ અને ધન્ય આત્માઓ સાધે છે.”
હે વિનય ! સાવધાન બનીને તું વિચાર કર. તે નારક અને તિર્યંચ ગતિમાં તથા દેવગતિ અને મનુષ્યગતિમાં કેવાં કેવાં સુખદુઃખ જોગવ્યાં છે?”
“હે મુમુક્ષુ ! નરકને વિષે તે અસાતા બહુલ-દુખપૂર્ણ, અસાધારણ અને તીવ્ર વેદનાઓને શરીરની ખાતર પ્રાય: અનન્તીવેળાયે જોગવી છે.” “ વળી દેવપણામાં તથા મનુષ્યપણામાં પારકાના દાસભાવને પામેલા તેં દુઃખ, સંતાપ અને ત્રાસને ઉપજાવનારી વેદનાઓને પ્રાયશ: અનન્તીવેળાયે અનુભવી છે અને તે પુણ્યવાન ! તિર્યંચગતિને પામીને ન પાર પામી શકાય એવી મહાવેદનાઓને ઘણી વાર તેં ભેગવી છે. આ રીતિયે જન્મ તથા મરણરૂપ રેંટના આવર્તે જ્યાં સતત્ ચાલુ છે, એવા સંસારમાં તું અનન્તકાળ ભટક્યો છે.
૯૯૬૭
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२]
ૐ શ્રી સ થારાપરિજ્ઞા પયન્ના
सुविहिअ ! अईयकाले अनंतकालं तु आगयगएणं । जम्मणमरणमणतं अनंतखुत्तो समणुभूओ ||१८||
नत्थि भयं मरणसमं जम्मणसरिसं न विजए दुक्खं । जम्मणमरणायंकं छिंद ममत्तं सरीराओ || ९९||
अन्नं इमं सरीरं अन्नो जीवत्ति निच्छयमईओ । दुक्खपरिकिलेसकरं छिंद ममत्तं सरीराओ ॥ १००॥
जावंति केइ दुक्खा सारीरा माणसा व संसारे । पत्तो अनंतखुतो कायस्स ममत्तदोसेणं ॥ १०१ ॥
तम्हा सरीरमाई सम्भितरबाहिरं निरवसेसं । छिंदममत्तं सुविहिअ ! जइ इच्छसि उत्तमं ठाणं ॥
जग आहारो संघो सव्वो मह खमउ निरवसेसंपि । अहमवि खमामि सुद्धो गुणसंघायस्स संघस्स ॥ १०३
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ
::
:: [૧૫૩
હૈ સુવિહિત ! સંસારને વિષે ભૂતકાલમાં તે અનન્તકાલસુધી અનન્તીવેળાયે અનન્તા જન્મ-મરણાને અનુભવ્યાં છે' આ બધાંયે દુ:ખા સંસારવતી સર્વજીવાને માટે સહજ છે. માટે વમાનકાલના દુ:ખાથી તું મૂંઝાઇશ નહિ અને આરાધનાને ભૂલીશ નહિ.’ મરણના જેવા મહાભય નથી, જન્મ સમાન અન્ય કોઇ દુઃખ છે નહિં. આ કારણે જન્મમરણુરૂપ મહાભયોના કારણભૂત શરીરના મમત્વભાવને તું શીઘ્ર છેદી નાંખ.’
૯૮૯૯
વળી હું ભાગ્યવાન ! આ શરીર જીવથી અન્ય છે. તથા જીવ શરીરથી ભિન્ન છે” આ નિશ્ચયપૂર્વક દુ:ખ અને કલેશના મૂળ ઉપાદાન સમા શરીરના મમત્વને તારે છેદી નાંખવું જોઇએ. કારણ કે: ભીમ અને અપાર આ સંસારમાં, આત્માએ જે કાંઇ શરીર સંબન્ધી કે મનસંબન્ધી દુ:ખાને અનન્તીવેળાયે ભાગળ્યાં છે, તે શરીર પરના મારાપણારૂપ મહાદોષના યોગે જ. આથી હું સુવિહિત ! તને વારંવાર કહેવું પડે છે કે: જો સમાધિ પૂર્વક મરણને મેળવવું હોય તે તે ઉત્તમ અર્થની પ્રાપ્તિને સારૂ તારે શરીર આદિ આભ્યન્તર અને અન્ય બાહ્ય પરિગ્રહને વિષે મારાપણું સર્વથા વાસિરાવી દેવું.’૧૦૦:૧૦૧:૧૦૨
મુમુક્ષુ આત્મા, ગુરૂમહારાજની સમક્ષ ફરી ક્ષમાપના કરે છે, કે ‘જગતના શરણુરુપ, હિતવત્સલ સમસ્ત શ્રીસંધ, મારાં સઘળાંચે અપરાયાને ખમે, તથા શલ્યથી રહિત બનીને પણ, ગુણાના આધારભૂત શ્રીસંઘને ખમાવું છું.’ ૧૦૩
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४] :: :: :: :: श्री संथारापरिज्ञा पयन्ना आयरिअ उवज्झाए सीसे साहम्मिए कुलगणे य । जे मे केइ कसाया सब्वे तिविहेण खामेमि ॥ १०४॥
सव्वस्स समणसंघस्स भयवओ अंजलि करिअ सीसे सव्वं खमावइत्ता अहमवि खामेमि सव्वस्स ॥ १०५ ॥
सव्वस्सजीवरासिस्स भावओ धम्मनिहिअनि अचित्तो सव्वं खमावइत्ता अहयंपि खमामि सव्वेसिं ॥ १०६ ॥
इअ खामिआइआरो अणुत्तरं तवसमाहिमारूढो । पफोडतो विहरह बहुविवाहाकरं कम्मं ॥ १०७॥
जं बद्धमसंखिजाहिं असुभभवसयसहस्सकोडीहिं । एगसमएण विहुणइ संथारं आरुहंतो य ॥ १०८॥
इह तह विहारिणो से विग्धकरी बेअणा समुट्ठेह | तीसे विझवणा अणुसट्ठि दिंति निज्जवया ॥ १०९ ॥
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ. : ઃ ૦ [૧૫૫
તથા “શ્રી આચાર્યદેવ, શ્રીઉપાધ્યાય, શિષ્ય, સાધર્મિકે, કુળ તથા ગણ વગેરે જે કઈને કષાય ઉત્પન્ન કરાવ્યો હિય-કષાયનું હું કારણ બન્યો હોઉં તે સર્વને હું વિવિધ યોગે ખમાવું છું.” “શ્રી સર્વ શ્રમણ સંઘના સઘળાંયે અપરા. ધને હું મસ્તક પર બે હાથ જોડવાઇપ અંજલિ કરી ખમાવું છું. તથા હું પણ (ફરી) સર્વને ખમું છું.” વળી હું જિનકથિત ધર્મમાં આપત ચિત્તવાળો થઈને સર્વ જગતના જીવ સમૂહની સાથે બંધુભાવથી–નિશલ્યરીતિયે નમાવું છું. અને હું પણ સર્વને ખમું છું.”
- ૧૦૪:૧૫:૧૦૬
આમ અતિચારને ખમનાર, અને અનુત્તર તપ તથા અપૂર્વ સમાધિને પ્રાપ્ત કરનાર ક્ષેપક આત્મા; બહુવિધ બાધા સંતાપ વગેરેના મૂળ કારણ કર્યસમૂહને ખપાવતે સમભાવમાં વિહરે છે. અસંખ્યય લાખ કોટિ અશુભ ભની પરંપરા દ્વારા જે ગાઢ કર્મ બાંધ્યું હોય, તે સર્વ કર્મસમૂહને સંથારા પર આરૂઢ થયેલ ક્ષપક આત્મા, શુભ અધ્યવસાયોના યોગે એક સમયમાં ખપાવે છે. ૧૦૭:૧૦૮
આ અવસરે; સંથારાપર આરૂઢ થયેલા મહાનુભાવ સં૫કને કદાચ પૂર્વકાલીન અશુભના યોગે, સમાધિભાવમાં વિગ્ન કરનારી વેદના ઉદયમાં આવે, તે તેને શમાવવાને સારૂ, ગીતાર્થ એવા નિયામક સાધુઓ બાવનાચંદન જેવી શીતલ ધર્મશિક્ષા આપે. -
૧e
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६] :: :: :: :: श्री सथारापरिश। याना जइ ताव ते मुणिवरा आरोविअवित्थरा अपरिकम्मा। गिरिपन्भारविलग्गा बहुसावयसंकडं भीमं ॥११॥
धीधणिअबद्धकच्छा अणुत्तरविहारिणो समक्खाया। सावयदाढगयावि हु साहंती उत्तम अहं॥१११॥
किं पुण अणगारसहायगेहिं धीरेहिं संगयमणेहिं । नहु नित्थरिजइ इमो संथारो उत्तमं अलु ? ॥११२॥
उच्छूढसरीरघरा अन्नो जीवो सरीरमन्नंति। धम्मस्स कारणे सुविहिआ सरीरंपि छडंति॥११३।।
पोराणिअपच्चुप्पन्निआउ अहिआसिऊण विअणाओ कम्मकलंकवल्ली विहुणइ संथारमारूढो ॥११॥
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાનુવાદ. : : : : [૧૫૭
જે આ મુજબ: હે પુણ્ય પુરૂષ! આરાધનામાં જ જેઓએ પિતાનું સઘળુંયે અર્પિત કર્યું છે, એવા પૂર્વકાલીન મુનિવરો; જ્યારે તેવા પ્રકારના અભ્યાસ વગર પણ, અનેક જંગલી જાનવરથી ચોમેર ઘેરાએલા ભયંકર પર્વતની ટોચ પર કાયોત્સર્ગથ્થાને રહેતા હતા. વળી અત્યન્ત ધીર વૃત્તિને ધરનારા આ કારણે શ્રી જિનકથિત આરાધનાના માર્ગમાં અનુત્તર રીતિયે વિહરનારા તે મહર્ષિપુરૂષ, જંગલી જાનવરેની દાઢમાં આવવા છતાંયે સમાધિભાવને અખંડ રાખે છે. અને ઉત્તમ અર્થને સાધે છે.” - ૧૧૦:૧૧૧
“હે સુવિહિત! ધીર તથા સ્વસ્થ મનવૃત્તિવાળા નિયામક સાધુઓ, જ્યારે સદા સહાય કરનારા છે એવી સ્થિતિમાં સમાધિભાવને પામીને શું આ સંથારાની આરાધનાને પાર ન પામી શકાય? અર્થાત્ તારે સહેલાઈથી આ સંથારાના પારને પામવો જોઈએ. કારણ કે જીવ એ શરીરથી અન્ય છે, તેમ શરીર એ પણ જીવથી ભિન્ન છે. આથી શરીરના મમત્વને મૂકી દેનારા સુવિહિપુરૂષે શ્રીજિનકથિત ધર્મની આરાધનાની ખાતર અવસરે શરીરને પણ ત્યજી દે છે.”
૧૧૨:૧૧૩
સંથારાપર આરૂઢ થયેલ પક, પૂર્વકાલીન અશુભના ઉદયથી ઉત્પન્ન થયેલી વેદનાઓને સમભાવપૂર્વક સહન કરીને, કર્મ૫ અશુભ કલંકની પરંપરાને વેલડીની જેમ મૂળથી હલાવી નાંખે છે. આથી તારે પણ આ વેદનાઓને સમભાવે સહવા પૂર્વક કર્મોને ખપાવવા જોઈએ."
૧૧૪
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८ ] :: : :: :: श्री सथा५रिशा यता जं अन्नाणी कम्मं खवेइ बहुआहिं वासकोडीहिं। तं नाणी तिहिं गुत्तो खवेइ ऊसासमित्तेणं ॥११५॥
अट्ठविहकम्ममूलं बहुएहिं भवेहिं संचिअं पावं । तं नाणी तिहिं गुत्तो खवेइ ऊसासमित्तेणं ॥११६॥
एवं मरिऊण धीरा संथारंमि उ मुरु पसत्थंमि । तहअभवेण व तेण व सिज्झिज्जा खीणकम्मरया॥
गुत्तीसमिइगुणड्डो संजमतवनिअमकरणकयमउडो। सम्मत्तनाणदंसणतिरयणसंपाविअसमग्यो ॥११८॥
संघो सइंदयाणं सदेवमणुआसुरम्मि लोगम्मि। दुल्लहतरो विसुद्धो सुविसुद्धोतो महामउडो॥११९॥
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ અને ભાવાવાદ. * = = = [૧૫૯
“બહકોડ વર્ષો સુધી તપ, ક્રિયા વગેરે દ્વારાયે અજ્ઞાન આત્મા જે કર્મસમૂહને ખપાવે છે. મન, વચન, કાયાના યોગેથી આત્માનું રક્ષણ કરનાર જ્ઞાની આત્મા, તે કર્મસમૂહને શ્વાસ માત્રમાં ખપાવે છે. કારણ કેઃ સમ્યજ્ઞાન પૂર્વકનાં અનુષ્ઠાનોનો પ્રભાવ અચિત્ય છે.” “વિશેષ શું કહેવું? મન, વચન અને કાયાથી આત્માનું જતન કરનાર જ્ઞાની આત્મા, બહુ ભવોથી સંચિત કરેલા આઠ પ્રકારનાં કર્મસમૂહ પાન વાસમાત્રમાં ખપાવે છે. આ કારણે હે સુવિહિન ! સમ્યગજ્ઞાનનાં આલંબન પૂર્વક તારે પણ આ આરાધનામાં ઉજમાળ રહેવું.”
૧૧૫ ૧૧૬ આ મુજબ હિતોપદેશરૂપ આલંબનને મેળવનાર સુવિહિત આત્માઓ ગુરૂ વગેરે વડિલજનોથી પ્રશંસાને પામેલા સંથારાપર ધીરતાપૂર્વક આરૂઢ થઈ, સર્વપ્રકારના કર્મમલને ખપાવવા પૂર્વક તે ભવમાં યા ત્રીજા ભવમાં અવશ્ય સિદ્ધ થાય છે. અને મહાનંદ પદને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૧૭
શ્રી સંઘની સ્તુતિ અન્તિમ મગથી: ગુપ્તિ, સમિતિ આદિ ગુણોથી મનહર, સમ્યમ્ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરુપ રત્નત્રયીથી મહામૂલ્યવાન તથા સંયમ, તપ, નિયમ વગેરે ગુણરુપ સુવર્ણથી જડેલે શ્રીસંઘરુપ મહામુકુટ, દેવ, દેવેન્દ્ર, અસુર અને માનથી સહિત ત્રણ લોકમાં વિશુદ્ધ હોવાને કારણે પૂજનીય છે, અતિશય દુર્લભ છે. વળી નિર્મળગુણેને આધાર છે, માટે પરમશદ્ધ છે, અને સૌને શિરોધાર્ય છે. ૧૧૮૪ ૧૧૯
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦] ::
* : શ્રી સંથારાપરિજ્ઞા યના
उज्झतेवि गिम्हे कालसिलाए कवलिभू आए । सूरेण व चंडेण व किरणसहस्संपयंडेणं ॥ १२० ॥ लोगविजयं करितेण तेण झाणोवउत्तचित्तेणं । परिसुद्धाणदंसणविभूइमंतेण चित्तेणं ॥ १२१ ॥ चंदगविज्झं लद्धं केवलसरिसं समाउ परिहीणं । उत्तमलेसाणुगओ पडिवन्नो उत्तमं अहं ॥ १२२ ॥ एवं मए अभिथुआ संधारगईदखंधमारूढा । सुसमणनरिंदचंदा सुहसंकमणं सया दिंतु ॥ १२३॥
સચારાના આરાધકનું અન્તિમ: ગ્રીષ્મૠતુમાં અગ્નિથી લાલચેાળ તપેલા લેાખંડના તાવડાના જેવી કાળી શિલામાં આઢ થઈને હજારો કિરણાથી પ્રચંડ, અને ઉગ્ર એવા સૂર્યના તાપથી અળવા છતાંયે, કષાય વગેરે લેાકના વિજય કરનાર અને ધ્યાનમાં સદાકાલ ઉપયેાગશીલ, વળી અત્યન્ત સુવિશુદ્ધ જ્ઞાન દનરુપ વિભૂતિથી યુક્ત, તથા આરાધનામાં અર્પિત ચિત્તવાળા સુવિહિત પુરૂષે; ઉત્તમ લેશ્યાના પરિણામપૂર્વક રાધાવેધ સમાન દુર્લભ, કેવલજ્ઞાનની સદ્દેશ, સમતાભાવથી પૂર્ણ એવા ઉત્તમ અરુપ સમાધિમરણને મેળવ્યુ છે.
૧૨: ૧૨૧: ૧૨૨
પ્રાર્થનાપૂર્વક ઉપસંહાર: આ પ્રકારે મે જેએની સ્તુતિ કરી છે, એવા શ્રીજિનકથિત અન્તિમ કાલીન સંથારારુપ હાથીના સ્કન્ધપર સુખપૂર્વક આરૂઢ થયેલા, વળી નરેન્દ્રોને વિષે ચન્દ્ર સમાન શ્રમણ પુરૂષા, સદાકાલ અમેને શાશ્વત, સ્વાધીન અને અખડ સુખાની પરંપરા આપે. ૧૨૩
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
पंडितमृत्यु : महामहोत्सव :
- आये ! न शोचनीयोऽसौ महात्मा नरसत्तम । 'येनैकदिनमात्रेण साधितं सत्प्रयोजनम् ॥१॥
यथा पापभरं कृत्वा प्रवृत्तो नरकं प्रति ।
-यदि गच्छेत्तथैवाऽत्र ततः शोच्यो भवोदधौ ॥२॥
- यः पुन प्राप्य सद्धर्म निर्धूय निजकल्मषम् ।
सर्वार्थसिद्धिं संप्राप्तो नासौ शोकस्य गोचर : ॥३॥
*
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંડિત મરણ : મહા મહોત્સવ :
શ્રી અનુસુંદર ચક્રવતી, એક દિવસનું સંયમ પાળીને સમાવિપૂર્વક અતિમ આરાધના કરી, પંડિતમરણને પ્રાપ્ત કરી, સદ્ધતિને સાધી ગયા. તે પુણ્યવાનના મૃત્યુથી દુઃખી થતા શ્રી સુલલિતા સાધ્વી વગેરેને ઉદ્દેશીને, પૂ. શ્રી સોમન્તભદ્રસૂરિ તે અવસરે ઉપદેશરૂપ અમૃતવૃષ્ટિ કરે છે. જે આ મુજબ.
આયે! જે પુણ્યવાન મહાપુરૂષે, માત્ર એક દિવસના. સંયમથી પિતાનું હિતકાર્ય સાધી લીધું છે. અને સ્વયં કૃતકૃત્ય બની શકયા છે. તે પૂર્ણ ભાગ્યશાળી આત્માને માટે જરાપણ શોક કરવાની જરૂર નથી. હા, જે એ ખૂબ પાપસમૂહને ઉપાઈને, તેના ભારથી અહિંથી મરી નરકરૂપ દુર્ગતિમાં ગયા હેત, તથા પરિણામે અનન્ત અપાર સંસાર-. સમુદ્રમાં ડૂબી ગયા હતા, તો અવશ્ય એ શેક કરવાને યોગ્ય ગણાત.
૧:૨
–પણુ–
જે પુણ્યશાળી મહાનુભાવ, શ્રી જિનકથિત વિશુદ્ધ ધર્મને પ્રાપ્ત કરી, પિતાના પૂર્વોપાર્જિત કર્મનાં પૂંજને ધઈ, પંડિતમરણને પ્રાપ્ત કરવા પૂર્વક સર્વપ્રકારના ઈષ્ટ ચર્થોની સિદ્ધિને પામ્યા છે, તેને માટે શોક કરવો યોગ્ય નથી. ?
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
:: :: :: :: :: :: : [१६७ शोचनीयः सतामिष्टः नरः संयमदुर्बलः। स हि सर्वत्र संसारे भ्रमे दुखभरेरितः ॥४॥
न शोचनीयः स्निग्धेन मृतः संयमवान् नरः। स हि संसारचक्रेऽपि तिष्ठेदानन्दपूरितः ॥५॥
स एव च विभेत्युच्चै मरणे समुपस्थिते । येन नाचरितो धर्मः परलोकसुखावहः ॥६॥
सद्धर्मपथ्यपाथेयं यस्त्वादाय प्रतीक्षते । मरणं, तस्य तत्माप्तौ म भीः किंतु महोत्सवः ॥
ज्ञानवर्शमचारित्रतपोरूपापनाशिनी। बाराधना चतुःस्कंधा यस्य स्यात्तस्य किं मृतम् ॥८॥ आनन्दोत्पावका स्तेऽत्र भगवन्तो मुनीश्वराः । ये क्षालयित्वा पापौघं मृताः पंडितमृत्युना ।
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે આત્મા સંયમરુપ બલવિનાને છે. તે આત્મા દુઃખના ભારથી અપાર સંસારની ચેમર ભટકે છે. આ કારણે સત્પરૂષને માટે તેની દશા શોચનીય છે. પણ જે પુણ્યવાન આત્મા, શ્રી જિનકથિત સંયમધર્મનું સુંદર પ્રકારે આરાધન કરી મરણને પામે છે. તેને માટે સ્નેહીજનેએ શેક કરવાની કોઈ જરૂર નથી. કારણ કે તે આત્મા કદાચ સંસારમાં હશે, પણ જ્યાં હશે ત્યાં આનન્દમાં જ રમનારે હશે. ખરેખર તેજ આત્મા મરણકાલે ડરે છે, મૂંઝાય છે, કે જેણે પલકના સુખને આપનાર શ્રી જિનપ્રણીત ધર્મનું સમ્યગ આરાધન કર્યું નથી.”
૪:૫:૬ પણ જે ધમધન આત્મા, સુંદર રીતિયે ધર્મની આરાધના કરવા પૂર્વક, પરલોકના માર્ગનું ભાથું બાંધીને મૃત્યુની વાટ જેતે ઉભે છે, તેને મરણના અવસરે ડર નથી. એને સારૂ મરણ મહોત્સવરૂપ છે. કારણકે પાપને નાશ કરનારી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તરૂપ ચાર સ્થાવાળી શુભ આરાધના; જેણે આચરી છે તેને મરણ શું છે? વાસ્તવિક રીતિયે તેઓ જીવન્ત છે. અજરામર છે. જે મુનીશ્વર ભગવન્ત, પાપસમૂહને ખપાવીને, પંડિત મૃત્યુથી મરણને પામ્યા છે, તેઓ ખરેખર આનન્દના દેનારા. એ મહાત્માપુરૂષના મરણપ્રસંગે સાચે મહામહોત્સવ છે” ૭૮:૯
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्तिम आराधना
ज्ञानदर्शनचारित्रवीर्याराधनतत्परः। एक एवाऽन्तरात्मा मे व्युत्सृष्टमधुनाऽपरम् ॥१॥
रागद्वेषमहामोहकषायमलधूनकः। विशुद्धः सांप्रतं वर्ते स्नातकोऽहं समाहितः ॥२॥
क्षाम्यन्तु सर्वसत्त्वा मे क्षान्ति में सर्वजन्तुषु । निर्वैरः सांप्रतं शान्तः क्षेत्रज्ञो मम वर्तते ॥३॥
यदन्तर्यायिनः किंचिद् बहिर्भूतं पुरा मया। गृहीतं स्वीयबुद्धया तव्युत्सृष्टमधुनाऽखिलम् ॥४॥
तीर्थेश्वरा महात्मानः सिद्धा निघूतकल्मषा । सद्धर्मः साधवश्चेति भवन्तु मम मङ्गलम् ॥५॥
एतावानेवोत्तमत्वेन गृह्णामि भुवनेऽप्यहम् । एतानेव प्रपद्येऽहं शरणं भवभीरुकः॥६॥
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્તિમ આરાધના
શ્રીજિનકથિત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર તથા વયની આરાધનામાં તત્પર મારે અન્તરાત્મા એક જ છે, એ જ મારે છે, આ સિવાય અન્ય સર્વને મેં ત્યજી દીધાં છે. રાગ, દ્વેષ, મહામહ અને કષાયપ કારમાં મલને ધોઈને, હું અત્યારે નિર્મળ બન્યું છે. આ કારણે હું સાચે સ્નાતક થયે છું. વળી સર્વજી, મને ક્ષમા આપે. કારણ કે હું સર્વજીને ખમાવું છું. મારે આત્મા હાલ શાન્ત છે. મારે કેઈની પ્રત્યે વેરવિરોધ નથી. જે કદિકાલે વાસ્તવિક રીતિએ મારા ચેતનસ્વરુપ આત્માની સાથે સંબન્ધ રાખી શકે તેમ નથી. એવી પરવસ્તુઓને મેં અત્યાર સુધી મારી નજીકની માની લીધી; પિતાપણાની બુદ્ધિથી મેં એ વસ્તુઓને જાણી હતી. હાલ તે પૌગલિક પરવસ્તુઓને હું સરાવી દઉ છું. ૧૨૩૪
ત્રિલેકનાથ મહાત્મા શ્રીતીર્થકરદે પાપમલથી સર્વથા રહિત શ્રી સિદ્ધભગવન્ત તથા શ્રી જિનેશ્વર પ્રણત ધર્મ, અને શ્રી સાધુપુરૂષ મને મંગલરુપ બને. ત્રણેય લેકમાં આજ ચાર વસ્તુઓ શ્રેષ્ઠતમ છે. આ ચાર ત જ શરણસ્થાન છે. આથી ભવના જમણથી ડરે આના શરણને સ્વીકારું છું. ૫ ૬
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
::
[ite
निर्वृत्त सर्वकामोऽहं मनोजालनिरोधकः । बन्धुः समस्तभूतानां सूनुवत्सर्वयोषिताम् ॥७॥
स्थितः सामायिके शुद्धे सर्वयोगनिरोधनि । व्युत्सृष्टचेष्टं मां सिद्धाः पश्यन्तु परमेष्ठिनः ॥८॥
यच दुश्चरितं किंचिदिहान्यत्र च मे भवेत् । संजातं जातसंवेगस्तन्निन्दामि पुनः पुनः ॥९॥
सर्वोपाधिविशुद्धोऽहं ममेयमधुना मतिः । साक्षात्केवलिन स्तत्त्वं भगवन्तो विजानते ॥१०॥
भवप्रपञ्चनविरतो मोक्षैकगतचेतसा । समर्पितो मयाऽऽत्मैष जिनानां जन्मनाशिनाम् ॥
तत एव महात्मानः सद्भावार्पितचेतसः । स्वशक्त्याऽशेषकर्माशच्छेदं कुर्वन्तु मेऽधुना ॥ १२ ॥
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮ ] :
: : : : : હું અત્યારે સર્વ લાલસામાંથી નિવૃત્ત છું. મનનાં દુષ્ટ વિકલ્પને મેં તદ્દન રેકી લીધાં છે. હાલ હું જગતના સર્વ પ્રાણીવર્ગને બંધુપ ગણું છું, સર્વ સ્ત્રીઓ મારે મન માતા સમાન છે, હું તેઓને પુત્ર છું. સર્વ પ્રકારના રોગને નિરોધ કરનાર હું શુદ્ધ સામાયિકમાં હાલ રહું છું. વળી, સર્વ ચેષ્ટાઓને ત્યજી દેનારા મને, હે સિદ્ધભગવો કરૂણાદષ્ટિથી નિહાળે. ૭૮
આ ભવમાં કે અન્ય ભવમાં, મેં જે કાંઈ દુષ્કૃત આચર્યું હોય તે સર્વ દુષ્કૃતને, સંવેગભાવથી ભાવિત એ હું, આ અવસરે વારંવાર નિન્દુ છું. સર્વ પ્રકારના પરિગ્રહને મૂકીને હું વિશુદ્ધ બન્યો છું. મારી મવૃત્તિ અત્યારે આ છે. મારી વર્તમાન સ્થિતિના તત્વને શ્રી કેવલજ્ઞાનીભગવન્તો સાક્ષાત જાણી શકે છે. ૧૦
કેવળ મોક્ષનીજ એક ઈચ્છાથી હું સંસારના સર્વ સંબધેથી અળગે બન્યું છું. જન્મ મરણપ મહાદુઃખને નાશ કરનારા શ્રી જિનેશ્વરદેવના શરણે મેં મારા આત્માને સેંપી દીધો છે, આ કારણે તે કરૂણાસાગર મહાત્માપુરૂષ, સભાવપૂર્વક અપિત થયેલા મારા સઘળાયે કર્મોને નાશ પિતાની શક્તિથી આ વેળાયે કરે. ૧૧ ૧૨
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ - નૂતન પ્રકાશનો : - [ ] મહોપાધ્યાય શ્રી લાવણ્યવિજયજી સંકલિત શ્રી દ્રવ્યસમતિકા મૂળ ટીકા અને ભાષાન્તરપૂર્વક. આમ ખપી આત્માઓને ભેંટ. પાર્ગે જ અલગ. લખા–માસ્તર પ્રભુદાસ ટીપચંદ જૈન દેરાસર પેઢી, બીલીમોરા. [ B. B, Ry] - C[ 2 ] શ્રી પિંડ વિશુદ્ધિ સટીક મૂહય, 1-12-0 શ્રી પ્રતિક્રમણુસૂત્રપદવિવૃતિ શ્રી આવશ્યક નિયુક્તિ દીપિકા ભા. 1 મહચ, 3-8-0 ખન્નાવદ્ધિ અમુદ્રિત, અપૂર્વ અને અભ્યસનીય મળે. બી યુગાદિદેશના 1 +91, ૧-૮-છે - શુદ્ધ અને સુંદર પ્રકાશન પ્રાપ્તિસ્થાનઃઆ૦ શ્રી વિજયદાનસૂરિ જૈન ગ્રન્થમાળા હથે. ખાતર હીરાલાલ રણછોડદાસ ગોપીપુરા, સુરત. Printed by:-Hiralal Devchand Shah, at Sharda Mudrazalay" Pankoro naka, opp. Jumma masjid, Ahmedabad