Agam 03 Sthanang Gujarati Translation

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Dipratnasagar, Deepratnasagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/035603/1

Page #1
नमो नमो निम्मलदंसणस्स बाल ब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः पूज्य आनन्द-क्षमा-ललित-सुशील-सुधर्मसागर-गुरूभ्यो नमः આગમ- 3 | રસ્થાન આગમસૂત્ર ગુજરાતી ભાવાનુવાદ અનુવાદક અને સંપાદક 'આગમ દિવાકર મુનિ દીપરત્નસાગરજી ' [ M.Com. M.Ed.Ph.D. શ્રુત મહર્ષિ ] આગમ ગુજરાતી અનુવાદ શ્રેણી પુષ્પ-૩

Page #2
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ नमो नमो निम्मलदंसणस्स बाल ब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः पूज्य आनन्द-क्षमा-ललित-सुशील-सुधर्मसागर-गुरूभ्यो नम: ' (3) સ્થાના આગમસૂત્ર ગુજરાતી ભાવાનુવાદ પ્રકાશન તારીખ 30/03/2020 સોમવાર તિથી- 2076, ચૈત્ર સુદ-૬ C ] અનુવાદક અને સંપાદક (9 IEC IT આગમ દિવાકર મુનિ દીપરત્નસાગરજી [M.Com. M.Ed. Ph.D. શ્રુત મહર્ષિ TIT - T 00: સંપર્ક :00 lo ElurH 2 [M.Com., M.Ed., Ph.D., Email: - jainmunideepratnasagar@gmail.com Mob Mobile: - 09825967397 Web address:- (1) , (2) Deepratnasagar.in -: ટાઈપ સેટિંગ :આસુતોષ પ્રિન્ટર્સ, 09925146223 -: પ્રિન્ટર્સ :નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ 09825598855, મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 2

Page #3
आगमसूत्र 3, अंगसूत्र 3, 'स्थानांग' 45 આગમ વર્ગીકરણ સૂત્ર भ આગમનું નામ ક્રમ આગમનું નામ સૂત્ર 01 | आचार पयन्नासूत्र-२ 02 / सूत्रकृत् पयन्नासूत्र-३ 25 | आतुरप्रत्याख्यान 26 | महाप्रत्याख्यान 27 | भक्तपरिज्ञा 28 | तंदुलवैचारिक 03 स्थान 04 / समवाय अंगसूत्र-१ अंगसूत्र-२ अंगसूत्र-३ अंगसूत्र-४ अंगसूत्र-५ अंगसूत्र-६ अंगसूत्र-७ अंगसूत्र-८ अंगसूत्र-९ पयन्नासूत्र-४ पयन्नासूत्र-५ पयन्नासूत्र-६ पयन्नासूत्र-७ 05 | भगवती ज्ञाताधर्मकथा | संस्तारक | 30.1 गच्छाचार पयन्नासूत्र-७ 07 | 08 / अंतकृत् दशा 09 / अनुत्तरोपपातिकदशा 10 प्रश्नव्याकरणदशा 11 विपाकश्रुत 30.2 | चन्द्रवेध्यक 31 / | गणिविद्या देवेन्द्रस्तव अंगसूत्र-१० वीरस्तव निशीथ पयन्नासूत्र-८ पयन्नासूत्र-९ पयन्नासूत्र-१० छेदसूत्र-१ छेदसूत्र-२ छेदसूत्र-३ छेदसूत्र-४ औपपातिक 35 | बृहत्कल्प 13 अंगसूत्र-११ उपांगसूत्र-१ उपांगसूत्र-२ उपांगसूत्र-३ उपांगसूत्र-४ 36 राजप्रश्चिय जीवाजीवाभिगम व्यवहार 14 37 15 प्रज्ञापना 38 छेदसूत्र-५ सूर्यप्रज्ञप्ति उपांगसत्र-५ छेदसूत्र-६ उपांगसूत्र-६ 17 / चन्द्रप्रज्ञप्ति 18 जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति दशाश्रुतस्कन्ध | जीतकल्प 39 / महानिशीथ 40 | आवश्यक 41.1 ओघनियुक्ति 41.2 | पिंडनियुक्ति 42 | दशवैकालिक उपांगसूत्र-७ निरयावलिका 20 | कल्पवतंसिका पुष्पिका पुष्पचूलिका 23 वृष्णिदशा 24 / चतु:शरण 43 / | उत्तराध्ययन मूलसूत्र-१ मूलसूत्र-२ मूलसूत्र-२ मूलसूत्र-३ मूलसूत्र-४ चूलिकासूत्र-१ चूलिकासूत्र-२ उपांगसूत्र-८ उपांगसूत्र-९ उपांगसूत्रउपांगसूत्रउपांगसूत्रपयन्नासूत्र-१ 44 | नन्दी 45 | अनुयोगद्वार મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 3

Page #4
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ આગમસૂત્ર- 3 ‘સ્થાન’ અંગસૂત્ર-૩ ગુજરાતી ભાવાનુવાદ ક્યાં શું જોશો ? વિષય | પૃષ્ઠ ક્રમ | ક્રમ | વિષય. પૃષ્ઠ 092 સ્થાન-૧ સ્થાન-૨ સ્થાન-૬ સ્થાન-૭ 7 OCC સ્થાન-૩ 006 010 026 046 077 સ્થાન-૮ 108 116 સ્થાન-૪ સ્થાન-૫ સ્થાન-૯ સ્થાન-૧૦ 123 મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 4

Page #5
ક્રમ બુક્સ 09 02 04 03 6. 10. 06 02 01. 01. | | [48] આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ | મુનિ દીપરત્નસાગરજીનું આ પૂર્વેનું સાહિત્ય-સર્જન આગમસાહિત્ય આગમસાહિત્ય સાહિત્ય નામ બુક્સ | ક્રમા સાહિત્ય નામાં मूल आगम साहित्य: 147 | 5 | માયામ અનુમ સાહિત્ય:-1- મામસુત્તાળિ-મૂi print [49]. -1- આગમ વિષયાનુક્રમ- (મૂળ) -2- મામસુત્તા-મૂH Net [45] | | -2- ગામ વિષયાનુક્રમ (ટીવ) -3- માયામમનૂષા (મૂન પ્રત) [53] -3- કાયામ સૂત્ર-૧Tથા અનુક્રમ आगम अनुवाद साहित्य: 165. आगम अन्य साहित्य:-1- આગમસૂત્ર ગુજરાતી ભાવાનુવાદ | [47] | -1- આગમ કથાનુયોગ -2- કામસૂત્ર હિન્દી અનુવાદ Net | [47] -2- સામ સંવંથી સાહિત્ય -3- Aagam Sootra English | [11] -3- ત્રષિમાષિત સૂત્ર -4- આગમસૂત્ર સટીક ગુજરાતી -4- કામિય સૂવિની -5- મામસૂત્ર હિન્દી અનુવાઃ print |[12]. | आगम साहित्य-कुल पुस्तक आगम विवेचन साहित्य: 171 આગમ સિવાયનું અન્ય સાહિત્ય -1- કામસૂત્ર સીવં. [46]] 1. તજ્યાભ્યાસ સાહિત્ય-2- ગામ મૂર્વ વંવૃત્તિ -1 | [51]] 2 | સૂત્રાભ્યાસ સાહિત્ય-3– માન મૂલ પર્વ વૃR -2 | [09]| 3 | વ્યાકરણ સાહિત્ય| -4- મામ ચૂર્ણ સાહિત્ય | [09] 4 વ્યાખ્યાન સાહિત્ય-5- સંવૃત્તિવ સામસૂત્રાળિ-1 |[40]| 5 | જિનભક્તિ સાહિત્ય-6- સત્તિા કામસૂત્રાળ-2 | To8]| 6 | વિધિ સાહિત્ય-7- सचूर्णिक आगमसुत्ताणि | |[08]| 7 | આરાધના સાહિત્ય आगम कोष साहित्य: | 16 | 8 પરિચય સાહિત્ય-1- ગામ સોનો [04] | 9 | પૂજન સાહિત્ય-2- સામ વાવોનો [01] | 10 | તીર્થકર સંક્ષિપ્ત દર્શના -3- સામ-સાર-વષ: [05] | 11 | પ્રકીર્ણ સાહિત્ય-4- મામશલાસિંહ (--T) | To4]| 12 | દીપરત્નસાગરના લઘુશોધનિબંધ -5- માામ વૃહત્ નામ વષ: | [02] | | આગમ સિવાયનું સાહિત્ય કૂલ 518 13 06. 05 04 09 04. 03 02 25 05 05 85 1-આગમ સાહિત્ય (કુલ પુસ્તક) 2-આગમેતર સાહિત્ય (કુલ પુસ્તક) દીપરત્નસાગરજીનું કુલ સાહિત્ય 518 085 603 સાહિત્ય મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 5

Page #6
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ [3] સ્થાન અંગસૂત્ર-૩- ગુજરાતી ભાવાનુવાદ સ્થાન-૧ સૂત્ર-૧ સુધર્માસ્વામીએ જંબૂસ્વામીએને કહ્યું- હે આયુષ્યમાન્ ! મેં સાંભળેલ છે. ભગવંતે આ પ્રમાણે કહેલું છે. સૂત્ર-૨ આત્મા એક છે. (આત્મા એટલે કે જીવ, તેવ્યક્તિગત સ્વરૂપે એક છે). સૂત્ર-૩ થી 6 3- દંડ એક છે...(આત્મા જે ક્રિયાથી દંડાય તેને દંડ કહે છે.) 4- ક્રિયા એક છે...(કરવું તે ક્રિયા, તેના કાયિકી આદિ અનેક ભેદો છે.) પ-લોક એક છે.. (જ્યાં ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યો રહેલા છે, તેને લોક કહે છે.) ૬-અલોક એક છે...(જ્યાં ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યો ન હોય, તેને અલોક કહે છે.) સૂત્ર૭ થી 14 7- ધર્માસ્તિકાય એક છે... (જીવ અને પુદ્ગલની ગતિમાં સહાયક દ્રવ્યને ધર્માસ્તિકાય કહે છે.) 8- અધર્માસ્તિકાય એક છે..(જીવ અને પુદ્રલની સ્થિતિમાં સહાયક દ્રવ્યને અધર્માસ્તિકાય કહે છે.) 9- બંધ એક છે...(ક્રોધ આદિ કષાયથી કર્મ પુદ્ગલોનું આત્મ પ્રદેશ સાથે બંધાવું તે બંધ કહેવાય) 10- મોક્ષ એક છે...(આત્માનું સર્વ કર્મ પુદ્ગલોથી મુક્ત થવું તેને મોક્ષ કહે છે.) 11- પુન્ય એક છે...(શુભ કર્મરૂપ કર્મ-પ્રકૃતિને પુણ્ય કહે છે.) 12- પાપ એક છે...(અશુભ કર્મરૂપ કર્મ-પ્રકૃતિને પાપ કહે છે.) 13- આશ્રવ એક છે...(કર્મ આવવાના કારણો અથવા કર્માબંધના હેતુને આશ્રવ કહે છે.) 14- સંવર એક છે.. આવતા કર્મોને રોકવા અથવા આશ્રવનો નિરોધ, તેને સંવર કહે છે.) 15- વેદના એક છે...(વેદવું અર્થાત્ અનુભવવું, કર્મના ફળને અનુભવવું તેને વેદના કહે છે.) 16- નિર્જરા એક છે..(કર્મોનું આત્મપ્રદેશથી દૂર થવું કે છુટા પડવું તેને નિર્જરા કહે છે.) સૂત્ર-૧૭ થી 43 (17) પ્રત્યેક શરીરમાં રહેલો જીવ એક છે...જીવ્યો છે, જીવે છે કે જીવશે તેને જીવ કહે છે. તે પ્રત્યેક શરીરની અપેક્ષાએ એક છે. (18) બાહ્ય પુદ્ગલો લીધા વિના જીવોની વિફર્વણા અર્થાત્ વિશેષ ક્રિયા, તે એક છે. (19) મન એક છે...(મનન કરવું તે અથવા જેને વડે મનન કરાય તેને મન કહે છે.) (20) વચન એક છે...(બોલવામાં આવે તે વચન.) (21) કાય વ્યાપાર એક છે...(વૃદ્ધિ પામે તે કાય, કાયાની પ્રવૃત્તિને કાય વ્યાપાર કહે છે.) (22) ઉત્પાદ એક છે...(એક સમયમાં એક પર્યાયની અપેક્ષાએ ઉત્પત્તિ એક છે.) (23) વિનાશ એક છે...(ઉત્પત્તિની જેમ ઉત્પન્ન થયેલ પર્યાયનો વિનાશ થવો તે ‘વિનાશ’ એક છે.) (24) વિગતાસ્ત્ર અર્થાત્ મૃત જીવશરીર, તે સામાન્યની અપેક્ષાએ એક છે.) (25) ગતિ એક છે...(જીવનું વર્તમાન ભવને છોડીને આગામી ભવમાં જવું તેને ગતિ કહે છે.) મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 6

Page #7
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ (26) આગતિ એક છે...(પૂર્વભવને છોડીને વર્તમાન ભાવમાં આવવું તેને આગતિ કહે છે.) (27) ચ્યવન એક છે...(વૈમાનિક આદિ દેવોના મરણને ચ્યવન કહે છે. તે એક જીવને આશ્રીને એક છે.) (28) ઉપપાત એક છે...(દેવ તથા નારકીના જન્મને ઉપપાત કહે છે. તે એક જીવને આશ્રીને એક છે.) (29) તર્ક એક છે...(તર્ક એટલે વિમર્શ, અવાય થી પહેલા અને ઇહાથી પછી થાય છે, તે એક છે.) (30) સંજ્ઞા એક છે...(સંજ્ઞાના અનેક અર્થ છે, જેમ કે- આહાર, ભય વગેરે. વ્યંજનાવગ્રહ પછીના ઉત્તર કાળમાં થનાર મતિ વિશેષને પણ સંજ્ઞા કહેછે. ઇત્યાદિ) (31) મતિ એક છે...(મનન કરવું તે મતિ. કંઈક અર્થનું જ્ઞાન થયા પછી તેની સૂક્ષ્મ આલોચનારૂપ બુદ્ધિ.) (32) વિજ્ઞતા એક છે...વિશેષ જ્ઞાનસંપન્ન વ્યક્તિને વિજ્ઞ કહે છે, સામાન્ય અપેક્ષાએ વિજ્ઞતા એક છે. (33) વેદના એક છે...(પીડા રૂપ પરિણતિને વેદના કહે છે, તે સામાન્યની અપેક્ષાએ એક છે.) (34) છેદન એક છે..(શરીર કે અન્યનું કુહાડા વગેરેથી છેદન કરવું તે, સામાન્યની અપેક્ષાએ એક છે.) (35) ભેદન એક છે...ભાલા વડે શરીરને વિદારવું તે ભેદન કહેવાય છે.) (36) ચરમ શરીરીનું મરણ એક છે...(અંતિમ શરીરધારી જીવને ચરમશરીરી કહે છે.તે એક જ હોય છે. (37) પૂર્ણ શુદ્ધ તત્ત્વજ્ઞ પાત્ર એટલે કે કેવળી અથવા તીર્થકર સામાન્ય અપેક્ષાથી એક છે... (૩૮)એકભૂત જીવોનું દુઃખ એક છે. (સ્વકૃત કર્મફળનો ભોગી હોવાથી જીવોનું દુખ એક કહ્યું છે.) (39) જેના સેવનથીથી આત્મા ક્લેશ પામે તેવી અધર્મપ્રતિજ્ઞા એક છે... (40) જેના આચરણથી આત્મા વિશિષ્ટ જ્ઞાનાદિ પર્યાયવાળો બને તે ધર્મપ્રતિજ્ઞા એક છે... (41) દેવ, અસુર, મનુષ્યોને જે જે સમયમાં વિચારે છે તે તે સમયમાં કાલ વિશેષથી મન એક છે, વચના બોલવાના સમયમાં વચન એક છે, કાય- પ્રવૃત્તિના સમયમાં કાયવ્યાપાર એક છે.(મન-વચન-કાયયોગ એક છે) (42) દેવ, અસુર, મનુષ્યોને તે તે સમયમાં ઉત્થાન, કર્મ, બળ, વીર્ય, પુરુષકાર પરાક્રમ એક જ હોય છે. (43) જ્ઞાન એક છે, દર્શન એક છે, ચારિત્ર એક છે. વસ્તુના સ્વરૂપને જાણવું તે જ્ઞાન, શ્રદ્ધા તે દર્શન અને યથાર્થ આચરણ તે ચારિત્ર કહેવાય છે. સૂત્ર-૪ થી 46 (4) સમય એક છે...(કાળના સૌથી સૂક્ષ્મ અંશને સમય કહે છે.) (45) પ્રદેશ એક છે, પરમાણુ એક છે...દ્રવ્યનો નિર્વિભાગ અંશ અર્થાત્ નાનામાં નાનો દેશ તે પ્રદેશ કહેવાય અને પરમાણુ એટલે પુદ્ગલ દ્રવ્યનો નિર્વિભાગ અંશ સ્કંધ(સમુદાય)થી છૂટો પડી જાય ત્યારે પરમાણુ કહેવાય છે. (46) સિદ્ધિ એક છે, સિદ્ધ એક છે, પરિનિર્વાણ એક છે, પરિનિવૃત્ત એક છે... લોકના અગ્રભાગે રહેલ સ્થાન અથવા સિદ્ધશિલાને પણ સિદ્ધિ કહે છે.... જેઓ કર્મથી સર્વથા મુક્ત છે તેને સિદ્ધ કહે છે.... કર્મજનિત સંતાપના અભાવને પરિનિર્વાણ કહે છે... શારીરિક માનસિક દુઃખોથી સર્વથા રહિત જીવને પરિનિવૃત્ત કહે છે. સૂત્ર-૪૭ શબ્દ એક છે..., રૂપ એક છે..., ગંધ એક છે..., રસ એક છે..., સ્પર્શ એક છે. શુભશબ્દ એક છે,... અશુભશબ્દ એક છે, સુરૂપ એક છે... દુરૂપ એક છે, દીર્ઘ એક છે, ... હ્રસ્વ એક છે, વૃત્ત એક છે..., ત્રિકોણ એક છે..., ચોરસ એક છે..., વિસ્તીર્ણ એક છે..., પરિમંડલ એક છે, કૃષ્ણ એક છે,... નીલ એક છે,... લોહિત એક છે.... પીત એક છે.... શ્વેત એક છે. સુગંધ એક છે... દુર્ગધ એક છે, મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 7

Page #8
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ તિક્ત એક છે..., કટુક એક છે..., કષાય એક છે..., અંબિલ એક છે..., મધુર એક છે. કર્કશ એક છે..., મૃદુ એક છે..., ગુરુ એક છે..., લઘુ એક છે..., સહિત એક છે..., ઉષ્ણ એક છે..., સ્નિગ્ધ એક છે..., રૂક્ષ એક છે. સૂત્ર–૪૮ પ્રત્યેક પાપસ્થાનોનું એકત્વ બતાવતા કહે છે પ્રાણાતિપાત-(હિંસા કરવી) એક છે, મૃષાવાદ-(અસત્ય બોલવું) એક છે, અદત્તાદાન-(અણ દીધેલી વસ્તુ લેવી, ચોરી કરવી) એક છે. મૈથુન-(અબ્રહ્મચર્ય) એક છે. પરિગ્રહ-(વસ્તુ આદિનો સંગ્રહ) એક છે. ક્રોધ-(ગુસ્સો) એક છે, માન-(અહંકાર) એક છે, માયા-(કપટ)) એક છે, લોભ-(અસંતોષ) એક છે, રાગ-(પ્રિય વસ્તુની આસક્તિ) એક છે, દ્વેષ-(અપ્રિય વસ્તુ પર દુર્ભાવ) એક છે, કલહ-(લડાઈ) એક છે. અભ્યાખ્યાન-(ખોટું આળ ચડાવવું) એક છે. પૈશુન્ય-(ચાડીચુગલી) એક છે. પરંપરિવાદ- બીજાની. નિંદા કરવી) એક છે. અરતિરતિ-અરતિ એટલે ઉદ્વેગજન્ય મન-પરિણામ અને રતિ એટલે આનંદ કે હર્ષરૂપ મનો પરિણામ) એક છે, માયામૃષા-(કપટ સહિત જૂઠું બોલવું) એક છે. મિથ્યાદર્શન શલ્ય-(વિપરીત શ્રદ્ધા) એક છે. સૂત્ર-૪૯ પ્રાણાતિપાત વિરમણ-( હિંસા થી અટકવું તે)એક છે યાવત્ પરિગ્રહ વિરમણ એક છે. ક્રોધ વિવેક-(ક્રોધનો ત્યાગ) એક છે યાવત્ મિથ્યાદર્શન શલ્ય વિવેક એક છે. સૂત્ર-૫૦ અવસર્પિણી કાળ એક છે. સુસમસુસમા એક છે યાવત્ દુસમદૂસમાં કાળ એક છે. ઉત્સર્પિણી કાળ એક છે. દુસમદૂસમાં એક છે યાવત્ સુસમસુસમાં કાળ એક છે. સૂત્ર-૫૧ વર્ગણા એટલે જીવ સમુદાય અથવા એક સમાન પુદ્ગલોનો સમૂહ..... નૈરયિકોની વર્ગણા એક છે, અસુરકુમારોની વર્ગણા એક છે, એ રીતે ચોવીશ દંડક યાવત્ વૈમાનિકોની વર્ગણા એક છે. ભવસિદ્ધિક, અભવસિદ્ધિક, ભવસિદ્ધિક નૈરયિક, અભવસિદ્ધિક નૈરયિક - યાવત્ - એ રીતે ભવસિદ્ધિક વૈમાનિક, અભવસિદ્ધિક વૈમાનિક તે પ્રત્યેકની વર્ગણા એક-એક છે. સમ્યગદષ્ટિઓ, મિથ્યાષ્ટિઓ, મિશ્રદષ્ટિઓ, સમ્યગદષ્ટિ નૈરયિકો, મિથ્યાદૃષ્ટિ નૈરયિકો એ પ્રમાણે યાવત્ સ્વનિતકુમારો એ પ્રત્યેકની વર્ગણા એક-એક છે. આ પ્રમાણે સ્વનિતકુમારોની વર્ગણા એક છેસુધી કહેવું. મિથ્યાદષ્ટિ પૃથ્વીકાયિકોની વર્ગણા એક છે. એ રીતે યાવત્ વનસ્પતિ-કાયિકોની વર્ગણા એક છે. સમ્યગદષ્ટિ બેઇન્દ્રિયોની વર્ગણા એક છે, મિથ્યાદષ્ટિ બેઇન્દ્રિયોની વર્ગણા એક છે, એ રીતે તેઇન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિયોની પણ જાણવી. બાકીનાની નૈરયિકવત્ યાવત્ મિશ્રદષ્ટિ વૈમાનિકોની વર્ગણા એક છે. કૃષ્ણપાક્ષિક જીવો, શુક્લપાક્ષિક જીવો, કૃષ્ણપાક્ષિક નૈરયિક, શુક્લપાક્ષિક નૈરયિકની પ્રત્યેકની એક-એક વર્ગણા છે. એવી રીતે ચોવીશે દંડકો કહેવા. કૃષ્ણલેશ્યાવાલા જીવોની, નીલલેશ્યાવાલા જીવોની યાવત્ શુક્લલેશ્યાની પ્રત્યેકની વર્ગણા એક-એક છે. કૃષ્ણલેશ્યાવાળા નૈરયિકોની છે યાવત્ કાપોતલેશ્યાવાળા નૈરયિકોની વર્ગણા એક છે, એ રીતે જેટલી જેની લેશ્યાઓ તેની તેટલી વર્ગણા કહેવી. ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, પૃથ્વીકાય-અષ્કાય-વનસ્પતિકાયિકોને પહેલી ચાર લેશ્યા છે. તેઉકાય-વાયુકાય, બે-ત્રણ-ચાર ઇન્દ્રિયોને પહેલી ત્રણ લેશ્યા છે, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકો અને મનુષ્યોને છ લેગ્યા છે, જ્યોતિષ્ઠોને એક તેજોલેશ્યા છે, વૈમાનિકોને ઉપરની ત્રણ લેશ્યા છે, તેની તેટલી વેશ્યાઓ જાણવી. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 8

Page #9
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિકોની એક વર્ગણા છે, એ પ્રમાણે છ એ લેગ્યામાં બે-બે પદો કહેવા. કૃષ્ણલેશ્યાવાળા ભવસિદ્ધિક નૈરયિકો અને કૃષ્ણલેશ્યાવાળા અભવસિદ્ધિક નૈરયિકોની એક-એક વર્ગણા છે. એ રીતે જેની જેટલી વેશ્યાઓ હોય તેની તેટલી લેશ્યા કહેવી યાવત્ વૈમાનિકોની. કૃષ્ણલેશ્યિક સમ્યગદષ્ટિ, કૃષ્ણલેશ્યિક મિથ્યાદષ્ટિ, કૃષ્ણલેશ્યિક મિશ્રદષ્ટિ તે પ્રત્યેકની એક-એક વર્ગણા છે, એવી રીતે છ એ વેશ્યાને વિશે યાવત્ વૈમાનિકોની જેની જેટલી દષ્ટિ છે તેટલી કહેવી. કૃષ્ણલેશ્યિક કૃષ્ણપાક્ષિકો, કૃષ્ણલેશ્યિક શુક્લપાક્ષિકો ની એક-એક વર્ગણા છે. યાવત્ વૈમાનિક, જેની જેટલી વેશ્યાઓ. આ પ્રમાણે આઠ પદ વડે ચોવીસે દંડક જાણવા. | તીર્થ સિદ્ધોની વર્ગણા એક છે, એ રીતે યાવત્ એક સિદ્ધોની વર્ગણા એક છે. પ્રથમ સમય સિદ્ધોની યાવત્ અનંત સમય સિદ્ધોની વર્ગણા એક-એક છે. પરમાણુ પુદ્ગલોની યાવત્ અનંતપ્રદેશિક સ્કંધોની વર્ગણા એક-એક છે. એક પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલો યાવત્ અસંખ્યાત પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલોની પ્રત્યેકની વર્ગણા એક-એક છે. એક સમય સ્થિતિક યાવત્ અસંખ્યાત સમય સ્થિતિક પ્રત્યેક પુદ્ગલોની વર્ગણા એક-એક છે. એકગુણ કાળા યાવત્ અસંખ્યાત ગુણ કાળા વર્ણવાળા પ્રત્યેક પુદ્ગલોની વર્ગણાં એક-એક છે. આ પ્રમાણે વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શની વર્ગણા કહેવી, તે યાવતુ અનંતગુણ રૂક્ષ સ્પર્શવાળા પુદ્ગલોની. વર્ગણા એક છે. જઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટ-અજઘન્યોત્કૃષ્ટ પ્રત્યેક સ્કંધોની વર્ગણા એક-એક છે. એ રીતે જઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટ-મધ્યમ અવગાહના વાળા સ્કંધોની પ્રત્યેકની વર્ગણા એક-એક છે. જઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટ-મધ્યમ સ્થિતિવાળા પ્રત્યેક ધોની વર્ગણા એક-એક છે. જઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટ-મધ્યમ ગુણ કાળા વર્ણવાળા પ્રત્યેક સ્કંધોની વર્ગણા એક-એક છે. એ રીતે યાવતુ વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શોની એક-એક કહેવી યાવત્ મધ્યમ ગુણ રૂક્ષ સ્પર્શવાળા પુદ્ગલોની વર્ગણા એક છે. સૂત્ર-પ૨ થી પs (52) બધાં દ્વીપ-સમુદ્રો મધ્યે જંબૂદ્વીપ દ્વીપ એક છે, યાવત્ પરિક્ષેપથી 3,16,227 યોજન, ૩-ગાઉ, ૨૨૮-ધનુષ અને 13|| અંગુલથી કંઈક અધિક છે. (53) શ્રમણ ભગવંત મહાવીર આ અવસર્પિણીમાં 24 તીર્થંકરોમાં છેલ્લા તીર્થંકર એકલા સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત યાવત્ સર્વ દુઃખથી રહિત થયા. (54) અનુત્તર વિમાનના દેવોની કાયા એક હાથ ઉર્ધ્વ-ઉચ્ચત્વ થી કહી છે. (55) આદ્ર-ચિત્રા-સ્વાતિ ત્રણે નક્ષત્રનો એક-એક તારો કહેલ છે. (56) એક પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલો અનંત છે, એક સમય સ્થિતિક એક ગુણ કાળા પુદ્ગલ અનંત કહ્યા છે - યાવત્ - એક ગુણ રૂક્ષ સ્પર્શવાળા પુદ્ગલો અનંત છે. ‘સ્થાન સૂત્ર(અધ્યયન)ના સ્થાન-૧–નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 9

Page #10
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સ્થાન-૨ ઉદ્દેશો-૧ સૂત્ર-પ૭ - લોકમાં જે આ જીવાદિ વસ્તુઓ છે, તે બધી બે પ્રકારે છે - જીવ અને અજીવ... ત્રસ અને સ્થાવર... સયોનિક અને અયોનિક... આયુસહિત અને આયુરહિત... સઇન્દ્રિય અને અનિન્દ્રિય.. સવેદ અને અવેદ... રૂપી અને અરૂપી... સપુદ્ગલ અને અપુદ્ગલ... સંસારમાં રહેલા અને સંસારમાં ન રહેલ.. શાશ્વત અને અશાશ્વત. સૂત્ર-પ૮,૫૯ (58) અંજીવ બે પ્રકારે કહેલ છે- આકાશ અને નોઆકાશ... ધર્મ અને અધર્મ.. (59) બંધ અને મોક્ષ... પુન્ય અને પાપ... આશ્રવ અને સંવર... વેદના અને નિર્જરા... સૂત્ર-૬૦ ક્રિયા બે ભેદે છે - જીવક્રિયા, અજીવક્રિયા... જીવક્રિયા બે ભેદ-સમ્યકત્વ ક્રિયા, મિથ્યાત્વ ક્રિયા... અજીવ ક્રિયા બે ભેદે-ઇર્યાપથિકી, સાંપરાયિકી.. બે ભેદે ક્રિયા છે - કાયિકી, અધિકરણિકી... કાયિકી ક્રિયા બે ભેદે-અનુપરત કાયક્રિયા, દુષ્મયુક્ત કાયક્રિયા... અધિકરણિકી ક્રિયા બે ભેદે-સંયોજનાધિકરણિકી, નિર્વતૈના અધિકરણિકી... ક્રિયા બે ભેદે છે - પ્રાÀષિકી, પારિતાપનિકી .. પ્રાÀષિકી ક્રિયા બે પ્રકારે કહેલી છે- જીવ પ્રાદ્રષિકી, અજીવ પ્રાદ્રષિકી... પારિતાપનિકી ક્રિયા બે ભેદ-સ્વહસ્ત પારિતાપનિકી, પરહસ્ય પારિતાપનિકી... | ક્રિયા બે ભેદે છે - પ્રાણાતિપાત ક્રિયા, અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા... પ્રાણાતિપાત ક્રિયા બે ભેદ-સ્વહસ્ત પ્રાણાતિપાત ક્રિયા, પરહસ્ત પ્રાણાતિપાત ક્રિયા..અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા બે ભેદે-જીવ અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા અને અજીવ પ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા... (અહીં બાર સૂત્રો થયા). બે ક્રિયા ભેદે છે - આરંભિકી, પારિગ્રહિકી... આરંભિકી ક્રિયા બે ભેદે-જીવ આરંભિકી, અજીવ આરંભિકી. પારિગ્રહિકી પણ બે ભેદે છે- જીવ પારિગ્રહિકી, અજીવ પારિગ્રહિકી. ક્રિયા બે ભેદે છે - માયા પ્રત્યયિકી, મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયિકી... માયા પ્રત્યયિકી ક્રિયા બે ભેદેઆત્મભાવવંકનતા, પરભાવવંકનતા... મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયિકી ક્રિયા બે ભેદ-ઉનાતિરિક્ત મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયિકી, તવ્યતિરિક્ત મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયિકી. બે ભેદે ક્રિયા છે - દષ્ટિજા, સ્મૃષ્ટિ ... દષ્ટિજા ક્રિયા બે ભેદે-જીવદૃષ્ટિજા, અજીવદૃષ્ટિજા... સ્મૃષ્ટિના ક્રિયા બે ભેદે છે- જીવ સ્મૃષ્ટિજા, અજીવ પૃષ્ટિજા. ક્રિયા બે ભેદે છે - પ્રાતીત્યિકી, સામંતોપનિપાતિકી... પ્રાતીત્યિકી ક્રિયા બે ભેદે-જીવ પ્રાતીત્યિકી, અજીવ ચકી. સામંતોપનિપાતિકી ક્રિયા બે ભેદે- જીવ સામંતોપનિપાતિકી,અજીવ સામંતોપનિપાતિકી.(૨૪ સૂત્રો) ક્રિયા બે ભેદે છે - હસ્તિકી...નૈસૃષ્ટિકી... સ્વસ્તિકી ક્રિયા બે ભેદ - જીવ સ્વસ્તિકી, અજીવા સ્વસ્તિકી ... નૈસૃષ્ટિકી બે ભેદે- જીવ નૈસૃષ્ટિકી, અજીવ નૈસૃષ્ટિકી. ક્રિયા બે છે - આજ્ઞાપનિકી, વૈદારણિકી. તેના બબ્બે ભેદ નૈસૃષ્ટિ ક્રિયા મુજબ જાણવા. ક્રિયા બે છે - અનાભોગ પ્રત્યયિકી, અનવકાંક્ષ પ્રત્યયિકી... અનાભોગ પ્રત્યયિકી ક્રિયા બે ભેદે છે - અનુપયુક્ત આદાનતા અને અનુપયુક્ત પ્રમાર્જનતા... અનવકાંક્ષ ક્રિયા બે ભેદે - સ્વશરીર અનવકાંક્ષપ્રત્યયિકી, પર શરીર અનવકાંક્ષ પ્રત્યયિકી... ક્રિયા બે છે - પ્રેમ પ્રત્યયિકી, દ્વેષ પ્રત્યયિકી... પ્રેમ પ્રત્યયિકી ક્રિયા બે ભેદે - માયા પ્રત્યયિકી, લોભ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 10

Page #11
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ પ્રત્યયિકી ... દ્વેષ પ્રત્યયિકી ક્રિયા બે ભેદે - ક્રોધ પ્રત્યયિકી, માન પ્રત્યયિકી. (આ રીતે 36 પેટા સૂત્રો થયા.) સૂત્ર-૬૧ ગહ અર્થાત્ પોતાની ભૂલ કે પાપ નો સ્વીકાર કરવો તે, તે બે ભેદે છે - કેટલાક મન વડે ગહ કરે છે, કેટલાક વચન વડે ગહ કરે છે. અથવા ગર્તા બે ભેદે - કોઈ લાંબો કાળ ગહ કરે છે, કોઈ અલ્પકાળ ગહ કરે છે, સૂત્ર-૬૨ પચ્ચકખાણ અર્થાત્ પાપ પ્રવૃત્તિ ન કરવાનો અથવા પ્રમાદ ત્યાગ કરીને ધર્મ આદરવાનો નિયમ લેવો તે. તે બે પ્રકારે છે તે આ રીતે - કોઈ માત્ર મનથી પચ્ચકખાણ કરે છે, કોઈ માત્ર વચનથી પચ્ચકખાણ કરે છે અથવા પચ્ચકખાણ બે ભેદે - કોઈ દીર્ઘકાલીન પચ્ચકખાણ કરે છે, કોઈ અલ્પકાલીન પચ્ચકખાણ કરે છે. સૂત્ર-૬૩ બે ગુણ વડે યુક્ત અનગાર અનાદિ, અનંત, દીર્ઘકાલીન, ચાર ગતિવાળા સંસાર કાંતારને ઉલ્લંઘે છે. તે આ પ્રમાણે વિદ્યા વડે અને ચારિત્ર વડે. સૂત્ર-૬૪, 65 આરંભ અને પરિગ્રહ બે સ્થાનને જાણીને અને પ્રત્યાખ્યાન પૂર્વક તેનો ત્યાગ ન કરે ત્યાં સુધી આત્મા... 1. કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મને સાંભળવા પામતો નથી. 2. આત્મા શુદ્ધ બોધિ પામે નહીં તે. 3. આત્મા મુંડ થઈને, ઘરથી નીકળીને અણગાર પ્રવ્રજ્યા ન પામે 4. શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યવાસમાં ન વસે. 5. શુદ્ધ સંયમથી સંયમિત ન થાય. 6. શુદ્ધ સંવરથી સંવરે નહીં. 7. પરિપૂર્ણ મતિજ્ઞાનને ન પામે. 8. પરિપૂર્ણ શ્રુતજ્ઞાનને ન પામે. 9. પરિપૂર્ણ અવધિજ્ઞાનને ન પામે. 10. પરિપૂર્ણ મન:પર્યવજ્ઞાનને ન પામે. 11. પરિપૂર્ણ કેવલજ્ઞાનને ન પામે. 12. આત્મા કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મને શ્રવણપણા વડે પ્રાપ્ત કરે એવી રીતે યાવત્ કેવલજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરે... સૂત્ર-૬૬ બે સ્થાનથી આત્મા કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મશ્રવણપણાને પામે - સાંભળીને અને અવધારીને. એ જ પ્રમાણે વિશુદ્ધ બોધિથી કેવલજ્ઞાન સુધીના સર્વે સ્થાનોને પ્રાપ્ત કરે છે. સૂત્ર-૬૭ થી 19 (67) બે સમયો કહ્યા છે - અવસર્પિણી કાળ અને ઉત્સર્પિણી કાળ. (68) ઉન્માદ બે ભેદે છે - યક્ષના આવેશરૂપ અને દર્શન મોહનીયકર્મના ઉદયથી. તેમાં જે યક્ષાવેશ ઉન્માદ છે તે સુખેથી વેદાય છે અને સુખેથી તજી શકાય છે અને જે ઉન્માદ મોહનીયકર્મના ઉદયથી જે ઉન્માદ છે તે દુઃખવેદ્ય અને દુત્યાજ્ય છે. (69) દંડ બે કહ્યા છે અર્થદંડ-(પ્રયોજનવશ હિંસા આદિ કરે) અને અનર્થદંડ-(નિપ્રયોજન હિંસા આદિ કરે) નૈરયિકોને બે દંડ કહ્યા છે - અર્થદંડ, અનર્થદંડ. એ રીતે ચોવીસે દંડકમાં યાવતુ વૈમાનિકને જાણવું. સૂત્ર-૭૦ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 11

Page #12
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ દર્શન-(શુદ્ધ શ્રદ્ધા) બે પ્રકારે છે - સમ્યગ્દર્શન, મિથ્યાદર્શન... સમ્યગ્દર્શન બે ભેદે-નિસર્ગ સમ્યગ્દર્શના અને અભિગમ સમ્યગુ-દર્શન... નિસર્ગ સમ્યગ્દર્શન બે ભેદે - પ્રતિપાતિ-(નષ્ટ થનારું), અપ્રતિપાતિ-(નષ્ટ ના થનારું). અભિગમ સમ્યગ્દર્શન બે ભેદે - પ્રતિપાતિ, અપ્રતિપાતિ. મિથ્યાદર્શન બે ભેદે - અભિગ્રહિક મિથ્યાદર્શન, અનભિગ્રહિક મિથ્યાદર્શન, અભિગ્રહિક મિથ્યાદર્શન બે ભેદે - અંતસહિત, અંતરહિત, અનભિગ્રહિક મિથ્યાદર્શન પણ આ જ બે ભેદે છે. સૂત્ર૭૧ 1. જ્ઞાન બે ભેદે કહેલ છે- પ્રત્યક્ષ-(ઇન્દ્રિયોની સહાયતા વિના થતું)જ્ઞાન અને પરોક્ષ-(ઇન્દ્રિયોની સહાયતા થી થતું) જ્ઞાન. 2. પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન બે ભેદે - કેવલજ્ઞાન, નોકેવલજ્ઞાન. 3. કેવલજ્ઞાન બે ભેદે - ભવસ્થ કેવલજ્ઞાન, સિદ્ધ કેવલજ્ઞાન. 4. ભવસ્થ કેવલજ્ઞાન બે ભેદે - સયોગીભવસ્થ કેવલજ્ઞાન, અયોગિભવસ્થ કેવલજ્ઞાન. 5,6. યોગિ ભયસ્થ કેવલજ્ઞાન બે ભેદે - પ્રથમ સમય અને અપ્રથમ સમય - સયોગિ ભવસ્થ કેવલજ્ઞાના અથવા ચરિમ સમય અને અચરિમસમય સયોગિ ભવસ્થ કેવલજ્ઞાન. 7,8. એવી રીતે અયોગિ ભવસ્થ કેવલજ્ઞાનના પણ બે ભેદો જાણવા. 9. સિદ્ધ કેવલજ્ઞાન બે ભેદે - અનંતર સિદ્ધ કેવલજ્ઞાન, પરંપર સિદ્ધ કેવલજ્ઞાન. 10. અનંતર સિદ્ધ કેવલજ્ઞાન બે ભેદે - એક અનંતર સિવ અને અનેક અનંતર સિદ્ધ કેવલજ્ઞાન. 11. પરંપર સિદ્ધ કેવલજ્ઞાન બે ભેદે - એક પરંપર સિવ અને અનેક પરંપર સિદ્ધ કેવલજ્ઞાન. 12. નોકેવલજ્ઞાન બે ભેદે - અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન. 13. અવધિજ્ઞાન બે ભેદે - ભવપ્રત્યયિક, સાયોપથમિક. 14. ભવપ્રત્યયિક અવધિજ્ઞાન બે ને હોય - દેવોને, અને નૈરયિકોને. 15. ક્ષાયોપશમિક અવધિજ્ઞાન બે ને હોય - મનુષ્યોને અને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકોને. 16. મનપર્યવજ્ઞાન બે ભેદે કહેલ છે - ઋજુમતિ, વિપુલમતિ. 17. પરોક્ષજ્ઞાન બે ભેદે કહેલ છે- આભિનિબોધિકજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન, 18. આભિનિબોધિકજ્ઞાન બે ભેદે - મૃતનિશ્રિત, અમૃતનિશ્રિત. 19. શ્રુતનિશ્રિત આભિનિબોધિકજ્ઞાન બે ભેદે - અર્થાવગ્રહ, વ્યંજનાવગ્રહ. 20. અમૃતનિશ્રિતના પણ આ જ બે ભેદ છે. 21. શ્રુતજ્ઞાન બે ભેદે - અંગપ્રવિષ્ટ, અંગબાહ્ય. 22. અંગબાહ્ય બે ભેદે - આવશ્યક, આવશ્યક વ્યતિરિક્ત. 23. આવશ્યક વ્યતિરિક્ત બે ભેદ-કાલિક અને ઉત્કાલિક. સૂત્ર-૭૨ ધર્મ બે ભેદે કહેલ છે– ૧.શ્રતધર્મ-(આગમ આદિ શ્રતધર્મનો અભ્યાસ કે સ્વાધ્યાય કરવો) ૨.ચારિત્રધર્મ(સમ્યક્ રૂપે વ્રત, સમિતિ આદિનું આચરણ કરવું). શ્રતધર્મ બે ભેદેકહે છે- સૂત્ર શ્રતધર્મ અને અર્થ મૃતધર્મ. ચારિત્રધર્મ બે ભેદે - અગાર-(ગૃહસ્થ) ચારિત્રધર્મ અને અણગાર-(સાધુ) ચારિત્રધર્મ. સંયમ બે ભેદે કહેલ છે- સરાગસંયમ, વીતરાગસંયમ. સરાગસંયમ બે ભેદે - સૂક્ષ્મસંપરાય સરાગ સંયમ અને બાદરjપરાય સરાગ સંયમ, મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 12

Page #13
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ સૂક્ષ્મ સંપરાય સરાગ સંયમ બે ભેદે - પ્રથમ સમય અને અપ્રથમસમય - સૂક્ષ્મસંપરાય સરાગ સંયમ અથવા ચરમ અને અચરમ સૂક્ષ્મસંપરામસરાગ સંયમ. અથવા સૂક્ષ્મ સંપરાય સરાગ સંયમ બે ભેદે - સંક્લેશમાનક, વિશુદ્ધમાનક સૂક્ષ્મસંપરામસરાગ. બાદરjપરાય સરાગ સંયમ બે ભેદે છે- પ્રથમ સમય અને અપ્રથમસમય બાદરભંપરાય સરાગ સંયમ, અથવા ચરિમ અને અચરિમ બાદરjપરાય સરાગ સંયમ અથવા બાદરભંપરાય સરાગ સંયમ બે ભેદે - પ્રતિપાતિ, અપ્રતિપાતિ બાદરસપરાય સરાગ સંયમ. વીતરાગસંયમ બે ભેદે - ઉપશાંત કષાય અને ક્ષીણકક્ષાય-વીતરાગસંયમ. ઉપશાંતકષાય વીતરાગ સંયમ બે ભેદે - પ્રથમ સમય અને અપ્રથમ સમય - ઉપશાંત કષાય વીતરાગ સંયમાં અથવા ચરમ અને અચરમ-સમય ઉપશાંતકષાય વીતરાગ સંયમ. ક્ષીણકષાય વીતરાગ સંયમ બે ભેદે છે - છદ્મસ્થ અને કેવલી-ક્ષીણકષાય વીતરાગસંયમ. છદ્મસ્થ ક્ષીણકષાય વીતરાગ સંયમ બે ભેદે - સ્વયંભુદ્ધ ક્ષીણકષાય વીતરાગ સંયમ અને બુદ્ધબોધિતછદ્મસ્થ ક્ષીણકષાય વીતરાગ સંયમ. સ્વયંભુદ્ધ ક્ષીણકષાય વીતરાગ સંયમ બે ભેદે છે- પ્રથમ સમય અને અપ્રથમ સમય. અથવા ચરમ સમય અને અચરમ સમય સ્વયંભુદ્ધ ક્ષીણકષાય વીતરાગ સંયમ. બુદ્ધિબોધિત છદ્મસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગસંયમ બે ભેદે - પ્રથમ સમય અને અપ્રથમ સમય. અથવા ચરમ સમય અને અચરમ સમય બુદ્ધિબોધિત છદ્મસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગસંયમ. કેવલિ ક્ષીણકષાય વીતરાગસંયમ બે ભેદે - સયોગી અને અયોગી-કેવલી ક્ષીણકષાય વીતરાગસંયમ. સયોગી કેવલી ક્ષીણકષાય વીતરાગસંયમ બે ભેદે - પ્રથમ સમય અને અપ્રથમ સમય અથવા ચરમ સમય અને અચરમ સમય સયોગી કેવલી ક્ષીણકષાય વીતરાગસંયમ. અયોગી કેવલી ક્ષીણકષાય વીતરાગસંયમ બે ભેદે - પ્રથમ સમય અને અપ્રથમ સમય અથવા ચરમ સમય અને અચરમ સમય અયોગી કેવલી ક્ષીણકષાય વીતરાગસંયમ. સૂત્ર-૭૩ 1. પૃથ્વીકાયિક બે ભેદે કહેલ છે - સૂક્ષ્મ અને બાદર, 2 થી 5. એ રીતે વનસ્પતિકાયિક પર્યંત સર્વ એકેન્દ્રિયના બે ભેદે કહેલ છે - સૂક્ષ્મ અને બાદર. . પ્રથ્વીકાયિક બે ભેદે કહેલ છે - પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તક, 7 થી 10. એ રીતે વનસ્પતિકાયિક પર્યત સર્વ એકેન્દ્રિયના બે ભેદ જાણવા. 11. પૃથ્વીકાયિક બે ભેદે કહેલ છે - પરિણત-(અચિત્ત), અપરિણત-(સચિત્ત). 12 થી 15. એ પ્રમાણે વનસ્પતિકાયિક પર્યંત સર્વ એકેન્દ્રિયના બે ભેદ જાણવા. 16. દ્રવ્ય બે ભેદે કહેલ છે- પરિણત અને અપરિણતા 17. પૃથ્વીકાયિક બે ભેદે કહેલ છે - ગતિસમાપન્નક-(એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં જતા સમયે અંતરાલગતિમાં વર્તતા જીવો), અગતિસમાપન્નક-(વર્તમાન ભવમાં અવસ્થિત જીવો).૧૮થી 21. એ રીતે વનસ્પતિકાયિક પર્યંતના સર્વે એકેન્દ્રીયના બબ્બે ભેદ જાણવા. 22. દ્રવ્યના બે ભેદ કહેલ છે- ગતિ સમાપન્નક અને અગતિ સમાપન્નક. 23. પૃથ્વીકાયિક બે ભેદે - અનંતરાવગાઢ, પરંપર અવગાઢ. 24 થી 28. એ રીતે અપ્રકાયિકથી. વનસ્પતિકાય સુધીના દ્રવ્યો બબ્બે ભેદે જાણવા. 29. દ્રવ્યના બે ભેદ કહેલ છે- અનંતરાવગાઢ અને પરંપરાવગાઢ. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 13

Page #14
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સૂત્ર૭૪ કાળ બે ભેદે કહેલ છે - અવસર્પિણી કાળ અને ઉત્સર્પિણી કાળ. આકાશ બે ભેદે કહેલ છે - લોકાકાશ અને અલોકાકાશ. સૂત્ર-૭૫ નૈરયિકોને બે શરીર છે - અત્યંતર, બાહ્ય. અત્યંતર તે કાર્મણ, બાહ્ય તે વૈક્રિય. એ રીતે દેવોને પણ જાણવા. પૃથ્વીકાયિકને બે શરીર છે - અત્યંતર, બાહ્ય. અત્યંતર તે કાર્મણ, બાહ્ય તે ઔદારિક. યાવત્ વનસ્પતિકાયિકને બે શરીર છે. બેઇન્દ્રિયને બે શરીર છે - અત્યંતર, બાહ્ય. અત્યંતર તે કાર્મણ. બાહ્ય તે અસ્થિ-માંસ-લોહીથી બદ્ધ ઔદારિક. યાવત્ ચઉરિન્દ્રિયને બે શરીર જાણવા. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકને બે શરીર છે - અત્યંતર, બાહ્ય. અત્યંતર તે કાર્મણ, બાહ્ય તે અસ્થિ-માંસલોહી-સ્નાયુ-શિરાબદ્ધ ઔદારિક, મનુષ્યને પણ તેમ જ છે. વિગ્રહગતિ સમાપન્નક નૈરયિકને બે શરીરો છે - તૈજસ અને કાર્મણ-નિરંતર યાવત્ વૈમાનિકોને બે શરીર છે. નૈરયિકોને બે સ્થાને શરીરુત્પત્તિ છે - રાગથી, દ્વેષથી. યાવત્ વૈમાનિકને તેમ છે. નૈરયિક યાવત્ વૈમાનિકને બે સ્થાને શરીરની નિર્વતૈના છે - રાગનિર્વર્તના, દ્વેષનિર્વતૈના. કાયના બે ભેદ છે - ત્રસકાય અને સ્થાવરકાય, ત્રસકાય બે ભેદે છે- ભવસિદ્ધિક, અભવસિદ્ધિક. સ્થાવરકાયના પણ બે ભેદ છે- ભવસિદ્ધિક, અભવસિદ્ધિક. સૂત્ર-૭૬ બે દિશા સન્મુખ રહીને નિર્ગુન્ધો-નિર્ચન્થીને દીક્ષા દેવી કલ્પ-પૂર્વ અને ઉત્તર. ...એ રીતે 1. લોચ કરવા, 2. શિક્ષા આપવા, 3. ઉપસ્થાપનાર્થે, 4. સહભોજનાર્થે, 5. સંવાસાર્થે, 6. સ્વાધ્યાયના ઉદ્દેશાર્થે, 7. સમુદ્દેશ માટે, 8. અનુજ્ઞા માટે, 9. આલોચના માટે, 10. પ્રતિક્રમણ માટે, 11. નિંદાર્થે, 12. ગર્ણાર્થે, 13. છેદનાર્થે, 14. વિશુદ્ધિ માટે, 15. ફરી ન કરવા સન્મુખ જવા માટે, 16. યથાયોગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત તપકર્મ સ્વીકારાર્થે પૂર્વ-ઉત્તર દિશા લેવી. બે દિશા સન્મુખ અપશ્ચિમ મારણાંતિક સંલેખના આરાધના કરનારા, ભક્તપાન પ્રત્યાખ્યાન કરનારા તથા પાદપોપગત અને મરણની આકાંક્ષા ન કરનાર સાધુ-સાધ્વીને સ્થિર રહેવા પૂર્વ અને ઉત્તરદિશા કલ્પ છે. સ્થાન-૨, ઉદ્દેશા-૧નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન-૨, ઉદ્દેશો-૨ સૂત્ર-૭૭ (1) જે દેવો ઉર્ધ્વલોકમાં ઉત્પન્ન થયેલા છે, તે બે પ્રકારે છે - કલ્પોપપત્રક-(બાર દેવલોકમાં ઉત્પન્ન), વિમાનોપપન્નક-(રૈવેયક અને અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન). ચારોપપન્નક અર્થાત્ જે જ્યોતિષ્ક દેવો છે, તે પણ બે ભેદે છે- ચારસ્થિતિક હોય એટલે કે અઢીદ્વીપની બહાર ગતિ રહિત હોય અથવા ગતિરતિક-અર્થાત્ અઢીદ્વીપમાં સતત ગમનશીલ હોય. તે દેવો વડે સદા પાપકર્મનો બંધ કરે છે, તે પાપના ફળને દેવભવમાં રહીને જ કેટલાક દેવો ભોગવે છે અને કેટલાક તે પાપના ફળને ભવાંતરમાં વેદે છે. (2) નૈરયિકોને સદા જે પાપકર્મ બંધાય છે, તે ત્યાં રહીને પણ કેટલાક વેદે છે અને કેટલાક ભવાંતરમાં જઈને વેદે છે. એ રીતે યાવત્ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો સુધી જાણવું. મનુષ્યોને સદા જે પાપકર્મ બંધાય છે, તેના ફળને કેટલાક અહીં રહીને વેદે છે, કેટલાક ભવાંતરમાં ભોગવે છે. મનુષ્ય સિવાયના બાકીના સમાન પાઠવાળા છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 14

Page #15
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સૂત્ર-૭૮ (1) નૈરયિકોને બે ગતિ, બે આગતિ કહી છે- નરકને વિશે ઉત્પન્ન થતા નારકી,મનુષ્ય અથવા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોમાંથી ઉત્પન્ન થાય. તે જ રીતે નૈરયિકપણાને છોડતો નૈરયિક મનુષ્ય કે પંચેન્દ્રિય તિર્યચપણામાં જાય. એ રીતે અસુરકુમારો પણ જાણવા. વિશેષ એ કે - અસુરકુમાર અસુરકુમારત્વને છોડતો મનુષ્યપણા કે તિર્યંચ યોનિકપણામાં જાય. એ રીતે સર્વે દેવો જાણવા. (2) પૃથ્વીકાયિકોને બે ગતિ, બે આગતિ કહી છે - પૃથ્વીકાયિક, પૃથ્વીકાયને વિશે ઉત્પન્ન થતાં પૃથ્વીકાય કે નોપૃથ્વીકાયમાંથી આવે. પૃથ્વીકાયિક, પૃથ્વીકાયપણાને છોડતો પૃથ્વીકાયિકત્વ કે નોપૃથ્વીકાયિકત્વમાં જાય. મનુષ્યો સુધી સર્વે દંડકોમાં આ પ્રમાણે કહેવું. 1. નૈરયિકો બે ભેદે કહ્યા છે- ભવસિદ્ધિક, અભવસિદ્ધિક. વૈમાનિક સુધી સર્વે દંડકોમાં આ પ્રમાણે જાણવું. 2. નૈરયિક બે ભેદે - અનંતરોપપન્નક, પરંપરોપપન્નક વૈમાનિક સુધી સર્વે દંડકોમાં આ પ્રમાણે જાણવું. 3. નૈરયિક બે ભેદે - ગતિસમાપન્નક, અગતિસમાપન્નક વૈમાનિક સુધી સર્વે દંડકોમાં આ પ્રમાણે જાણવું. 4. નૈરયિક બે ભેદ-પ્રથમસમયોપપન્નક, અપ્રથમસમયોપપન્નક વૈમાનિક સુધી સર્વે દંડકોમાં આમ જાણવું. 5. નૈરયિક બે ભેદે-આહારક, અનાહારક. વૈમાનિક સુધી સર્વે દંડકોમાં આ પ્રમાણે જાણવું. 6. નૈરયિક બે ભેદે - ઉવાચક, નોáાસક યાવત્ વૈમાનિક. 7. નૈરયિક બે ભેદે - સઇન્દ્રિય, અનિન્દ્રિય વૈમાનિક સુધી સર્વે દંડકોમાં આ પ્રમાણે જાણવું. 8. નૈરયિક બે ભેદે - પર્યાપ્તક, અપર્યાપ્તક વૈમાનિક સુધી સર્વે દંડકોમાં આ પ્રમાણે જાણવું. 9. નૈરયિક બે ભેદ - સંજ્ઞી, અસંજ્ઞી, એ રીતે સર્વે પંચેન્દ્રિય યાવત્ વ્યંતર (વૈમાનિક) સુધી જાણવું. 10. નૈરયિક બે ભેદે - ભાષક, અભાષક - એ રીતે એકેન્દ્રિય સિવાય બધા દંડકોમાં જાણવું. 11. નૈરયિક બે ભેદે - સમ્યગદૃષ્ટિક, મિથ્યાદષ્ટિક એ રીતે એકેન્દ્રિય વર્જીને સર્વે દંડકોમાં જાણવું. 12. નૈરયિક બે ભેદે - પરિત્ત સંસારિક, અનંત સંસારિક વૈમાનિક સુધી સર્વે દંડકોમાં આ પ્રમાણે જાણવું. 13. નૈરયિક બે ભેદ - સંખ્યાતકાલ સમયસ્થિતિક, અસંખ્યાતકાલ સમય સ્થિતિક. એ રીતે એકેન્દ્રિય, વિકલેન્દ્રિયને વર્જીને પંચેન્દ્રિય યાવત્ વ્યંતર સુધી જાણવું. 14. નૈરયિક બે ભેદે - સુલભબોધિક, દુર્લભબોધિક વૈમાનિક સુધી સર્વે દંડકોમાં આ પ્રમાણે જાણવું. 15. નૈરયિક બે ભેદે - કૃષ્ણપાક્ષિક, શુક્લપાક્ષિક વૈમાનિક સુધી સર્વે દંડકોમાં આ પ્રમાણે જાણવું. 16. નૈરયિક બે ભેદે - ચરિમ, અચરિમ એ રીતે વૈમાનિકપર્યંત બબ્બે ભેદ જાણવા. સૂત્ર-૮૦ બે સ્થાન વડે આત્મા અધોલોકને જાણે છે અને દેખે છે - સમઘાતરૂપ સ્વભાવ વડે આત્મા અધોલોકને જાણે છે - દેખે છે. સમુદ્યાત ન કરવારૂપ સ્વભાવ વડે આત્મા અધોલોકને જાણે છે - દેખે છે. એવી રીતે 1. તિર્થાલોકને, 2. ઉર્ધ્વલોકને અને 3. પરિપૂર્ણ ચૌદરાજલોકને જાણે છે અને દેખે છે. બે સ્થાન વડે આત્મા અધોલોકને જાણે છે અને દેખે છે - કરેલ વૈક્રિય શરીરરૂપ સ્વભાવ વડે, ન કરાયેલા વૈક્રિય શરીરરૂપ સ્વભાવ વડે, એવી રીતે તિર્યલોકને, ઉર્વીલોકને અને પરિપૂર્ણ ચૌદ રાજલોકને જાણે છે - દેખે છે. બે સ્થાન વડે આત્મા શબ્દોને સાંભળે છે - દેશથી અને સર્વથી. એવી રીતે (2) રૂપને જુએ છે. (3) ગંધોને સૂંઘે છે, (4) રસોને આસ્વાદે છે, (5) સ્પર્શીને અનુભવે છે. બે સ્થાન વડે આત્મા પ્રકાશિત છે - દેશથી અને સર્વથી. એવી રીતે- ૨)પ્રભાસે છે, ૩)વિદુર્વે છે, ૪)પરિચારણા સેવે છે, ૫)ભાસે-બોલે છે, ૧)આહાર કરે છે, ૭)પરિણામને પમાડે છે, ૮)વેદે છે, ૯)નિર્જરા કરે છે. Page 15

Page #16
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ બે સ્થાન વડે દેવ શબ્દોને સાંભળે છે - દેશથી, સર્વથી. યાવત્ દેવ દેશથી અને સર્વથી નિર્જરા કરે છે. મરત્ (લોકાંતિક) દેવ બે પ્રકારે છે - એક શરીરવાળા અને બે શરીરવાળા. એ પ્રમાણે - કિન્નર, જિંપુરુષ, ગંધર્વ, નાગકુમાર, સુવર્ણકુમાર, અગ્નિકુમાર, વાયુકુમાર એ આઠે દેવો બબ્બે ભેદે છે - એક શરીરવાળા અને બે શરીરવાળા. સ્થાન-૨, ઉદ્દેશા-૨નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન-૨, ઉદ્દેશો-૩ સૂત્ર-૮૧ 1. શબ્દ બે ભેદે કહેલ છે- ભાષા શબ્દ, નોભાષા શબ્દ. 2. ભાષાશબ્દ બે ભેદે કહેલ છે - અક્ષરસંબદ્ધ અર્થાત્ વર્ણાત્મક અને નોઅક્ષરસંબદ્ધ. 3. નોભાષા શબ્દ બે ભેદે - આતો-(ઢોલ આદિના)શબ્દ, નોઆતોદ્ય-(વાંસ આદિના) શબ્દ. 4. આતોધ શબ્દ બે ભેદે - તત-(વીણા આદિના), વિતત-(નગારા આદિના) શબ્દ. 5. તત શબ્દ બે ભેદ - ધન-(તાલ આદિ વાદ્યોના અને શુષિર-(બંસરી આદિનાં)શબ્દો. 6. એ પ્રમાણે વિતત શબ્દ પણ બે ભેદે છે- ઘન અને શુષિર . 7. નોઆતોદ્ય શબ્દ બે ભેદે કહેલ છે - ભૂષણશબ્દ, નોભૂષણશબ્દ. 8. નોભૂષણ શબ્દ બે ભેદે - તાલશબ્દ, લત્તિકા શબ્દ. બે સ્થાને શબ્દોત્પત્તિ થાય છે - એકત્રિત થતા પુદ્ગલોથી અને ભૂદાતા પુદ્ગલોથી. સૂત્ર-૮૨ 1. બે કારણે પુદ્ગલો એકઠાં થાય છે - સ્વભાવથી/સ્વયં એકઠાં થાય, બીજા વડે પુદ્ગલો એકઠાં થાય. 2. બે કારણ વડે પુદ્ગલો ભેદાય છે - પોતાની મેળે અથવા બીજાઓ વડે. 3. બે કારણે પુગલો સડે છે - પોતાની મેળે અથવા બીજાઓ વડે. 4. એવી રીતે બે કારણે પુદ્ગલો પડે છે. 5. બે કારણે વિનાશ પામે છે. (તેમ જાણવું). 1. પુદ્ગલો બે પ્રકારે કહ્યા છે - જુદા થયેલા, જુદા ન થયેલા. 2. પુદ્ગલો બે ભેદે - સ્વભાવથી ભેદાય તેવા, ન ભેદાય તેવા. 3. પુદ્ગલો બે ભેદે - પરમાણુ પુદ્ગલો, નોપરમાણુ પુદ્ગલો. 4. પુદ્ગલો બે ભેદે - સૂક્ષ્મ અને બાદર. 5. પુદ્ગલો બે ભેદે છે - બદ્ધપાર્શ્વધૃષ્ટ-(શરીર સાથે સ્પર્શેલા), નોબદ્ધપાર્શ્વધૃષ્ટ. 6. પુદ્ગલો બે ભેદે - પર્યાયાતીત-(જીવો દ્વારા ગૃહિત પુદગલો), અપર્યાયાતીત. 7. પુદ્ગલો બે ભેદે છે - આત્તા-(જીવ દ્વારા પરિણત પુદગલો) અને અનાત્તા. 8. પુદ્ગલો બે ભેદે છે - ઇષ્ટ-(પ્રયોજન પૂર્ણ કરી શકે એવા પુદ્ગલો) અને અનિષ્ટ. એ પ્રમાણે પુદ્ગલો બે ભેદે કહેલ છે- ૯.કાંત-અકાંત, ૧૦.પ્રિય-અપ્રિય, ૧૧.મનોજ્ઞ-અમનોજ્ઞ, ૧૨.મણામ-અમાણામ. સૂત્ર-૮૩ શબ્દો બે ભેદે છે - ત્તા, અસત્તા. એ રીતે ઇષ્ટ યાવત્ મણામ - રૂપ બે ભેદે છે - અત્તા, અસત્તા યાવત્ પ્રણામ. આ પ્રમાણે ગંધ, રસ, સ્પર્શના પ્રત્યેકના પણ છ-છ આલાવા કહેવા. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 16

Page #17
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સૂત્ર-૮૪ 1. આચાર બે ભેદે છે - જ્ઞાનાચાર, નોજ્ઞાનાચાર. 2. નોજ્ઞાનાચાર બે ભેદે છે- દર્શનાચાર, નોદર્શનાચાર. 3. નોદર્શનાચાર બે ભેદે છે- ચારિત્રાચાર, નોચારિત્રાચાર. 4. નોચારિત્રાચાર બે ભેદે છે - તપાચાર, વીર્યાચાર. 1. પ્રતિમા બે ભેદે છે - સમાધિ પ્રતિમા, ઉપધાન પ્રતિમા. 2. પ્રતિમા બે ભેદે છે- વિવેક પ્રતિમા, વ્યુત્સર્ગ પ્રતિમા. 3. પ્રતિમા બે ભેદે છે– ભદ્રા પ્રતિમા, સુભદ્રા પ્રતિમા. 4. પ્રતિમા બે ભેદે છે - મહાભદ્રા પ્રતિમા, સર્વતોભદ્રા પ્રતિમા. 5. પ્રતિમા બે ભેદે - લઘુમોક પ્રતિમા, વડી મોકપ્રતિમા, 6. પ્રતિમા બે ભેદે - મવમધ્યચંદ્રપ્રતિમા, વજમધ્યચંદ્રપ્રતિમા. સામાયિક બે ભેદે છે - અગાર-(ગુહસ્થ,સામાયિક, અણગાર - (સાધુ)સામાયિક. સૂત્ર-૮૫ (1) ઉપપાત-(જીવો નો જન્મ) બે ભેદે છે - દેવોનો, નારકોનો. (2) ઉદ્વર્તના-(જીવોનું મરણ) બે ભેદે છે - નૈરયિકોની, ભવનવાસીઓની. (3) ચ્યવન-(મરણ) બે ભેદે છે - જ્યોતિષ્કોનું. વૈમાનિકોનું. (4) ગર્ભ વ્યુત્ક્રાંતિ-(ઉત્પત્તિ) બે ભેદે છે - મનુષ્યોની, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોની. (5) બે પ્રકારના જીવો ગર્ભમાં આહાર કરે છે - મનુષ્યો, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો. (6) બે પ્રકારના જીવો ગર્ભમાં વૃદ્ધિ પામે છે - મનુષ્યો, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો. એ જ પ્રમાણે- (7) નિવૃદ્ધિ-(હાનિ), (8) વિદુર્વણા, (9) ગતિ પર્યાય, (10) સમુઘાત, (11) કાળા સંયોગ, (12) જન્મવું, (13) મરણ એ સર્વે બબ્બે ભેદે જાણવા. (14) ચામડીવાળા સંધિ બંધનવાળા શરીર બે પ્રકારના જીવોને છે - મનુષ્યોને, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોને. (15) શુક્ર-શોણિતથી ઉત્પત્તિ બે પ્રકારના જીવોને છે - મનુષ્યો, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો. (16) સ્થિતિ-(કાલમર્યાદા) બે ભેદે છે - કાયસ્થિતિ-(એક જ કાયમાં નિરંતર જન્મ લેવો તે), ભવસ્થિતિ-(એક જ ભવમાં જેટલું આયુષ્ય હોય તે). (17) કાયસ્થિતિ બે ભેદે - મનુષ્યોની, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોની. (18) ભવસ્થિતિ બેની-દેવોની, નારકોની. (19) આયુષ્ય બે ભેદે છે - અદ્ધાયુષ્ક, ભવાયુષ્ક. (20) અદ્ધાયુ બને છે - મનુષ્યોને, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોને. (21) ભવાયુષ બને છે - દેવોને, નૈરયિકોને. (22) કર્મ બે ભેદે છે - પ્રદેશ કર્મ, અનુભાવ કર્મ. (23) યથાયુને બે પાળે છે - દેવો, નારકો. | (24) બેના આયુ સંવર્તક છે - મનુષ્યના અને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ યોનિકોના. સૂત્ર-૮૬ જંબૂદ્વીપ નામક દ્વીપમાં મેરુપર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણમાં બે વર્ષક્ષેત્રો કહ્યા છે, તે અતિ સમતુલ્ય, અવિશેષ, નાના પ્રકારપણાથી રહિત, અન્યોન્યને ન ઉલ્લંઘતા, લંબાઈ-પહોળાઈ–આકાર-પરિધિ વડે સમાન છે તે ભરત અને મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 17

Page #18
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ ઐરવત. એ રીતે આ અભિલાપ વડે હૈમવત, હૈરણ્યવત, હરિવર્ષ રમ્યફવર્ષ છે. જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપ મધ્યે મેરુપર્વતની પૂર્વ-પશ્ચિમે બે ક્ષેત્ર છે - અતિ સમતુલ્ય, અવિશેષ યાવત્ તે પૂર્વવિદેહ, પશ્ચિમવિદેહ છે. જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતની ઉત્તર-દક્ષિણે બે કુરુક્ષેત્ર અતિ સમતુલ્ય છે. યાવત્ તે દેવકુરુ, ઉત્તરકુરુ છે. તેમાં અતિ મોટા બે વૃક્ષો છે - બહુ સમતુલ્ય, અવિશેષ, નાના–રહિત, અન્યોન્યને ન ઉલ્લંઘતા, લંબાઈ– પહોળાઈ– ઊંચાઈ, ઉદ્વેધ-સંસ્થાન-પરિધિ વડે સમાન છે, તે કૂટશાલ્મલી અને જંબૂ-સુદર્શન. ત્યાં મહદ્ધિક યાવત્ મહાસૌખ્યવાળા, પલ્યોપમની સ્થિતિવાળા બે દેવો વસે છે, તે - વેણુદેવગરુડ અને અનાર્યો, તે જંબૂદ્વીપના અધિપતિ છે. સૂત્ર-૮૭ જંબુદ્વીપના મેરુપર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશાએ બે વર્ષધર પર્વતો કહ્યા છે - તે બહુ સમતુલ્ય, અવિશેષ, નાના–રહિત, અન્યોન્ય ન ઉલ્લંઘતા તેમજ લંબાઈ-પહોળાઈ– ઊંચાઈઊંડાઈ–સંસ્થાન-પરિધિ વડે સમાન છે. તે આ - લઘુ હિમવંત અને શિખરી, એ રીતે મહા હિમવંત અને રુકમી, એમ જ નિષધ અને નિલવાન પર્વત કહેવા. જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણે હેમવંત અને હૈરણ્યવત ક્ષેત્રમાં બે વૃત્તવૈતાઢ્ય પર્વત છે - બહુસમતુલ્ય, અવિશેષ, નાના–રહિત યાવત્ તે શબ્દાપાતી અને વિકટાપાતી નામક છે. તેમાં બે મહર્ફિક દેવો યાવત્ પલ્યોપમની સ્થિતિવાળા છે - તે સ્વાતિ, પ્રભાસ. જંબુદ્વીપના મેરુની ઉત્તર અને દક્ષિણે હરિવર્ષ અને રમ્યક્ વર્ષ ક્ષેત્રમાં બે-વૃત્તવૈતાઢ્ય પર્વત છે - બહુ સમતુલ્ય યાવત્ ગંધાપાતી અને માલ્યવંતપર્યાય નામક છે. તે બંનેમાં એક એક મહદ્ધિક યાવતું પલ્યોપમસ્થિતિક દેવ વસે છે. અરુણ અને પદ્મ નામે છે. જંબુદ્વીપના મેરુની દક્ષિણ દિશામાં દેવકુરુ ક્ષેત્રના પૂર્વ અને પશ્ચિમ પડખામાં અશ્વના સ્કંધ સદશ, અદ્ધ ચંદ્ર-સંસ્થાન સંસ્થિત બે વક્ષસ્કાર પર્વતો છે. તે બહસમ છે યાવત સૌમનસ અને વિદ્યપ્રભ નામે દે જંબુદ્વીપના મેરુની ઉત્તર દિશાએ ઉત્તરકુરુ ક્ષેત્રમાં પૂર્વ અને પશ્ચિમ પડખામાં અશ્વના સ્કંધ સમાન યાવત્ ગંધમાદન, માલ્યવંત બે વક્ષસ્કાર પર્વત છે, જે અર્ધચંદ્રાકાર છે ઇત્યાદિ પૂર્વવત. - જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણે બે દીર્ઘવૈતાઢ્ય પર્વત છે. બહુસમતુલ્ય યાવત્ ભરતમાં દીર્ઘવૈતાઢ્ય, ઐરવતમાં દીર્ઘવૈતાઢ્ય. ભરતના દીર્ઘ વૈતાઢ્યમાં બે ગુફાઓ કહી છે - બહુ સમતુલ્ય, અવિશેષ, નાના– રહિત, અન્યોન્ય ના ઉલ્લંઘતી, લંબાઈ-પહોળાઈ-ઊંચાઈ–આકાર-પરિધિ વડે સમાન છે તે આ - તમિસા ગુફા અને ખંડપ્રપાત ગુફા. ત્યાં બે મહદ્ધિક યાવત્ પલ્યોપમ સ્થિતિક દેવો વસે છે. તે - કૃતમાલક, નૃત્યમાલક, ઐરાવત ક્ષેત્રના દીર્ઘ વૈતાઢ્યમાં બે ગુફાઓ કહી છે યાવત્ ભરત માફક જાણવું. જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે લઘુ હિમવંત નામે વર્ષધર પર્વતમાં બે ફૂટ કહ્યા છે - તે બહુસમતુલ્ય યાવત્ પહોળાઈ, ઊંચાઈ, સંસ્થાન, પરિધિ વડે (સમાન છે તે) લઘુહિમવંતકૂટ અને વૈશ્રમણકૂટ. જંબદ્વીપના મેરુની દક્ષિણે મહાહિમવંત નામે વર્ષધર પર્વતમાં બે કૂટ કહેલ છે. તે બહુસમતુલ્ય યાવત્ મહાહિમવંતકૂટ અને વૈડૂર્યકૂટ નામે છે. એ રીતે નિષધ વર્ષધર પર્વતમાં બે ફૂટ છે - યાવત્ - નિષધકૂટ અને રુચકપ્રભકૂટ. જંબદ્વીપના મંદર પર્વતની ઉત્તરે નીલવંત વર્ષધર પર્વતના બે કૂટ કહ્યા છે, તે બહુસમ યાવત્ નીલવંતકૂટ, ઉપદર્શનકૂટ નામે છે. એ રીતે શિખરી નામે વર્ષધર પર્વતમાં બે ફૂટ કહ્યા છે - યાવત્ - શિખરીફૂટ, તિગિચ્છિકૂટ. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 18

Page #19
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સૂત્ર-૮૮ જંબૂદ્વીપના મેરુ પર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણમાં લઘુ હિમવંત અને શિખરી વર્ષધર પર્વતમાં બે મહાદ્રહો કહ્યા છે - બહુસમતુલ્ય, અવિશેષ, નાના–રહિત, અન્યોન્ય ન ઉલ્લંઘતા એવા, લંબાઈ-પહોળાઈ– ઊંડાઈ–સંસ્થાન અને પરિધિ વડે સમાન છે. તે - પદ્મદ્રહ, પુંડરીક દ્રહ. ત્યાં બે દેવીઓ મહર્ફિક યાવતુ પલ્યોપમ સ્થિતિક વસે છે. તે - શ્રી, લક્ષ્મી. એવી રીતે મહાહિમવંત અને રુકમી પર્વત બે મોટા કહો છે - બહુસમ યાવત્ પૂર્વવત. તે મહાપદ્મદ્રહ, મહાપુંડરીકદ્રહ. ત્યાં બે દેવી છે - શ્રી, બુદ્ધિ. એ રીતે નિષધ અને નીલવંત પર્વતે તિMિછીદ્રહ, કેશરીદ્રહ છે. ત્યાં ધૃતિ અને કીર્તિ નામે દેવી છે. જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે મહાહિમવંત વર્ષધર પર્વતના મહાપદ્મદ્રહથી બે મહાનદી નીકળે છે - રોહિતા, હરિકાંતા. એ રીતે નિષધ વર્ષધર પર્વતના તિર્ગિકી દ્રહથી બે મહાનદી નીકળે છે - હરિત્, શીતોદા. જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતથી ઉત્તરે નીલવંત વર્ષધર પર્વતના કેસરીદ્રહથી બે મહાનદી વહે છે - સીતા, નારિકાંતા. એ રીતે રુકમી વર્ષધર પર્વતના મહાપુંડરીક દ્રહથી બે મહાનદી નીકળે છે - નરકાંતા, રૂપ્યકૂલા. જંબુદ્વીપના મેરુની દક્ષિણે બે પ્રપાતદ્રહો કહ્યા છે, તે આ રીતે - બહુસમ યાવત્ તે - ગંગાપ્રપાતદ્રહ, સિંધુપપાતદ્રહ. એ રીતે હિમવત ક્ષેત્રમાં બે પ્રપાતદ્રહો કહ્યા છે - રોહિતપ્રપાતંદ્રહ, રોહિતાંશાપ્રપાતદ્રહ. જંબૂદ્વીપના મેરુની દક્ષિણે હરિવર્ષ ક્ષેત્રમાં બે પ્રતાપદ્રહ કહ્યા છે- હરિપ્રપાતદ્રહ, હરિકાંત પ્રપાતદ્રહ. જંબુદ્વીપના મેરુની ઉત્તરે અને દક્ષિણે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં બે પ્રપાતદ્રહો કહ્યા છે - યાવત્ - સીતાપ્રપાતદ્રહ, સીતોદાપ્રતાત દ્રહ. જંબુદ્વીપના મેરુની ઉત્તરે રમ્યફવર્ષ ક્ષેત્રમાં બે પ્રપાતદ્રહો કહ્યા- યાવત્ –નરકાંતા પ્રપાતદ્રહ, નારીકાંતા પ્રપાતદ્રહ. એ રીતે હેરણ્યવત ક્ષેત્રમાં બે પ્રપાતંદ્રહો કહ્યા છે - યાવત્ - સુવર્ણકૂલાપ્રપાતદ્રહ, રૂપ્યકૂલાપ્રપાતદ્રહ. જંબુદ્વીપના મેરુની ઉત્તરે ઐરાવતક્ષેત્રમાં બે પ્રપાતદ્રહો કહ્યા- યાવત્ - રક્તાપ્રપાતદ્રહ, રક્તવતી પ્રપાતદ્રહ. જંબદ્વીપના મેરુની દક્ષિણે બે મહાનદી કહી છે - યાવતુ - ગંગા, સિંધુ. એ રીતે જેમ પ્રપાતદ્રહો છે, તેમ નદીઓ કહેવી યાવત્ - ઐરાવત ક્ષેત્રમાં બે મહાનદી કહી છે - યાવત્ - રક્તા, રક્તવતી. સૂત્ર-૮૯ (1) જંબદ્વીપ નામક દ્વીપમાં ભારત અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાં અતીત ઉત્સર્પિણીમાં સુષમદૂષમકાળે બે કોડાકોડી સાગરોપમનો કાળ હતો. ...(2) એ રીતે આ અવસર્પિણીમાં યાવત્ બે કોડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણ કહ્યો છે. (3) એ રીતે આગામી ઉત્સર્પિણીકાળે પણ યાવત્ બે કોડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણ કાળ થશે. (4) જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં ભરત, ઐરાવત ક્ષેત્રમાં અતીત ઉત્સર્પિણી સુષમ આરામાં મનુષ્ય બે ગાઉની ઊંચાઈ વાળા. (5) બે પલ્યોપમના આયુને પાળનારા હતા. (6) એ રીતે આ અવસર્પિણીમાં પણ જાણવું. (7) એવી રીતે આગામી ઉત્સર્પિણી કાળે પણ સુષમ આરામાં ઊંચાઈ અને આયુ જાણવા. (8) જંબૂદ્વીપ નામક દ્વીપમાં ભરત, ઐરાવત ક્ષેત્રને વિશે એક યુગના એક સમયે બે અરિહંત વંશો ઉત્પન્ન થયા છે - થાય છે અને થશે. (9) એ રીતે ચક્રવર્તી વંશ, (10) દસારવંશ (ઉત્પન્ન થયા છે - થાય છે અને થશે.) 1) જંબુદ્વીપના ભરત, ઐરવત ક્ષેત્રમાં અરિહંત ઉત્પન્ન થયા છે - થાય છે - અને થશે. (12) એ રીતે ચક્રવર્તી, (13) દસારવંસ-બલદેવ, વાસુદેવને જાણવા. (14) જંબુદ્વીપના બંને કુરુક્ષેત્રને વિશે મનુષ્યો સદા સુષમસુષમ આરાની ઉત્તમ ઋદ્ધિને પામીને ભોગવતા. વિચરે છે, તે ક્ષેત્રો દેવકુરુ અને ઉત્તરકુરુ. (15) જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં બે વર્ષક્ષેત્રમાં મનુષ્યો સદા સુષમ આરાની ઉત્તમ ઋદ્ધિને ભોગવતા વિચરે છે, તે વર્ષક્ષેત્રો - હરિવર્ષ અને રમ્યકવર્ષ. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 19

Page #20
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (16) જંબૂદ્વીપના બે ક્ષેત્રોમાં મનુષ્યો સદા સુષમદુષમ નામક આરાની ઉત્તમ ઋદ્ધિને પામીને ભોગવતા વિચરે છે, તે - હૈમવત અને હૈરણ્યવત. (17) જંબુદ્વીપના બે ક્ષેત્રોમાં મનુષ્યો સદા દુષમસુષમ આરાની ઉત્તમ ઋદ્ધિને પામીને ભોગવતા વિચરે છે. તે આ પૂર્વવિદેહ અને પશ્ચિમવિદેહ. (18) જંબુદ્વીપના બે ક્ષેત્રોમાં મનુષ્યો છ પ્રકારના કાળ સંબંધી આયુષ્યાદિ ઋદ્ધિને પામીને ભોગવતા વિચરે છે. તે આ ભરત અને ઐરાવત ક્ષેત્ર. સૂત્ર-૯૦ થી 94 (90) જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં બે ચંદ્રો પ્રકાશતા હતા - પ્રકાશે છે - પ્રકાશશે. બે સૂર્યો તપતા હતા - તપે છે - તપશે. જંબૂઢીપ નામક દ્વીપમાં બે કૃતિકા નક્ષત્ર છે. એ પ્રમાણે બે રોહિણી, બે મૃગશિર્ષ, બે આદ્ર વગેરે બે ભરણી સુધી 28-28 નક્ષત્રો જાણવા. આ નક્ષત્રોએ ચંદ્ર સાથે યોગ કર્યો હતો, કરે છે અને કરશે. તે નક્ષત્રો આ પ્રમાણે (91) બબ્બે- કૃતિકા, રોહિણી, મૃગશિર, આદ્ર, પુનર્વસુ, પુષ્ય, અશ્લેષા, મઘા, પૂર્વા-ઉત્તરફાલ્વની, (92) બબ્બે- હસ્ત, ચિત્રા, વિશાખા, અનુરાધા, જ્યેષ્ઠા, મૂલ, પૂર્વાષાઢા, ઉત્તરાષાઢા, (93) બબ્બે- અભિજિત્, શ્રવણ, ઘનિષ્ઠા, શતભિષા, પૂર્વા-ઉત્તરા ભાદ્રપદ, રેવતી, અશ્વિની અને ભરણી. (94) અઠ્ઠાવીસ નક્ષત્રાધિપતિ આ પ્રમાણે - અગ્નિ, પ્રજાપતિ, સોમ, રુદ્ર, અદીતિ, બૃહસ્પતિ, સર્પ, પિતર, , અર્યમા, સવિતા, ત્વષ્ટા, વાયુ, ઇન્દ્રાગ્નિ, મિત્ર, ઇન્દ્ર, નિઋતિ, આપુ, વિશ્વ, બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, વસુ, વરુણ, અજ, વિવૃદ્ધિ, પુષા, અશ્વી અને યમ - આ પ્રત્યેક દેવો બળે જાણવા. (હવે ૮૮-ગ્રહો કહે છે-) અંગારક, બાલક, લોહિતાક્ષ, શનૈશ્ચર, આહુણિક, પ્રાહુણિક, કણ, કનક, કણકનક, કનકવિતાનક, કનકસંતાનક, સોમ, સહિત, અશ્વાસન, કફ્રોપક, કર્બટ, અયસ્કર, દુંદુભક, શંખ, શંખવર્ણ, શંખવષ્ણુભ, કંસ, કંસવર્ણ, કંસવર્ણાભ, રુપી, રૌપ્યાભાસ, નીલ, નીલાભાસ, ભસ્મ, ભસ્મરાશિ, તિલ, તિલપુષ્પવર્ણ, દક, દકપંચવર્ણ, કાક, કાકંધ, ઇંદાગ્નિ, ધૂમકેતુ, હરિ, પિંગલ, બુધ, શુક્ર, ગુરુ, રાહુ (4) અગસ્તિ, માણવક, કાસ, સ્પર્શ, ધુર, પ્રમુખ, વિકટ, વિસંધિ, નિયલ, પઈલ, ઝટિતાલક, અરુણ, અગિલ, કાલ, મહાકાલ, સ્વસ્તિક, સૌવસ્તિક, વર્ધમાન, (પુષ્પ-માનક) (અંકુશ), પ્રલંબ, નિત્યાલોક, નિત્યોદ્યોત, સ્વયંપ્રભ, અવભાસ, શ્રેયંકર, ક્ષેમકર, આશંકર, પ્રભંકર, અપરાજિત, અરજ, અશોક, વિગતશોક, વિમલ, વિતત, વિત્રસ્ત, વિશાલ, સાલ, સુવ્રત, અનિવૃત્ત, એકજટી, દ્વિજટી, કરકરિક, રાજગલ, પુષ્પકેતુ અને ભાવકેતુ. આ 88 મહાગ્રહો પ્રત્યેક બન્ને જાણવા. સૂત્ર-૯૫ થી 97 (95) જંબૂદ્વીપ નામક દ્વીપની વેદિકા ઊંચાઈથી બે ગાઉ ઊર્ધ્વ કહેલી છે. લવણ સમુદ્ર ચક્રવાલ વિધ્વંભથી બે લાખ યોજન છે, તેની વેદિકા બે ગાઉ ઊંચી કહી છે. (96) ધાતકીખંડદ્વીપના પૂર્વાદ્ધ મેરુપર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણે બે વર્ષક્ષેત્રો કહ્યા છે. તે બહુ સમતુલ્ય છે. યાવત્ તે ભરત અને ઐરવત છે. જેમ જંબુદ્વીપના ભરત અને ઐરાવતનું વર્ણન કર્યું તેમ અહીં પણ જાણવુ. યાવત્ બંનેમાં મનુષ્યો છ પ્રકારના કાલને અનુભવતા વિચરે છે. તે આ ભરત અને ઐરવતમાં વિશેષ એ કે - અહી બે વૃક્ષ છે- કૂટશાલ્મલી અને ઘાતકી. તેના ઉપર રહેતા. દેવોના નામ અનુક્રમે છે–ગરૂડકુમાર જાતિના વેણુ અને સુદર્શન. ધાતકીખંડદ્વીપના પશ્ચિમાદ્ધમાં મેરુ પર્વતની ઉત્તર-દક્ષિણે બે વર્ષક્ષેત્રો છે યાવત્ ભરત અને ઐરાવત યાવત્ છ પ્રકારના કાલને અનુભવતા વિચરે છે. આ ભરત-ઐરવતમાં વિશેષ એ છે કે ત્યાં કૂટશાલ્મલી અને મહાઘાતકી મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 20

Page #21
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ વૃક્ષ છે. ગરુલજાતિય વેણુદેવ, પ્રિયદર્શન દેવો છે. ધાતકીખંડ નામના દ્વીપમાં - પ્રત્યેક બબ્બે- ભરત, ઐરાવત, હૈમવત, હૈરણ્યવત, હરિવર્ષ, રમ્યફ વર્ષ, પૂર્વવિદેહ, પશ્ચિમવિદેહ, દેવકુરુ, ઉત્તરકુરુ ક્ષેત્રો છે. બન્ને - દેવકુના મહાવૃક્ષો, દેવકુરુના મહાવૃક્ષના વાસી દેવો, ઉત્તરકુરુ, ઉત્તરકુરના મહાવૃક્ષો, ઉત્તરકુરુ મહાવૃક્ષના નિવાસી દેવો છે. બબ્બે-લઘુહિમવંત, મહાહિમવંત, નિષધ, નીલવંત, રુકમી, શિખરી પર્વતો કહ્યા છે. ત્યાં બબ્બે શબ્દાપાતી, શબ્દાપાતીવાસી સ્વાતિ દેવો, વિકટાપાતી, વિકટાપાતીવાસી પ્રભાસ દેવો, ગંધાપાતી, ગંધાપાતીવાસી અરુણ દેવો, માલ્યવંતપર્યાય, માલ્યવંતપર્યાયવાસી પધ્ધદેવો રહેલા છે. ધાતકીખંડ નામના દ્વીપમાં બબ્બે- માલવંત, ચિત્રકૂટ, પદ્મકૂટ, નલિનકૂટ, એકશૈલ, ત્રિકૂટ, વૈશ્રમણકૂટ, અંજન, માતંજન, સૌમનસ, વિદ્યુપ્રભ, અંકાવતી, પદ્માવતી, આશીવિષ, સુખાવહ, ચંદ્રપર્વત, સૂર્યપર્વત, નાગપર્વત, દેવપર્વત, ગંધમાદન, ઇષકાર પર્વત આવેલા છે. ધાતકીખંડ નામના દ્વીપમાં બબ્બે કૂટો કહ્યા છે- લઘુ હિમવંતકૂટ, વૈશ્રમણકૂટ, મહાહિમવંતકૂટ, વૈડૂર્યકૂટ, નિષધકૂટ, ચકકૂટ, નીલવંતકૂટ, ઉપદર્શનકૂટ, મણિકંચનકૂટ, શિખરીફૂટ, તિગિચ્છિકૂટ ધાતકીખંડ નામના દ્વીપમાં બન્ને પદ્મદ્રહ, પદ્મદ્રહવાસિની શ્રીદેવીઓ, મહાપદ્મદ્રહ, મહાપદ્મદ્રહવાસી. શ્રીદેવીઓ, એવી રીતે યાવત્ પુંડરીકદ્રહ, પુંડરીક દ્રહવાસી લક્ષ્મીદેવીઓ, ગંગા પ્રપાતહ યાવત્ રક્તવતી પ્રપાતદ્રહ એ દરેક બબ્બે છે. ધાતકીખંડ દ્વીપમાં બબ્બે- રોહિતા યાવત્ રૂપ્યકૂલા, ગ્રાહવતી, દ્રહવતી, પંકવતી, તપ્તકલા, મત્તજલા, ઉન્મત્તજલા, ક્ષીરોદા, સિંહસ્રોતા, અંતર્વાહિની, ઉર્મિમાલિની, ફેનમાલિની, ગંભીરમાલિની એ પ્રત્યેક નદી બબ્બે છે. ધાતકીખંડ નામના દ્વીપમાં બબ્બે - કચ્છ, સુકચ્છ, મહાકચ્છ, કચ્છાવતી, આવર્ણ, મંગલાવર્ત, પુષ્કલ, પુષ્કલાવતી, વત્સ, સુવત્સ, મહાવત્સ, વત્સાવતી, રમ્ય, રમ્યક, રમણીય, મંગલાવતી, પદ્મ, સુપÆ, મહાપદ્મ, પદ્માવતી, શંખ, નલિન, કુમુદ, સલિલાવતી, વમ, સુવપ્ર, મહાવપ્ર, વપ્રાવતી, વલ્થ, સુવલ્લુ, ગંધિલ અને ગંધિલાવતી વિજયો છે. ઉપરોક્ત 32 વિજયક્ષેત્રોની મુખ્ય નગરીઓ છે, તે બળે - ક્ષમા, ક્ષેમપુરી, રિષ્ટ, રિઝપુરી, ખગી, મંજૂષા, ઔષધિ, પુંડરીકિણી, સુસીમાં, કુંડલા, અપરાજિતા, પ્રભંકરા, અંકાવતી, પદ્મવતી, શુભા, રત્નસંચયા, અશ્વપુરી, રી, મહાપુરી, વિજયપુરી, અપરાજિતા, અપરા, અશોકા, વિગતશોકા, વિજયા, વૈજયંતી, જયંતી, અપરાજિતા, ચક્રપુરી, ખગપુરી, અવંધ્યા અને અયોધ્યા - ક્રમશઃ આ 32 રાજધાની પ્રત્યેક બબ્બે છે. ધાતકીખંડ નામના દ્વીપમાં મેરુપર્વત ઉપર બબ્બે - ભદ્રશાલવન, નંદનવન, સોમનસવન, પાંડુકવન છે. ત્યાં બબ્બે - પાંડુકંબલશિલા, અતિપાંડુકંબલશિલા, રક્ત-કંબલશિલા, અતિરક્તકંબલશિલા છે. બે મેરુ પર્વત, બે મેરુ ચૂલિકા છે. ધાતકીખંડ નામક દ્વીપની વેદિકા બે ગાઉ ઊંચી કહેલી છે. (7) કાલોદધિ સમુદ્રની વેદિકા બે ગાઉની ઊંચી કહેલી છે. પુષ્કરવાર દ્વીપાર્ટુના પૂર્વાર્ધમાં મેરુપર્વતની ઉત્તર-દક્ષિણે બે ક્ષેત્ર કહ્યા છે. તે બહુસમતુલ્ય યાવત્ ભરત, ઐરવત છે. તેમજ યાવત્ બે કુરુ કહ્યા છે - દેવકુરુ, ઉત્તરકુરુ. ત્યાં અતિ શોભાવાળા બે મહાદ્રમો કહ્યા છે - કૂટશાલ્મલી અને પદ્મવૃક્ષ. બે દેવો છે - ગરૂલ વેણુદેવ અને પદ્મ. યાવત્ છ પ્રકારના કાળ-આરાના ભાવોને અનુભવતા ત્યાંના મનુષ્યો વિચરે છે. પુષ્કરવરદ્વીપાર્ધના પશ્ચિમાધને વિશે મેરુપર્વતની ઉત્તર-દક્ષિણે બે ક્ષેત્રો કહ્યા છે - તે પૂર્વવતુ જાણવું. વિશેષ એ કે - વૃક્ષો કૂટશાલ્મલી અને મહાપદ્મ છે. દેવો ગરુલજાતીય વેણુદેવ અને પુંડરીક છે. પુષ્કરવરદ્વીપાદ્ધ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 21

Page #22
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ દ્વીપને વિશે બે ભરત, બે ઐરાવત યાવત્ બે મેરુ, બે મેરુચૂલિકા છે. પુષ્કરધરદ્વીપની વેદિકા બે ગાઉની ઊંચી કહી છે. એ રીતે બધા દ્વીપ તથા સમુદ્રોની પણ વેદિકાઓ બે ગાઉની ઊંચી કહેલી છે. સૂત્ર-૯૮ બે અસુરકુમાર ઇન્દ્રો કહ્યા છે- ચમર, બલિ. બે નાગકુમાર ઇન્દ્રો કહ્યા છે - ધરણ, ભૂતાનંદ. બે સુવર્ણકુમાર ઇન્દ્રો કહ્યા છે - વેણુદેવ, વેણુદાલી. બે વિદ્યુકુમાર ઇન્દ્રો કહ્યા છે - હરિ, હરિસ્સહ. બે અગ્નિકુમાર ઇન્દ્રો કહ્યા છે. - અગ્નિશિખ, અગ્નિમાણવ. બે દ્વીપકુમાર ઇન્દ્રો કહ્યા છે - પૂર્ણ, વશિષ્ઠ. બે ઉદધિકુમાર ઇન્દ્રો કહ્યા છે - જલકાંત, જલપ્રભ. બે દિકકુમાર ઇન્દ્રો કહ્યા છે - અમિતગતિ, અમિતવાહન. બે વાયુકુમાર ઇન્દ્રો કહ્યા છે - વેલંબ, પ્રભંજન. બે સ્વનિતકુમાર ઇન્દ્રો કહ્યા છે - ઘોષ, મહાઘોષ. (આ રીતે દશ સૂત્રો થકી ભવનપતિના 20 ઇન્દ્રો કહ્યા.) બે પિશાચેન્દ્ર કહ્યા છે - કાલ, મહાકાલ. બે ભૂતેન્દ્ર કહ્યા છે - સુરૂપ, પ્રતિરૂપ. બે યક્ષેન્દ્ર કહ્યા છે - પૂર્ણભદ્ર, માણિભદ્ર, બે રાક્ષસેન્દ્ર કહ્યા છે - ભીમ, મહાભીમ. બે કિન્નરેન્દ્ર કહ્યા છે - કિન્નર, જિંપુરુષ. બે જિંપુરુષેન્દ્રો કહ્યા છે - સત્પરુષ, મહાપુરુષ. બે મહોરગેન્દ્ર કહ્યા છે - અતિકાય, મહાકાય. બે ગંધર્વેન્દ્ર કહ્યા છે - ગીતરતિ, ગીતયશા....(આ આઠ સૂત્રોમાં વ્યંતરેન્દ્ર-૧ના 16 ઇન્દ્રો બતાવ્યા.) બે અણપન્નીન્દ્રો કહ્યા છે - સન્નિહિત, સામાનિક. બે પણપન્નીન્દ્રો કહ્યા છે - ધાતા, વિધાતા. બે ઋષિવાદીન્દ્રો કહ્યા છે - ઋષિ, ઋષિપાલિત. બે ભૂતવાદીન્દ્રો કહ્યા છે - ઇશ્વર, મહેશ્વર. બે કંદીન્દ્રો કહ્યા છે - સુવત્સ, વિશાલ. બે મહાકંદીન્દ્રો કહ્યા છે - હાસ્ય, હાસ્યરતિ. બે કુંભડેન્દ્ર કહ્યા છે - શ્વેત, મહાશ્વેત. બે પતંગેન્દ્ર કહ્યા છે - પતંગ, પતંગપતિ. ...(આ આઠ સૂત્રોમાં વ્યંતરેન્દ્ર-૨ના 16 ઇન્દ્રો કહ્યા.) બે જ્યોતિષ્ક દેવોના ઇન્દ્રો કહ્યા છે - ચંદ્ર અને સૂર્ય. સૌધર્મ અને ઇશાન કલ્પમાં બે ઇન્દ્રો કહ્યા છે - શક્ર, ઇશાન, સનકુમાર અને માહેન્દ્ર કલ્પમાં બે ઇન્દ્રો કહ્યા છે - સનસ્કુમાર, માહેન્દ્ર. બ્રહ્મલોક અને દંતક કલ્પમાં બે ઇન્દ્રો કહ્યા છે - બ્રહ્મ, લાંતક. મહાશુક્ર અને સહસ્ત્રારકલ્પમાં બે ઇન્દ્રો કહ્યા છે - મહાશુક્ર, સહસારઆનત, પ્રાણત, આરણ અને અમ્રુત કલ્પમાં બે ઇન્દ્રો કહ્યા છે - પ્રાણત, અચુત. (અહીં બાર દેવલોકના 10 ઇન્દ્રો કહ્યા છે.) મહાશુક્ર અને સહસ્ત્રાર કલ્પમાં વિમાનો બે વર્ણવાળા કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે - પીળા અને ધોળા. રૈવેયકના દેવો ઊંચપણે બે હાથની અવગાહનાવાળા છે. સ્થાન-૨, ઉદ્દેશા-૩નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન-૨, ઉદ્દેશો-૪ સૂત્ર-૯૯ 1. સમય-(કાળનો સૌથી સૂક્ષ્મ ભાગ અને આવલિકા-(અસંખ્યાત સમયોનો સમૂહ) જીવનો પર્યાય હોવાથી જીવ કહેવાય છે અને અજીવનો પર્યાય હોવાથી અજીવ પણ કહેવાય છે. 2. આનપ્રાણ કે સ્તોક જીવ અને અજીવ કહેવાય છે. 3. ક્ષણ કે લવ જીવ અને અજીવ કહેવાય છે. એવી રીતે - 4. મુહૂર્ત અને અહોરાત્ર, ...5. પક્ષ અને માસ, .... ઋતુ અને અયન, ..7. સંવત્સર અને યુગ, ...8. સો વર્ષ અને હજાર વર્ષ ...9. લાખ વર્ષ અને ક્રોડ વર્ષ ...10. પૂર્વાગ અને પૂર્વ, ...11. ત્રુટિતાંગ અને ટિત, ...12. અડડાંગ અને અડડ, ...13. અપપાંગ અને અપપાત, ...14. હૂહુતાંગ અને હૂહૂત, ...15. ઉત્પલાંગ અને ઉત્પાત, ...16. પહ્માંગ અને પદ્મ, ..17. નલિનાંગ અને નલિન, ...18. અક્ષનિકુરાંગ અને અક્ષનિકુર, ...19. અયુતાંગ અને અયુત, ...20. નિયુતાંગ અને નિયુત, ...21. પ્રયુતાંગ અને પ્રયુત, ...22. ચૂલિકાંગ અને મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 22

Page #23
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ ચૂલિકા, 23. શીર્ષપ્રહેલિકાંગ અને શિષપ્રહેલિકા, ...24. પલ્યોપમ અને સાગરોપમ, ...25. ઉત્સર્પિણી, અવસર્પિણી એ પ્રત્યેક (સમય કે કાલના માપો) જીવ અને અજીવપણે કહેવાય છે. ગામ, નગર, નિગમ, રાજધાની, ખેડ, કર્બટ, મડંબ, દ્રોણમુખ, પાટણ, આકર, આશ્રમ, સંબાહ, સંનિવેશ, ઘોષ, આરામ, ઉદ્યાન, વન, વનખંડ, વાપી, પુષ્કરિણી, સરોવર, સરપંક્તિ, કૂપ, તળાવ, દ્રહ, નદી, પૃથ્વી, ઘનોદધિ, વાતસ્કંધ, અવકાશાંતર, વલય, વિગ્રહ, દ્વીપ, સમુદ્ર, વેલ, વેદિકા, દ્વાર, તોરણ, નૈરયિક, નરકવાસો, યાવત્ વૈમાનિક, વૈમાનિકાવાસ, કલ્પ, કલ્પવિમાનાવાસ, વર્ષક્ષેત્રો, વર્ષધર પર્વતો, કૂટ, કૂટાગાર, વિજય કે રાજધાની, એ બધાં (સ્થાનો) જીવ અને અજીવ કહેવાય છે. છાયા, આતપ, જ્યોત્સના, અંધકાર, અવમાન, ઉન્માન, અતિયાનગૃહ, ઉદ્યાનગૃહ, અવલિંબ કે સનિપ્રપાત જીવ અને અજીવ કહેવાય છે. સૂત્ર-૧૦૦ - બે રાશિ કહી છે - જીવરાશિ અને અજીવરાશિ. - બંધ બે ભેદે કહેલ છે - રાગબંધ અને દ્વેષબંધ. - જીવોને બે સ્થાને પાપકર્મોનો બંધ થાય છે - રાગથી અને દ્વેષથી. - જીવોને બે સ્થાને પાપકર્મ ઉદીરણા થાય છે - અભ્યપગમિકી-(સ્વેચ્છાથી સ્વીકૃત વેદનાથી), ઔપક્રમિકી-(કર્મોદયના કારણથી થનાર વેદનાથી). - એ રીતે વેદના અને નિર્જરા પણ બબ્બે ભેદે કહેલ છે.- અભ્યપગમિકી, ઔપક્રમિકી. સૂત્ર-૧૦૧ બે સ્થાનથી આત્મા શરીરને સ્પર્શીને નીકળે છે - દેશથી પણ આત્મા શરીરને સ્પર્શીને નીકળે, સર્વથી પણ આત્મા શરીરને સ્પર્શીને નીકળે છે. એ રીતે બે પ્રકારે આત્મા શરીરથી ભાર નીકળે છે- શરીરને ફરકાવીને, સ્ફોટના કરીને, સંકોચીને અને જીવપ્રદેશથી જૂદું કરીને નીકળે છે. સૂત્ર-૧૦૨ બે સ્થાન વડે આત્મા કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મને શ્રવણપણે પ્રાપ્ત કરે છે - કર્મોના ક્ષયથી કે ઉપશમથી એ રીતે યાવતુ બે કારણોથી જીવ મન:પર્યવજ્ઞાન પામે છે - ઉદયપ્રાપ્ત કર્મોના ક્ષય કે અનુદિત કર્મોના ઉપશમથી. સૂત્ર-૧૦૩ થી 106 (103) બે પ્રકારે ઉપમાવાળો કાળ કહ્યો છે - પલ્યોપમ, સાગરોપમ. તે પલ્યોપમ શું છે? પલ્યોપમ - (104) જે એક યોજન લાંબો-પહોળો-ઊંડો (કૂવો) પલ્ય હોય. તેને એકથી સાત દિવસના ઊગેલા કરોડો વાલાગ્રો વડે ઠાંસી ઠાંસીને ભરવો. - (105) તે વાલાગ્રમાંથી સો સો વર્ષે એક એક વાલાઝને કાઢવાથી જેટલે કાળે તે પલ્ય ખાલી થાય તેટલા કાળને એક પલ્યોપમ કાળ જાણવો. - (106) એ એક પલ્યોપમને દશ કોડાકોડી ગુણા કરવાથી એક સાગરોપમના કાળનું પ્રમાણ થાય છે. સૂત્ર-૧૦૭ થી 109 (107) ક્રોધ બે પ્રકારે છે - આત્મપ્રતિષ્ઠિત અને પરપ્રતિષ્ઠિત. એ રીતે નૈરયિકથી લઈને વૈમાનિક પર્યંત જાણવું. એ રીતે માં, માયા, લોભ થી મિથ્યાદર્શનશલ્ય પર્યત જાણવું. (108) સંસાર સમાપન્નક-(સંસારી) જીવો બે ભેદે છે - ત્રસ અને સ્થાવર. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 23

Page #24
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ સર્વે જીવો બે ભેદે કહ્યા છે - સિદ્ધ, અસિદ્ધ.સર્વે જીવો બે ભેદે કહ્યા છે - સઇન્દ્રિય, અનિન્દ્રિય. - આ પ્રમાણે હવેની ગાથા (ક્રમ-૧૦૯) મુજબ સશરીરી, અશરીરી પર્યન્ત જાણવું. (109) - સિદ્ધ-અસિદ્ધ, સઇન્દ્રિય-અનીન્દ્રિય, સકાય-અકાય, સયોગી-અયોગી, સવેદી-નીર્વેદી, સકષાય-અંકષાય, સલેશ્ય-અલેશ્ય, જ્ઞાન-અજ્ઞાન, સાકારોપયોગ-નિરાકારોપયોગ, આહારક-અનાહારક, ભાષકઅભાષક, ચરમ-અચરમ અને સશરીરી-અશરીરી (આ તેર પ્રકારે બન્ને ભેદો કહ્યા છે.) સૂત્ર-૧૧૦ 1. શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે શ્રમણ નિર્ચન્થોને માટે બે મરણ સદા વર્ણવ્યા નથી, સદા કીર્તિત કર્યા નથી, સદા વ્યક્તરૂપે કહ્યા નથી, સદા પ્રશસ્યા નથી અને તેના આચરણની અનુમતિ આપી નથી તે - વલાદમરણ(સંયમમાં ખેદ પામતા મરવું), વશાર્તમરણ-(ઇન્દ્રિય વિષયોને વશ થઇ પતંગની જેમ મરવું). એ જ રીતે બબ્બે ભેદે 2. નિદાન મરણ, તભવમરણ. 3. પર્વતથી પડીને મરણ, વૃક્ષથી પડીને મરણ. 4. જળપ્રવેશ મરણ, અગ્નિ પ્રવેશ મરણ. 5. વિષભક્ષણ મરણ, શસ્ત્રપ્રહાર મરણ; જાણવા. 6. બે મરણ યાવત્ નિત્ય અનુજ્ઞાત નથી અને કારણે નિષિદ્ધ નથી - વૈહાયસ-(વૃક્ષની શાખા વગેરે પર લટકી ગળે ફાંસો ખાઈને મરવું) અને વૃદ્ધપૃષ્ઠ-ગીધ આદિ પક્ષી વડે શરીર ચુંથાવીને મરવું) . 7. શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે બે મરણ શ્રમણ નિર્ચન્થોને નિત્ય વર્ણવ્યા છે - યાવત્ - અનુમતિ આપી છે તે - પાદપોપગમન અને ભક્તપ્રત્યાખ્યાન. ૮.પાદપોપગમન બે ભેદે છે- નિર્ધારિમ-(જની અંતિમક્રિયા કરાય છે તેવું મરણ) અનિહરિમ-જેની અંતિમ ક્રિયા નથી થતી તેવું મરણ). 9. ભક્તપ્રત્યાખ્યાન બે ભેદે - નિર્ધારિમ અને અનિહરિમ. તે નિયમથી સપ્રતિકર્મ છે. સૂત્ર–૧૧૧ આ લોક શું છે ? - જીવ અને અજીવ તે લોક છે, લોકમાં અનંત શું છે? - જીવ અને અજીવ અનંત છે, લોકમાં શાશ્વત શું છે? - જીવ અને અજીવ શાશ્વત છે. સૂત્ર-૧૧૨ બોધિ બે ભેદે કહેલ છે - જ્ઞાનબોધિ, દર્શનબોધિ. બે ભેદે બુદ્ધો કહ્યા છે - જ્ઞાનબુદ્ધ, દર્શનબુદ્ધ. એ રીતે મોહ પણ બે ભેદ- જ્ઞાનમોહ અને દર્શનમોહ અને મૂઢ પણ બે ભેદે- જ્ઞાનમૂઢ અને દર્શનમૂઢ સૂત્ર-૧૧૩ 1. જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બે ભેદે - દેશ જ્ઞાનાવરણીય, સર્વ જ્ઞાનાવરણીય. 2. દર્શનાવરણીય કર્મ પણ એ રીતે બે ભેદે છે. 3. વેદનીય કર્મ બે ભેદે - સાતા વેદનીય, અસાતા વેદનીય. 4. મોહનીય કર્મ બે ભેદે - દર્શન મોહનીય, ચારિત્ર મોહનીય. 5. આયુષ્કર્મ બે ભેદે - અદ્ધાયુ અને ભવાયુ. 6. નામકર્મ બે ભેદે - શુભનામ, અશુભનામ. 7. ગોત્રકર્મ બે ભેદે - ઉચ્ચગોત્ર, નીચગોત્ર. 8. અંતરાય કર્મ બે ભેદે - વર્તમાનમાં મળેલ વસ્તુનો નાશ કરે અને ભાવિમાં મેળવવા યોગ્ય લાભને અટકાવે. સૂત્ર-૧૧૪ થી 116 (114) મૂછ બે ભેદે છે - પ્રેમપ્રત્યયા-(રાગને કારને થતી મૂછ), દ્વેષપ્રત્યયા. પ્રેમપ્રત્યયા મૂછ બે ભેદે છે - માયા, લોભ. ... દ્વેષપ્રત્યયા મૂછ બે ભેદે - ક્રોધ, માન. (115) આરાધના બે ભેદે - ધાર્મિક આરાધના, કેવલિ આરાધના. ધાર્મિક આરાધના બે ભેદે છે - મૃતધર્મારાધના, ચારિત્રધર્મારાધના. .. કેવલિ આરાધના બે ભેદે છે - અંતક્રિયા, કલ્પવિમાનોત્પત્તિકા. (116) બે તીર્થંકરો વર્ણથી નીલકમલ સમાન કહ્યા છે - મુનિસુવ્રત અને અરિષ્ટનેમિ. બે તીર્થંકરો પ્રિયંગુ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 24

Page #25
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ સમાન વર્ણવાળા છે - મલિ, પાર્શ્વ. બે તીર્થંકર વર્ણથી પદ્મ જેવા (રાતા) કહ્યા છે - પદ્મપ્રભ, વાસુપૂજ્ય. બે તીર્થંકર ચંદ્ર જેવા શ્વેત વર્ણી છે - ચંદ્રપ્રભ અને પુષ્પદંત (સુવિધિ). સૂત્ર-૧૧૭ થી 120 (117) સત્યપ્રવાદ (છઠા) પૂર્વની બે વસ્તુઓ-(વિભાગ) કહેલ છે. (118) પૂર્વાભાદ્રપદ, ઉત્તરાભાદ્રપદ, પૂર્વાફાલ્ગની, ઉત્તરાફાલ્ગની એ પ્રત્યેક નક્ષત્રના બબ્બે તારા છે. (119) મનુષ્યક્ષેત્ર અંતર્ગત બે સમુદ્રો કહ્યા છે - લવણ સમુદ્ર અને કાલોદ સમુદ્ર. (120) બે ચક્રવર્તી કામભોગોને ન તજીને અવસરે આયુ પૂર્ણ કરીને નીચે સાતમી પૃથ્વીમાં અપ્રતિષ્ઠાન નરકમાં નૈરયિક રૂપે ઉત્પન્ન થયા - સુભૂમ ચક્રવર્તી અને બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તી. સૂત્ર-૧૨૧ થી 126 (121) અસુરેન્દ્રને વર્જીને ભવનવાસી દેવોની દેશ ઊન બે પલ્યોપમ સ્થિતિ કહી છે. સૌધર્મકલ્પમાં દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બે સાગરોપમ કહી છે, ઈશાન કલ્પે દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાધિક બે સાગરોપમ કહી છે. સનકુમાર કલ્પમાં દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ બે સાગરોપમ છે, માહેન્દ્ર કલ્પે દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ સાધિક બે સાગરોપમની સ્થિતિ છે. (122) બે કલ્પોમાં કલ્પસ્ત્રી (દેવી)ઓ કહી છે - સૌધર્મ અને ઈશાનમાં. (123) બે કલ્પોમાં દેવો તેજોલેશ્યી કહ્યા છે - સૌધર્મમાં, ઈશાનમાં. 124) બે કલ્પોમાં દેવો કાયપરિચારક કહ્યા છે - સૌધર્મમાં, ઈશાનમાં. બે કલ્પોમાં દેવો સ્પર્શ પરિચારક કહ્યા છે - સનસ્કુમારમાં, માહેન્દ્રમાં. બે કલ્પોમાં દેવો રૂપ પરિચારક કહ્યા છે - બ્રહ્મલોકમાં, લાંતકમાં. બે કલ્પોમાં દેવો શબ્દ પરિચારક કહ્યા છે - મહાશુક્રમાં, સહસારમાં. બે ઇન્દ્ર મન પરિચારક છે - પ્રાણત, અચ્યતે. (125) જીવોએ બે સ્થાનમાં સામાન્યથી ઉપાર્જિત પુદ્ગલોને પાપકર્મપણાએ ગ્રહણ કર્યા છે - કરે છે અને કરશે - ત્રસકાયમાં ઉપાર્જેલા, સ્થાવરકાયમાં ઉપાર્જેલા. એવી રીતે ઉપચિત કર્યા છે - કરે છે - કરશે... બાંધ્યા છે - બાંધે છે - બાંધશે... ઉદીરણા કરી છે - કરે છે - કરશે... વેદન કર્યા છે - કરે છે - કરશે... નિર્જરા કરી છે - કરે છે - કરશે. (126) બે પ્રદેશવાળા સ્કંધો અનંતા કહ્યા છે, બે પ્રદેશોને અવગ્રાહીને રહેલ પુગલો અનંતા કહ્યા છે યાવતુ દ્વિગુણરૂક્ષ પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા છે. સ્થાન-૨, ઉદ્દેશા-૪નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન–૨નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 25

Page #26
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સ્થાન-૩ ઉદ્દેશો-૧ સૂત્ર-૧૨૭ ઇન્દ્રો ત્રણ પ્રકારે છે - નામ ઇન્દ્ર, સ્થાપના ઇન્દ્ર, દ્રવ્ય ઇન્દ્ર... ઇન્દ્રો ત્રણ પ્રકારે છે - દર્શનેન્દ્ર-(સાયિક સમ્યક્ટષ્ટિ), જ્ઞાનેન્દ્ર-(જ્ઞાનધારક), ચારિત્રેન્ડ... ઇન્દ્રો ત્રણ પ્રકારે છે– દેવેન્દ્ર-(વૈમાનિકેન્દ્ર), અસુરેન્દ્ર, મનુષ્યન્દ્ર-(ચક્રવર્તી). સૂત્ર-૧૨૮, 129 વિફર્વણા ત્રણ પ્રકારે કહી છે - બાહ્ય પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને કરાતી વિફર્વણા, બાહ્ય પુદ્ગલો ગ્રહણ કર્યા વિના કરાતી વિફર્વણા, બાહ્ય પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને કે ગ્રહણ કર્યા વિના કરાતી વિફર્વણા. વિક્ર્વણા ત્રણ પ્રકારે કહી છે - અત્યંતર પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને કરાતી વિકુર્વણા, અત્યંતર પુદ્ગલોને ગ્રહણ કર્યા વિના કરાતી વિકુર્વણા, અત્યંતર પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને કે કર્યા વિના કરાતી વિકુર્વણા. વળી ત્રણ પ્રકારે વિક્ર્વણા કહી છે - બાહ્યઅત્યંતર પુદ્ગલ ગ્રહણ કરીને એક, બાહ્યઅત્યંતર પુદ્ગલ ગ્રહણ કર્યા વિના એક, બાહ્યઅત્યંતર પુદ્ગલ ગ્રહણ કરીને કે કર્યા વિના એક એવી ત્રણ વિકુર્વણા કરાય છે. (129) નૈરયિક ત્રણ પ્રકારે કહ્યા છે - કતિસંચિત-(સંખ્યાત જીવોની ઉત્પત્તીવાલા), અકતિસંચિત(અસંખ્યાત જીવોની ઉત્પત્તિવાળા), અવક્તવ્યસંચિત. એ પ્રમાણે એકેન્દ્રિયને વર્જીને વૈમાનિકપર્યત જાણવું. સૂત્ર-૧૩૦ ત્રણ પ્રકારે પરિચારણા (દેવોનું વિષય સેવન) કહેલ છે - 1. કોઈ દેવ અન્ય દેવોને કે બીજા દેવોની દેવીઓને આલિંગન કરી-કરીને ભોગવે છે, પોતા વડે પોતાની વિફર્વણા કરી-કરીને પરિચારણા કરે છે. 2. કોઈ દેવ અન્ય દેવોને કે અન્ય દેવોની દેવીઓને આલિંગન કરી કરીને પરિચારણા કરતો નથી, પણ પોતાની દેવીઓને આલિંગન કરી - કરીને પરિચારણા કરે છે. પોતા વડે પોતાની વિફર્વણા કરી - કરીને ભોગવવા યોગ્ય શરીર કરીને પરિચારણા કરે છે. 3. કોઈ દેવ અન્ય દેવોને, અન્ય દેવોની દેવીને આલિંગન કરીને પરિચારણા કરતો નથી, પોતાની દેવીને આલિંગન કરીને પણ પરિચારણા કરતો નથી, પણ પોતા વડે પોતાની વિફર્વણા કરી-કરીને પરિચારણા કરે છે. સૂત્ર-૧૩૧ ત્રણ પ્રકારે મૈથુન કહેલ છે - દેવ સંબંધી, મનુષ્યસંબંધી, તિર્યંચ સંબંધી. ત્રણ જીવો મૈથુન પામે છે - દેવો, મનુષ્ય, તિર્યંચયોનિક. ત્રણ જીવો મૈથુન સેવે છે - સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસક. સૂત્ર-૧૩૨ યોગ ત્રણ પ્રકારે કહેલ છે - મનોયોગ, વચનયોગ, કાયયોગ. એવી રીતે વિકસેન્દ્રિયને વર્જીને નૈરયિકથી વૈમાનિક પર્યન્ત ત્રણ યોગ હોય છે. ત્રણ પ્રકારે પ્રયોગ કહેલ છે - મનપ્રયોગ, વચનપ્રયોગ, કાયપ્રયોગ. જેમ યોગમાં કહ્યું તેમ વિકસેન્દ્રિયને વર્જીને પ્રયોગમાં પણ જાણવું. કરણ ત્રણ ભેદે કહેલ છે - મનકરણ, વચનકરણ, કાયકરણ. એ પ્રમાણે વિકસેન્દ્રિયને વર્જીને વૈમાનિક પર્યન્ત જાણવું... કરણ ત્રણ ભેદે કહ્યા છે - આરંભકરણ, સંરંભકરણ, સમારંભકર. તે વૈમાનિક પર્યન્ત બધાને છે. સૂત્ર-૧૩૩ ત્રણ સ્થાન વડે જીવો અલ્પ આયુપણે કર્મ બાંધે છે - પ્રાણનો વિનાશ કરવાથી, અસત્ય બોલવાથી, તથારૂપ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 26

Page #27
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ શ્રમણ કે માહણને અપ્રાસુક, અનેષણીય અશન-પાન-ખાદિમ-સ્વાદિમ વડે પડિલાભવાથી. આ રીતે જીવ અલ્પાયુકર્મ બાંધે છે. ત્રણ સ્થાન વડે જીવ દીર્ધાયુ યોગ્ય કર્મ બાંધે- પ્રાણીની હિંસા ન કરીને, અસત્ય ન બોલીને, તથારૂપ શ્રમણ કે માહણને પ્રાસુક તથા એષણીય અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ વડે પડિલાભીને. જીવ દીર્ધાયુરૂપ કર્મ બાંધે. ત્રણ સ્થાન વડે જીવ અશુભ દીર્ધાયુ યોગ્ય કર્મ બાંધે છે - પ્રાણીની હિંસા કરીને, અસત્ય બોલીને, તથારૂપ શ્રમણ કે માહણની હેલણા-નિંદા-ગહ-અપમાન કરીને. આ હેલણાદિમાંથી કોઈ એક વડે, અમનોજ્ઞ–અપ્રીતિકારી અશનાદિ આપીને થાય છે. આ ત્રણ સ્થાનો વડે જીવ અશુભ દીર્ધાયુપણે કર્મ બાંધે છે. ત્રણ સ્થાન વડે જીવ શુભ દીર્ધાયુ યોગ્ય કર્મ બાંધે - પ્રાણીની હિંસા ન કરીને, અસત્ય ન બોલીને, તથારૂપ શ્રમણ કે બ્રાહ્મણને અશન-પાન-ખાદિમ-સ્વાદિમ પડિલાભીને. આ ત્રણ સ્થાનથી જીવને શુભ દીર્ધાયુકર્મનો બંધ થાય છે. સૂત્ર-૧૩૪ ગુક્તિઓ-(કુશલ મન વગેરેમાં પ્રવર્તવું અને અકુશલ મન વગેરેથી નિવર્તવું તે) એ ગુપ્તિ ત્રણ કહી છે - મનગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ, કાયગુપ્તિ.. સંયત મનુષ્યોને ત્રણ ગુપ્તિ કહી છે - મનગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ, કાયગુપ્તિ. ત્રણ અગુક્તિઓ કહી છે - મનઅગુપ્તિ, વચનઅગુપ્તિ, કાયઅગુપ્તિ. એમ નારકોને યાવત્ સ્વનિતકુમારોને, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકોને, અસંયત મનુષ્યોને, વ્યંતરોને, જ્યોતિષ્ઠોને, વૈમાનિકોને હોય. ત્રણ દંડ કહેલા છે - મનદંડ વચનદંડ, કાયદંડ. નૈરયિકોને ત્રણ દંડ કહેલા છે - મનદંડ, વચનદંડ, કાયદંડ. વિકસેન્દ્રિય વર્જીને યાવત્ વૈમાનિક ત્રણ દંડ કહેલા છે. સૂત્ર-૧૩૫ ગહ ત્રણ ભેદે છે - કોઈ મનથી ગહ કરે છે, કોઈ વચનથી ગહ કરે છે, કોઈ પાપકર્મો ન કરીને કાયાથી ગર્તા કરે છે અથવા - ગહ ત્રણ ભેદે છે - કોઈ દીર્ધકાળ ગહ કરે છે, કોઈ અલ્પકાળ ગહ કરે છે. કોઈ પાપકર્મથી પોતાને દૂર રાખવા માટે કાયાથી પાપ પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. પ્રત્યાખ્યાન ત્રણ ભેદે કહેલ છે - કોઈ મનથી પ્રત્યાખ્યાન કરે છે, કોઈ વચનથી પ્રત્યાખ્યાન કરે છે, કોઈ કાયાથી પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. ...જેમ ગહ કહી તેમ પચ્ચકખાણને વિશે પણ બે આલાવા કહેવા. સૂત્ર–૧૩૬ 1. ત્રણ વૃક્ષો કહ્યા છે - પત્રસહિત, પુષ્પસહિત, ફળસહિત. 2. એ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારે પુરુષો કહ્યા છે - પત્ર-સહિત વૃક્ષ સમાન, પુષ્પસહિત વૃક્ષો સમાન, ફલ સહિત વૃક્ષો સમાન. 3. પુરુષ ત્રણ પ્રકારે કહ્યા છે - નામપુરુષ, સ્થાપના પુરુષ, દ્રવ્યપુરુષ. 4. ત્રણ પ્રકારે પુરુષ કહ્યા છે - જ્ઞાનપુરુષ, દર્શન પુરુષ, ચારિત્રપુરુષ. 5. ત્રણ પ્રકારે પુરુષ કહ્યા છે - વેદપુરુષ, લિંગપુરુષ, અભિલાપપુરુષ. 6. ત્રણ પ્રકારે પુરુષ કહ્યા છે - ઉત્તમપુરુષ, મધ્યમપુરુષ, જઘન્યપુરુષ. 7. ઉત્તમપુરુષો ત્રણ પ્રકારે છે - ધર્મપુરુષ, ભોગપુરુષ, કર્મપુરુષ. ધર્મપુરુષ તે અરિહંતો, ભોગપુરુષ તે ચક્રવર્તી, કર્મપુરુષ તે વાસુદેવ. 8. મધ્યમ પુરુષો ત્રણ પ્રકારે - ઉગ્ર, ભોગ, રાજન્ય. 9. જઘન્યપુરુષ ત્રણ- દાસ, નૃત્ય, ભાગિયા. સૂત્ર-૧૩૭ થી 139 (137) 1. ત્રણ પ્રકારે મલ્યો કહ્યા છે - અંડજ, પોતજ, સંમૂચ્છિમજ. 2. અંડજ મસ્યો ત્રણ પ્રકારે છે - મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 27

Page #28
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસક. 3. પોતજ મસ્યો ત્રણ પ્રકારે કહ્યા છે - સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસક. (સંમૂચ્છિમ નપુંસક જ હોય.) 1. પક્ષીઓ ત્રણ પ્રકારે છે - અંડજ, પોતજ, સંમૂચ્છિમજ. 2. અંડજ પક્ષી ત્રણ પ્રકારે છે - સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસક. 3. પોતજ પક્ષી ત્રણ પ્રકારે કહ્યા છે - સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસક. એ જ રીતે ઉરપરિસર્પ અને ભુજપરિસર્પ કહેવા. (138) 1. સ્ત્રીઓ ત્રણ પ્રકારે છે - તિર્યંચયોનિક સ્ત્રી,, મનુષ્યયોનિક સ્ત્રી., દેવી. 2. તિર્યંચયોનિક સ્ત્રી ત્રણ પ્રકારે - જલચરી, સ્થલચરી, ખેચરી. 3. મનુષ્ય સ્ત્રી ત્રણ પ્રકારે છે - કર્મભૂમિજા, અકર્મભૂમિજા, અંતર્દીપજા. 1. પુરુષો ત્રણ પ્રકારે છે - તિર્યંચયોનિક પુરુષ, મનુષ્યયોનિક પુરુષ, દેવપુરુષ. 2. તિર્યંચયોનિક પુરુષ ત્રણ પ્રકારે છે - જલચર, સ્થલચર, ખેચર. 3. મનુષ્ય પુરુષો ત્રણ પ્રકારે છે - કર્મભૂમિજ, અકર્મભૂમિજ, અંતર્દીપજ. 1. નપુંસકો ત્રણ પ્રકારે– નૈરયિકનપુંસક, તિર્યંચયોનિક નપુંસક, મનુષ્ય નપુંસક. 2. તિર્યંચયોનિક નપુંસકો ત્રણ પ્રકારે- જલચર, સ્થલચર, ખેચર. 3. મનુષ્યનપુંસક ત્રણ પ્રકારે- કર્મભૂમિજ, અકર્મભૂમિજ, અંતદ્વપજ. (139) તિર્યંચયોનિક ત્રણ પ્રકારે છે- સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસક. સૂત્ર-૧૪૦ 1. નૈરયિકોને ત્રણ વેશ્યાઓ કહી છે - કૃષ્ણલેશ્યા, નીલલેશ્યા, કાપોતલેશ્યા. 2. અસુરકુમારોને ત્રણ લેશ્યાઓ સંક્લિષ્ટ કહી છે - કૃષ્ણલેશ્યા, નીલલેશ્યા, કાપોતલેશ્યા. 3 થી 11. એ પ્રમાણે યાવત્ સ્વનિતકુમારો જાણવા. એ પ્રમાણે 12. પૃથ્વીકાયિક, 13. અપ્રકાયિક, 14. વનસ્પતિકાયિક, 15. તેઉકાયિક, 16. વાયુકાયિક, 17. બે-ઇન્દ્રિય, 18. તેઇન્દ્રિય, 19. ચઉરિન્દ્રિય, એ બધાને નૈરયિકોની માફક ત્રણ લેશ્યાઓ કહેલી છે. 20. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકોને ત્રણ વેશ્યાઓ સંક્લિષ્ટ કહી છે - કૃષ્ણ વેશ્યા, નીલલેશ્યા, કાપોતલેશ્યા. 21. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકોને ત્રણ લેશ્યા અસંક્લિષ્ટ કહેલી છે - તેજોલેશ્યા, પદ્મવેશ્યા, શુક્લલેશ્યા. 22. એ રીતે મનુષ્યોને પણ જાણવું. 23. વ્યંતરોને અસુરકુમારની જેમ જાણવું. 24. વૈમાનિકોને ત્રણ લેશ્યાઓ કહી છે - તેજોલેશ્યા, પદ્મવેશ્યા, શુક્લલેશ્યા. સૂત્ર-૧૪૧ ત્રણ કારણે તારા પોતાના સ્થાનેથી ચલિત થાય છે - વિફર્વણા કરતા, પરિચારણા કરતા, એક સ્થાનથી. બીજા સ્થાને સંક્રમણ કરતા.. ત્રણ કારણે દેવો વિધુત્કાર કરે - વિફર્વણા કરતા, પરિચારણા કરતા, તથારૂપ શ્રમણ કે માહણને ઋદ્ધિ, કાંતિ, યશ, બલ, પુરસ્કાર, પરાક્રમ બતાવતા દેવ વિધુત્કાર કરે... ત્રણ કારણે દેવ સ્વનિત શબ્દ કરે - વિદુર્વણા કરતો ઇત્યાદિ સૂત્ર વિદ્યુત્કાર સૂત્રવત્ જાણવું. સૂત્ર-૧૪૨ (1) ત્રણ કારણે લોકમાં અંધકાર થાય - અરિહંત નિર્વાણ પામે ત્યારે, અરિહંત પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મ વિચ્છેદ પામે ત્યારે, પૂર્વ-શ્રુત નાશ પામતા. (2) ત્રણ કારણે લોકમાં ઉદ્યોત થાય - અરિહંતો જન્મ લે ત્યારે, અરિહંતો પ્રવ્રજ્યા લે ત્યારે, અરિહંતોના કેવલ જ્ઞાનોત્પત્તિ મહોત્સવમાં. (3) ત્રણ કારણે દેવ ભવનોમાં અંધકાર થાય - અરિહંતો નિર્વાણ પામે ત્યારે, અરિહંત પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મ વિચ્છેદ થતાં, પૂર્વગતશ્રુત નાશ પામતા. (4) ત્રણ કારણે દેવ ભવનોમાં ઉદ્યોત થાય - અરિહંતો જન્મ લે ત્યારે, અરિહંતો પ્રવ્રજ્યા લે ત્યારે, અરિહંતોના કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્તિ મહોત્સવમાં. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 28

Page #29
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ . (5) ત્રણ કારણે દેવોનો સન્નિપાત (આગમન) થાય - અરિહંતો જન્મે ત્યારે, અરિહંતો પ્રવ્રજ્યા લે ત્યારે, અરિહંતોના કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્તિ મહોત્સવમાં. (6) એ રીતે દેવોનું એકઠાં થવું. અને (7) દેવતાનો હર્ષનાદ (ત્રણે કારણે જાણવો.) (8) ત્રણ કારણે દેવો મનુષ્યલોકમાં જલદી આવે છે - અરિહંતો જન્મે ત્યારે, અરિહંતો પ્રવ્રજ્યા લે ત્યારે, અરિહંતોના કેવલ જ્ઞાનોત્પત્તિ મહોત્સવમાં. એ જ રીતે... (9) સામાનિક દેવો, (10) ત્રાયસ્ત્રિશકો, (11) લોકપાલ દેવો, (12) અગ્રમહિષીઓ, (13) ત્રણ પર્ષદાના દેવો, (14) અનિકાધિપતિ, (15) આત્મરક્ષક દેવો (એ બધા) મનુષ્યલોકમાં શીધ્ર આવે છે. ત્રણ કારણે દેવો - (1) સિંહાસનથી તત્કાળ ઊભા થાય છે - અરિહંતો જન્મ લે ત્યારે. ઇત્યાદિ પૂર્વવત જાણવું. એવી રીતે (2) આસનો ચલાયમાન થાય છે, (3) સિંહનાદ કરે, (4) વસ્ત્રની વૃષ્ટિ કરે, (5) ત્રણ કારણે દેવોના ચૈત્યવૃક્ષો ચલાયમાન થાય છે - અરિહંતો જન્મ લે ત્યારે આદિ પૂર્વવતુ. (6) ત્રણ કારણે લોકાંતિક દેવો મનુષ્યલોકમાં શીધ્ર આવે - અરિહંતો જન્મ લે ત્યારે, અરિહંતો પ્રવજ્યા લે ત્યારે, અરિહંતોના કેવલજ્ઞાનોત્પત્તિ મહોત્સવમાં. સૂત્ર-૧૪૩ હે આયુષ્યમાન્ શ્રમણો ! ત્રણ દુપ્રતિકાર - (ઉપકારનો બદલો વાળી ન શકાય તેવા) છે. - માતાપિતાનો, સ્વામીનો, ધર્માચાર્યનો. કોઈ પુરુષ દરરોજ માતાપિતાનું શતપાક, સહસ્રપાક તેલ વડે મર્દન કરીને, સુગંધી દ્રવ્યના ચૂર્ણ વડે ઉદ્વર્તન કરીને, ત્રણ પ્રકારના પાણી વડે સ્નાન કરાવે, સર્વાલંકાર વડે વિભૂષિત કરીને મનોજ્ઞ વાસણમાં સારી રીતે પકાવેલા નિર્દોષ અઢાર જાતિના વ્યંજન યુક્ત ભોજન જમાડીને, જીવનપર્યન્ત કાંધે બેસાડીને લઈ જાય તો પણ તે માતાપિતાના ઉપકારનો બદલો ન વાળી શકે. પણ જો તે પુરુષ માતાપિતાને કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મ કહીને, સમજાવીને, પ્રરૂપીને, સ્થાપિત કરે તો તે માતાપિતાના ઉપકારનો બદલો હે આયુષ્યમાન્ શ્રમણો ! વાળી શકે. કોઈ મહાઋદ્ધિવાળો દરિદ્રને ધન આપીને તેનો સમુત્કર્ષ કરે. ત્યારે તે દરિદ્ર સમુત્કર્ષ પામીને પછી તે શ્રેષ્ઠીની સામે કે પાછળ વિપુલ ભોગસામગ્રી વડે મુક્ત થઈને રહે ત્યારપછી તે શ્રેષ્ઠી અન્ય કોઈ વખત દરિદ્રી થઈને તે પે'લા દરિદ્ર પાસે શીધ્ર આવે, ત્યારે તે દરિદ્રી તે ભર્તા (ધનાઢ્ય) ને પોતાનું સર્વસ્વ આપી દે તો પણ શ્રેષ્ઠીના ઉપકારનો બદલો ન વાળી શકે, પણ તે દરિદ્રી તે શ્રેષ્ઠીને કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મ કહીને, સમજાવીને, પ્રરૂપીને, સ્થાપીને તે અવશ્ય તે શ્રેષ્ઠીના ઉપકારનો બદલો વાળનાર થાય. કોઈક તદુરૂપ શ્રમણ કે માહણની પાસેથી એક પણ આર્ય-ધાર્મિક સુવચન સાંભળીને, સમજીને યોગ્ય અવસરે મૃત્યુ પામીને કોઈ એક દેવલોકે દેવપણે ઉત્પન્ન થાય, ત્યારે તે દેવ તે ધર્માચાર્યને દુર્ભિવાળા દેશમાંથી સુભિક્ષવાળા દેશમાં લઈ જાય, કોઈ અટવીમાંથી વસતીમાં લઈ જાય, દીર્ઘકાલીન રોગાતંકથી અભિભૂત થયેલા તેમને વિમુક્ત કરાવે, તો પણ તે ધર્માચાર્યના ઉપકારનો બદલો વાળી ન શકે, પણ જો તે ધર્માચાર્યને કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મથી ભ્રષ્ટ થતા હોય તો વારંવાર કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મ કહીને યાવત્ ધર્મમાં સ્થાપિત કરે તો તેના વડે તે ધર્માચાર્યના ઉપકારનો બદલો વાળી શકે. સૂત્ર–૧૪ થી 146 (144) ત્રણ સ્થાન વડે સંપન્ન અણગાર અનાદિ, અનંત, દીર્ઘમાર્ગવાળા, ચતુરંત સંસાર-કાંતારનું ઉલ્લંઘના કરે છે - નિયાણ ન કરીને, સમ્યક્ દષ્ટિપણાએ, ઉપધાનપૂર્વક શ્રુતનું વહન કરવા વડે. (145) ત્રણ ભેદે અવસર્પિણી કહી છે - ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ, જઘન્ય. એ રીતે ત્રણ ભેદથી છ આરા પણ કહેવા થાવત્ દૂષમ દૂષમ પર્યત. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 29

Page #30
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ ત્રણ પ્રકારે ઉત્સર્પિણી કહી છે - ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ, જઘન્ય. એવી રીતે ત્રણ ભેદથી છ આરા પણ કહેવા, યાવત્ સુષમસુષમ પર્યન્ત. (146) ત્રણ કારણે અચ્છિન્ન પુદ્ગલો ચલિત થાય છે - આહારપણે જીવ વડે પુદ્ગલો ગ્રહણ કરવાથી, વિફર્વણા કરવા વડે પુદ્ગલો ચલિત થાય, એક સ્થાનથી બીજે સ્થાને મૂકવાથી પુદ્ગલ ચલિત થાય. ઉપધિ ત્રણ પ્રકારે છે - કર્મ ઉપધિ, શરીર ઉપધિ, બાહ્ય ભાંડ માત્ર ઉપધિ. એ પ્રમાણે અસુરકુમારોને કહેવું. એવી રીતે એકેન્દ્રિય અને નૈરયિકને વર્જીને યાવત્ વૈમાનિક પર્યન્ત કહેવું - અથવા - ઉપધિ ત્રણ પ્રકારે છે - સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્ર. આ પ્રમાણે નૈરયિક યાવત્ વૈમાનિકોને ત્રણ ઉપધિ કહેવી. પરિગ્રહ ત્રણ પ્રકારે છે - કર્મ પરિગ્રહ, શરીર પરિગ્રહ, બાહ્ય ભાંડ માત્ર પરિગ્રહ. આ ત્રણે અસુરકુમારોને હોય છે, એ પ્રમાણે એકેન્દ્રિય અને નૈરયિકને વર્જીને યાવત્ વૈમાનિક પર્યન્ત કહેવું - અથવા - પરિગ્રહ ત્રણ પ્રકારે છે - સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્ર. આ ત્રણ પરિગ્રહ નૈરવિકથી વૈમાનિક પર્યન્ત છે. સૂત્ર-૧૪૭ ત્રણ પ્રકારે પ્રણિધાન કહ્યા છે - મનપ્રણિધાન, વચનપ્રણિધાન, કાયપ્રણિધાન. એ પ્રમાણે પંચેન્દ્રિયો યાવતુ વૈમાનિકોને જાણવા. સંયત મનુષ્યોને ત્રણ સુપ્રણિધાન કહ્યા છે - મનસુપ્રણિધાન, વચનસુપ્રણિધાન, કાયસુપ્રણિધાન. ત્રણ દુપ્પણિધાન કહ્યા છે - મનદુપ્પણિધાન, વચનદુપ્રણિધાન, કાયદુપ્રણિધાન. એ રીતે પંચેન્દ્રિય યાવત્ વૈમાનિક. સૂત્ર–૧૪૮ યોનિ ત્રણ પ્રકારે છે - શીત, ઉષ્ણ, શીતોષ્ણ. એ રીતે તેઉકાયને છોડીને બાકીના એકેન્દ્રિય, વિકલેન્દ્રિય, સંમૂચ્છિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક અને સંમૂચ્છિમ મનુષ્યોને હોય છે. યોનિ ત્રણ પ્રકારે છે - સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્ર. એ રીતે એકેન્દ્રિય, વિકસેન્દ્રિય, સંમૂચ્છિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક અને સંમૂચ્છિમ મનુષ્યોને હોય છે. યોનિ ત્રણ પ્રકારે છે - સંવૃત્ત, વિવૃત્ત, મિશ્ર. યોનિ ત્રણ પ્રકારે છે - કૂર્મોન્નતા, શંખાવર્તા, વંશીપત્રા. તેમાં કૂર્મોન્નતા યોનિ ઉત્તમ પુરુષોની માતાને હોય છે, કૂર્મોન્નતા યોનિમાં ત્રણ પ્રકારના ઉત્તમપુરુષો ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થાય - અરિહંત, ચક્રવર્તી, બલદેવ-વાસુદેવ. શંખાવર્તા યોનિ સ્ત્રી રત્નની હોય છે, શંખાવર્તા યોનિમાં ઘણા જીવો અને પુદ્ગલો આવે છે, જાય છે - ચ્યવે છે અને ઉત્પન્ન થાય છે, પણ તેની નિષ્પત્તિ થતી નથી. વંશીપત્રા યોનિ સામાન્ય મનુષ્યોની છે, તેમાં સામાન્યજનો ઉત્પન્ન થાય છે. સૂત્ર-૧૯ તૃણવનસ્પતિકાયિક ત્રણ પ્રકારે કહી છે - સંખ્યાત જીવવાળી, અસંખ્યાત જીવવાળી અને અનંત જીવવાળી. સૂત્ર-૧૫૦ જંબુદ્વીપનામક દ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રને વિશે ત્રણ તીર્થો કહેલ છે - માગધ, વરદામ અને પ્રભાસ. એ રીતે ઐરવતમાં પણ (ત્રણ તીર્થો) છે. જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં એક-એક ચક્રવર્તી વિજયમાં ત્રણ તીર્થો કહેલા છે - માગધ, વરદામ અને પ્રભાસ. એ પ્રમાણે ધાતકી ખંડ દ્વીપમાં પૂર્વાદ્ધમાં પણ છે. પશ્ચિમાર્દ્રમાં પણ છે. પુષ્કરધરદ્વીપાર્ટ્સના પૂર્વાર્ધમાં પણ છે અને પશ્ચિમાર્યમાં પણ છે. (દરેકમાં ત્રણ-ત્રણ તીર્થો છે.) સૂત્ર-૧૫૧ 1. જંબૂદ્વીપ નામક દ્વીપમાં ભારત અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાં અતીત ઉત્સર્પિણીમાં સુષમાં આરામાં ત્રણ કોડાકોડી સાગરોપમ કાળ હતો. 2. એ રીતે અવસર્પિણીમાં પણ કહેલ છે. 3. આગામી ઉત્સર્પિણીમાં પણ એ પ્રમાણે જ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 30

Page #31
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ કાલમાન થશે. 4 થી 9. એ રીતે ધાતકી ખંડના પૂર્વાદ્ધમાં અને પશ્ચિમાર્ટ્સમાં પણ કહેવું. 10 થી 15. એ રીતે. પુષ્કરવરદ્વીપાર્ટુના પૂર્વ-પશ્ચિમમાં કહેવું. 1. જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપના ભરત અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાં અતીત ઉત્સર્પિણીમાં સુષમસુષમાં નામક આરામાં મનુષ્યો ત્રણ ગાઉની ઊંચાઈવાળા હતા અને ત્રણ પલ્યોપમનું ઉત્કૃષ્ટ આયું હતું. 2. આ પ્રમાણે વર્તમાન અવસર્પિણીમાં જાણવું. 3. આગામી ઉત્સર્પિણીમાં પણ એમ જ જાણવું. 4. જંબુદ્વીપમાં દેવકુરુ-ઉત્તરકુરુમાં મનુષ્યો ત્રણ ગાઉ ઊંચા છે અને ત્રણ પલ્યોપમનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ પાળે છે. એ પ્રમાણે યાવત્ પુષ્કરવરદ્વીપાક્કે છે. જંબુદ્વીપના ભરત અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાં એક અવસર્પિણી અને એક ઉત્સર્પિણીમાં ત્રણ વંશો ઉત્પન્ન થયા છે - થાય છે અને થશે.-અરિહંતવંશ, ચક્રવર્તીવંશ, દસારવંશ. એ રીતે યાવત્ પુષ્કરવરદ્વીપાર્ટુના પશ્ચિમાર્ટ્સમાં જાણવું. જંબુદ્વીપના ભરત, ઐરવતમાં એક એક અવસર્પિણી, ઉત્સર્પિણીમાં ત્રણ ઉત્તમ પુરુષો ઉત્પન્ન થયા છે - થાય છે - થશે. અરિહંત, ચક્રવર્તી, બલદેવ-વાસુદેવ. એ પ્રમાણે યાવત્ પુષ્કરવરદ્વીપાર્ટુના પશ્ચિમાદ્ધમાં જાણવું. ત્રણ યથાયુષ્યને પાળે છે - અરિહંત, ચક્રવર્તી, બલદેવ-વાસુદેવ. - ત્રણ મધ્યમાયુને પાળે છે - અરિહંત, ચક્રવર્તી, બલદેવ-વાસુદેવ. સૂત્ર-૧૫૨ થી 154 (152) બાદર તેઉકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ અહોરાત્રિ કહી છે. બાદર વાયુકાયિકોની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી 3000 વર્ષ પ્રમાણ છે. (153) હે ભગવનું શાલી, વ્રીહિ, જવ, જવજવ, આ ધાન્યોને કોઠામાં નાખેલા, પાલામાં રાખેલા, મંચો પર સ્થાપેલા, માળ ઉપર રાખેલા, ઢાંકણ મૂકી લીંપીને રાખેલા, ચોતરફ લીંપેલ, લંકિત કરેલા, મુદ્રિત કરેલા, ઢાંકેલા એવા ધાન્યોની કેટલો કાળ સુધી યોનિ રહે છે? હે ગૌતમ ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ વર્ષ સુધી. ત્યારપછી યોનિ વર્ષાદિથી પ્લાન થાય છે, પછી યોનિ ધ્વંસ અભિમુખ થાય છે, પછી યોનિ નાશ પામે છે, પછી તે બીજ અબીજ થાય છે પછી યોનિનો વિચ્છેદ-અભાવ થાય છે. (154) બીજી શર્કરામભા પૃથ્વીમાં નૈરયિકોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ સાગરોપમ કહી છે. ત્રીજી વાલુકાપ્રભામાં નૈરયિકોની જઘન્ય સ્થિતિ ત્રણ સાગરોપમ છે. સૂત્ર૧૫૫ થી 157 (155) પાંચમી ધૂમપ્રભા પૃથ્વીમાં ત્રણ લાખ નરકાવાસો છે. ત્રણ પૃથ્વીમાં નૈરયિકોને ઉષ્ણવેદના કહી છે - પહેલી, બીજી, ત્રીજી નરકમાં. ત્રણે પૃથ્વીમાં નૈરયિકો ઉષ્ણ વેદના અનુભવતા વિચરે છે - પહેલી, બીજી, ત્રીજીમાં. (156) લોકમાં ત્રણ સમાન પ્રમાણવાળા, સમાન પાર્શ્વવાળા, દિશા-વિદિશા વડે સમાન છે - અપ્રતિષ્ઠાના નરક, જંબુદ્વીપનામક દ્વીપ, સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાન. લોકમાં ત્રણ સમાન પ્રમાણવાળા, સમાન પાર્શ્વવાળા, દિશાવિદિશાથી સમાન કહેલ છે - સીમંતક નરકાવાસ, સમયક્ષેત્ર, ઇષતુપ્રાભારા પૃથ્વી. (157) ત્રણ સમુદ્રો સ્વભાવથી ઉદકરસ વડે યુક્ત કહેલ છે - કાલોદ, પુષ્કરોદ, સ્વયંભૂરમણ. ત્રણ સમુદ્રો ઘણા મત્સ્ય, કાચબાના પાત્ર સ્થાનો કહેલા છે - લવણ, કાલોદ અને સ્વયંભૂરમણ. સૂત્ર-૧૫૮ થી 160 (158) લોકમાં શીલરહિત, વ્રતરહિત, ગુણરહિત, મર્યાદારહિત, પ્રત્યાખ્યાન અને પૌષધોપવાસ રહિત ત્રણ મનુષ્યો મૃત્યુ અવસરે મરણ પામીને નીચે સાતમી પૃથ્વીમાં અપ્રતિષ્ઠાન નરકમાં નૈરયિકપણે ઉત્પન્ન થાય છે - રાજા, માંડલિક, મહારંભી કૌટુંબિક. લોકમાં સારા શીલવાળા, સારા વ્રતવાળા, ગુણસહિત, મર્યાદા સહિત, પ્રત્યાખ્યાન અને પૌષધોપવાસ સહિત એવા ત્રણ મનુષ્યો મૃત્યુ સમયે મરણ પામીને સર્વાર્થસિદ્ધ મહાવિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે - કામભોગ છોડનારા રાજાઓ, સેનાપતિઓ, પ્રશસ્તાર (શિક્ષાદાતા). મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 31

Page #32
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (159) બ્રહ્મલોક અને લાંતક કલ્પમાં વિમાનો ત્રણ વર્ણવાળા કહ્યા છે - કાળા, લીલા, રાતા. આનતપ્રાણત-આરણ-અય્યત કલ્પે દેવોના ભવધારણીય શરીર ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ હાથ ઊંચા કહેલા છે. (160) ત્રણ પ્રજ્ઞપ્તિઓ કાલે ભણાય છે - ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ, સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ, દ્વીપસાગર પ્રજ્ઞપ્તિ. સ્થાન-૩, ઉદ્દેશા-૧નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન-૩, ઉદ્દેશો-૨સૂત્ર-૧૬૧ લોક ત્રણ પ્રકારે છે - નામલોક, સ્થાપનાલોક, દ્રવ્યલોક...લોક ત્રણ ભેદે છે - જ્ઞાનલોક, દર્શનલોક, ચારિત્રલોક. ... લોક ત્રણ ભેદે - ઊર્ધ્વલોક, અધોલોક, તિર્થાલોક. સૂત્ર-૧૬૨ અસુરેન્દ્ર અસુરકુમાર રાજા ચમરની ત્રણ પર્ષદા કહી છે - સમિતા, ચંડા અને જાયા. સમિતા અત્યંતર છે, ચંડા મધ્યમ છે અને જાયા બાહ્ય છે. અસુરેન્દ્ર અસુરકુમાર રાજા ચમરના સામાનિક દેવોની ત્રણ પર્ષદા છે - તે આ સમિતા વગેરે અમરેન્દ્રની. માફક જાણવી. એ રીતે ત્રાયસ્ત્રિશકોની પણ જાણવી. લોકપાલોની ત્રણ પરિષદ્ - ગુંબા, ત્રુટિતા અને પર્યા. એ રીતે અગ્ર-મહિષીઓની પણ જાણવી. બલીન્દ્રની. - યાવત્ - અગ્રમહિષીની ત્રણ પર્ષદા તેમજ છે. ધરણેન્દ્રની, સામાનિકની, ત્રાયસ્ત્રિશકોની સમિતા, ચંડા, જાતા ત્રણ-ત્રણ પરિષદ છે. લોકપાલની અને અગ્રમહિષીઓ ની ઈશા, ત્રુટિતા, દઢરથા ત્રણપર્ષદા છે. ધરણેન્દ્રની માફક બીજા ભવન પિશાચેન્દ્ર પિશાચરાજા ‘કાલ'ની ત્રણ પરિષદ કહી છે - ઈશા, ત્રુટિતા, અને દઢરથા. એ રીતે સારું અગ્રમહિષીની પણ ત્રણ પરિષદ છે. એવી રીતે યાવત્ ગીતરતિ અને ગીતયશાની ત્રણ પરિષદ જાણવી. જ્યોતિર્મેન્દ્ર જ્યોતિષ રાજાની ત્રણ પરિષદ કહી છે - તુંબા, ત્રુટિતા અને પર્યા. એ રીતે સામાનિક અને અગ્રમહિષીની જાણવી. એમ જ સૂર્યની પણ જાણવી. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રની ત્રણ પર્ષદા કહી છે - સમિતા, ચંડા, જાયા. જેમ ચમરની કહી તેમ યાવત્ અગ્રમહિષી ત્રણ પર્ષદા કહેવી. એ રીતે યાવત્ અય્યતેન્દ્ર અને લોકપાલ સુધી પણ ત્રણ પરિષદ જાણવી. સૂત્ર–૧૬૩ - ત્રણ યામ કહેલા છે - પ્રથમ યામ, મધ્યમ યામ, પશ્ચિમ યામ. તેમાં - તે ત્રણ યામમાં કેવલિ પ્રરૂપિત ધર્મ સાંભળવા પામે. જેમકે પ્રથમ યામમાં, મધ્યમ યામમાં અને છેલ્લા યામમાં. એ રીતે યાવત્ કેવલજ્ઞાનને પામે છે - ત્રણ વય-અવસ્થા કહી છે - પ્રથમ વય, મધ્યમ વય, પશ્ચિમ વય. અહીં બધુ યામ માફક કહેવું યાવતુ કેવળજ્ઞાન પામે. સૂત્ર-૧૬૪, 165 (164) 1. બોધિ ત્રણ ભેદે છે - જ્ઞાનબોધિ, દર્શનબોધિ, ચારિત્રબોધિ. 2. બુદ્ધ ત્રણ ભેદે છે - જ્ઞાનબુદ્ધ, દર્શન બુદ્ધ, ચારિત્રબુદ્ધ. 3. એ રીતે મોહ અને 4. મૂઢના (પણ જ્ઞાનાદિ ત્રણ-ત્રણ ભેદો જાણવા). (165) ત્રણ પ્રકારે પ્રવજ્યા (દીક્ષા) કહી છે - આલોક પ્રતિબદ્ધા, પરલોક પ્રતિબદ્ધા, ઉભયલોક પ્રતિબદ્ધા. વળી ત્રણ પ્રકારે પ્રવજ્યા કહી છે - પુરતઃ પ્રતિબદ્ધા, માર્ગતઃ પ્રતિબદ્ધા, ઉભયતઃ પ્રતિબદ્ધા. વળી પ્રવજ્યા ત્રણ ભેદે છે - પીડા ઉપજાવીને, બીજે સ્થળે લઈ જઈને, બોધ આપીને. પ્રવ્રજ્યા ત્રણ ભેદે છે - અપાત પ્રવ્રજ્યા, આખ્યાત પ્રવ્રજ્યા, સંગાર પ્રવ્રજ્યા. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 32

Page #33
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સૂત્ર-૧૬૬, 167 (166) ત્રણ નિર્ગુન્હો નોસંજ્ઞોપયુક્ત છે - પુલાક, નિર્ચન્થ, સ્નાતક. ત્રણ નિર્ચન્થ સંજ્ઞોપયુક્ત અને નોસંજ્ઞોપયુક્ત કહ્યા છે - બકુશ, પ્રતિસેવના કુશીલ અને કષાયકુશીલ, (167) ત્રણ શૈક્ષ્યભૂમિ કહી છે - ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ, જઘન્ય. છ માસવાળી તે ઉત્કૃષ્ટ, ચાર માસવાળી તે મધ્યમ, સાત અહોરાત્રવાળી તે જઘન્ય. ત્રણ સ્થવિરભૂમિ કહી છે - જાતિસ્થવિર, શ્રુતસ્થવિર, પર્યાયસ્થવિર. 60 વર્ષ થયા પછી શ્રમણ નિર્ચન્થ જાતિ સ્થવિર છે, ઠાણાંગ-સમવાયાંગ ધારક શ્રમણ નિર્ચન્થ તે શ્રત સ્થવિર છે, 20 વર્ષ દીક્ષા પર્યાયવાળો તે પર્યાય સ્થવિર છે. સૂક–૧૬૮ થી 14 (168) 1. ત્રણ ભેદે પુરુષો કહ્યા - સુમના-(માનસિક હર્ષવાળા), દુર્મના-(માનસિક વિષાદવાળા). નોસુમના-નોદુર્મના (ન હર્ષવાલા ન વિષાદવાલા). 2. ત્રણ ભેદે પુરુષો કહ્યા - કોઈ એક ક્યાંક જઈને સુમના થાય, કોઈક ત્યાં જઈને દુર્મના થાય, કોઈ ત્યાં જઈને મધ્યસ્થ રહે. 3. ત્રણ ભેદે પુરુષો કહ્યા છે - કોઈ સ્થાને હું જાઉં છું માનીને સુમના થાય, કોઈ સ્થાને હું જાઉં છું એમ માનીને દુર્મના થાય, કોઈ સ્થાને હું જાઉં છું એમ માનીને મધ્યસ્થ રહે. 4. પુરુષો ત્રણ ભેદે છે - એ જ પ્રમાણે હું કોઈ સ્થાને જઈશ એમ માનીને કોઈ સુમના થાય, ઇત્યાદિ. એ જ પ્રમાણે ...5. કોઈ હું તે સ્થાને નહીં જઈને - એમ સુમના થાય ઇત્યાદિ. .... કોઈ એક ‘હું તે સ્થાને નહીં જઉં એમ માનીને સુમના થાય ઇત્યાદિ ત્રણ. ...7. કોઈ એક ‘હું તે સ્થાને જઈશ નહીં એમ માનીને સુમના થાય ઇત્યાદિ ત્રણ. ..8. એ રીતે કોઈ એક આવીને સુમના થાય. ...9. કોઈ એક આવું છું માનીને સુમના થાય. ...10. કોઈ એક ‘આવીશ’ એમ માનીને સુમના થાય. એ રીતે (169) 1. જઈને અને ન જઈને, 2. આવીને અને ન આવીને, 3. ઊભા રહીને અને ન ઊભા રહીને, 4. બેસીને અને ન બેસીને.. (170) 5. હણીને અને ન હણીને, 6. છેદીને અને ન છેદીને, 7. ભણીને અને ન ભણીને, 8. બોલીને અને ન બોલીને.... (171) 9. આપીને અને ન આપીને, 10. ખાઈને અને ન ખાઈને, 11. મેળવીને અને ન મેળવીને, 12. પીને અને ન પીને. (172) 13. સૂઈને અને નહીં સૂઈને, 14. લડીને અને ન લડીને, 15. જીતીને અને ન જીતીને, 16. પરાજીત કરીને અને પરાજીત ન કરીને... (173) 17. શબ્દ, 18. રૂપ, 19. ગંધ, 20. રસ, 21. સ્પર્શ (આ પાંચેના બબ્બે ભેદ ત્રણ-ત્રણ) સ્થાને ઉપર મુજબ જાણવા. જેમ કે - કોઈ એક શબ્દ સાંભળીને સુમના થાય, દુર્મના થાય કે મધ્યસ્થ રહે, એ રીતે ‘સાંભળતાના ત્રણ ભેદે, ‘સાંભળીશના ત્રણ ભેદ. આ પ્રમાણે રૂપ આદિના પ્રત્યેકના છ-છ આલાવા થાય. કુલ-૧૨૭ થયા - તે સ્થાને શીલરહિત પુરુષને ગહિત થાય અને શીલવંતને પ્રશસ્ત થાય. (174) નિઃશીલ, નિર્વત, નિર્ગુણ, નિર્મર્યાદ, પ્રત્યાખ્યાન - પૌષધોપવાસ રહિતને ત્રણ સ્થાન ગહિત થાય છે - આ લોક જન્મ ગહિત થાય, ઉપપાત ગહિત થાય અને પછીનો જન્મ પણ ગહિત થાય. ત્રણ સ્થાનો સુશીલને, સુવ્રતને, ગુણવાનને, મર્યાદાવાનને, પ્રત્યાખ્યાન પૌષધોપવાસીને પ્રશસ્ત થાય છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 33

Page #34
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ આ જન્મ પ્રશસ્ત થાય, ઉપપાત પ્રશસ્ત થાય, આવતો જન્મ પ્રશસ્ત થાય. સૂત્ર-૧૭૫ સંસારી જીવ ત્રણ પ્રકારે છે - સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસક. સર્વે જીવો ત્રણ પ્રકારે કહ્યા છે - સમ્યગદષ્ટિ, મિથ્યાષ્ટિ, મિશ્રદષ્ટિ અથવા સર્વે જીવો ત્રણ પ્રકારે કહ્યા છે - પર્યાપ્તકો, અપર્યાપ્તકો, નોપર્યાપ્તક-નોઅપર્યાપ્તક. એ રીતે સમ્યગુદષ્ટિ - પરિત્ત, પર્યાપ્તક, સૂક્ષ્મ, સંજ્ઞી, ભવ્ય (એ પ્રત્યેક ત્રણ-ત્રણ ભેદ જાણવા). સૂત્ર-૧૭૬ લોકસ્થિતિ ત્રણ ભેદે છે - આકાશને આધારે વાયુ છે, વાયુને આધારે ઉદધિ છે, ઉદધિને આધારે પૃથ્વી છે. ત્રણ દિશાઓ કહી છે - ઉર્ધ્વ, અધો, તિર્થી. ત્રણ દિશામાં જીવોની ગતિ પ્રવર્તે છે. એ રીતે આગતિ, ઉત્પત્તિ, આહાર વૃદ્ધિ, નિવૃદ્ધિ, ગતિપર્યાય, સમુદ્ઘાત, કાળસંયોગ, દર્શનાભિગમ, જ્ઞાનાભિગમ, જીવાભિગમ (જાણવા). ત્રણ દિશામાં જીવોને અજીવોનું જ્ઞાન હોય છે - ઉર્ધ્વ, અધો અને તિર્થી. આ રીતે આગતિ આદિ તેર સૂત્રો પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો અને મનુષ્યોને હોય છે. સૂત્ર–૧૭૭ ત્રસ જીવો ત્રણ ભેદે કહ્યા છે - તેઉકાયિક, વાયુકાયિક, ઉદાર ત્રસપ્રાણીઓ. ત્રણ ભેદે સ્થાવરો કહ્યા છે - પૃથ્વીકાયિકો, અપ્રકાયિક, વનસ્પતિકાયિક. સૂત્ર–૧૭૮ 1. ત્રણ અચ્છેદ્ય કહ્યા છે - સમય, પ્રદેશ, પરમાણુ. એ રીતે - 2. અભેદ્ય, 3. અદાહ્ય, 4. અગ્રાહ્ય, 5. અનÁ, 6. અમધ્ય, 7. અપ્રદેશ, 8. ત્રણ પદાર્થો અવિભાજ્ય કહ્યા છે - સમય, પ્રદેશ પરમાણુ. સૂત્ર-૧૭૮ 1. હે આર્યો ! શ્રમણ ભગવંત મહાવીર, ગૌતમાદિ શ્રમણ નિર્ચન્થોને આમંત્રિત કરીને એમ કહ્યું - હે આયુષ્યમાન શ્રમણો ! પ્રાણીઓને કોનાથી ભય છે ? ગૌતમાદિ શ્રમણ નિર્ગળ્યો, શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને સમીપ આવે છે, આવીને વંદન, નમસ્કાર કરે છે. વંદન-નમસ્કાર કરીને એમ કહ્યું. હે દેવાનુપ્રિયો ! અમે આ અર્થને જાણતા નથી કે દેખતા નથી, હે દેવાનુપ્રિય ! જો તે અર્થને કહેવા માટે આપને ગ્લાનિ ન થાય તો કહો, અમે આપની પાસે સાંભળવા ઇચ્છીએ છીએ. હે આર્યો ! શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે, ગૌતમાદિ નિર્ચન્થોને આમંત્રીને કહ્યું - હે આયુષ્યમાન્ શ્રમણો ! પ્રાણીઓ દુઃખથી ભય પામે છે. 2. હે ભગવન્! તે દુઃખ કોનાથી ઉત્પન્ન થાય છે? જીવે પોતાના પ્રમાદ વડે ઉત્પન્ન કર્યું છે. 3. હે ભગવન્! તે દુઃખનું વેદન કેમ કરાય ? - જીવ પોતાના અપ્રમાદથી દુઃખનો ક્ષય કરે છે. સૂત્ર-૧૮૦ હે ભગવન્ ! અન્યતીર્થિકો એવું કહે છે, એવું બોલે છે, એવું પ્રજ્ઞાપે છે, એવું પ્રરૂપે છે. કેવી રીતે શ્રમણ નિર્ચન્થોના મતમાં કર્મ દુઃખને માટે થાય છે ? (અહીં ચાર ભાંગા છે) 1. તેમાં જે કરેલ કર્મ દુઃખને માટે થાય છે, તે નથી પૂછતાં. 2. તેમાં જે કરેલ કર્મ દુઃખને માટે ન થાય તે પૂછતા નથી. 3. તેમાં જે કર્મ નથી કરેલ તે દુઃખને માટે થતું નથી તે પૂછતાં નથી. 4. તેમાં જે નથી કરેલ કર્મ દુઃખને માટે થાય છે, તે પૂછે છે. તેઓનું આમ કહેવું છે? કર્મ કર્યા વિના દુઃખરૂપ થાય છે, કર્મનો સ્પર્શ કર્યા વિના દુખ થાય છે. કરેલા અને કરાતા કર્મ વિના દુઃખ થાય છે. તેને પ્રાણી-ભૂત-જીવ-સત્ત્વો કર્મ કર્યા વિના વેદના વેદે છે, એમ કહે છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 34

Page #35
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (ભગવંત કહે છે-) જે અન્યતીર્થિકો એમ કહે છે, તેમનું કથન મિથ્યા છે. હું એમ કહું છું, એમ ભાખુ છું, અમે પ્રજ્ઞાપું , એમ પ્રરૂપું છું - ભાવિ કાળમાં દુઃખનો હેતુ હોવાથી કરવા યોગ્ય કર્મ દુઃખ છે, સ્પર્શલું દુઃખ છે, વર્તમાન કે અતીત કાળમાં કરેલ કર્મ દુઃખ છે, તેને કરીને પ્રાણી, ભૂતો, જીવો, સત્ત્વો વેદના અનુભવે છે. આ વક્તવ્યતા હોય. સ્થાન-૩, ઉદ્દેશા-૨નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન-૩, ઉદ્દેશો-૩ સૂત્ર-૧૮૧ (1) ત્રણ કારણે માયાવી માયા કરીને આલોચે નહીં, પ્રતિક્રમે નહીં, નિંદે નહીં, ગર્લ્ડ નહીં, વિચારને દૂર ન કરે, વિશોધ નહીં, ફરી ન કરવા તત્પર ન થાય, યથાયોગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત તપોકર્મને સ્વીકારે નહીં, તે આ પ્રમાણે - મેં આ પાપ ભૂતકાળમાં કર્યું છે,વર્તમાનમાં હું કરું છું, ભાવિમાં હું કરીશ, તો શા માટે આલોચનાદિ કરું ?) (2) ત્રણ કારણે માયાવી માયા કરીને આલોચે નહીં, પ્રતિક્રમે નહીં યાવત્ તપશ્ચર્યા અંગીકાર ન કરે તે આ - મારી અપકીર્તિ થશે, મારો અવર્ણવાદ થશે, મારો અવિનય થશે. (3) ત્રણ સ્થાને માયાવી માયા કરીને આલોચના ન કરે યાવતું પ્રાયશ્ચિત્ત તપ ન સ્વીકારે - તે આ - મારી કીર્તિની હાનિ થશે, મારા યશની હાનિ થશે, મારા પૂજા સત્કારની હાનિ થશે. (4) ત્રણ કારણે માયાવી માયા કરી આલોચના કરે, પ્રતિક્રમે યાવત્ પ્રાયશ્ચિત્ત તપ સ્વીકારે છે - દોષ સેવના કરનારને આ લોક ગહિત થાય છે, આગામી ભવ ગહિત થાય છે, ભવોભવ ગહિત થાય છે. (5) ત્રણ સ્થાને માયાવી માયા કરી આલોચે છે યાવત્ પ્રાયશ્ચિત્ત તપ સ્વીકારે છે - આલોચના કરનારને આ લોક પ્રશસ્ત થાય છે, આગામી ભવ પ્રશસ્ત થાય, ભવોભવ પ્રશસ્ત થાય. (6) ત્રણ કારણે માયાવી માયા કરી આલોચે યાવત્ પ્રાયશ્ચિત્ત તપ સ્વીકારે - જ્ઞાનના લાભ માટે, દર્શનના. લાભાર્થે, ચારિત્રના લાભાર્થે. સૂત્ર-૧૮૨ થી 185 (182) પુરુષો ત્રણ પ્રકારે કહ્યા છે - સૂત્રધારક, અર્થધારક, ઉભયધારક. | (183) 1. નિર્ચન્થ કે નિર્ચન્થીને ત્રણ પ્રકારના વસ્ત્રો ધારણ કરવા અથવા પહેરવા કહ્યું છે - જાંગિક (ઉનનું), ભંગિક (રેશમી), સૌમિક (સુતરાઉ). 2. સાધુ-સાધ્વીને ત્રણ પાત્ર ધારવા કે વાપરવા કર્ભે તુંબનું-કાષ્ઠનું-માટીનું પાત્ર. (184) ત્રણ કારણે વસ્ત્રો ધારણ કરે - લજા નિવારણ-ટુગંછા નિવારણ-પરીષહ નિવારણ નિમિત્તે. 85) ત્રણ આત્મરક્ષકો કહ્યા છે - ધાર્મિક પ્રેરણા વડે ઉપદેશ કરનાર, પ્રેરણા કરવાની સ્થિતિમાં ન હોય તો મૌન રહે, મૌન અને ઉપેક્ષા કરવાની સ્થિતિ ન હોય તો ઊઠીને એકાંતમાં ચાલ્યા જાય. તૃષા આદિથી ગ્લાન સાધુને ત્રણ પ્રકારે પ્રાસુક પાણીની દત્તિ લેવાનું કલ્પ, તે આ પ્રમાણે - ઉત્કૃષ્ટદત્તિ, મધ્યમદત્તિ, જઘન્યદત્તિ. સૂત્ર-૧૮૬ ત્રણ કારણે શ્રમણ નિર્ચન્થ, સમાન ધર્મવાળા સાંભોગિકને વિસંભોગિક કરતો આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન ન કરે. પોતે તેના અકાર્ય જોઈને, શ્રદ્ધેય મુનિના વચનનો નિર્ણય કરીને, મૃષાવાદાદિની ત્રણ વખત આલોચના આપે, ચોથી વખત ન આપે તેને વિસંભોગી કરે. સૂત્ર–૧૮૭ ' (187) અનુજ્ઞા ત્રણ ભેદે કહી - આચાર્યપણે, ઉપાધ્યાયપણે, ગણિપણે. સમનુજ્ઞા ત્રણ ભેદે કહી - મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 35

Page #36
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ આચાર્યપણે, ઉપાધ્યાયપણે, ગણિપણે. એ રીતે ઉપસંપદા અને વિજહણા (પદવી ત્યાગ) ત્રણ ભેદે જાણવા. સૂત્ર–૧૮૮ વચન ત્રણ ભેદે છે - તદ્વચન, તદન્યવચન, નોવચન. ત્રણ અવચન કહ્યા છે - નોતર્વચન, નોતદન્યવચન, અવચન. મન ત્રણ ભેદે છે - તર્મન, તદન્યમન, નોઅમન. ત્રણ અમન કહ્યા - નોતર્મન, નોતદન્યમન, અમન. સૂત્ર-૧૮૯ ત્રણ કારણે અલ્પવૃષ્ટિકાય થાય, તે આ - 1. તે દેશ કે પ્રદેશને વિશે ઘણા ઉદકયોનિક જીવો અને પુદ્ગલો ઉદકપણે ઉપજતા નથી, નષ્ટ થતા નથી, ચ્યવતા નથી કે ક્ષેત્ર સ્વભાવથી ત્યાં ઉપજતા નથી. 2. દેવો, નાગ, યક્ષ, ભૂતોને સારી રીતે ન આરાધ્યા હોય, ત્યાં ઉત્પન્ન થયેલ, પરિણત તેમજ વરસવા તૈયાર થયેલ ઉદક પુદ્ગલનું અન્ય દેશમાં સંહરણ કરી જાય. 3. મેઘના વાદળો વડે ઘેરાયેલ, ઉત્પન્ન થયેલ, પરિણત, વરસવાને માટે તૈયારનો વાયુકાય વિનાશ કરે છે. આ ત્રણ કારણે અલ્પવૃષ્ટિકાય થાય છે. ત્રણ કારણે મહાવૃષ્ટિકાય થાય, તે આ - 1. તે દેશ કે પ્રદેશમાં ઘણા ઉદકયોનિક જીવો અને પુદ્ગલો ઉદકપણે ઉપજે છે, નાશ પામે છે, ચ્યવે છે કે ક્ષેત્ર સ્વભાવથી ઉપજે છે. 2. દેવો, યક્ષ, નાગ, ભૂત સારી રીતે આરાધેલ હોય છે. તેઓ અન્યત્ર ઉત્પન્ન અને પરિણત અને વરસવા. તૈયાર થયેલ ઉદક પુદ્ગલોનું તે દેશમાં સંહરણ કરે છે. 3. ઉત્પન્ન થયેલ, પરિણત, વરસવા તૈયાર થયેલ મેઘને વાયુ નષ્ટ કરતો નથી. આ ત્રણ સ્થાનોથી મહાવૃષ્ટિ થાય છે. સૂત્ર–૧૯૦ ત્રણ કારણે તત્કાલ ઉત્પન્ન દેવ દેવલોકથી મનુષ્યલોકમાં શીધ્ર આવવા ઇચ્છે તો પણ શીધ્ર આવવા સમર્થ નથી. તે આ - 1. દેવલોકમાં તત્કાળ ઉત્પન્ન દેવ, દેવસંબંધી કામભોગોમાં મૂચ્છિત-ગૃદ્ધ-ગ્રથિત-અધ્યાપન્ના હોવાથી તે મનુષ્ય કામભોગોનો આદર કરતો નથી - સારા જાણતો નથી - આ પ્રયોજન છે એવો નિશ્ચય કરતો નથી. - નિદાન કરતો નથી, રહેવા વિચારતો નથી. 2. તત્કાલ ઉત્પન્ન દેવ દેવલોકના દિવ્ય કામભોગોમાં મૂચ્છિત-વૃદ્ધ-ગ્રથિત-આસક્ત હોવાથી તેનો માનુષ્ય પ્રેમ નષ્ટ થાય છે અને દેવલોક સંબંધી પ્રેમમાં સંક્રમિત થાય છે. 3. તત્કાલ ઉત્પન્ન દેવ દેવલોકના દિવ્ય કામભોગોમાં મૂચ્છિત યાવતું આસક્ત હોવાથી તેને એવું થાય છે કે હમણા ન જાઉં, મુહૂર્ત પછી જઈશ, તે કાળમાં અલ્પાયુષ્ક મનુષ્યો મરણ પામે છે. આ ત્રણ કારણે તત્કાળ ઉત્પન્ન દેવ, દેવલોકથી મનુષ્યલોકમાં શીધ્ર આવવા ઇચ્છે તો પણ શીધ્ર આવતો નથી. ત્રણ કારણે તત્કાળ ઉત્પન્ન દેવ દેવલોકથી મનુષ્યલોકમાં શીધ્ર આવવા ઇચ્છે તો શીધ્ર આવે છે 1. તત્કાળ ઉત્પન્ન દેવ દેવલોકના દિવ્ય કામભોગોમાં અમૂચ્છિત-અગ્રદ્ધ-અગ્રથિત-અનાસક્ત હોવાથી તેને એવું થાય છે કે - મારા મનુષ્યભવના આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, પ્રવર્તક, સ્થવિર, ગણિ, ગણધર કે ગણાવચ્છેદક છે, જેના પ્રભાવથી મને આવા પ્રકારની દિવ્ય દેવઋદ્ધિ, દિવ્ય દેવઘુતિ, દિવ્ય દેવાનુભાવ મળ્યો - પ્રાપ્ત થયો - સન્મુખ આવ્યો તો હું ત્યાં જઉં અને તે ભગવંતને વંદુ - નમું - સત્કારું - સન્માનું - કલ્યાણકારી, મંગલ, દેવરૂપ, ચૈત્યરૂપ માનીને તેમની પર્યુપાસના કરું. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 36

Page #37
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ 2. તત્કાળ ઉત્પન્ન દેવ દેવલોકના દિવ્ય કામભોગોમાં અમૂચ્છિત યાવત્ અનાસક્ત હોવાથી તેને એમ થાય છે કે - આ માનુષ્યભવમાં જ્ઞાની છે, તપસ્વી છે, અતિદુષ્કરકારક છે, ત્યાં જઈને તેમને વંદુ યાવતું પર્યુષાસુ. 3. તત્કાળ ઉત્પન્ન દેવ યાવત્ વિચારે કે મનુષ્યભવના મારા માતા યાવત્ પુત્રવધૂ છે. ત્યાં જઈ, તેની પાસે પ્રગટ થાઉં. તે મારી આ દિવ્ય દેવઋદ્ધિ - દેવદ્યુતિ - દેવાનુભાવ - પ્રાપ્ત થયો છે તે જુએ ત્યારે દેવ શીધ્ર આવે. સૂત્ર-૧૯૧ થી 193 (191) ત્રણ સ્થાનની દેવ ઇચ્છા કરે છે - 1. મનુષ્યભવ, 2. આર્યક્ષેત્રમાં જન્મ, 3. ઉત્તમ કુળમાં જન્મ. ત્રણ કારણે દેવ પશ્ચાત્તાપને કરે છે - 1. અહો ! મારું વિદ્યમાન બલ, વીર્ય, પુરુષકાર પરાક્રમ, ક્ષેમ, સુભિક્ષા હોવા છતાં, આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય વિદ્યમાન હોવા છતાં, નીરોગી શરીર વડે બહું સૂત્ર ન ભણ્યો. 2. આ લોકમાં આસક્ત, પરલોકથી પરામુખ થઈ મેં વિષયની તૃષ્ણાથી દીર્ઘકાળ ચારિત્રપર્યાય ન પાળ્યો. 3. અહો ! ઋદ્ધિ-રસ-સાતા ગારવથી ભોગાશંસામાં વૃદ્ધ થઈને મેં વિશુદ્ધ ચારિત્રને સ્પર્ફે નહીં. આ ત્રણ સ્થાને દેવ પશ્ચાત્તાપ કરે છે. ' (192) ત્રણ કારણે દેવ હું વીશ' એમ જાણે છે - 1. નિસ્તેજ વિમાન, આભરણને જોઈને, 2. કરમાયેલા કલ્પવૃક્ષને જોઈને, 3. પોતાની હાનિ પામતી શરીરની કાંતિને જાણીને. આ ત્રણ કારણે દેવ ચ્યવીશ? તે જાણે. ત્રણ કારણે દેવ ઉદ્વેગને પ્રાપ્ત થાય છે - 1. અહો ! આવા સ્વરૂપવાળી દિવ્ય દેવઋદ્ધિ, દિવ્ય દેવઘુતિ, દિવ્ય દેવાનુભાવ પ્રાપ્ત કર્યો, મેળવ્યો, સન્મુખ થયો, તે ઋદ્ધિ આદિ મારે છોડવા પડશે - મારે ઍવવું પડશે. - 2. અહો ! માતાની રજ અને પિતાનું વીર્ય, તે બંને એકત્ર થયેલનો સૌ પ્રથમ આહાર કરવો પડશે. 3. અહો ! મારે માતાના જઠરના મળમય, અશુચિમય, ઉગ કરનારી ભયંકર એવી ગર્ભરૂપ વસતીમાં વસવું પડશે - આ ત્રણ સ્થાનક વડે દેવ ઉદ્વેગ પામે છે. ' (193) વિમાનો ત્રણ સંસ્થાનવાળા કહ્યા છે - ગોળ, ત્રિકોણ, ચોરસ. તેમાં જે વૃત્ત વિમાનો છે, તે કમલની કર્ણિકાના સંસ્થાને સંસ્થિત છે, તેની ચારે તરફ પ્રાકાર છે, એક પ્રવેશદ્વાર છે. જે ત્રિકોણ વિમાન છે, તે શીંગોડાના આકારે સંસ્થિત છે, તે બે બાજુ પ્રાકારથી વીંટાયેલા, એક બાજુ વેદિકાથી ઘેરાયેલા અને ત્રણ દરવાજા વાળા કહેલા છે. જે ચોરસ વિમાનો છે તે અફખાડગ સંસ્થાન સંસ્થિત છે, તે ચોતરફ વેદિકાથી વીંટાયેલા તેમજ ચાર દ્વારવાળા છે. વિમાનો ત્રણ આધારો વડે પ્રતિષ્ઠિત છે - ઘનોદધિ પ્રતિષ્ઠિત, ઘનવાત પ્રતિષ્ઠિત, અવકાશાંતર પ્રતિષ્ઠિત. વિમાનો ત્રણ પ્રકારે છે - અવસ્થિત, વૈકુર્વિત અને પારિયાનિક. સૂત્ર-૧૯૪ નૈરયિકો ત્રણ પ્રકારે છે - સમ્યગદૃષ્ટિ, મિથ્યાદષ્ટિ, સમ્યગુ-મિથ્યાદષ્ટિ. એ પ્રમાણે વિકસેન્દ્રિયને વર્જીને યાવત્ વૈમાનિક પર્યન્ત ત્રણ દૃષ્ટિ હોય છે. ત્રણ દુર્ગતિઓ કહી છે - નૈરયિકદુર્ગતિ, તિર્યંચદુર્ગતિ, મનુષ્યદુર્ગતિ. ત્રણ સુગતિઓ કહી છે - સિદ્ધિસદ્ગતિ, દેવસદ્ગતિ, મનુષ્યસદ્ગતિ. ત્રણ દુર્ગતો-(દુર્ગત પ્રાપ્ત જીવો) કહેલા છે - નૈરયિકદુર્ગતો, તિર્યંચદુર્ગતો, મનુષ્યદુર્ગતો. ત્રણ સુગતો-(સદ્ગતિ પ્રાપ્ત જીવો) કહેલા છે - સિદ્ધસુગતો, દેવસુગતો, મનુષ્યસુગતો. સૂત્ર–૧૯૫ 1. ચતુર્થભક્ત કરેલ ભિક્ષુને ત્રણ પાનકનો સ્વીકાર કલ્પ - ઉલ્વેદિમ(લોટનું ધોવાણ), સંસેકિમ(બાફેલા કેર વગેરે ઉકાળ્યા પછી ધોવાણ), ચોખાનું ધોવાણ. 2. છઠ્ઠભક્તિક ભિક્ષુને ત્રણ સ્થાનકનો સ્વીકાર કર્ભે - તિલોદક, તુસોદક, જવોદક. 3. અઠ્ઠમભક્તિક ભિક્ષુને ત્રણ પાનકનો સ્વીકાર કલ્પ - આયામક(મગનું ઓસામાન), સૌવીરક(કાંજીનું મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 37

Page #38
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ પાણી), શુદ્ધ વિકટ(ગરમ પાણી). 4. ત્રણ ઉપહૃત (ભોજન સ્થાને અર્પિત આહાર) કહ્યા છે - ફલિક ઉપહૃત(મિષ્ટાન ફરસાણ વગેરે સંસ્કારિત ભોજન), શુદ્ધ ઉપહૃત(દાળિયા મમરા વગેરે સુકું ભોજન), સંસૃષ્ટ ઉપસૂત(અસંસ્કારિત ભાત ખીચડી). 5. ત્રણ પ્રકારે અવગ્રહિત આહાર છે - પીરસવા માટે ગ્રહણ કરાતું ભોજન, પીરસવા માટે લઇ જવાતું ભોજન, થાળી વગેરેમાં પીરસેલું ભોજન. 6. ત્રણ પ્રકારે ઉણોદરી કહી છે - ઉપકરણ ઉણોદરી, ભક્તપાન ઉણોદરી, ભાવ ઉણોદરી. 7. ઉપકરણ ઉણોદરી ત્રણ ભેદે - એક વસ્ત્ર, એક પાત્ર, સંયમીની ઉપધિ રાખવી તે. 8. ત્રણ સ્થાનો નિર્ચન્થો અને નિર્ચન્થીને અહિતને માટે, અસુખને માટે, અયુક્તને માટે, અનિશ્રેયસને માટે, અનાનુગામિય_પણે થાય છે - આર્ત સ્વરે આક્રંદન કરવું , કકળાટ-શચ્યા ઉપધિ આદિના દોષ દેખાડી બબળાટ કરવો, અપધ્યાન-(આર્ત અને રૌદ્ર ધ્યાન કરવું). 9. ત્રણ સ્થાનો સાધુ-સાધ્વીને હિતને માટે, સુખને માટે, યુક્તપણાને માટે, મોક્ષને માટે, આનુગામિકપણાને થાય છે - દુઃખમાં અદીનતા, કકળાટનો અભાવ, અશુભ ધ્યાન રહિતતા. 10. શલ્યો ત્રણ પ્રકારે છે - માયાશલ્ય, નિયાણશલ્ય, મિથ્યાદર્શનશલ્ય. 11. ત્રણ સ્થાને શ્રમણ નિર્ચન્થ સંક્ષિપ્ત-વિપુલ તેજોલેશ્યાવાળો થાય છે - આતાપના લેવાથી, ક્ષમા. રાખવાથી, નિર્જળ તપ કરવાથી. 12. ત્રિમાસિક ભિક્ષુપ્રતિમા અંગીકાર કરનાર અણગારને ભોજનની ત્રણ દત્તિ ગ્રહણ કરવી કલ્પ અને ત્રણ દત્તિ પાણીની લેવી કલ્પ. 13. એકરાત્રિકી ભિક્ષુપ્રતિમાનું સમ્યકુ અનુપાલન ન કરનાર સાધુને આ ત્રણ સ્થાનક અહિતાર્થે, અસુખાર્થે, અયુક્તપણાર્થે, અનિશ્રેયસાર્થે અને અનાનુગામીપણા માટે થાય છે. તે આ - ઉન્માદને પામે, દીર્ઘકાલિક રોગાતંકને પામે તથા કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય. 14. એકરાત્રિની ભિક્ષ પ્રતિમાને સારી રીતે અનુપાલન કરનાર અણગારને ત્રણ સ્થાનક હિતાર્થે, સુખાર્થે, યોગ્યપણા માટે, મોક્ષાર્થે, આનુગામિકતાએ થાય છે. તે આ પ્રમાણે - અવધિજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ, મન:પર્યવજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ, કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ. સૂત્ર૧૯૬ થી 198 (196) જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં ત્રણ કર્મભૂમિઓ કહી છે - ભરત, ઐરાવત, મહાવિદેહ. એ રીતે ધાતકી-ખંડના પૂર્વાર્ફમાં યાવત્ પુષ્કરવરદ્વીપાર્ટુના પશ્ચિમાર્ટ્સમાં ત્રણ કર્મભૂમિઓ કહેલી છે. (197) ત્રણ પ્રકારે દર્શન કહેલ છે - સમ્યગદર્શન, મિથ્યાદર્શન, મિશ્રદર્શન. રુચિ ત્રણ ભેદે છે - સમ્યગુરુચિ, મિથ્યારુચિ, મિશ્રરુચિ. પ્રયોગ ત્રણ ભેદે છે - સમ્યક્ પ્રયોગ, મિથ્યા પ્રયોગ, મિશ્ર પ્રયોગ. (198) વ્યવસાય ત્રણ પ્રકારે છે - ધાર્મિક વ્યવસાય, અધાર્મિક વ્યવસાય, ધાર્મિક-અધાર્મિક વ્યવસાય. અથવા ત્રણ પ્રકારે વ્યવસાય છે - પ્રત્યક્ષ(અવધિ આદિ), પ્રાયયિક(ઇન્દ્રિય અને મન નિમિત્તે થનાર), આનુમાનિક. અથવા ત્રણ પ્રકારે વ્યવસાય છે - ઈહલૌકિક, પરલૌકિક, ઉભયલૌકિક. ઇહલૌકિક વ્યવસાય ત્રણ ભેદે છે - લૌકિક, વૈદિક, સામાયિક (સાંખ્યસંબંધી). લૌકિક વ્યવસાય ત્રણ ભેદે છે - અર્થ, ધર્મ, કામ - સંબંધી. વૈદિક વ્યવસાય ત્રણ ભેદે છે - ઋગ્વદ, યજુર્વેદ, સામવેદ સંબંધી. સામાયિક વ્યવસાય ત્રણ ભેદે છે - જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર સંબંધી. અર્થ (દ્રવ્ય) યોનિ (ઉપાય) ત્રણ ભેદે છે- સામ, દંડ, ભેદ સંબંધી. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 38

Page #39
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સૂત્ર–૧૯ પુદ્ગલો ત્રણ ભેદે છે - પ્રયોગપરિણત, મિશ્રપરિણત, વિસસાપરિણત. નરકાવાસ ત્રણના આધારે છે - પૃથ્વીના આધારે, આકાશના આધારે, પોતાના આધારે... નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર ના મતે પૃથ્વીપ્રતિષ્ઠિત છે, ઋજુસૂત્રના મતે આકાશપ્રતિષ્ઠિત છે, ત્રણ શબ્દનયના મતે આત્મપ્રતિષ્ઠિત છે. સૂત્ર૨૦૦ મિથ્યાત્વ ત્રણ પ્રકારે છે - અક્રિયા મિથ્યાત્વ, અવિનય મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન મિથ્યાત્વ. અક્રિયા ત્રણ ભેદે છે - પ્રયોગક્રિયા, સમુદાનક્રિયા, અજ્ઞાન ક્રિયા. પ્રયોગક્રિયા ત્રણ પ્રકારે છે - મન પ્રયોગક્રિયા, વચન પ્રયોગક્રિયા, કાય પ્રયોગક્રિયા. સમુદાન ક્રિયા ત્રણ ભેદે - અનંતર સમુદાનક્રિયા, પરંપર સમુદાનક્રિયા, તદુભય સમુદાનક્રિયા. અજ્ઞાન ક્રિયા ત્રણ ભેદે છે - મતિઅજ્ઞાન ક્રિયા, શ્રુતઅજ્ઞાન ક્રિયા, વિભંગઅજ્ઞાન ક્રિયા. અવિનય ત્રણ ભેદે છે - દેશત્યાગી, નિરાલંબનતા, વિવિધ પ્રેમ-દ્વેષ. અજ્ઞાન ત્રણ ભેદે છે - દેશ અજ્ઞાન, સર્વ અજ્ઞાન, ભાવ અજ્ઞાન. સૂત્ર-૨૦૧ 1. ધર્મ ત્રણ પ્રકારે છે - કૃતધર્મ, ચારિત્રધર્મ, અસ્તિકાયધર્મ. 2. ઉપક્રમ ત્રણ પ્રકારે છે - ધાર્મિક, અધાર્મિક, ધાર્મિકા ધાર્મિક ઉપક્રમ. અથવા ત્રણ પ્રકારે ઉપક્રમ છે - આત્મોપક્રમ, પરોપક્રમ, તદુભયોપક્રમ. એ રીતે 3. વૈયાવચ્ચ, 4. અનુગ્રહ, 5. અનુશિષ્ટિ, 6. ઉપાલંભ એ એક એકના ત્રણ - ત્રણ આલાવા ઉપક્રમની માફક જાણવા. સૂત્ર-૨૦૨ કથા ત્રણ પ્રકારે કહી છે - અર્થકથા, ધર્મકથા, કામકથા. ત્રણ ભેદે વિનિશ્ચય કહ્યા છે - અર્થ, ધર્મ અને કામ વિનિશ્ચય. સૂત્ર૨૦૩, 204 (203) હે ભગવન્ ! તથારૂપ શ્રમણ માહન પ્રત્યે સેવા કરનારને તે સેવાનું શું ફળ છે? શ્રવણફળ.' હે ભગવન્! તે શ્રવણનું શું ફળ છે ? ‘જ્ઞાન-ફળ.” હે ભગવન્! જ્ઞાનનું શું ફળ છે ? વિજ્ઞાન-ફળ.’ આ અભિલાપ વડે જણાવાતી આ ગાથા જાણી લેવી જોઈએ | (204) શ્રવણનું ફળ જ્ઞાન છે, જ્ઞાનનું ફળ વિજ્ઞાન, વિજ્ઞાનનું ફળ પચ્ચકખાણ, પચ્ચકખાણનું ફળ સંયમ, સંયમનું ફળ અનાશ્રવ, અનાશ્રવનું ફળ તપ, તપનું ફળ વ્યવદાન, તેનું ફળ અક્રિયા, તેનું ફળ નિર્વાણ. યાવત્ હે ભગવન્ ! અક્રિયાનું ફળ શું છે ? 'નિર્વાણ. હે ભગવન્ ! નિર્વાણનું ફળ શું છે ? હે આયુષ્યાનું ! સિદ્ધિગમન પર્યન્ત ફળ છે. સ્થાન-૩, ઉદ્દેશા-૩નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન-૩, ઉદ્દેશો-૪ સૂત્ર૨૦૫ (1) પ્રતિમાધારી અણગારને ત્રણ ઉપાશ્રયોનું પ્રતિલેખન કરવું કહ્યું છે - આગમન ગૃહ, ખુલ્લા મકાનમાં, વૃક્ષની નીચે. એ રીતે આજ્ઞા લેવી અને ગ્રહણ કરવું કલ્પ. (2) પ્રતિમાધારી અણગારને ત્રણ સંસ્તારકની પ્રતિલેખના કરવી કલ્પ. પૃથ્વીશિલા, કાષ્ઠશિલા, તૃણાદિ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 39

Page #40
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સંથારો. એ રીતે આજ્ઞા લેવાનું અને ગ્રહણ કરવાનું કલ્પ છે. સૂત્ર૨૦૬ કાળ ત્રણ ભેદે છે - અતીત, વર્તમાન, અનાગત. સમય ત્રણ ભેદે છે - અતીત, વર્તમાન, અનાગત. એવી રીતે આવલિકા, આનપ્રાણ, સ્તોક, લવ, મુહૂર્ત, અહોરાત્ર યાવત્ લાખ વર્ષ પૂર્વાગ, પૂર્વ યાવત્ અવસર્પિણી ત્રણ પ્રકારે છે. પુદ્ગલ પરાવર્તન ત્રણ ભેદે છે - અતીત, વર્તમાન, અનાગત. સૂત્ર-૨૦૭ વચન ત્રણ ભેદે છે - એકવચન, દ્વિવચન, બહુવચન, અથવા વચન ત્રણ ભેદે છે - સ્ત્રીવચન, પુરુષવચન, નપુંસકવચન. અથવા વચન ત્રણ ભેદે છે - અતીતવચન, વર્તમાનવચન, અનાગતવચન. સૂત્ર-૨૦૮ થી 210 (208) 1. ત્રણ પ્રકારે પ્રજ્ઞાપના કહી છે - જ્ઞાનપ્રજ્ઞાપના, દર્શનપ્રજ્ઞાપના, ચારિત્રપ્રજ્ઞાપના. 2. ત્રણ પ્રકારે સમ્ય કહ્યા છે - જ્ઞાનસમ્યક્ દર્શનસમ્ય, ચારિત્રસમ્ય. 3. ત્રણ પ્રકારે ઉપઘાત કહ્યા છે - ઉદ્ગમોપઘાત, ઉષ્માયણોપઘાત, એષણોપઘાત. 4. એ પ્રમાણે વિશુદ્ધિ ત્રણ પ્રકારે જાણવી. (209) 5. આરાધના ત્રણ પ્રકારે છે - જ્ઞાનઆરાધના, દર્શનઆરાધના, ચારિત્રઆરાધના. 6. જ્ઞાનારાધના ત્રણ પ્રકારે છે - ઉત્કૃષ્ટા, મધ્યમાં, જઘન્યા. 7. એ રીતે દર્શનારાધના. 8. ચારિત્રઆરાધના પણ ત્રણ-ત્રણ ભેદે જાણવી. 9. ત્રણ પ્રકારે સંક્લેશ કહેલ છે– જ્ઞાન સંક્લેશ, દર્શન સંક્લેશ, ચારિત્ર સંક્લેશ. 10. એ રીતે અસંક્લેશ પણ કહેવો. 11. એ રીતે અતિક્રમણ, 12. વ્યતિક્રમણ, 13. અતિચાર, 14. અનાચાર પણ ત્રણ ત્રણ પ્રકારે જાણવા. 15. ત્રણનું અતિક્રમણ થતા આલોચના, પ્રતિક્રમણ, નિંદા, ગહ યાવત્ પ્રાયશ્ચિત્ત અંગીકાર કરવા જોઈએ - જ્ઞાનાતિક્રમ, દર્શનાતિક્રમ, ચારિત્રાતિક્રમ. 16. એ રીતે વ્યતિક્રમ, 17. અતિચાર, 18. અનાચાર પણ જાણવા. (210) 19. પ્રાયશ્ચિત્ત ત્રણ ભેદે કહેલ છે - આલોચના યોગ્ય, પ્રતિક્રમણ યોગ્ય, તદુભય યોગ્ય. સૂત્ર૨૧૧ જંબૂદ્વીપ નામક દ્વીપમાં મેરુ પર્વતની દક્ષિણે ત્રણ અકર્મભૂમિઓ કહી છે - હૈમવત, હરિવર્ષ, દેવફરુ. જંબુદ્વીપના મેરુની ઉત્તરે ત્રણ અકર્મભૂમિ કહી છે - ઉત્તરકુરુ, રમ્યવર્ષ અને ઐરણ્યવત. જંબદ્વીપના મેરની દક્ષિણે ત્રણ વર્ષક્ષેત્રો કહ્યા છે - ભરત, હૈમવત, હરિવર્ષ. જંબદ્વીપની ઉત્તરે ત્રણ વર્ષક્ષેત્રો કહ્યા છે - રમ્યવર્ષ, હૈરણ્યવત્, ઐરવત. જંબદ્વીપના મેરની દક્ષિણે ત્રણ વર્ષધર પર્વતો છે - લઘુહિમવંત, મહાહિમવંત, નિષઢ. જંબદ્વીપના મેરુની ઉત્તરે ત્રણ વર્ષધર પર્વતો કહ્યા છે - નીલવંત, રૂપી, શિખરી. જંબૂદ્વીપના મેરુની દક્ષિણે ત્રણ મહાદ્રહો કહ્યા છે - પદ્મદ્રહ, મહાપદ્મદ્રહ, તિગિછિદ્રહ. તે દ્રહોમાં મહર્ફિક યાવત્ એક પલ્યોપમની સ્થિતિવાળી ત્રણ દેવીઓ વસે છે - શ્રી, હી, ધૃતિ. એવી રીતે મેરુની ઉત્તરે પણ ત્રણ દ્રહ છે - કેશરી, મહાપૌંડરીક પૌંડરીક. તેમાં રહેલ દેવીઓના નામ છે - કીર્તિ, બુદ્ધિ, લક્ષ્મી. જંબૂદ્વીપના મેરુની દક્ષિણે લઘુહિમવંત વર્ષધર પર્વતથી પદ્મદ્રહ નામે મહાદ્રહથી ત્રણ મોટી નદીઓ વહે છે - ગંગા, સિંધુ, રોહિતાશા. જંબૂદ્વીપમાં મેરુની ઉત્તરે શિખરી વર્ષધર પર્વતના પૌંડરીક મહાદ્રહથી ત્રણ મોટી નદીઓ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 40

Page #41
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ વહે છે - સુવર્ણકૂલા, રક્તા, રક્તવતી. જંબુદ્વીપના મેરુની પૂર્વ દિશાએ અને સીતા મહાનદીની ઉત્તરે ત્રણ અંતરનદી કહી છે - ગ્રાહતી, ઢહવતી, પંકવતી. જંબૂદ્વીપના મેરુની પૂર્વે સીતા મહાનદીની દક્ષિણે ત્રણ અંતરનદીઓ કહી છે - તHજલા, મત્તજલા, ઉન્મત્તજલા. જંબદ્વીપના મેરુની પશ્ચિમે અને સીતાદા મહાનદીની દક્ષિણે ત્રણ અંતરનદી કહી છે - ક્ષીરોદા, શીતશ્રોતા, અંતરવાહિની. જંબદ્વીપના મેરુની પશ્ચિમે અને સીતાદા મહાનદીની ઉત્તરે ત્રણ અંતરનદી કહી છે - ઉર્મિ માલિની, ફેનમાલિની, ગંભીરમાલિની. આ રીતે ધાતકીખંડ દ્વીપના પૂર્વાદ્ધમાં અકર્મભૂમિથી લઈને યાવત્ અંતરનદી પર્યન્ત સઘળું વર્ણન કહેવું યાવતુ પુષ્કરવરદ્વીપાર્ટુના પશ્ચિમાર્દ્ર પર્યન્ત સઘળું વર્ણન તેમ જ કહેવું. સૂત્ર-૨૧૨ ત્રણ કારણે પૃથ્વીનો થોડો ભાગ ચલિત થાય છે - 1. રત્નપ્રભા પૃથ્વીના અધોભાગમાં બાદર પુદ્ગલો વિસસા પરિણામથી ઉછળે ત્યારે તે મોટા પુદ્ગલો પડતા પૃથ્વીનો દેશ ભાગ ચલિત થાય. 2. મહાઋદ્ધિવાળો યાવત્ મહા સૌખ્ય વાળો મહોરગ દેવ આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના અધોભાગમાં આવાગમના કરે ત્યારે પૃથ્વીનો દેશ ભાગ ચલિત થાય. 3. નાગ અને સુવર્ણકુમાર દેવોનો સંગ્રામ થાય ત્યારે પૃથ્વીનો દેશભાગ ચલિત થાય. ત્રણ કારણે પરિપૂર્ણ પૃથ્વી ચલિત થાય - 1. આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીનો ઘનવાત ક્ષભિત થાય, ત્યારે તે ઘનવાતના ક્ષોભથી ઘનોદધિ કંપિત થાય, ત્યારે ઘનોદધિ કંપિત થતા પરિપૂર્ણ પૃથ્વી ચલિત થાય. 2. કોઈ મહદ્ધિક યાવતું મહા-ઐશ્વર્યવાન દેવ તથા રૂપ શ્રમણ કે માહનને ઋદ્ધિ, ધૃતિ, યશ, બલ, વીર્ય, પુરુષકાર પરાક્રમ દેખાડતો પરિપૂર્ણ પૃથ્વીને ચલિત કરે. 3. દેવો- અસુરોનો સંગ્રામ થતા હોય ત્યારે પરિપૂર્ણ પૃથ્વી ચલિત થાય. આ ત્રણ કારણે પૃથ્વી ચલિત થાય સૂત્ર-૨૧૩ થી 215 | (213) દેવ કિલ્બિષિક ત્રણ પ્રકારે કહ્યા છે - ત્રણ પલ્યોપમ સ્થિતિક, ત્રણ સાગરોપમ સ્થિતિક, તેર સાગરોપમ સ્થિતિક. હે ભગવન ! ત્રિપલ્યોપમ સ્થિતિક દેવકિલ્બિષિક ક્યાં વસે છે ? જ્યોતિષ્કોની ઉપર અને સૌધર્મ-ઈશાન કલ્પની નીચે. અહીં ત્રિપલ્યોપમસ્થિતિક દેવ કિલ્બિષિકો વસે છે. હે ભગવન્! ત્રણ સાગરોપમની સ્થિતિવાળા કિલ્બિષિક દેવો ક્યાં વસે છે ? સૌધર્મ-ઈશાન કલ્પની ઉપર તથા સનકુમાર અને માહેન્દ્રકલ્પની નીચે ત્રણ સાગરોપમની સ્થિતિવાળા કિલ્બિષિક દેવો વસે છે. હે ભગવન ! તેર સાગરોપમ સ્થિતિક કિલ્બિષિક દેવો ક્યાં વસે છે ? બ્રહ્મલોક કલ્પની ઉપર અને લાંતક કલ્પની નીચે આ દેવો વસે છે. (214) દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રની બાહ્ય પર્ષદાના દેવોની સ્થિતિ ત્રણ પલ્યોપમની કહી છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રની અત્યંતર પર્ષદાની દેવીની સ્થિતિ ત્રણ પલ્યોપમની કહી છે. દેવરાજ દેવેન્દ્ર ઈશાનની બાહ્ય પર્ષદાની દેવીની સ્થિતિ ત્રણ પલ્યોપમની કહેલી છે. (215) પ્રાયશ્ચિત્ત ત્રણ પ્રકારે કહેલ છે - જ્ઞાન પ્રાયશ્ચિત્ત, દર્શન પ્રાયશ્ચિત્ત, ચારિત્ર પ્રાયશ્ચિત્ત. ત્રણ પ્રકારે અનુઘાતિમ કહેલ છે - હસ્તકર્મ કરતા, મૈથુન સેવતા, રાત્રિભોજન કરતા. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 41

Page #42
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ” ત્રણ પારાંચિત કહેલા છે - દુષ્ટ પારાંચિત, પ્રમત્ત પારાંચિત, અન્યોન્ય (મૈથુન) કરનારા પારાંચિત. ત્રણ અનવસ્થાપ્ય કહેલ છે - સાધર્મિકની ચોરી કરતો, અન્ય ધાર્મિકની ચોરી કરતો, હસ્તતાલ - (યષિ મુષ્ટિ આદિ વડે પ્રહાર કરતો) અનવસ્થાપ્ય થાય. સૂત્ર-૨૧૬ 1. ત્રણને દીક્ષા દેવી ન કલ્પ - લિંગ નપુંસક, વાતિક નપુંસક, ક્લિબ નપુંસક. એ પ્રમાણે તેમને, 2. મુંડિત કરવા, 3. શીખવવું, 4. ઉપસ્થાપિત કરવા, 5. ઉપધિ આદિ વિભાગ કરવા, 6. સાથે રાખવા ન કલ્પ. સૂત્ર—૨૧૭ ત્રણ વાચના દેવા યોગ્ય નથી - અવિનીત, વિગઈઓમાં લોલુપ અને અવ્યવસિત પ્રાભૃત (અત્યંત ક્રોધી). ત્રણને વાચના આપવી કલ્પ - વિનીત, વિગઈઓમાં અલોલુપ, વ્યવસિત પ્રાભૂત(ક્રોધને ઉપશાંત કરનાર). ત્રણ દુઃસંજ્ઞાપ્ય છે - દુષ્ટ(દ્રષી), મૂઢ(વિવેક શૂન્ય), બુટ્ટાહિત(ખોટી પકડ રાખનાર). ત્રણ સુસંજ્ઞાપ્ય છે - અદુષ્ટ, અમૂઢ, અવ્યુક્ઝાહિત. સૂત્ર-૨૧૮, 219 (218) ત્રણ માંડલિક પર્વતો છે - માનુષોત્તર, કુંડલવર, રૂચકવર. (219) ત્રણને સૌથી મોટા કહ્યા - બધા મેરુમાં જંબુદ્વીપનો મેરુ, સમુદ્રોને વિશે સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર, દેવલોકોમાં બ્રહ્મલોક કલ્પ. સૂત્ર-૨૨૦ કલ્પસ્થિતિ(સાધુની આચારમર્યાદા) ત્રણ પ્રકારે છે - સામાયિક કલ્પસ્થિતિ, છેદોપસ્થાપનીય કલ્પસ્થિતિ, નિર્વિશમાનકલ્પસ્થિતિ. અથવા કલ્પસ્થિતિ ત્રણ પ્રકારે– નિર્વિષ્ટકલ્પસ્થિતિ, જિનકલ્પસ્થિતિ, સ્થવિરકલ્પ સ્થિતિ સૂત્ર-૨૨૧ નૈરયિકોને ત્રણ શરીર કહ્યા છે - વૈક્રિય, તૈજસ, કાર્મણ. અસુર કુમારોને ત્રણ શરીર કહ્યા છે - વૈક્રિય, તૈજસ, કામણ. એ રીતે સર્વ દેવોને ત્રણ શરીર હોય છે. પૃથ્વીકાયિકોને ત્રણ શરીર છે - ઔદારિક, તૈજસ, કામણ. એ રીતે વાયુકાયિકોને છોડીને યાવતુ ચઉરિન્દ્રિયને ત્રણ શરીર છે. સૂત્ર-૨૨૨ ગુરુને આશ્રીને ત્રણ પ્રત્યેનીક-(પ્રતિકુળ આચરણ કરનાર) કહેલ છે - આચાર્ય પ્રત્યેનીક, ઉપાધ્યાય પ્રત્યેનીક, સ્થવિર પ્રત્યેનીક. ગતિને આશ્રીને ત્રણ પ્રત્યેનીક કહ્યા છે - આલોક પ્રત્યનિક, પરલોક પ્રત્યનિક, ઉભયલોક પ્રત્યનિક. સમૂહને આશ્રીને ત્રણ પ્રત્યનિક છે - કુળ પ્રત્યનિક, ગણ પ્રત્યનિક, સંઘ પ્રત્યનિક. અનુકંપાને આશ્રીને ત્રણ પ્રત્યનિક છે - તપસ્વી પ્રત્યનિક, ગ્લાન પ્રત્યનિક, શૈક્ષ પ્રત્યનિક. ભાવને આશ્રીને ત્રણ પ્રત્યનિક કહ્યા - જ્ઞાન પ્રત્યનિક, દર્શન પ્રત્યનિક, ચારિત્ર પ્રત્યનિક. સૂત્રને આશ્રીને પ્રત્યનિકો ત્રણ છે - સૂત્ર પ્રત્યનિક, અર્થ પ્રત્યનિક, તદુભય પ્રત્યનિક. સૂત્ર૨૨૩ પિતાના (વીર્યથી પ્રાપ્ત) અંગો ત્રણ છે - અસ્થિ, અસ્થિમજ્જા અને કેશ-મૂંછ. રોમ, નખ. ત્રણ અંગો માતાના છે - માંસ, લોહી, મેદ-ફેફસાં. સૂત્ર૨૨૪ ત્રણ સ્થાન વડે શ્રમણ નિર્ચન્થ મહાનિર્જરા અને મહાપર્યવસાનવાળો થાય છે. તે આ - મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 42

Page #43
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ 1. ક્યારે હું થોડું કે ઘણુ શ્રુત ભણીશ, 2. ક્યારે હું એકલવિહારીની પ્રતિમાને અંગીકાર કરીને વિચરીશ, 3. ક્યારે હું અપશ્ચિમ મારણાંતિક સંખનાની સેવનાથી સેવિત થઈ ભાત-પાણીના પ્રત્યાખ્યાન કરી મૃત્યુની આકાંક્ષા વિના પાદપોપગમન સંથારો કરીશ. આ પ્રમાણે તે મન વડે, વચન વડે, કાયા વડે ભાવના કરતો નિર્ચન્થ મહાનિર્જરક, મહાપર્યવસાનક થાય. ત્રણ સ્થાન વડે શ્રાવક મહાનિર્જરામહાપર્યવસાનવાળો થાય - 1. ક્યારે હું અલ્પ કે બહુ પરિગ્રહને છોડીશ, 2. ક્યારે હું મુંડ થઈને, ઘર છોડીને અણગાર પ્રવ્રયા લઈશ, 3. ક્યારે હું અપશ્ચિમ મારણાંતિક સંલેખનાની આરાધના વડે ભાત-પાણીનો ત્યાગ કરીને કાળની અપેક્ષા વિના પાદપોપગન સંથારો કરીને આ પ્રમાણે મન-વચન-કાયા વડે જાગૃત થઈશ. એ ભાવનાથી શ્રાવક મહા નિર્કરા-મહાપર્યવસાનવાળો થાય. સૂત્ર-૨૨૫ થી 227 (225) પુદ્ગલ પ્રતિઘાત ત્રણ પ્રકારે કહ્યો છે - પરમાણુ પુદ્ગલ પરમાણુ પુદ્ગલને પામીને પ્રતિઘાત પામે, રૂક્ષપણાથી પરમાણુ પુદ્ગલ પ્રતિઘાત પામે, લોકના અંતે પરમાણુ પુદ્ગલ પ્રતિઘાત પામે. (ખ્ખલિત થાય). (226) ત્રણ પ્રકારે ચક્ષુ કહ્યા છે - એક ચક્ષુ, બે ચક્ષુ, ત્રણ ચક્ષુ. છદ્મસ્થ મનુષ્યને એક ચક્ષુ છે, દેવને બે ચક્ષુ છે, તથારૂપ શ્રમણ-માંહણ ઉત્પન્ન જ્ઞાનદર્શનના ધારક હોવાથી ત્રણ ચક્ષુવાળા કહેવાય છે. (227) ત્રણ પ્રકારે અભિસમાગમ(વિશિષ્ટ જ્ઞાન) કહેલ છે - ઊર્ધ્વ, અધો, તિર્થા. જ્યારે તથારૂપ શ્રમણ કે માહણને અતિશય જ્ઞાન-દર્શન ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તે સાધુ પહેલાં ઊર્ધ્વલોકને જાણે છે, પછી તિર્થોને, પછી અધોલોકને જાણે છે. હે આયષયમાન્ શ્રમણ ! અધોલોકનું જ્ઞાન દુષ્કર છે. સૂત્ર-૨૨૮ 1. ત્રણ પ્રકારે ઋદ્ધિ કહી છે - દેવદ્ધિ, રાજદ્ધિ, ગણદ્ધિ. 2. દેવદ્ધિ ત્રણ પ્રકારે છે - વિમાનઋદ્ધિ, વિક્ર્વણાઋદ્ધિ, પરિચારણાઋદ્ધિ. 3. અથવા દેવદ્ધિ ત્રણ પ્રકારે છે - સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્રિત. 4. રાજદ્ધિ ત્રણ પ્રકારે છે - રાજાની અતિયાન ઋદ્ધિ, રાજાની નિર્યાનઋદ્ધિ, રાજન બલ-વાહન-કોશકોઠાગાર ઋદ્ધિ. 5. અથવા રાજદ્ધિ ત્રણ પ્રકારે છે - સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્ર. 6. ગણદ્ધિ ત્રણ પ્રકારે છે - જ્ઞાનઋદ્ધિ, દર્શનઋદ્ધિ, ચારિત્રઋદ્ધિ. 7. અથવા ગણદ્ધિ ત્રણ ભેદે છે - સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્રિત. સૂત્ર-૨૨૯ થી 231 (229) ત્રણ પ્રકારે ગારવ-(પ્રાપ્ત પુણ્ય સામગ્રીનું અભિમાન) છે - ઋદ્ધિગારવ, રસગારવ, શાતાગારવ. (230) ત્રણ પ્રકારે કરણ(અનુષ્ઠાન) છે - ધાર્મિકકરણ, અધાર્મિકકરણ, મિશ્રકરણ. (231) ભગવંતે ત્રણ પ્રકારે ધર્મ કહ્યો - સુઅધિત, સુધ્યાત, સુતપસિત. જ્યારે સારી રીતે અધ્યયન કર્યું હોય ત્યારે સુધ્યાન થાય છે, જ્યારે સુધ્યાન થાય છે ત્યારે સુતપસિત થાય છે. તે સુઅધિત, સુધ્યાયિત, સુતપસિતતા એ ત્રણ પ્રકારે ભગવંતે સારી રીતે કહેલ છે. સૂત્ર-૨૩૨ થી 234 (232) વ્યાવૃત્તિ(હિંસા આદિથી નિવૃત્તિ) ત્રણ પ્રકારે કહી છે - જ્ઞાનયુક્ત, અજ્ઞાનયુક્ત, વિચિકિત્સા. એ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 43

Page #44
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ પ્રમાણે પદાર્થોમાં આસક્તિ અને પદાર્થોનું ગ્રહણ ત્રણ પ્રકારે છે. (233) અંત(સાર કે નિષ્કર્ષ) ત્રણ પ્રકારે કહ્યા છે - લોકાંત, વેદાંત, સમયાંત. (234) જિન ત્રણ પ્રકારે કહ્યા છે - અવધિજ્ઞાનીજિન, મન:પર્યવજ્ઞાનીજિન, કેવળજ્ઞાનીજિન. કેવલી ત્રણ પ્રકારે છે - અવધિજ્ઞાની કેવલી, મન:પર્યવજ્ઞાની કેવલી, કેવલજ્ઞાનીકેવલી. અહંન્ત ત્રણ પ્રકારે કહ્યા છે - અવધિજ્ઞાની અહંન્ત, મનઃ પર્યવજ્ઞાનીઅહંન્ત, કેવલજ્ઞાની અહંન્ત. સૂત્ર-૨૩૫ 1. ત્રણ લેશ્યાઓ દુર્ગધવાળી છે - કૃષ્ણ વેશ્યા, નીલ વેશ્યા, કાપોત લેશ્યા. 2. ત્રણ લેશ્યાઓ સુગંધ વાળી છે - તેજો, પદ્મ, શુક્લ લેગ્યા. એ રીતે 3. દુર્ગતિમાં લઈ જનારી, 4. સદ્ગતિમાં લઈ જનારી, 5. સંક્લિષ્ટા, 6. અસંક્લિષ્ટા, 7. અમનોજ્ઞ, 8. મનોજ્ઞ, 9. અવિશુદ્ધા, 10. વિશુદ્ધા, 11. અપ્રશસ્તા, 12. પ્રશસ્તા, 13. સ્નિગ્ધરુક્ષા, 14. સ્નિગ્ધઉષ્ણ છે. સૂત્ર-૨૩૬ મરણ ત્રણ પ્રકારે છે - બાળ(અસંયમીનું)મરણ, પંડિત(સંયમીનું)મરણ, બાલપંડિત મરણ. બાળ મરણ ત્રણ પ્રકારે - સ્થિત લેશ્ય, સંક્લિષ્ટ લેશ્ય, પર્યવજાત લેશ્ય. પંડિત મરણ ત્રણ પ્રકારે - સ્થિત લેશ્ય, અસંક્લિષ્ટ લેશ્ય, પર્યવજાત લેશ્ય. બાલપંડિત મરણ ત્રણ પ્રકારે - સ્થિત લેશ્ય, અસંક્લિષ્ટ લેશ્ય, અપર્યવજાત લેશ્ય. સૂત્ર—૨૩૭ જેણે નિશ્ચય નથી કર્યો તેને આ ત્રણ સ્થાનક અહિતને માટે, અશુભને માટે, અયથાર્થને માટે, અનિશ્રેયસાથે, અનાનુગામિયત્તપણે થાય છે. તે 1. જે મુંડ થઈને ઘેરથી નીકળીને અનગાર પ્રવજ્યા પામેલ સાધુ, નિર્ચન્જ પ્રવચનમાં શંકાવાળો, કાંક્ષાવાળો, વિતિગિચ્છાવાળો, ભેદસમાપન્ન, કલુષ સમાપન્ન થઈને નિર્ચન્જ પ્રવચનમાં શ્રદ્ધા ન કરે, પ્રતીતિ ન કરે, રુચિ ન કરે તે પરિષહોથી પરાજિત થાય છે, પરિષહો આવતા તેને સહેતો નથી. 2. તે મુંડ થઈને ઘરથી નીકળી અણગાર પ્રવ્રજ્યા લઈ પાંચ મહાવ્રતોમાં શંકિત યાવત્ કલુષભાવ પામીને પાંચ મહાવ્રતોની શ્રદ્ધા કરતો નથી યાવતુ પરિષહો આવે ત્યારે સહન કરતો નથી. 3. તે મુંડ થઈને ઘરથી નીકળી અણગાર પ્રવજ્યા પામી છ જવનિકાયમાં શંકાવાળો થઈને યાવત્ પરિષહોને સહે નહીં. જેણે નિશ્ચય કર્યા છે તેને આ ત્રણ સ્થાનક હિતને માટે યાવત્ આનુગામિત્તપણાને માટે થાય છે. તે આ - તે. મુંડ થઈને ઘરથી નીકળીને અણગાર પ્રવ્રજ્યા પામેલ સાધુ. 1. નિર્ચન્જ પ્રવચનમાં નિઃશંકિત, નિષ્કાંક્ષિત યાવત્ નોંકલુષ સમાપન્ન થઈને નિર્ચન્જ પ્રવચનની શ્રદ્ધા કરે છે, પ્રીતિ કરે છે, રુચિ કરે છે, પરિષદો આવતા તેનાથી પરાભવ પામતો નથી, પરિષહો તેને પરાજિત કરી શકતા નથી. 2. તે મુંડ થઈને ઘેરથી નીકળીને અણગાર પ્રવ્રજ્યા પામીને પંચ મહાવ્રતોમાં નિઃશંકિત, નિષ્કાંક્ષિત યાવત્ પરિષહથી પરાભવ ન પામે, પરિષહો તેને પરાજિત ન કરી શકે. 3. તે મુંડ થઈને, ઘર છોડીને અણગાર પ્રવ્રજ્યા પામીને જ જીવનિકાયમાં નિઃશંકિત થાય યાવત્ પરિષહો વડે પરાજિત ન થાય કે પરિષહો તેનો પરાભવ ન કરી શકે. સૂત્ર—૨૩૮, 239 (238) રત્નપ્રભાદિ પ્રત્યેક પૃથ્વી ત્રણ વલયોથી ચારે તરફથી ઘેરાયેલી છે - ઘનોદધિ વલયથી, ઘનવાત વલયથી, તનુવાત વલયથી. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 44

Page #45
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (239) નૈરયિકો ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ સમયવાળી વિગ્રહગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે, એકેન્દ્રિયને છોડીને વૈમાનિક સુધી એમ જ જાણવું. સૂત્ર-૨૪૦ થી 245 (240) ક્ષીણમોહ(બારમાં ગુણસ્થાનવત) અહંન્ત ત્રણ કર્મ પ્રકૃતિઓનો એક સાથે ક્ષય કરે છે. તે આ - જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, અંતરાય. (241) અભિજિત નક્ષત્રના ત્રણ તારા છે. એ રીતે શ્રવણ, અશ્વિની, ભરણી, મૃગશીર્ષ, પુષ્ય, જ્યેષ્ઠા નક્ષત્રોના પણ ત્રણ-ત્રણ તારા છે. (242) અરહંત ધર્મ પછી અરહંત શાંતિ પોણો પલ્યોપમ ન્યૂન ત્રણ સાગરોપમ કાળ વ્યતિક્રાંત થતા સમુત્પન્ન થયા. (243) શ્રમણ ભગવંત મહાવીરથી ત્રીજા યુગપુરુષ સુધી મોક્ષમાર્ગ ચાલ્યો. અહંન્ત મલ્લીએ 300 પુરુષ સાથે મુંડ થઈને યાવત્ પ્રવ્રજ્યા લીધી. એ પ્રમાણે પાર્શ્વને પણ જાણવા. (244) શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને 300 ચૌદપૂર્વીની ઉત્કૃષ્ટ સંપદા હતી. તેઓ જિન નહીં પણ જિના સમાન, સર્વાક્ષર સન્નિપાતી અને જિનની માફક અવિતથ કહેનારા એવા ચૌદપૂર્વીઓ હતા. (245) ત્રણ તીર્થંકર ચક્રવર્તીઓ થયા - શાંતિ, કુંથુ, અર. સૂત્ર-૨૪૬ થી 248 (246) રૈવેયકવિમાનના ત્રણ પ્રસ્તર કહ્યા-(૧)હેટ્રિઠમ, (૨)મધ્યમ, (૩)ઉપરિમ-રૈવેયક વિમાન પ્રસ્તટ. હેઠિમ ચૈવેયક વિમાન પ્રસ્તટ પણ ત્રણ પ્રકારે છે - હેટ્રિકમહેટ્રિઠમ, હેટ્રિકમમધ્યમ, હેટ્રિકમઉવરિમ રૈવેયક વિમાન પ્રસ્તટ. મધ્યમ રૈવેયક વિમાન પ્રસ્તટ પણ ત્રણ પ્રકારે - મધ્યમ હેટ્રિકમ, મધ્યમ મધ્યમ, મધ્યમ ઉવરિમ રૈવેયક વિમાન પ્રસ્તટ. ઉપરિમ રૈવેયક વિમાન પ્રસ્તટ પણ ત્રણ પ્રકારે છે - ઉરિમહેટ્રિકમ, ઉવરિમમધ્યમ, ઉવરિમ ઉવરિમ - રૈવેયક વિમાન પ્રસ્તટ. (247) જીવોએ ત્રણ સ્થાન વડે ઉપાર્જન કરેલા પુદ્ગલો પાપકર્મપણે એકઠા કર્યા છે - કરે છે - કરશે. તે આ રીતે - સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસકવેદે સંચિત. એ રીતે - ચયન, ઉપચયન, બંધ, ઉદીરણા, વેદન, નિર્જરા જાણવા. (248) ત્રિપ્રાદેશિક સ્કંધો અનંતા કહ્યા છે. એ રીતે યાવત્ ત્રિગુણ રૂક્ષ પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા છે. સ્થાન-૩, ઉદ્દેશા-૪નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન-૩નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 45

Page #46
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સ્થાન-૪ ઉદ્દેશો-૧ સૂત્ર-૨૪૯ ચાર અંતક્રિયાઓ કહી છે. તેમાં પ્રથમ અંતક્રિયા આ - કોઈ અલ્પકર્મી આત્મા મનુષ્યભવમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે મુંડ થઈને ગૃહવાસ છોડી અણગારપણે પ્રવ્રજિત થઈને ઉત્તમ સંવર, ઉત્તમ સમાધિવાળો થઈ, રૂક્ષવૃત્તિ, પાર પામવાનો અર્થી, ઉપધાન તપ કરનારો, દુઃખક્ષય કરતો તપસ્વી થાય છે, તેને ઘોર તપ કરવો પડતો નથી, ઘોર વેદના થતી નથી એવો પુરુષ દીર્ધાયુ ભોગવી સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે. મુક્ત થાય છે. પરિનિર્વાણ પામે છે, સર્વે દુઃખોનો અંત કરે છે. જેમ તે ચાતુરંત ચક્રવર્તી ભરત - આ પહેલી અંતક્રિયા. હવે બીજી અંતક્રિયા - કોઈ જીવ મહાકર્મી થઈને મનુષ્યભવમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે મુંડ થઈ ઘરથી નીકળી અણગારપણે પ્રવ્રજિત થઈને ઉત્તમ સંયમ, ઉત્તમ સંવર યાવત્ ઉપધાન તપ કરનારો, દુઃખ ક્ષય કરનારો, તપસ્વી થાય. તેને ઘોર તપ કરવો પડે, દુઃસહ વેદના સહેવી પડે, એવો પુરુષ અલ્પકાળનો પર્યાય પાળીને સિદ્ધ થાય છે થાવત્ અંત કરે છે. જેમ તે ગજસુકુમાલ અણગાર. આ બીજી અંતક્રિયા. હવે ત્રીજી અંતક્રિયા - મહાકર્મવાળો મનુષ્યત્વને યાવત્ પ્રાપ્ત કરે, મુંડ થઈને, ઘરથી નીકળી અણગાર પ્રવ્રજ્યા પામીને ઇત્યાદિ બીજી અંતક્રિયા મુજબ જાણવુ. વિશેષ એ કે - તે દીર્ધકાળની પ્રવજ્યા વડે સિદ્ધ થાય છે યાવત્ સર્વે દુઃખોનો અંત કરે છે. જેમ સનકુમાર ચક્રી. આ ત્રીજી અંતક્રિયા. હવે ચોથી અંતક્રિયા - અલ્પ કર્મવાળો મનુષ્યત્વને પામીને, મુંડ થઈને યાવત્ પ્રવ્રજ્યા પામીને ઉત્તમ સંયમી યાવત્ ઘોર તપ ન કરે, દુઃસહ વેદના ન વેદે, તેવો પુરુષ અલ્પકાલીન પ્રવજ્યા વડે સિદ્ધ થાય યાવત્ સર્વે દુઃખોનો અંત કરે. જેમ મરુદેવી ભગવતી. આ ચોથી અંતક્રિયા છે. સૂત્ર-૨૫૦ 1. ચાર પ્રકારે વૃક્ષો કહે છે - દ્રવ્યથી ઊંચા-ભાવથી ઊંચા, દ્રવ્યથી ઊંચા-ભાવથી નીચા, દ્રવ્યથી નીચાભાવથી ઊંચા, દ્રવ્યથી નીચા-ભાવથી નીચા. 2. એ રીતે ચાર પ્રકારે પુરુષો કહ્યા - દ્રવ્યથી ઊંચા-ભાવથી ઊંચા તે પ્રમાણે યાવત્ દ્રવ્યથી નીચા-ભાવથી નીચા. 3. ચાર પ્રકારે વૃક્ષો કહે છે - દ્રવ્યથી ઊંચા-ભાવથી શુભ પરિણત, દ્રવ્યથી ઊંચા-ભાવથી અશુભ પરિણત, દ્રવ્યથી નીચા-ભાવથી શુભ પરિણત, દ્રવ્યથી નીચા-ભાવથી અશુભ પરિણત. 4. એ રીતે પુરુષો ચાર પ્રકારે કહ્યા - દ્રવ્યથી ઊંચા અને ભાવથી ઉચ્ચ પરિણત. એ રીતે ચાર ભેદો કહેવા. પ. ચાર પ્રકારે વૃક્ષો કહે છે - ઉન્નત અને ઉન્નતરૂપ, એ રીતે ચાર ભેદો. 6. એ પ્રમાણે ચાર પ્રકારે પુરુષો કહ્યા - ઉન્નત અને ઉન્નતરૂપ. ૭.ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા- દ્રવ્યથી ઉન્નત-ભાવથી ઉન્નત મનવાળા આદિ ચાર. આ રીતે 8. સંકલ્પ, ૯.પ્રજ્ઞા 10. દષ્ટિ, 11. શીલાચાર, 12. વ્યવહાર, 13. પરાક્રમ. આ ‘મન’ આદિમાં પુરુષના ભેદ જાણવા, વૃક્ષના સૂત્ર નથી. 14 થી 26. ચાર પ્રકારે વૃક્ષો કહ્યા - કોઈ ઋજુ - ઋજુ, કોઈ ઋજુ - વક્ર. એમ ચાર ભંગો જાણવા. એ રીતે પુરુષો ચાર પ્રકારે કહ્યા - કોઈ ઋજુ - ઋજુ. એ રીતે ઉન્નત-પ્રણત વડે આલાવા કહ્યા તેમ ઋજુ-વક્રમાં પરિણત થી ‘પરાક્રમ' સુધી કહેવા. સૂત્ર-૨૫૧ થી 253. (૨૫૧)પ્રતિમાધારી અણગારને ચાર ભાષા બોલવી કલ્પ. - યાચની-આહાર આદિ યાચના માટે બોલવું, પ્રચ્છની-સૂત્રાર્થ કે માર્ગ પૂછવા બોલવું, અનુજ્ઞાપની-સ્થાન આદિની આજ્ઞા લેવા બોલવું, વ્યાકરણી-ઉત્તર ભાષા મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 46

Page #47
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ (252) ચાર પ્રકારે ભાષા કહી છે - સત્યાભાષા, મૃષાભાષા, સત્યા-મૃષાભાષા, અસત્યા-અમૃષા ભાષા. (253) ચાર પ્રકારે વસ્ત્રો કહ્યા છે - એક શુદ્ધ-શુદ્ધ, એક શુદ્ધ-અશુદ્ધ, એક અશુદ્ધ-શુદ્ધ, એક અશુદ્ધઅશુદ્ધ. એ પ્રમાણે ચાર પ્રકારે પુરુષો કહ્યા છે– એક શુદ્ધ-શુદ્ધ(કોઈ જાતિથી શુદ્ધ હોય અને ગુણથી પણ શુદ્ધ હોય) શુદ્ધ-અશુદ્ધ (કોઈ જાતિથી શુદ્ધ હોય પણ ગુણથી અશુદ્ધ હોય) ઇત્યાદિ ચાર ભંગ જાણવા. એ રીતે પરિણત અને રૂપથી વસ્ત્રની ચૌભંગી કહેવી - એ રીતે પુરુષો પણ જાણવા. ચાર પ્રકારે પુરુષો કહ્યા છે- શુદ્ધ અને શુદ્ધ મનવાળા, ઇત્યાદિ ચાર ભંગ. એ પ્રમાણે સંકલ્પ યાવત્. પરાક્રમના ચાર ભંગ જાણવા. સૂત્ર-૨૫૪ થી 256 | (254) ચાર પુત્રો કહ્યા છે - અતિજાત(પિતાથી વધારે સંપત્તિવાન), અનુજાત(પિતા સમાન સંપત્તિવાન), અવજાત(પિતાથી ઓછા ગુણવાન), કુલાંગાર(કુળમાં કલંક લગાડનાર). (255) ચાર પ્રકારે પુરુષો કહ્યા છે - એક સત્ય - સત્ય(જે પુરુષ પહેલા સત્ય આરાધક હોય અને પછી પણ સત્ય આરાધક રહે), એક સત્ય-અસત્ય ઇત્યાદિ ચાર ભંગ. એ પ્રમાણે પરિણત યાવત્ પરાક્રમ જાણવા. વસ્ત્રો ચાર પ્રકારે કહ્યા - એક શુચિ-શુચિ, એક શુચિ-અશુચિ, ઇત્યાદિ ચાર ભંગ જાણવા. એ પ્રમાણે ચાર પ્રકારે પુરુષ કહ્યા છે એક શુચિ-શુચિ(કોઈ પુરુષ શરીરથી પવિત્ર હોય અને સ્વભાવથી પણપવિત્ર હોય, ઇત્યાદિ ચાર ભંગ જાણવા. એ પ્રમાણે શુદ્ધ વસ્ત્રવત્ શુચિ યાવત્ પરાક્રમ કહેવા. (256) ચાર પ્રકારના કોરક-(કળી/ફૂલ) કહ્યા છે - આમ્રફલ કોરક, તાડફલ કોરક, વલ્લીફલ કોરક, મેંઢવિષાણ કોરક. આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારે પુરુષ કહ્યા છે - આમ્રફળ કોરક સમાન યાવત્ મેંઢવિષાણ કોરક સમાન. સૂત્ર-૨૫૭ ચાર પ્રકારે ધુણ કહેલા છે - ત્વચા ખાનાર, છાલ ખાનાર, કાષ્ઠ ખાનાર, સાર ખાનાર. આ પ્રમાણે ચાર ભિક્ષુ કહ્યા છે - ત્વચા ખાનાર સમાન યાવતું સાર ખાનાર સમાન, ત્વચા ખાનાર ધુણસમાન ભિક્ષનું તપ સાર ખાનાર સમાન કહ્યું છે એટલે કઠીન કર્મોને ભેદનાર હોય છે. સાર ખાનાર ધુણ સમાન ભિક્ષુનું તપ ત્વચા ખાનાર સમ મંદ કહ્યું છે, છાલ ખાનાર ધુણ સમાન ભિક્ષુનું તપ કાષ્ઠ ખાનાર ધુણ સમાન વિશિષ્ટ કહ્યું છે. કાષ્ઠ ખાનાર ધુણ જેવા ભિક્ષુનું તપ છાલ ખાનાર સમાન સામાન્ય કહ્યું છે. સૂત્ર-૨૫૮ થી 260 (258) વ્રણ વનસ્પતિકાયિકો ચાર ભેદે કહેલ છે - અંગ્રેબીજ, મૂલબીજ, પર્વબીજ અને સ્કંધબીજ. (259) ચાર કારણે તત્કાળ ઉત્પન્ન નારક, નરકલોકથી મનુષ્યલોકમાં શીધ્ર આવવાને ઇચ્છે, પણ તે મનુષ્ય-લોકમાં આવવાને સમર્થ ન થાય, 1. હમણા ઉત્પન્ન નૈરયિક નરકલોકમાં ઉત્પન્ન વેદના વેદતો મનુષ્ય લોકમાં શીધ્ર આવવા ઇચ્છે પણ તે આવી ન શકે. 2. હમણા ઉત્પન્ન નૈરયિક, નરકલોકમાં નરકપાલો વડે વારંવાર આક્રમણ કરાતા મનુષ્યલોકમાં શીધ્ર આવવા ઇચ્છે પણ આવી ન શકે. 3. હમણા ઉત્પન્ન નૈરયિક નરકવેદનીય કર્મ ક્ષીણ ન થવાથી અવેદન-અનિર્જરાને કારણે મનુષ્યલોકમાં આવવા સમર્થ થતો નથી. 4. આ પ્રમાણે નરકાયુ કર્મ ક્ષીણ ન હોવાથી યાવત્ આવવા સમર્થ થતો નથી. આ ચાર કારણે હમણા મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 47

Page #48
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ ઉત્પન્ન નૈરયિક યાવત્ મનુષ્યલોકમાં શીધ્ર આવવા સમર્થ ન થાય. (260) સાધ્વીઓને ચાર સંઘાટિકા ધારવી અને પહેરવી કલ્પ. બે હાથ પહોળી એક, ત્રણ હાથ પહોળી બે, ચાર હાથ પહોળી એક. સૂત્ર—૨૬૧ ધ્યાન ચાર ભેદે છે - આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન, ધર્મધ્યાન, શુક્લધ્યાન, 1. આર્તધ્યાન ચાર ભેદે છે - 1. અમનોજ્ઞ વસ્તુનો સંબંધ થવાથી તેને દૂર કરવાની ચિંતાથી થતું, ૨.મનોજ્ઞા વસ્તુની પ્રાપ્તિ થતા તે દૂર ન થાય તેની ચિંતા, ૩.આતંક - રોગની પ્રાપ્તિ થતા તેનો વિયોગ થવાની ચિંતા, 4. સેવાયેલા કામભોગનો સંબંધ થવાથી તેનો વિયોગ ન થવાની ચિંતારૂપ. આર્તધ્યાનના ચાર લક્ષણો - કંદનતા-(ઉચ્ચ સ્વરે રડવું), શોચનતા-(દીનતા પ્રગટ કરી શોક કરવો), તિપ્પણતા-(આંસુ વહાવવા), પરીદેવનતા-(કરુણ વિલાપ કરવો). 2. રૌદ્રધ્યાન ચાર ભેદે છે - હિંસાનુબંધી-(હિંસા સંબંધી ચિંતન), મૃષાનુબંધી-(અસત્ય ભાષણ સંબંધી ચિંતન), તેયાનુબંધી-ચોરીકર્મ સંબંધી ચિંતન), સારક્ષણાનુબંધી-(પરિગ્રહ સંબંધી ચિંતન). રૌદ્રધ્યાનના ચાર લક્ષણો છે - અવસન્ન દોષ(એક પાપમાં સંલગ્ન રહેવું), બહુ દોષ(અનેક પાપમાં સંલગ્ન રહેવું), અજ્ઞાન દોષ, આમરણંત દોષ(પાપનો ક્યારેય પશ્ચાત્તાપ ન હોવો). - 3. ધર્મધ્યાન ચાર ભેદે છે - આજ્ઞા વિચય(જિનાજ્ઞાઓનું ચિંતન કરવું), અપાય વિચય(ચારે ગતિના દુઃખોનું ચિંતન કરવું) તું ચિંતન કરવું), વિપાક વિચય(કર્મ અને તેના પરિણામો વિચારવા), સંસ્થાન વિચય(લોક સ્વરૂપનું ચિંતન). ધર્મધ્યાનના ચાર લક્ષણો છે - આજ્ઞારુચિ, નિસર્ગરુચિ, સૂત્રરુચિ, અવગાઢરુચિ. ધર્મધ્યાનના ચાર આલંબન છે - વાચના, પૃચ્છના, પરિવર્તના, અનુપ્રેક્ષા. ધર્મધ્યાનની ચાર અનુપ્રેક્ષાઓ છે - એકવાનુપ્રેક્ષા, અનિત્યાનુપ્રેક્ષા, અશરણાનુપ્રેક્ષા, સંસારાનુપ્રેક્ષા. 4. શુક્લધ્યાન ચાર પ્રકારે, ચાર પદોમાં પ્રત્યાવસારિત છે - પૃથકત્વ વિતર્ક સવિચારી, એકત્વવિતર્ક, અવિચારી, સૂક્ષ્મક્રિયા અનિવૃત્તિ, સમુચ્છિન્ન ક્રિયા અપ્રતિપાતી. શુક્લધ્યાનના ચાર લક્ષણો છે - અવ્યથ, અસંમોહ, વિવેક, વ્યુત્સર્ગ. શુક્લધ્યાનના ચાર આલંબન છે - ક્ષમા, મુક્તિ, માર્દવ. આર્જવ. શુક્લધ્યાનની ચાર અનુપ્રેક્ષા છે - અનંતવૃત્તિતાનુપ્રેક્ષા, વિપરિણામાનુપ્રેક્ષા, અશુભાનુપ્રેક્ષા, અપાયાનુપ્રેક્ષા. સૂત્ર-૨૬૨ દેવોની સ્થિતિ ચાર ભેદે છે - કોઈ સામાન્ય દેવ, કોઈ સ્નાતક દેવ, કોઈ પુરોહિત દેવ, કોઈ સ્તુતિપાઠક દેવ. ચાર પ્રકારે સંવાસ કહ્યા છે - કોઈ દેવ દેવી સાથે સંવાસ કરે, કોઈ દેવ સ્ત્રી કે તિર્યંચણી સાથે સંવાસ કરે, મનુષ્ય કે તિર્યંચ દેવી સાથે સંવાસ કરે, કોઈ મનુષ્ય-તિર્યંચ માનુષી કે તિર્યંચણી સાથે સંવાસ કરે. સૂત્ર-૨૬૩ ચાર કષાયો કહ્યા - ક્રોધકષાય, માનકષાય, માયાકષાય, લોભકષાય. એ રીતે નૈરયિક યાવતુ વૈમાનિકને હોય ક્રોધના ચાર આધાર કહ્યા - આત્મ પ્રતિષ્ઠિત –પર પ્રતિષ્ઠિત –તદુભય પ્રતિષ્ઠિત અને અપ્રતિષ્ઠિત, એ રીતે નૈરયિક યાવતુ વૈમાનિકને હોય. એ પ્રમાણે યાવતુ - લોભને વૈમાનિક પર્યન્ત જાણવો. ચાર સ્થાને ક્રોધોત્પત્તિ થાય છે - ક્ષેત્ર નિમિત્તે, વસ્તુ નિમિત્તે, શરીર નિમિત્તે, ઉપધિ નિમિત્તે, એ રીતે નૈરયિક યાવતુ વૈમાનિકને હોય. એ પ્રમાણે યાવતુ લોભને વૈમાનિક પર્યન્ત જાણવો. ક્રોધ ચાર ભેદે છે - અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાન, પ્રત્યાખ્યાનવરણ, સંજવલન ક્રોધ, એ રીતે નૈરયિક યાવતુ વૈમાનિકને જાણવુ. એ રીતે યાવત્ લોભમાં, વૈમાનિક પર્યન્ત જાણવું. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 48

Page #49
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ ક્રોધ ચાર પ્રકારે - આભોગ નિવર્તિત-(જાણી વિચારીને થતો ક્રોધ), અનાભોગ નિવર્તિત-(વિચાર્યા વિના થતો ક્રોધ), ઉપશાંત-(અપ્રગટ ક્રોધ), અનુપશાંત, એ રીતે નૈરયિક યાવતુ વૈમાનિકને જાણવા. એ રીતે યાવતુ લોભમાં યાવત્ વૈમાનિકને જાણવું. સૂત્ર—૨૬૪ જીવો ચાર કારણો વડે આઠ કર્મપ્રકૃતિઓ એકઠી કરતા હતા - ક્રોધ વડે, માન વડે, માયા વડે, લોભ વડે. એ પ્રમાણે વૈમાનિક પર્યન્ત જાણવુ. એ રીતે એકઠી કરે છે અને એકઠી કરશે. એ રીતે ત્રણ દંડકો જાણવા. એ જ રીતે - ઉપચય, બંધ, ઉદીરણા, વેદન, નિર્જરા કર્યા છે - કરે છે - કરશે યાવત્ વૈમાનિક, ચોવીશે. દંડકમાં નિર્જરા પર્યન્ત ત્રણ-ત્રણ દંડકો કહેવા જોઈએ. સૂત્ર—૨૬૫ ચાર પ્રતિમા કહી છે - સમાધિ-(શ્રત અને ચારિત્રરૂપ અભિગ્રહ), ઉપધાન-(તપ વિશેષ), વિવેક(ભોજન, પાન, વસ્ત્ર આદિ સંબંધી) અને વ્યુત્સર્ગ-(કાયોત્સર્ગ રૂપ). ચાર પ્રતિમાઓ કહી છે - ભદ્રા, સુભદ્રા, મહાભદ્રા, સર્વતોભદ્રા-(આ ચારેમાં એક-બે-ચાર–દશ અહોરાત્ર પ્રમાણ કાયોત્સર્ગ હોય છે). ચાર પ્રતિમાઓ કહી છે - લઘુમોક-(પ્રશ્રવણ/મૂત્ર)પ્રતિમા, મહામોકપ્રતિમા, જવમધ્યા, વજમધ્યા. સૂત્ર-૨૬૬ થી 268 (266) ચાર અસ્તિકાયને અજીવકાય કહ્યા છે- ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય. ચાર અસ્તિકાય અરૂપીકાય કહ્યા છે. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય. (267) ચાર ફળો કહ્યા - કાચું છતાં કંઈક મીઠું, કાચું છતાં અધિક મીઠું. પાકુ છતાં કંઈક મીઠું. પાકુ છતાં, અધિક મીઠું. આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારે પુરુષ કહ્યા છે - શ્રત અને વયથી અલ્પ હોવા છતાં પણ થોડા મીઠા ફળની. સમાન અલ્પ ઉપશમ આદિ ગુણવાળા થાય છે. આ પ્રમાણે ચારે ભંગ સમજવા. (268) ચાર ભેદે સત્ય છે - કાયસરળતારૂપ સત્ય , ભાષાસરળતારૂપ સત્ય, ભાવસરળતા રૂપ સત્ય, અવિસંવાદનાયોગ રૂપ સત્ય. ચાર ભેદે મૃષા છે - કાય વક્રતારૂપ અસત્ય, ભાષા વક્રતારૂપ અસત્ય, ભાવ વક્રતારૂપ અસત્ય વિસંવાદના યોગરૂપ અસત્ય. ચાર ભેદે પ્રણિધાન કહ્યું છે - મનપ્રણિધાન, વચન પ્રણિધાન, કાયપ્રણિધાન, ઉપકરણપ્રણિધાન; એ રીતે નૈરયિક યાવત્ વૈમાનિક સુધી સમસ્ત પંચેન્દ્રિય દંડકમાં આ ચારે પ્રણિધાન હોય છે. ચાર સુપ્રણિધાન કહ્યા. મન સુપ્રણિધાન યાવત્ ઉપકરણ સુપ્રણિધાન; એ પ્રમાણે સંયત મનુષ્યોને આ ચારે સુપ્રણિધાન હોય છે. ચાર ભેદે દુપ્રણિધાન કહ્યા - મન દુપ્રણિધાન યાવત્ ઉપકરણ દુપ્રણિધાન; એ રીતે નૈરયિક યાવત્ વૈમાનિક સુધી સમસ્ત પંચેન્દ્રિય દંડકમાં આ ચારે દુપ્રણિધાન હોય છે. સૂત્ર-૨૬૯ ચાર પ્રકારે પુરુષ કહ્યા - વાર્તાલાપમાં ભદ્રક લાગે પણ સહવાસે અભદ્રક, સહવાસ ભદ્રક પણ વાર્તાલાપ અભદ્રક, કોઈ વાર્તાલાપમાં ભદ્રક અને સહવાસમાં પણ ભદ્રક, કોઈ બંનેમાં અભદ્રક. ચાર પ્રકારે પુરુષ કહ્યા - પોતાના પાપ જુએ પણબીજાના પાપ ન જુએ ઇત્યાદિ ચાર ભેદ. ચાર પ્રકારે પુરુષ કહ્યા - પોતાના પાપને ઉદીરે, બીજાના નહીં આદિ ચાર. ચાર પ્રકારે પુરુષ કહ્યા- પોતાના પાપ ઉપશમાવે બીજાના નહીં તેવા ચાર. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 49

Page #50
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ ચાર પ્રકારે પુરુષ કહ્યા - કોઈ પુરુષ આસનથી ઊભા થાય પણ બીજાને ઉભા ન થવા દે. કોઈબીજાને ઉભા થવા દે પણ પોતે ઉભા થાય. કોઈ પોતે ઉભા થાય અને બીજાને પણ ઉભા થવા દે ઇત્યાદિ ચાર ભંગ . આ રીતે વંદન, સત્કાર, સન્માન, પૂજા, વાચના, પ્રતિપ્રચ્છના, વ્યાકરણ આદિની ચૌભંગી કહેવી. કોઈ સૂત્રધર હોય અર્થધર ન હોય, અર્થધર હોય સૂત્રધર ન હોય કોઈ બંને હોય. કોઈ બંને ન હોય. સૂત્ર-૨૭૦ થી 272 અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમરને ચાર લોકપાલો કહ્યા - સોમ, યમ, વરુણ, વૈશ્રમણ. એ રીતે બલીન્દ્રના ચાર લોકપાલો - સોમ, યમ, વૈશ્રમણ, વરુણ. ધરણેન્દ્રના ચાર લોકપાલો કાલપાલ, કોલપાલ, શૈલપાલ, શંખપાલ. ભૂતાનંદના ચાર લોકપાલો -કાલપાલ, કોલપાલ, શંખપાલ, શૈલપાલ. વેણદેવના ચાર લોકપાલો –ચિત્ર, વિચિત્ર, ચિત્રપક્ષ, વિચિત્રપક્ષ. વેણદાલિના ચાર લોકપાલો - ચિત્ર, વિચિત્ર, વિચિત્રપક્ષ, ચિત્રપક્ષ. હરિકાંતના ચાર લોકપાલો પ્રભ, સુપ્રભ, પ્રભકાંત, સુપ્રભકાંત. હરિસ્સહના પણ ચાર પ્રભ-સુપ્રભ, સુપ્રભકાંત, પ્રભકાંત. અગ્નિશિખના ચાર લોકપાલો તેજસુ, તેજ:શિખ, તેજસ્કાંત, તેજપ્રભ. અગ્નિમાનવના ચાર લોકપાલો તેજસ્, તેજ:શિખ, તેજપ્રભ, તેજસ્કાંત. પૂર્ણના ચાર લોકપાલો રૂપ, રૂપાંશ, રૂપકાંત, રૂપપ્રભ. વિશિષ્ટના ચાર લોકપાલો રૂપ, રૂપાંશ, રૂપપ્રભ, રૂપકાંત. જલકાંતના ચાર લોકપાલો જલ, જલરત, જલકાંત, જલપ્રભ. જલપ્રભના ચાર લોકપાલો - જલ, જલરત, જલપ્રભ, જલકાંત. અમિતગતિના ચાર લોકપાલો - ત્વરિતગતિ, ક્ષિપ્રગતિ, સિંહગતિ, સિંહવિક્રમ ગતિ. અમિતવાહનના ચાર લોકપાલો - ત્વરિતગતિ, ક્ષિપ્રગતિ, સિંહવિક્રમગતિ, સિંહગતિ. વલંબના ચાર લોકપાલો - કાલ, મહાકાલ, અંજન, રિષ્ટ. પ્રભંજનના ચાર લોકપાલો- કાલ, મહાકાલ, રિષ્ટ, અંજન. ઘોષના ચાર લોકપાલો - આવર્ત, વ્યાવર્ત, નંદિકાવર્ત, મહાનંદિકાવર્ત. મહાઘોષના ચાર લોકપાલો - આવર્ત, વ્યાવર્ત, મહાનંદિકાવર્ત, નંદિકાવર્ત. શક્રેન્દ્રના ચાર લોકપાલો સોમ, યમ, વરુણ, વૈશ્રમણ. ઈશાનેન્દ્રના ચાર લોકપાલો - સોમ, યમ, વૈશ્રમણ, વરુણ. એવી રીતે એકાંતરિત યાવતુ અચ્યતેન્દ્રના ચાર-ચાર લોકપાલો જાણવા. વાયુકુમાર ચાર ભેદે છે - કાલ, મહાકાલ, વેલંબ, પ્રભંજન. (271) ચાર ભેદે દેવો કહ્યા - ભવનવાસી, વ્યંતર, જ્યોતિષ્ક, વૈમાનિક. (272) ચાર ભેદે પ્રમાણ કહેલ છે. - દ્રવ્યપ્રમાણ, ક્ષેત્રપ્રમાણ, કાળપ્રમાણ, ભાવપ્રમાણ. સૂત્ર-૨૭૩ થી 275 (273) ચાર પ્રધાન દિશાકુમારી છે - રૂપા, રૂપાંશા, સુરૂપા, રૂપાવતી. ચાર પ્રધાન વિધુત્કમારી છે - ચિત્રા, ચિત્રકનકા, શતેરા, સૌદામિની. (274) દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રની મધ્યમ પર્ષદાના દેવોની ચાર પલ્યોપમ સ્થિતિ છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનની મધ્યમ પર્ષદાની દેવીને સ્થિતિ તે જ છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 50

Page #51
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (275) સંસાર ચાર ભેદે છે - દ્રવ્યસંસાર, કાલસંસાર, ક્ષેત્રસંસાર અને ભાવસંસાર. સૂત્ર—૨૭૬, 277 (276) દૃષ્ટિવાદ ચાર ભેદે છે - પરિકર્મ, સૂત્ર, પૂર્વગત, અનુયોગ. (277) પ્રાયશ્ચિત્ત ચાર ભેદ - જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વ્યક્તકૃત્ય-(ગીતાર્થ દ્વારા અપાયેલ) પ્રાયશ્ચિત્ત. પ્રાયશ્ચિત્ત ચાર ભેદ - પ્રતિસેવના-(અકૃત્ય સેવન, મૂળ ઉત્તરગુણ વિરાધના આદિ પ્રતિસેવના માટે અપાતું પ્રાયશ્ચિત્ત) , સંયોજના-(એક જાતના અનેક અતિચાર લાગ્યા હોય તેને ભેગા કરી અપાતું પ્રાયશ્ચિત્ત), આરોપણા-(ચાલુ પ્રાયશ્ચિત્ત કોઈ અપરાધ થાય તેનું વધારાનું પ્રાયશ્ચિત આરોપવું તે) પરિકુંચન. સૂત્ર-૨૭૮ થી 280 (278) કાળ ચાર ભેદે - પ્રમાણ, યથાયુષ્યનિવૃત્તિ, મરણ, અદ્ધાકાળ. (279) પુદ્ગલ પરિણામ ચાર ભેદ - વર્ણ પરિણામ., ગંધ પરિણામ., રસ પરિણામ, સ્પર્શ પરિણામ. (280) ભરત અને ઐરાવત વર્ષક્ષેત્રમાં પહેલા - છેલ્લા વર્જીને વચ્ચેના બાવીશ અરહંત ભગવંતો ચાર યામ ધર્મને પ્રરૂપે છે - સર્વથા પ્રાણાતિપાત વિરમણ, સર્વથા મૃષાવાદ વિરમણ, સર્વથા અદત્તાદાન વિરમણ, સર્વથા બહિદ્ધાદાન (પરિગ્રહ) વિરમણ. | સર્વ મહાવિદેહ ક્ષેત્રને વિશે અરહંત ભગવંત ચારયામ ધર્મ પ્રરૂપે છે - સર્વથા પ્રાણાતિપાત વિરમણ યાવતુ સર્વથા બહિદ્ધાદાન વિરમણ. સૂત્ર–૨૮૧, 282 (281) ચાર દુર્ગતિઓ કહી છે - નૈરયિક દુર્ગતિ , તિર્યંચયોનિક દુર્ગતિ, મનુષ્ય દુર્ગતિ, દેવદુર્ગતિ. ચાર સુગતિઓ કહી છે - સિદ્ધ સુગતિ, દેવ સુગતિ, મનુષ્ય સુગતિ, સુકુલમાં જન્મ-સુગતિ. ચાર દુર્ગત કહ્યા છે - નૈરયિક દુર્ગત, તિર્યંચયોનિક દુર્ગત, મનુષ્ય દુર્ગત, દેવ દુર્ગત. ચાર સંગત કહેલ છે - સિદ્ધ સુગત, દેવ સુગત, મનુષ્ય સુગત, સુકુલ જન્મ પ્રાપ્ત-સુગત. (282) પ્રથમસમય જિનની ચાર કર્મ પ્રકૃતિ નાશ પામે - જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મોહનીય, અંતરાય. ઉત્પન્ન જ્ઞાન-દર્શન, અહંન્ત જિન કેવલી ચાર કર્મપ્રકૃતિને વેદે છે - વેદનીય, આયુ, નામ, ગોત્ર. પ્રથમ સમય સિદ્ધની ચાર કર્મ પ્રકૃતિ સાથે ક્ષય પામે - વેદનીય, આયુ, નામ, ગોત્ર. સૂત્ર-૨૮૩ થી 286. (283) ચાર કારણે હાસ્યોત્પત્તિ થાય - કંઈક- જોઈને, બોલીને, સાંભળીને અને સ્મરીને. (284) ચાર ભેદે અંતર કહ્યું - કાષ્ઠાંતર-(કાષ્ઠ કાષ્ઠ વચ્ચે અંતર), પહ્માંતર, લોકાંતર, પત્થરાંતર. એ પ્રમાણે સ્ત્રીઓમાં, પુરુષોમાં ચાર પ્રકારે અંતર છે-કાષ્ઠાંતર સમાન , પહ્માંતર સમાન, લોકાંતર સમ, પત્થરાંતર સમ (285) બૃતક (નોકર) ચાર પ્રકારે છે - દિવસમૃતક, યાત્રાભૂતક, ઉદ્ધતાભૂતક, કબ્બાડભૂતક. (286) ચાર પ્રકારે પુરુષ કહ્યા - સંપાડગ પ્રતિસવી-(પ્રગટ રૂપે દોષનું સેવન કરનાર) પણ પ્રચ્છન્ન પ્રતિસવી નહીં, પ્રચ્છન્ન પ્રતિસેવી પણ સંપાડગ પ્રતિસવી નહીં, સંપાડગ અને પ્રચ્છન્ન પ્રતિસવી, બંને પ્રતિસવી નહીં. સૂત્ર-૨૮૭ થી 291 (287) અસુરેન્દ્ર અસુરકુમારરાજ ચમરના સોમ મહારાજા (લોકપાલ)ની ચાર અગ્રમહિષીઓ કહી છે - કનકા, કનકલતા, ચિત્રગુપ્તા, વસુંધરા. એ જ રીતે યમ, વરુણ, વૈશ્રમણ (લોકપાલ)ની અગ્રમહિષી જાણવી. વૈરોચનેન્દ્ર વૈરોચન રાજાના સોમ (લોકપાલ)ની ચાર અગ્રમહિષી છે - મિત્રકા, સુભદ્રા, વિદ્યુતા, અશની, એ. જ રીતે યમ, વૈશ્રમણ, વરુણની અગ્રમહિષીઓ જાણવી. નાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમારરાજા ધરણેન્દ્રના કાલવાદ લોકપાલની ચાર અગ્રમહિષીઓ છે - અશોકા, વિમલા, મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 51

Page #52
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સુપ્રભા, સુદર્શના. એ રીતે શંખપાલ પર્યન્ત લોકપાલની ચાર-ચાર અગ્રમહિષી કહી છે. નાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમાર રાજા ભૂતાનંદના કાલવાલ લોકપાલની ચાર અગ્રમહિષીઓ કહી - સુનંદા, સુભદ્રા, સુજાતા, સુમના. એ રીતે શૈલપાલ લોકપાલ પર્યન્ત જાણવુ. ધરણેન્દ્રની માફક દક્ષિણેન્દ્રના લોકપાલોની ઘોષપર્યન્ત અને ભૂતાનંદ માફક મહાઘોષ પર્યન્ત તે પ્રમાણે ચાર-ચાર અગ્રમહિષી જાણવી. પિશાચેન્દ્ર પિશાચરાજા કાલની ચાર અગ્રમહિષીઓ છે - કમલા, કમલપ્રભા, ઉત્પલા, સુદર્શના. એ રીતે મહાકાલની પણ જાણવી. ભૂતેન્દ્ર ભૂતરાજા સુરૂપની ચાર અગ્રમહિષીઓ કહી - રૂપવતી, બહુરૂપા, સુરૂપા, સુભગા. એ રીતે પ્રતિરૂપની પણ જાણવી. યક્ષેન્દ્ર યક્ષરાજ પૂર્ણભદ્રની ચાર અગ્રમહિષીઓ કહી - પુત્રા, બહુપુત્રિકા, ઉત્તમ, તારકા. એ રીતે મણિભદ્રની પણ જાણવી. રાક્ષસેન્દ્ર રાક્ષસરાજ ભીમની ચાર અગ્રમહિષીઓ કહી - પદ્મા, વસુમતી, કનકા, રત્નપ્રભા, એ રીતે મહાભીમની પણ જાણવી. કિન્નરેન્દ્ર કિન્નરની ચાર અગ્રમહિષીઓ કહી - વહેંસા, કેતુમતી, રતિસેના, રતિપ્રભા. એ રીતે જિંપુરુષની પણ જાણવી. | કિંપુરુષેન્દ્ર સપુરુષની ચાર અગ્રમહિષીઓ કહી છે - રોહિણી, નવમિતા, હિરી, પુષ્પવતી. એ રીતે મહાપુરુષની પણ જાણવી. અતિકાય મહોરગેન્દ્રની ચાર અગ્રમહિષીઓ છે - ભુજગા, ભુજગવતી, મહાકચ્છા અને સ્કુટા. એ રીતે મહાકાયની પણ છે. ગંધર્વેન્દ્ર ગીતરતિની ચાર અગ્રમહિષી છે - સુઘોષા, વિમલા, સુરવરા, સરસ્વતી, એ રીતે ગીતયશની પણ છે. જ્યોતિષેન્દ્ર જ્યોતિષ રાજ ચંદ્રની ચાર અગ્રમહિષીઓ છે - ચંદ્રપ્રભા, જ્યોત્સનાભા, અર્ચિમાલી, પ્રભંકરા, એ રીતે સૂર્યની પણ છે - સૂર્યપ્રભા જ્યોત્સનાભા આદિ. મહાગ્રહ અંગારકની ચાર અગ્રમહિષી– વિજયા, વૈજયંતિ, જયંતિ, અપરાજિતા. એ રીતે ભાવકેતુ સુધી જાણવુ. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રના સોમ લોકપાલની ચાર અગ્રમહિષી છે - રોહિણી, મદના, ચિત્ર, સોમા, એ રીતે વૈશ્રમણ પર્યન્ત જાણવુ. દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનેન્દ્રના સોમ લોકપાલની ચાર અગ્રમહિષી છે - પૃથ્વી, રાત્રિ, રજની, વિદ્યુત. એ રીતે વરુણ પર્યન્ત જાણવું. | (288) ચાર ગોરસ વિગઈઓ કહી છે - ખીર, દહીં, ઘી, માખણ. ચાર સ્નિગ્ધ વિગઈઓ કહી છે - તેલ, ઘી, વસા, માખણ. ચાર મહાવિગઈઓ કહી છે - મધુ, માંસ, મધ, માખણ. (289) ચાર કૂટાગાર કહ્યા છે - કોઈ ગુપ્ત અને ગુપ્ત, કોઈ ગુપ્ત અને અગુપ્ત, કોઈ અગુપ્ત-ગુપ્ત, કોઈ અગુપ્ત - અગુપ્ત. એ પ્રમાણે ચાર પ્રકારે પુરુષ કહ્યા - કોઈ ગુપ્ત-ગુપ્ત ઇત્યાદિ. ચાર કૂટાગાર શાળા કહી છે - કોઈ ગુપ્ત અને ગુપ્ત દ્વારવાળી, કોઈ ગુપ્ત અને અગુપ્તદ્વારવાળી, કોઈ અગુપ્ત અને ગુપ્તદ્વારવાળી, કોઈ અગુપ્ત અને અગુપ્તદ્વારવાળી. એ રીતે ચાર સ્ત્રીઓ જાણવી કોઈ ગુપ્ત અને ગુણેન્દ્રિયા, કોઈ ગુપ્ત અને અગુણેન્દ્રિયા. ઇત્યાદિ. (290) અવગાહના ચાર પ્રકારે છે - દ્રવ્ય અવગાહના, ક્ષેત્ર અવગાહના, કાળ અવગાહના, ભાવ અવગાહના. (291) ચાર પ્રજ્ઞપ્તિ અંગબાહ્ય કહી - ચંદ્ર, સૂર્ય, જંબુદ્વીપ, દ્વીપસાગર. સ્થાન-૪, ઉદ્દેશા-૧નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 52

Page #53
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ સ્થાન-૪, ઉદ્દેશો-૨ સૂત્ર-૨૯૨ ચાર પ્રતિસલીનો કહ્યા છે - ક્રોધ પ્રતિસલીન, માન પ્રતિસલીન, માયા પ્રતિસલીન, લોભ પ્રતિસંલીન. ચાર અપ્રતિસલીનો છે - ક્રોધ અપ્રતિસલીન યાવતુ લોભ અપ્રતિસલીન. ચાર પ્રતિસલીનો છે - મન પ્રતિસલીન, વચન પ્રતિસલીન, કાય પ્રતિસલીન, ઇન્દ્રિય પ્રતિસલીન. ચાર અપ્રતિસલીનો છે - મન યાવત્ ઇન્દ્રિય - અપ્રતિસંલીન. સૂત્ર-૨૯૩ ચાર પ્રકારે પુરુષો કહ્યા - 1. કોઈ (બાહ્ય વૃત્તિથી) દીન અને (કોઈ અત્યંતર વૃત્તિથી દીન), કોઈ દીન - અદીન, કોઈ અદીન-દીન, કોઈ અદીન-અદીન.. 2. ચાર પ્રકારે પુરુષો કહ્યા - કોઈ દીન અને દીન પરિણત, કોઈ દીન અને અદીન પરિણત, કોઈ અદીના અને દીન પરિણત, કોઈ અદીન અને અદીન પરિણત. 3. ચાર પ્રકારે પુરુષો કહ્યા - કોઈ દીન અને દીનરૂપ, એ પ્રમાણે 4. દીનમન, 5. દીનસંકલ્પ, 6. દીનપ્રજ્ઞ, 7. દીનશીલાચાર, 8. દીનવ્યવહાર (એ સર્વેની ચતુર્ભગી સમજવી.) 10. ચાર પ્રકારે પુરુષો કહ્યા - કોઈ દીન-દીન પરાક્રમ, એ રીતે 11. દીન-દીનવૃત્તિ, 12. દીનજાતિ, 13. દીન-ભાષી, 14. દીનાવભાષી, 15. ચાર પ્રકારે પુરુષો કહ્યા - કોઈ દીન-દીન સેવી, 16. દીન-દીન પર્યાય, 17. દીન-દીન પરિવાર. એ રીતે સર્વત્ર ચાર-ચાર ભેદ જાણવા. સૂત્ર૨૯૪ થી 300 (294) 1. ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - કોઈ ક્ષેત્રથી આર્ય અને પાપ કર્મ ન કરવાથી-આર્ય, કોઈ ક્ષેત્રથી આર્ય અને પાપ કર્મ કરવાથી અનાર્ય, કોઈ ક્ષેત્રથી અનાર્ય અને નિષ્પાપ આર્ય, કોઈ બંનેથી અનાર્ય. 2. ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - કોઈ આર્ય-આર્ય પરિણત, (3. આર્યરૂપ, 4. આર્યમન, 5. આર્યસંકલ્પ, 6. આર્યપ્રજ્ઞ, 7. આર્યદૃષ્ટિ, 8. આર્યશીલા-ચાર, 9. આર્યવ્યવહાર, 10. આર્યપરાક્રમ, 11. આર્યવૃત્તિ, 12. આર્યજાતિ, 13. આર્યભાષી, 14. આર્યઅવભાષી, 15. આર્યસેવી, 16. આર્યપર્યાય, 17. આર્ય પરિવાર, આ પ્રમાણે 17 આલાવા જેમ દીનના કહ્યા તેમ આર્યની (ચૌભંગી પણ) જાણવી. .... 18. ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - આર્ય અને આર્યભાવ, આર્ય પણ અનાર્યભાવ, અનાર્ય પણ આર્યભાવ, અનાર્ય અને અનાર્યભાવ. (295) 1. વૃષભ ચાર ભેદે કહ્યા - જાતિસંપન્ન, કુળસંપન્ન, બળસંપન્ન અને રૂપસંપન્ન. એ પ્રમાણે ચાર ભેદે પુરુષો છે - જાતિ યાવત્ રૂપસંપન્ન. - 2. વૃષભ ચાર ભેદે કહ્યા- જાતિસંપન્ન પણ કુલસંપન્ન નહીં, કુલસંપન્ન પણ જાતિસંપન્ન નહીં, જાતિસંપન્ન અને કુલસંપન્ન, જાતિસંપન્ન નહીં અને કુલસંપન્ન નહીં. એ પ્રમાણે ચાર ભેદે પુરુષો છે - જાતિસંપન્ન-કુલસંપન્ન આદિ. 3. વૃષભ ચાર ભેદે છે- જાતિસંપન્ન પણ બલસંપન્ન નહીં - એ ચૌભંગી એ પ્રમાણે પુરુષો પણ ચાર ભેદે છે. 4. વૃષભ ચાર ભેદે છે - જાતિસંપન્ન પણ રૂપસંપન્ન નહીં - એ ચૌભંગી. એ પ્રમાણે પુરુષો પણ ચાર ભેદે. 5. વૃષભ ચાર ભેદે છે- કુળસંપન્ન પણ બળસંપન્ન નહીં - એ ચૌભંગી. એ પ્રમાણે ચાર ભેદે પુરુષો જાણવા. 6. વૃષભ ચાર ભેદે છે- કુળસંપન્ન પણ રૂપસંપન્ન નહીં - એ ચૌભંગી. એ પ્રમાણે પુરુષો ચાર ભેદે જાણવા. 7. વૃષભ ચાર ભેદે છે - બળસંપન્ન પણ રૂપસંપન્ન નહીં - એ ચૌભંગી. એ પ્રમાણે પુરુષો ચાર ભેદે જાણવા - બળસંપન્ન પણ રૂપસંપન્ન નહીં આદિ. 1. હાથી ચાર ભેદે છે - ભદ્ર, મંદ, મૃગ, સંકીર્ણ, એ રીતે પુરુષો પણ ચાર ભેદે છે - ભદ્ર, મંદ, મૃગ, સંકીર્ણ. 2. હાથી ચાર ભેદે છે - ભદ્ર અને ભદ્રમન, ભદ્ર અને મંદમન, ભદ્ર અને મૃગમન, ભદ્ર અને સંકીર્ણમન, એ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 53

Page #54
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ રીતે પુરુષો ચાર ભેદે છે - ભદ્ર અને ભદ્રમન, ભદ્ર અને મંદમન - ઇત્યાદિ - 4 - 3. હાથી ચાર ભેદે છે - મંદ અને ભદ્રમન, મંદ અને મંદમન, મંદ અને મૃગમન, મંદ અને સંકીર્ણમન. આ. પ્રમાણે જ પુરુષોને ચાર ભેદે જાણવા. 4. હાથી ચાર ભેદે છે - મૃગ અને ભદ્રમન, મૃગ અને મંદમન, મૃગ અને મૃગમન, મૃગ અને સંકીર્ણમન. આ જ ચાર ભેદે પુરુષો પણ જાણવા. 5. હાથી ચાર ભેદ જાણવા - સંકીર્ણ અને ભદ્રમન, સંકીર્ણ અને મંદમન, સંકીર્ણ અને મૃગમન, સંકીર્ણ અને સંકીર્ણમન. આ પ્રમાણે જ ચાર પુરુષો છે. (296) ભદ્ર હાથીના લક્ષણો - મધની ગોળી સમાન પિંગલ આંખ, અનુક્રમે સુંદર લાંબુ પૂંછળુ, ઉન્નતા મસ્તક, ધીર, સર્વાગ સમાધિત હોય તે. (297) મંદ હાથીના લક્ષણો - ચંચળ, સ્થળ, વિષમ ચમ્મ, સ્થૂળ મસ્તક, ધૂળ પૂંછ, સ્થૂળ નખ-દાંતકેશવાળો, પિંગલ લોચનવાળો હોય તે. (298) મૃગ હાથીના લક્ષણો - કૃશ શરીર, કૃશ ગ્રીવા, કૃશ ત્વચા, કૃશ દાંત-નખ-વાળયુક્ત, ભીરુ ત્રાસેલો, ખેદ વાળો, બીજાને ત્રાસ દેનારો હોય તે. (29) સંકીર્ણ હાથીના લક્ષણો - ઉક્ત ત્રણે હાથીના થોડા-થોડા લક્ષણ જેનામાં હોય, વિચિત્ર રૂપ અને શીલ વડે તે સંકીર્ણ છે. (300) ભદ્ર હાથી શરદઋતુમાં, મંદ હાથી વસંતઋતુમાં, મૃગ હાથી હેમંતઋતુમાં અને સંકીર્ણ હાથી સર્વ ઋતુમાં મદોન્મત્ત હોય છે. સૂત્ર-૩૦૧ વિકથાઓ ચાર કહી છે - સ્ત્રી કથા, ભોજન કથા, દેશ કથા, રાજ કથા. સ્ત્રીકથા ચાર ભેદે - સ્ત્રીઓની જાતિ કથા, સ્ત્રીઓની કુળ કથા, સ્ત્રીઓની રૂપ કથા, સ્ત્રીઓની નેપથ્ય કથા ભક્ત (ભોજન) કથા ચાર ભેદે છે - 1. આવાપ- ભોજન સામગ્રીની કથા, 2. નિર્વાપ- વિવિધ પક્વાનો અને વ્યંજનોની કથા, , 3. આરંભ– ભોજન બનાવવાની કથા, 4. નિષ્ઠાન-ભોજન વ્યયની કથા. દેશ કથા ચાર ભેદે છે - દેશવિધિ કથા, દેશવિકલ્પ કથા, દેશછંદક કથા, દેશનેપથ્ય કથા. રાજકથા ચાર ભેદ- રાજાની ૧.અતિયાન કથા, ૨.નિર્માણ કથા, ૩.બલવાહન કથા, ૪.કોશ કોઠાગાર કથા. ધર્મકથા ચાર ભેદે છે - આક્ષેપણી-સ્વમતમાં આકર્ષણી, વિક્ષેપણી-પરમતથી ચલિત કરનારી, સંવેદનીવૈરાગ્ય ઉત્પન્ન કરનારી, નિર્વેદની-સંસારથી ઉદાસીન કરનારી કથા. આક્ષેપણી કથા ચાર ભેદ-આચાર આક્ષેપણી, વ્યવહાર આક્ષેપણી, પ્રજ્ઞપ્તિ આક્ષેપણી, દષ્ટિવાદ આક્ષેપણી. | વિક્ષેપણી કથા ચાર ભેદે - (1) સ્વ સિદ્ધાંતના ગુણોનું અને પરસિદ્ધાંતના દોષોનું કથન, (2) પર સિદ્ધાંત ખંડન અને સ્વ સિદ્ધાંત સ્થાપના, (3) પર સિદ્ધાંતનો સમ્યગુવાદ કહીને, તેમાં રહેલ મિથ્યાવાદ કહેવો. (4) પર સિદ્ધાંતનો મિથ્યાવાદ કહીને ત્યાં સમ્યવાદ સ્થાપવો. સંવેદની કથા ચાર ભેદે છે - આલોક સંવેદની, પરલોક સંવેદની, આત્મશરીર સંવેદની, પરશરીર સંવેદની. નિર્વેદની કથા ચાર ભેદે કહેલી છે - (1) આ લોકમાં સંચિત દુષ્ટકર્મનું ફળ આ જન્મમાં મળે, (2) આ લોકમાં સંચિત દુષ્કર્મનું ફળ પરલોકમાં મળે, 3) પરજન્મમાં સંચિત દુષ્કર્મનું ફળ આલોકમાં મળે, (4) પરજન્મમાં સંચિત દુષ્કર્મનું ફળ પરલોકમાં મળે - (તે તે સંબંધી કથા તે નિર્વેદની કથા), (1) આલોકમાં આચરેલા સત્કર્મોના ફળ આ જન્મમાં મળે, (2) આલોકમાં આચરેલ સત્કર્મોના ફળ પરલોકમાં મળે, ઇત્યાદિ ચઉભંગી જાણવી. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 54

Page #55
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સૂત્ર-૩૦૨ ચાર પ્રકારે પુરુષો કહ્યા છે- કોઈ શરીરથી કૃશ અને મનથી કૃશ હોય, કોઈ શરીરથી કૃશ પણ મનથી દઢ હોય, કોઈ શરીરથી દઢ પણ મનથી કૃશ હોય, કોઈ શરીરથી દઢ અને મનથી દઢ હોય. ચાર ભેદે પુરુષ છે - કોઈ કૃશ અને કૃશ શરીર હોય, કોઈ કૃશ અને દઢ શરીર હોય, કોઈ દઢ અને કૃશ શરીર હોય, કોઈ દઢ અને દઢ શરીર હોય. ચાર પ્રકારે પુરુષ છે (1) કોઈ કૃશ શરીરીને જ્ઞાનદર્શન ઉત્પન્ન થાય છે, પણ દઢ શરીરીને નહીં, (2) કોઈ દઢ શરીરીને જ્ઞાનદર્શન ઉત્પન્ન થાય છે, પણ કૃશ શરીરીને નહીં, (3) કોઈ કૃશ શરીરીને જ્ઞાનદર્શન ઉત્પન્ન થાય છે, દઢ શરીરીને પણ થાય છે, (4) કોઈ કૃશ શરીરીને જ્ઞાનદર્શન ઉત્પન્ન થતા નથી અને દઢશરીરીને ઉત્પન્ન થતા નથી. સૂત્ર-૩૦૩ ચાર કારણે નિર્ઝન્થ અને નિર્ચન્થીને આ સમયમાં કેવળ જ્ઞાનદર્શનની ઉત્પત્તિની ઇચ્છા છતાં ઉત્પન્ન ના થાય. તે આ - (1) વારંવાર સ્ત્રી કથા, ભોજન કથા, દેશ કથા, રાજ કથાને કહેનાર હોય છે. (2) જે પોતાના આત્માને વિવેક અને વ્યુત્સર્ગથી ભાવિત ન કરે, (3) રાત્રિના પૂર્વ-પશ્ચિમ ભાગમાં ધર્મજાગરિકા કરતા નથી. (4) પ્રાસુક, એષણીય, અલ્પ આહાર માટે બધા ઘરોમાં સમ્યક ગવેષણા ન કરે. આ ચાર કારણે નિર્ચન્થ-નિર્ચન્થીઓને યાવત્ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન ન થાય. ચાર કારણે નિર્ચન્થ-નિર્ચન્થીઓને અતિશય જ્ઞાનદર્શનની ઇચ્છા હોય તો તે ઉત્પન્ન થાય છે - (1) સ્ત્રી કથા, ભક્ત કથા, દેશ કથા, રાજ કથા ન કહે, (2) વિવેક અને વ્યુત્સર્ગપૂર્વક આત્માને ભાવિત કરે, (3) રાત્રિના પૂર્વપશ્ચિમ ભાગમાં ધર્મજાગરિકા કરે અને (4) પ્રાસુક, એષણીય, અલ્પ આહાર માટે બધા ઘરોમાં સમ્યક્ ગવેષણા કરે. આ ચાર સ્થાને નિર્ઝન્થ-નિર્ચન્થીઓ યાવત્ જ્ઞાનાદિ પામે. સૂત્ર-૩૦૪ થી 307 04) સાધુ-સાધ્વીને ચાર મહા પડવાએ સ્વાધ્યાય કરવો ન કલ્પે. તે આ - અષાઢી પડવો. આસોનો પડવો, કાર્તિકી પડવો, ચૈત્રી પડવો (પડવો એટલે વદ એકમ.) - સાધુ-સાધ્વીને ચાર સંધ્યાએ સ્વાધ્યાય કરવો ન કલ્પે, તે આ - સૂર્યોદયે, મધ્યાહે, સંધ્યાએ, મધ્યરાત્રિએ. (પૂર્વ પશ્ચાત્ ઘડી). (305) લોક સ્થિતિ ચાર ભેદે છે - આકાશ પ્રતિષ્ઠિત વાયુ, વાયુ પ્રતિષ્ઠિત ઉદધિ, ઉદધિ પ્રતિષ્ઠિત પૃથ્વી, પૃથ્વી પ્રતિષ્ઠિત ત્રણ સ્થાવર પ્રાણી. (306) ચાર પ્રકારે પુરુષો કહ્યા - તથાપુરુષ-(આજ્ઞાનો સ્વીકાર કરનાર), નોતથાપુરુષ-(આજ્ઞાનો સ્વીકાર ન કરનાર), સૌવસ્તિક, -(સ્વામીની સ્તુતિ કરનાર) પ્રધાન-(જે સ્વામી કે રાજા હોય). ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા (1) આત્માંતકર-(પોતાના ભવનો અંત કરે) પણ પરાંતકર-(બીજાના ભવનો નહીં, (2) પરાંતકર, આત્માંતકર નહીં, (3) આત્માંતકર અને પરાંતકર, (4) આત્માંતકર નહીં અને પરાંતકર નહીં. ચાર ભેદે પુરુષ - સ્વયં ચિંતા કરે પણ બીજાને ન કરાવે. ઇત્યાદિ ચાર પ્રકારે. ચાર ભેદે પુરુષ - આત્મદમ-આત્મ દમન કરે પણ પરંદમ-બીજાનું દમન ન કરે નહીં ઇત્યાદિ. (307) ગહ ચાર ભેદે છે - (1) પ્રાયશ્ચિત્ત લેવા ગુરુ પાસે જઉં તે એક ગહ. (2) ગહણીય દોષ દૂર કરું તે બીજી ગર્તા. (3) જે કંઈ અનુચિત હોય તેનું મિથ્યાદુષ્કૃત આપું તે ત્રીજી ગર્હ. (4) સ્વદોષ ગર્થાથી શુદ્ધિ થાય તેમ માનવું તે ચોથી ગહ. સૂત્ર-૩૦૮ 1. ચાર ભેદે પુરુષો છે - કોઈ પોતાને દુષ્પવૃત્તિથી બચાવે છે, બીજાને નહીં. કોઈ બીજાને દુષ્પવૃત્તિથી મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 55

Page #56
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ બચાવે છે, પોતાને નહીં. કોઈ બંનેને દુષ્ટ પ્રવૃત્તિથી બચાવે છે. કોઈ બંનેને દુપ્રવૃત્તિથી બચાવતો નથી. 2. ચાર ભેદે માર્ગ છે - એક આરંભે ઋજુ અને અંતે પણ ઋજુ, એક આરંભે ઋજુ પણ અંતે વક્ર, એક આરંભે વક્ર પણ અંતે ઋજુ, એક આરંભે વક્ર અને અંતે પણ વક્ર. 3. એ રીતે ચાર ભેદે પુરુષો છે. 4. ચાર ભેદે માર્ગ છે - એક આરંભે ક્ષેમ અને અંતે ક્ષેમ, એક આરંભે ક્ષેમ અંતે અક્ષેમ, એક આરંભે અક્ષેમાં અંતે ક્ષેમ, એક આરંભે અક્ષમ અને અંતે પણ અક્ષેમ. 5. એ રીતે ચાર ભેદે પુરુષ છે. 6. ચાર ભેદે માર્ગ છે - કોઈ ક્ષેમ અને ક્ષેમરૂપ, કોઈ ક્ષેમ પણ અક્ષેમરૂપ, ઇત્યાદિ ચાર ભેદ છે. 7. એ રીતે પુરુષો પણ ચાર ભેદે છે. 8. શંખ ચાર ભેદે છે - કોઈ વામ અને વામાવર્ત કોઈ વામ પણ દક્ષિણાવર્ત, કોઈ દક્ષિણ પણ વામાવર્ત, કોઈ દક્ષિણ પણ દક્ષિણાવર્ત. 9. એ દષ્ટાંતે ચાર પ્રકારે પુરુષો કહ્યા છે - કોઈ વામ અને વામાવર્ત આદિ. 10. ચાર ભેદે ધૂમ્રશિખાઓ છે - કોઈ વામા અને વામાવર્ત આદિ, ચાર. 11. એ રીતે સ્ત્રીઓ ચાર ભેદે છે - વામાં અને વામાવર્ત આદિ. 12. ચાર ભેદે અગ્નિશિખા છે - કોઈ વામા અને વામાવર્ત ઇત્યાદિ ચાર. 13. એ રીતે સ્ત્રીઓ ચાર ભેદે છે - વામ અને વામાવર્ત આદિ. 14. ચાર ભેદે વાતમંડલિકા છે - કોઈ વામાં અને વામાવર્ત ઇત્યાદિ ચૌભંગી. 15. એ રીતે સ્ત્રીઓ ચાર ભેદે છે - કોઈ વામાં અને વામાવર્ત. 16. ચાર ભેદે વનખંડો છે - કોઈ વામ અને વામાવર્ત ઇત્યાદિ ચૌભંગી. 17. એ રીતે પુરુષો ચાર ભેદે છે - વામ અને વામાવર્ત. આદિ. સૂત્ર-૩૦૯ ચાર કારણે (એકલો) સાધુ (એકલી) સાધ્વી સાથે આલાપ, સંલાપ કરતા (જિનાજ્ઞા) ઉલ્લંઘન કરતો નથી, તે આ - માર્ગ પૂછતાં, માર્ગ બતાવતા, અશન-પાન-ખાદિમ-સ્વાદિમ આહાર આપતા, અશનાદિ અપાવતા. સૂત્ર-૩૧૦ તમસ્કાયના ચાર નામ છે - તમ, તમસ્કાય, અંધકાર, મહાંધકાર. તમસ્કાયના ચાર નામ છે - લોકાંધકાર, લોકતમસ્, દેવાંધકાર અને દેવતમ. તમસ્કાયના ચાર નામ છે - વાતપરિઘ, વાતપરિઘક્ષોભ, દેવારણ્ય, દેવબૃહ. તમસ્કાય ચાર કલ્પોને આવરીને રહ્યો છે - સૌધર્મ, ઈશાન, સનસ્કુમાર, માહેન્દ્ર. સૂત્ર-૩૧૧ 1. ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - સંપ્રકટ પ્રતિસવી-(પ્રગટ રૂપે દોષનું સેવન કરનાર), પ્રચ્છન્ન પ્રતિસવી-ગુપ્તા રૂપે દોષનું સેવન કરનાર), પ્રત્યુત્પન્ન નંદી-(વર્તમાનમાં ઈષ્ટ વસ્તુની પ્રાપ્તિમાં આનંદ માનનાર), નિસ્સરણનંદી. સેના ચાર ભેદે છે - જીતનારી પણ પરાજિત ન થનાર, પરાજિત થનાર પણ ન જીતનાર, જીતનારી અને પરાજય પામનારી, ન જીતનાર - ન પરાજિત થનાર. 3. આ પ્રમાણે ચાર ભેદે પુરુષ છે - જીતનાર પણ પરાજિત ના થનાર આદિ. 4. ચાર ભેદે સેનાઓ કહી - જીતીને ફરી જીતનાર, જીતીને પરાજય પામનાર, પરાજય પામીને જીતનાર, પરાજય પામીને ફરી હારનાર. 5. એ પ્રમાણે ચાર ભેદે પુરુષો છે– જીતીને ફરી જીતનાર આદિ સૂત્ર-૩૧૨ ચાર પ્રકારે રાજિ અર્થાત્ રેખા કહેલ છે– પર્વતરાજિ, પૃથ્વીરાજિ, વાલુકા રાજિ અને ઉદકરાજિ. એ પ્રમાણે ક્રોધ ચાર પ્રકારે કહેલ છે- પર્વતરાજિ સમાન (અનંતાનુબંધી) ક્રોધ, પૃથ્વીરાજિ સમાન (અપ્રત્યાખ્યાની) ક્રોધ, મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 56

Page #57
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ વાસ્તુકારાજિ સમાન(પ્રત્યાખ્યાનાવરણ) ક્રોધ, ઉદકરાજિ સમાન (સંજવલન) ક્રોધ. અનંતાનુબંધી ક્રોધમાં વર્તતો જીવ કાળ કરે તો નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અપ્રત્યાખ્યાની ક્રોધમાં વર્તતો. જીવ કાળ કરે તો તિર્યંચ ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રત્યાખાની ક્રોધમાં વર્તતો જીવ કાળ કરે તો મનુષ્ય ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. સંજ્વલન ગતિમાં વર્તતો જીવ કાળ કરે તો દેવ ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. સ્તંભ ચાર ભેદે છે - શૈલસ્તંભ, અસ્થિતંભ, દારસ્તંભ અને નેતરસ્તંભ, એ પ્રમાણે માન ચાર ભેદે છે - શૈલસ્તંભ સમાન માના, અસ્થિતંભ સમાન માન, દારુસ્તંભ સમાન માન અને નેતરસ્તંભ સમાન માન. શૈલસ્તંભ સમાન માનવાળો જીવ મરીને નૈરયિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અસ્થિતંભ સમાન માનવાળો જીવ મરીને તિર્યંચ ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. દારુસ્તંભ સમાન માનવાળો જીવ મરીને મનુષ્ય ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. નેતર સ્તંભ સમાન માનવાળો જીવ મરીને દેવયોનિમાં ઉપજે છે. ચાર ભેદે વસ્તુનું વક્રત્વ છે - વાંસના મૂલનું વક્રત્વ, ઘેટાના શીંગડાનું વક્રત્વ, ગોમૂત્રનું વક્રત્વ, વાંસની છાલનું વક્રત્વ. એ પ્રમાણે ચાર ભેદે માયા છે - વંસમૂલ સમ વક્ર યાવત્ વાંસછાલ સમાન વક્રત્વ. વંસમૂલ સમાન માયામાં પ્રવેશેલ જીવ કાળ કરીને નૈરયિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, ઘેટાના શીંગડા સમાન માયાવાળો જીવ મરીને તિર્યંચયોનિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ગોમૂત્ર સમાન માયાવાળો મરીને મનુષ્યમાં ઉપજે છે. વાંસની છાલ સમાન માયાવાળો જીવ મરીને દેવયોનિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. વસ્ત્ર ચાર ભેદે છે - કૃમિરાગથી રંગેલું, કમરાગથી રંગેલું, ખંજન રાગથી રંગેલ, હાલિદ્રરાગથી રંગેલ, એ રીતે લોભ ચાર ભેદે છે - કૃમિરાગરક્ત વસ્ત્ર સમાન, કર્દમરાગરક્ત વસ્ત્ર સમાન, ખંજનરાગરક્ત સમાન, હાલિદ્ર રાગરક્ત વસ્ત્ર સમાન. કૃમિરાગ રક્ત વસ્ત્ર સમાન (અનંતાનુબંધી) લોભવાળો જીવ મૃત્યુ પામીને નૈરયિકમાં ઉપજે છે, એ રીતે યાવતુ હાલિદ્રરાગરક્ત સમાન (સંજ્વલન) લોભવાળો જીવ મરીને દેવલોકમાં ઉપજે છે. સૂત્ર-૩૧૩ સંસાર ચાર ભેદે છે - નૈરયિક સંસાર, તિર્યંચ સંસાર, મનુષ્ય સંસાર અને દેવસંસાર. ચાર ભેદે આયુષ્ય કહેલ છે - નૈરયિકાયુ, તિર્યંચ આયુ, મનુષ્ય આયુ અને દેવાયુ. ચાર ભેદે ભવ-(ઉત્પતિ) કહેલ છે - નૈરયિક ભવ, તિર્યંચ ભવ, મનુષ્ય ભવ અને દેવ ભવ. સૂત્ર-૩૧૪ આહાર ચાર ભેદે કહેલ છે - અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ. ચાર ભેદે આહાર છે- ઉપસ્કરસંપન્ન-(વઘાર આદિ સંસ્કાર કરેલ આહાર).ઉપસ્કૃતસંપન્ન-(રાંધેલો આહાર), સ્વભાવસંપન્ન-(કુદરતી રીતે પાકેલ ફળ વગેરે) અને પરિજુષિતસંપન્ન-(કેટલોક સમય રાખીને તૈયાર કરેલ આહાર). સૂત્ર-૩૧૫ ચાર પ્રકારે બંધ કહેલ છે - પ્રકૃતિ બંધ, સ્થિતિ બંધ, અનુભાવ બંધ, પ્રદેશ બંધ. ચાર પ્રકારે ઉપક્રમ કહેલ છે - બંધનોપક્રમ, ઉદીરણોપક્રમ, ઉપશમોપક્રમ, વિપરિણામનોપક્રમ. બંધનોપક્રમ ચાર ભેદે છે - પ્રકૃતિ - સ્થિતિ અનુભાવ - પ્રદેશ બંધનોપક્રમ. ઉદીરણોપક્રમ ચાર ભેદે છે - પ્રકૃતિ - સ્થિતિ - અનુભાવ - પ્રદેશ ઉદીરણોપક્રમ. ઉપશમાપક્રમ ચાર ભેદે છે - પ્રકૃતિ - સ્થિતિ - અનુભાવ - પ્રદેશોપશમોપક્રમ. વિપરિણામ ઉપક્રમ ચાર ભેદે છે - પ્રકૃતિ - સ્થિતિ - અનુભાવ - પ્રદેશથી. ચાર ભેદે અલ્પબદુત્વ કહ્યું છે - પ્રકૃતિ - સ્થિતિ - અનુભાવ - પ્રદેશ અલ્પબદુત્વ. ચાર ભેદે સંક્રમ કહ્યો છે - પ્રકૃતિ - સ્થિતિ - અનુભાવ - પ્રદેશ સંક્રમ. ચાર ભેદે નિયત કહ્યો છે - પ્રકૃતિ - સ્થિતિ - અનુભાવ - પ્રદેશનિધત્ત. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 57

Page #58
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ ચાર ભેદે નિકાચિત કહેલ છે - પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, અનુભાવ, પ્રદેશ. સૂત્ર-૩૧૬ થી 318 (316) ચાર એક સંખ્યાવાળા છે - દ્રવ્ય એક, માતૃકાપદ એક, પર્યાય એક, સંગ્રહ એક. (317) ચાર પ્રકારે ‘કતિ' (કેટલા) છે - દ્રવ્યકતિ, માતૃકાપદકતિ, પર્યાયકતિ, સંગ્રહકતિ. (318) ચાર સર્વ કહ્યા - નામ સર્વ, સ્થાપના સર્વ, આદેશ સર્વ, નિરવશેષ સર્વ. સૂત્ર-૩૧૯ થી 322 (319) માનુષોત્તર પર્વતની ચારે દિશામાં ચાર કૂટો કહ્યા છે. તે આ - રત્નકૂટ, રત્નોચ્ચયકૂટ, સર્વરત્નકૂટ, રત્નસંચયકૂટ. (320) જંબુદ્વીપના ભરત અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાં ગત ઉત્સર્પિણીમાં સુષમસુષમાં નામક છઠ્ઠી આરામાં ચાર કોડાકોડી સાગરોપમ કાળ હતો. જંબૂદ્વીપમાં ભરત-ઐરવતમાં આ અવસર્પિણીમાં સુષમસુષમા નામક પહેલા આરામાં ચાર કોડાકોડી સાગરોપમ કાલ હતો. જંબૂદ્વીપના ભરત-ઐરવતમાં આગામી ઉત્સર્પિણીમાં સુષમસુષમા આરામાં ચાર સાગરોપમ કોડાકોડી કાળ હશે. (321) જંબુદ્વીપમાં દેવફ-ઉત્તરફને છોડીને ચાર અકર્મભૂમિઓ કહી છે - હૈમવત, હૈરણ્યવત, હરિવર્ષ, રમ્ય વર્ષ. ચાર વૃત્તવૈતા પર્વતો છે - શબ્દાપાતી, વિકટાપાતી, ગંધાપાતી, માલ્યવંત પર્યાય. ત્યાં ચાર મહર્ફિક દેવો. યાવત્ પલ્યોપમની સ્થિતિવાળા વસે છે - સ્વાતિ, પ્રભાસ, અરુણ, પદ્મ. જંબુદ્વીપમાં મહાવિદેહ ક્ષેત્ર ચાર ભેદે કહ્યું છે - પૂર્વવિદેહ, અપરવિદેહ, દેવકુરુ, ઉત્તરકુરુ. બધા નિષધ અને નીલવંત પર્વતો 400 યોજન ઊંચા અને 400 ગાઉ ઊંડા કહ્યા છે. જંબદ્વીપના મેરુ પર્વતની પૂર્વ દિશાએ સીતા મહાનદીની ઉત્તરે ચાર વક્ષસ્કાર પર્વતો કહ્યા છે - ચિત્રકૂટ, પશ્નકૂટ, નલિનકૂટ, એકશૈલ. જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતની પૂર્વે સીતા મહાનદીની દક્ષિણે ચાર વક્ષસ્કાર પર્વતો કહ્યા છે - ત્રિકૂટ, વૈશ્રમણકૂટ, અંજન, માતંજન. જંબદ્વીપના મેરુની પશ્ચિમે સીતાદા મહાનદીની દક્ષિણે ચાર વક્ષસ્કાર પર્વતો કહ્યા છે - અંકાવતી, પદ્માવતી, આશીવિષ, સુખાવહ. - જંબુદ્વીપના મેરુની પશ્ચિમે સીતોદા મહાનદીની દક્ષિણે ચાર વક્ષસ્કાર પર્વતો કહ્યા છે - ચંદ્ર પર્વત, સૂર્ય પર્વત, દેવ પર્વત, નાગ પર્વત. જંબુદ્વીપના મેરુની ચાર વિદિશાએ ચાર વક્ષસ્કાર પર્વતો છે– સૌમનસ, વિદ્યુપ્રભ, ગંધમાદન, માલ્યવંત. જંબુદ્વીપના મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જઘન્યથી ચાર અરિહંતો, ચાર ચક્રવર્તીઓ, ચાર બળદેવો, ચાર વાસુદેવો ઉત્પન્ન થયા છે - થાય છે અને થશે. જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતને વિશે ચાર વન કહ્યા છે - ભદ્રશાલવન, નંદનવન, સોમનસવન, પાંડુકવન. જંબૂદ્વીપના મેરુના પંડકવનમાં ચાર અભિષેકશીલાઓ કહી છે - પંડૂકંબલ શિલા, અતિપંકંબલ શિલા, રક્તકંબલ શિલા, અતિરક્તકંબલ શિલા. મેરુ ચૂલિકા ઉપરના ભાગે ચાર યોજનની પહોળાઈ વડે કહી છે. એ રીતે ધાતકીખંડ દ્વીપના પૂર્વાર્ધમાં પણ કાળ સૂત્રથી આરંભીને યાવતું મેરુ ચૂલિકા પર્યન્ત જાણવુ. એ પ્રમાણે યાવતુ પુષ્કરવર દ્વીપના પશ્ચિમાર્યમાં યાવત્. મેરુ ચૂલિકામાં જાણવુ. (322) જંબુદ્વીપમાં અવશ્ય રહેલ વસ્તુ કાળસૂત્રથી ચૂલિકા સુધી કહી તેમજ યાવત્ ધાતકીખંડ અને મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 58

Page #59
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ પુષ્કરવરદ્વીપાર્ટ્સમાં માં પૂર્વ-પશ્ચિમ પડખે છે. સૂત્ર-૩૨૩ થી 326 (323) જંબુદ્વીપના ચાર દ્વારા કહ્યા છે - વિજય, વૈજયંત, જયંત, અપરાજિત. તે દરવાજા ચાર યોજના પહોળા અને પ્રવેશ માર્ગ ચાર યોજન છે. ત્યાં ચાર મહદ્ધિક યાવત્ પલ્યોપમસ્થિતિક દેવ વસે છે - વિજય, વૈજયંત, જયંત અને અપરાજિત નામે છે. (324) જંબૂદ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે ચલહિમવંત વર્ષધર પર્વતની ચારે વિદિશામાં લવણસમુદ્રમાં 300-300 યોજન જતા આ ચાર અંતરદ્વીપો છે - એકોરુકદ્વીપ, આભાષિકદ્વીપ, વૈષાણિકદ્વીપ અને લાંગુલિકદ્વીપ. તે દ્વીપોમાં ચાર પ્રકારના મનુષ્યો વસે છે - એકોરુકા, આભાષિકા, વૈષાણિકા અને લાંગુલિકા. તે દ્વીપોની ચારે વિદિશાઓમાં લવણ-સમુદ્રમાં 400-400 યોજન જતા ચાર અંતરદ્વીપો છે - હયકર્ણદ્વીપ, ગજકર્ણદ્વીપ, ગોકર્ણદ્વીપ, શકુંલીકર્ણદ્વીપ. તે દ્વીપોમાં ચાર પ્રકારના મનુષ્યો વસે છે - હયકર્ણા, ગજકર્ણા, ગોકર્ણા, શક્લીકર્ણા. - ઉક્ત દ્વીપોથી આગળ ચાર વિદિશાઓમાં લવણસમુદ્રમાં 500-500 યોજન જતા ચાર અંતરદ્વીપો છે - આદર્શ મુખદ્વીપ, મેંઢકમુખદ્વીપ, અયોમુખદ્વીપ અને ગોમુખદ્વીપ. ત્યાં ચાર પ્રકારના મનુષ્યો કહેવા. તે દ્વીપોથી ચાર વિદિશામાં લવણસમુદ્રમાં 600-600 યોજન જતા ચાર અંતરદ્વીપો છે - અશ્વમુખદ્વીપ, હસ્તિમુખદ્વીપ, સીંહમુખદ્વીપ, વ્યાધ્રમુખદ્વીપ. તે દ્વીપમાં પણ ચાર પ્રકારે મનુષ્યો કહેવા. તે દ્વીપોથી ચાર વિદિશામાં આગળ 700-700 યોજન જતા ચાર અંતરદ્વીપો છે - અશ્વકર્ણદ્વીપ, હસ્તિકર્ણદ્વીપ, અકર્ણદ્વીપ, કર્ણપ્રાવરણદ્વીપ. ત્યાં મનુષ્યો કહેવા. તે દ્વીપોથી આગળ ચાર વિદિશાઓમાં લવણસમુદ્રમાં 800-800 યોજન જતા ચાર અંતરદ્વીપો છે - ઉલ્કામુખદ્વીપ, મેઘમુખદ્વીપ, વિદ્યુમ્મુખદ્વીપ, વિદ્યુદંતદ્વીપ, તે દ્વીપમાં પણ મનુષ્યો કહેવા. ત્યાંથી આગળ ચાર વિદિશાઓમાં લવણ સમુદ્રમાં 900-900 યોજન જતા ચાર અંતરદ્વીપો છે - ઘનદંતદ્વીપ, લષ્ટદંતદ્વીપ, ગૂઢદંતદ્વીપ, શુદ્ધદંતદ્વીપ. ત્યાં મનુષ્યો વસે છે - ઘનદંતા, લષ્ટદંતા, ગૂઢદંતા, શુદ્ધદંતા. જંબુદ્વીપના મેરુની ઉત્તરે શિખરી વર્ષધરની ચારે વિદિશાઓમાં લવણસમુદ્રમાં 300-300 યોજન જતાં. ચાર અંતરદ્વીપો છે - એકોરુકદ્વીપ આદિ ઉપર મુજબ જ શુદ્ધદંત પર્યન્ત કહેવું. (325) જંબુદ્વીપની બહારની વેદિકાના અંતથી ચારે દિશાઓમાં લવણસમુદ્રમાં 95,000 યોજન જતા ત્યાં અતિ મોટા, ઉદક કુંભાકારે રહેલા ચાર મહાપાતાળ કળશો છે - વડવામુખ, કેતુક, ચૂપક, ઇશ્વર. ત્યાં મહર્તુિક યાવત્ પલ્યોપમ સ્થિતિક ચાર દેવો વસે છે - કાલ, મહાકાલ, વેલંબ, પ્રભંજન. જંબૂદ્વીપની બાહ્ય વેદિકાના અંતથી ચારે દિશામાં 42,000 યોજન જતા ચાર વેલંધરનાગરાજીય ચાર આવાસ પર્વતો છે - ગૌતૂપ, ઉદકભાસ, શંખ, ઉદાસીમ. ત્યાં મહર્તુિક યાવત્ પલ્યોપમ સ્થિતિક ચાર દેવો વસે છે - ગોતૂપ, શિવક, શંખ, મનઃશિલ. જંબૂદ્વીપની બાહ્ય વેદિકાંતથી ચાર વિદિશામાં લવણસમુદ્રમાં 42,000 યોજન જતા ચાર અનુવેલંધર નાગરાજીય આવાસ પર્વતો છે - કર્કોટક, વિદ્યુપ્રભ, કૈલાસ, અરુણપ્રભ. ત્યાં ચાર મહદ્ધિક દેવો યાવત્ પલ્યોપમાં સ્થિતિક વસે છે - કર્કોટક, કર્દમ, કૈલાસ, અરુણપ્રભ. લવણસમુદ્રમાં ચાર ચંદ્રો પ્રકાશ્યા હતા-પ્રકાશે છે અને પ્રકાશશે. ચાર સૂર્યો તપ્યા હતા, તપે છે અને તપશે. ચાર કૃતિકા યાવત્ ચાર ભરણી નક્ષત્રોએ ચંદ્ર સાથેયોગ કર્યો હતો, કરે છે અને કરશે. ચાર અગ્નિ યાવત્ ચાર યમ (નક્ષત્રાધિપતિ) છે. ચાર અંગારક યાવત્ ચાર ભાવકેતુ (ગ્રહો) છે. લવણસમુદ્રના ચાર દ્વારો છે - વિજય, વૈજયંત, જયંત અને અપરાજિત. તે દ્વાર ચાર યોજન પહોળા, ચાર ના. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 59

Page #60
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ યોજન પ્રવેશથી છે, ત્યાં ચાર મહર્ફિક દેવો યાવત્ પલ્યોપમસ્થિતિક છે - વિજય, વૈજયંત, જયંત, અપરાજિત. (326) ધાતકીખંડદ્વીપ ચક્રવાલ વિષ્કલ્પથી ચાર લાખ યોજન છે. જંબુદ્વીપની બહાર ચાર ભરત, ચાર ઐરવત ક્ષેત્રો છે, (અઢીદ્વીપમાં પાંચ ભરત અને પાંચ ઐરાવત છે. તેમાં જંબુદ્વીપમાં એક ભરત અને એક ઐરાવત છે.ધાતકીખંડમાં બે ભરત અને બે ઐરાવત છે. પુષ્કરવરાદ્ધદ્વીપમાં બે ભરત અને બે ઐરાવત છે.) એવી રીતે જેમ શબ્દોદ્દેશક બીજા સ્થાનનાં ત્રીજા ઉદ્દેશામાં કહ્યું, તેમજ અહીં બધું કહેવું. સૂત્ર-૩૨૭ થી 329 (327) ચક્રવાલ વિષ્કમ્ભવાળા નંદીશ્વરદ્વીપના મધ્યમાં ચારે દિશામાં ચાર અંજનક પર્વત છે - પૂર્વમાંદક્ષિણમાં-પશ્ચિમ-ઉત્તરનો અંજનક પર્વત. તે અંજનકપર્વત 84,000 યોજન ઊંચો છે, 1000 યોજન ભૂમિમાં છે. વિષ્કન્મ પણ 10,000 યોજન છે. પછી ક્રમશઃ ઘટતા-ઘટતા ઉપર તેનો વિષ્ફન્મ 1000 યોજનનો છે. તે પર્વતોની પરિધિ મૂલમાં 31,623 યોજન છે, પછી ક્રમશઃ ઘટતા-ઘટતા ઉપરની પરિધિ 3166 યોજન થાય છે. તે પર્વતો મૂળમાં વિસ્તૃત, મધ્યમાં સાંકડા અને ઉપર પાતળા અર્થાત્ ગોપુચ્છ આકૃતિવાળા છે. સર્વે અંજનરત્નમય, સ્વચ્છ, કોમળ, ઘંટેલ, ઘસેલ, નિરજ, નિષ્પક, નિરાવરણ શોભાવાળા, સ્વપ્રભાવાળા, કિરણો સહિત, સઉદ્યોત, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ પ્રતિરૂપ છે. તે અંજનક પર્વતના ઉપરીતલે સમરમણીય ભૂમિભાગ છે. તે બહુસમ રમણીય ભૂમિભાગની બહુ મધ્યદેશ. ભાગમાં ચાર સિદ્ધાયતન (જિનાલયો) કહ્યા છે. તે સિદ્ધાયતનની લંબાઈ 100 યોજનની છે, પહોળાઈ 50 યોજન, ઊંચાઈ 72 યોજનની છે. તે સિદ્ધાયતનની ચારે દિશામાં એક-એક દ્વાર છે - દેવદ્વાર, અસુરદ્વાર, નાગદ્વાર, સુવર્ણદ્વાર. ત્યાં ચાર પ્રકારના દેવ રહે છે - દેવ, અસુર, નાગ, સુવર્ણ. તે દ્વારો આગળ ચાર મુખમંડપ છે. તે મુખમંડપની આગળ ચાર પ્રેક્ષાગૃહમંડપ છે. તે પ્રેક્ષાઘર મંડપના મધ્ય ભાગમાં ચાર વજમય અખાડા છે. તે વજમય અખાડા મધ્યે ચાર મણિપીઠિકા છે. તે મણિપીઠિકા ઉપર ચાર સિંહાસન છે. તે સિંહાસનો પર ચાર વિજયદૂષ્ય છે. તે વિજયદૂષ્યોની મધ્યમાં ચાર વજમય અંકુશ છે. તે વજમય અંકુશો પર લઘુ કુંભાકારે મોતીઓની ચાર માલા છે. પ્રત્યેક માળા અન્ય અડધી ઊંચાઈવાળી ચાર-ચાર માળાઓથી ઘેરાયેલી છે. તે પ્રેક્ષાઘર મંડપોની આગળ ચાર મણિપીઠિકાઓ છે, તે મણિપીઠિકાઓ ઉપર ચાર-ચાર ચૈત્યસ્તંભ છે. તે પ્રત્યેક ચૈત્યસ્તંભની ચારે દિશામાં ચાર-ચાર મણિપીઠિકાઓ છે. તે પ્રત્યેક મણિપીઠિકા ઉપર સર્વ રત્નમય ચાર જિનપ્રતિમાઓ છે, જે પર્ઘક આસને સ્તૂપાભિમુખ રહેલી છે. તેમના નામો-ઋષભ, વર્ધમાન, ચંદ્રાનન, વારિષણ છે. તે ચૈત્યસ્તૂપોની આગળ ચાર મણિપીઠિકાઓ છે, તે મણિપીઠિકા ઉપર ચાર ચેત્યવૃક્ષો છે, તે ચૈત્યવૃક્ષોની આગળ ચાર મણિપીઠિકા છે, તે મણિપીઠિકા ઉપર ચાર મહેન્દ્રધ્વજ છે. તે મહેન્દ્રધ્વજ આગળ 4 નંદા પુષ્કરિણી છે, તે પ્રત્યેક પુષ્કરિણીની ચારે દિશામાં ચાર વનખંડો છે - પૂર્વમાં, દક્ષિણમાં, પશ્ચિમમાં, ઉત્તરમાં વનખંડ. (328) પૂર્વમાં અશોકવન, દક્ષિણે સપ્તપર્ણવન, પશ્ચિમે ચંપકવન અને ઉત્તરમાં આમ્રવન આવેલ છે. (329) ત્યાં પૂર્વદિશાવર્તી અંજનકપર્વતની ચારે દિશામાં ચાર નંદાપુષ્કરિણીઓ છે. તે આ - નંદુત્તરા, નંદા, આનંદા, નંદિવર્દ્રના. તે નંદા પુષ્કરિણીઓની લંબાઈ એક લાખ યોજન છે, પહોળાઈ પ૦,૦૦૦ યોજન, ઊંડાઈ 1000 યોજન છે. તે પ્રત્યેક પુષ્કરિણીની ચારે દિશામાં ટિસોપાન-પ્રતિરૂપક છે. તે ત્રિસોપાન પ્રતિરૂપકની સામે ચાર તોરણો છે - પૂર્વમાં, દક્ષિણમાં, પશ્ચિમમાં, ઉત્તરમાં. તે પ્રત્યેક પુષ્કરિણીના ચારે દિશામાં ચાર વનખંડો છે - પૂર્વનું, દક્ષિણનું, પશ્ચિમનું, ઉત્તરનું. નામો પૂર્વવત્ છે. તે પુષ્કરિણીના મધ્યભાગમાં ચાર દધિમુખ પર્વતો છે. તે દધિમુખ પર્વત 64,000 યોજન ઊંચા, 1000 યોજન ભૂમિમાં, સર્વત્ર પથંક સમાન આકારવાળા છે, તેની પહોળાઈ 10,000 યોજન છે, 31,623 યોજન તેની મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 60

Page #61
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ પરિધિ છે, તે સર્વ રત્નમય, સ્વચ્છ યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. તે દધિમુખ પર્વતની ઉપર બહુસમ રમણીય ભૂમિભાગ છે. શેષ સમગ્ર કથન અંજનક પર્વતની સમાન આમ્રવન પર્યન્ત કહેવું. દક્ષિણના અંજનક પર્વતની ચારે દિશામાં ચાર નંદા પુષ્કરિણીઓ છે - ભદ્રા, વિશાલા, કુમુદા, પૌંડરિકિણી. તે નંદાપુષ્કરિણી એક લાખ યોજન લાંબી છે. શેષ વર્ણન યાવત્ દધિમુખ પર્વત યાવત્ વનખંડ કહેવું. ત્યાં પશ્ચિમના અંજનક પર્વતની ચારે દિશામાં ચાર નંદા પુષ્કરિણી છે - નંદિસેના, અમોઘા, ગોતૂભા, સુદર્શના, શેષ વર્ણન પૂર્વવત્. તે રીતે દધિમુખ પર્વત તેમજ સિદ્ધાયતન યાવત્ વનખંડ કહેવા. તેમાં જે ઉત્તરનો અંજનક પર્વત છે, તેની ચારે દિશામાં ચાર નંદા પુષ્કરિણી છે. તેના નામ - વિજયા, વૈજયંતી. જયંતી, અપરાજિતા. તે પુષ્કરિણી એક લાખ યોજન લાંબી છે. દધિમુખપર્વતાદિ પૂર્વવત્. નંદીશ્વરદ્વીપના ચક્રવાલ વિષ્કસ્મના બહુમધ્ય ભાગે ચારે ખૂણામાં ચાર રતિકર પર્વતો છે. ઈશાન ખૂણામાં, અગ્નિ ખૂણામાં, નૈઋત્ય ખૂણામાં અને વાયવ્ય ખૂણામાં રતિકર પર્વત. તે રતિકર પર્વતો 1000 યોજન ઊંચા, 1000 ગાઉ ભૂમિમાં, ઝાલર સમાન સર્વત્ર સમ સંસ્થાનવાળા છે, તેની પહોળાઈ 10,000 યોજન છે. 31,623 યોજના પરિધિ છે. તે સર્વે રત્નમય, સ્વચ્છ યાવતુ પ્રતિરૂપ છે. ઈશાન કોણમાં રહેલ રતિકર પર્વતની ચારે દિશામાં દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનેન્દ્રની ચાર અગ્રમહિષીઓની. જંબુદ્વીપ પ્રમાણ ચાર રાજધાનીઓ છે - નંદુત્તરા, નંદા, ઉત્તરકુરા, દેવકુરા. ચાર અગ્રમહિષીઓ છે - કૃષ્ણા, કૃષ્ણારાજી, રામા, રામરક્ષિતા. અગ્નિકોણમાં સ્થિત રતિકર પર્વતની ચારે દિશામાં દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રની ચાર અગ્રમહિષીઓની જંબદ્વીપ જેવા પ્રમાણની ચાર રાજધાનીઓ છે - સમણા, સોમણસા, અર્ચિમાલી, મનોરમા, ત્યાં ચાર અગ્રમહિષી છે - પદ્મા, શિવા, શચી, અંજૂ. તેમાં જે નૈઋત્યકોણનો રતિકર પર્વત છે ત્યાં ચારે દિશામાં દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રની ચાર અગ્રમહિષીની જંબુદ્વીપ પ્રમાણ ચાર રાજધાની છે - ભૂતા, ભૂતવડિંસા, ગોતૂપા, સુદર્શના. અગ્રમહિષીઓ છે - અમલા, અપ્સરા, નવમિકા, રોહિણી. વાયવ્યકોણના રતિકર પર્વત ચારે દિશામાં દેવેન્દ્ર, દેવરાજ ઈશાનની ચાર અગ્રમહિષીની જંબુદ્વીપ પ્રમાણ ચાર રાજધાનીઓ છે. રત્ના, રત્નોચ્ચયા, સર્વરત્ના, રત્નસંચયા. ત્યાં ચાર અગ્રમહિષીઓ છે - વસુ, વસુગુપ્તા, વસુમિત્રા, વસુંધરા. સૂત્ર-૩૩૦ થી 332 (330) સત્ય ચાર ભેદે છે - નામસત્ય, સ્થાપના સત્ય, દ્રવ્યસત્ય, ભાવસત્ય. (331) આજીવિકોનું તપ ચાર ભેદે છે - ઉગ્રતપ, ઘોરતપ, રસત્યાગ તપ અને જિહેન્દ્રિય પ્રતિસંલીનતા. (332) સંયમ ચાર ભેદે કહ્યો છે - મન સંયમ, વચન સંયમ, કાય સંયમ, ઉપકરણ સંયમ. ત્યાગ ચાર ભેદે કહ્યો છે - મન ત્યાગ, વચન ત્યાગ, કાય ત્યાગ અને ઉપકરણ ત્યાગ. અકિંચનતા ચાર ભેદે કહી- મન અકિંચનતા, વચન અકિંચનતા, કાય અકિંચનતા, ઉપકરણ અકિંચનતા. સ્થાન-૪, ઉદ્દેશા-૨નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન-૪ ઉદ્દેશો-૩ સૂત્ર-૩૩૩, 334 (333) રેખાઓ ચાર ભેદે કહી છે - પર્વતરેખા, પૃથ્વીરેખા, વાલુકારેખા, ઉદકરેખા. એ રીતે ક્રોધ ચાર ભેદે છે - પર્વતરેખા સમાન-(અનંતાનુબંધી ક્રોધ), પૃથ્વીરખા સમાન-(અપ્રત્યાખ્યાની ક્રોધ), વાલુકારેખા સમાન મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 61

Page #62
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધ), ઉદકરેખા સમાન-(સંજ્વલન ક્રોધ). પર્વતરેખા સમાન ક્રોધવાળો જીવ મરીને નૈરયિકમાં ઉપજે છે. પૃથ્વીરેખા સમાન ક્રોધવાળો તિર્યંચયોનિકોમાં ઉપજે છે. વાયુકારેખા સમાન ક્રોધવાળો મનુષ્યમાં ઉપજે છે. ઉદકરેખા સમાન ક્રોધવાળો દેવોમાં ઉપજે છે. ઉદક (પાણી) ચાર ભેદે કહેલ છે - કર્દમોદક-(કીચડવાળું પાણી), ખંજનોદક-(ખંજનવાળું પાણી), વાલુકોદક-(રેતીવાળું પાણી), શૈલોદક-(કાકારાવાળું પાણી). એ રીતે ભાવ ચાર ભેદે કહ્યા છે - કર્દમોદક સમાન, ખંજનોદક સમાન, વાલુકોદક સમાન, શૈલોદક સમાન. કર્દમોદક સમાન ભાવવાળો જીવ મરીને નૈરયિકમાં યાવત્ શૈલોદક સમાન ભાવવાળો દેવમાં ઉપજે છે. ની ચાર કહ્યા - કોઈ સ્વરસંપન્ન પણ રૂપસંપન્ન નહીં, કોઈ રૂપસંપન્ન પણ સ્વરસંપન્ન નહીં, કોઈ રૂપસંપન્ન અને સ્વરસંપન્ન, કોઈ સ્વરસંપન્ન નહીં અને રૂપસંપન્ન નહીં. એ પ્રમાણે પુરુષો ચાર ભેદે છે - કોઈ સ્વરસંપન્ન પણ રૂપસંપન્ન નહીં એ પ્રમાણે ચાર ભેદો સમજવા. પુરુષો ચાર ભેદે કહ્યા છે- કોઈ પુરુષ પોતા પ્રત્યે પ્રીતિ રાખે છે અન્ય તરફ પ્રીતિ રાખતો નથી.કોઈ પુરુષ અન્ય પ્રત્યે પ્રીતિ રાખે છે પણ પોતા પ્રત્યે પ્રીતિ રાખતો નથી. કોઈ પુરુષ પોતા અને બીજા બંને તરફ પ્રીતિ રાખે છે. અને કોઈ પુરુષ બંને તરફ પ્રીતિ રાખે છે. પુરુષો ચાર ભેદે છે - કોઈ પુરુષ પોતે ભોજનાદિથી તૃપ્ત થાય પણ બીજાને તૃપ્ત કરતો નથી, કોઈ બીજાને ભોજનાદિથી તૃપ્ત કરે પણ પોતાને નહીં. કોઈ પુરુષ પોતાને અને અન્યને બંનેને ભોજનાદિથી તૃપ્ત કરે છે. કોઈ પોતાને કે અન્યને બંનેને તૃપ્ત કરતા નથી. પુરુષો ચાર ભેદે છે - કોઈ વિચારે કે હું બીજાને વિશ્વાસ ઉપજાવું અને વિશ્વાસ ઉપજાવે છે, કોઈ વિચારે કે બીજાને વિશ્વાસ ઉપજાવું પણ વિશ્વાસ ઉપજાવી શકતો નથી. કોઈ વિચારે કે હું અમુકમાં વિશ્વાસ ઉત્પન્ન કરી શકીશ. નહી પણ વિશ્વાસ ઉત્પન્ન કરવામાં સફળ રહે છે. કોઈ વિશ્વાસ ઉત્પન્ન કરવા વિચારતા નથી, કરી શકતા પણ નથી. પુરુષો ચાર ભેદે - કોઈ પોતામાં વિશ્વાસ ઉપજાવે બીજામાં નહીં. કોઈ બીજામાં વિશ્વાસ ઉપજાવે પણ પોતામાં નહી. કોઈ પોતામાં અને પરમાં બંનેમાં વિશ્વાસ ઉપજાવે છે. કોઈ પોતા કે પર બંનેમાં વિશ્વાસ ન ઉપજાવે. સૂત્ર-૩૩૫ ચાર ભેદે વૃક્ષો કહ્યા - પત્રયુક્ત, પુષ્પયુક્ત, ફલયુક્ત, છાયાયુક્ત. એ જ રીતે ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - પત્રયુક્ત વૃક્ષ સમાન-(જે સ્વયં સંપન્ન હોય પણ પણ બીજાને કંઈ ન આપે માત્ર વચનથી સાંત્વના આપે), પુષ્પયુક્ત વૃક્ષ સમાન-(પુષ્પની જેમ માત્ર સુગંધ બીજાને આપે અર્થાત શિષ્યોને સૂત્રપાઠની વાંચના આપે), ફળયુક્ત વૃક્ષ સમાન-(સૂત્ર સાથે અર્થની પણ વાચના આપે), છાયાવાળા વૃક્ષ સમાન-(સર્વ રીતે રક્ષણ કરે). સૂત્ર–૩૩૬ ભારને વહન કરનાર ચાર વિશ્રામો કહ્યા છે - 1. જ્યારે એક ખભાથી બીજે ખભે ભારને મૂકે તે એક વિશ્રામ, 2. જ્યારે મળ-મૂત્રનો ત્યાગ કરે ત્યારે તે ભારને મૂકે તે એક વિશ્રામ, 3. માર્ગમાં નાગકુમાર કે સુવર્ણકુમારના મંદિરમાં રાત્રિએ વસે તે એક વિશ્રામ, 4. જ્યારે ભાર ઊતારીને યાવજ્જીવ ઘેર આવીને રહે તે એક વિશ્રામ. આ પ્રમાણે શ્રાવકને ચાર વિશ્રામ કહ્યા - 1. જ્યારે શીલવ્રત, ગુણવ્રત, વિરમણ, પ્રત્યાખ્યાન, પૌષધોપવાસ સ્વીકારે ત્યારે એક વિશ્રામ, 2. જ્યારે સામાયિક, દેશાવગાસિક, સારી રીતે પાળે ત્યારે એક વિશ્રામ, 3. જ્યારે ચૌદશઆઠમ-પૂનમ, અમાસ પ્રતિપૂર્ણ પૌષધને સમ્યક્ પાળે ત્યારે એક વિશ્રામ, 4. જ્યારે અપશ્ચિમ મારણાંતિક સંલેખના આરાધના કરી ભોજનનું પ્રત્યાખ્યાન કરી પાદોપગત અનશન કરી મરણની આકાંક્ષા ન કરતો વિચરે તે એક વિશ્રામ. સૂત્ર-૩૩૭ થી 341 | (337) ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - (1) ઉદિતોદિત મનુષ્ય જન્મમાં ઉદિત-(સમૃદ્ધ) અને ભાવિમાં પણ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 62

Page #63
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ ઉદિત-(સુખી), (2) ઉદિતાસ્તમિત-( મનુષ્ય જન્મમાં ઉદિત પણ પછી દુર્ગતિમાં જવાથી સુખી નહી. (3) અસ્તમિતોદિત-(પહેલા દુખી પછી સમૃદ્ધ. (4) અસ્તમિતાસ્તમિત-(મનુષ્યપણામાં દુખી અને પછી પણ દુખી). (1) ઉદિતોદિત તે ચાતુરંગ ચક્રવર્તી રાજા ભરત, (2) ઉદિતાસ્તમિત તે ચાતુરંત ચક્રવર્તી બ્રહ્મદત્ત, (3) અસ્તમિતોદિત તે હરિકેશબલ, (4) અસ્તમિતાસ્તમિત-કાલસૌકરિક. (338) ચાર યુમ કહ્યા - કૃતયુમ-(જે રાશીને ચાર વડે ભાંગતા શેષ શૂન્ય રહે તે), ચોજ-(જે રાશીને ચાર વડે ભાંગતા શેષ ત્રણ રહે તે), દ્વાપરયુગ્મ-(જે રાશીને ચાર વડે ભાંગતા શેષ બે રહે તે), કલ્યોજ-(જે રાશીને ચાર વડે ભાંગતા શેષ એક વધે તે). નૈરયિકોને ચાર યુગ્મ કહ્યા - કૃતયુગ્મ યાવત્ કલ્યોજ, એ રીતે અસુર કુમાર યાવત્ સ્વનિતકુમારો તથા પૃથ્વી આદિ પાંચ કાય. બે-ત્રણ-ચાર ઇન્દ્રિયોવાળા, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક, મનુષ્યો, વ્યંતર, જ્યોતિષ્કો, વૈમાનિક એ બધાને ચાર યુગ્મો કહેવા. (339) ચાર ભેદે શૂરો છે - ક્ષમાશૂર, તપશૂર, દાનશૂર, યુદ્ધશૂર. અરિહંતો ક્ષમાશૂર, સાધુ તપશૂર, વૈશ્રમણ દાનશૂર, વાસુદેવ યુદ્ધશૂર છે. (340) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા છે - 1. ઉચ્ચ-(શરીર અને કુલ આદિથી ઉચ્ચ) અને ઉચ્ચછંદ- ઉચ્ચ અભિપ્રાયવાળા,) 2. ઉચ્ચ પણ નીચછંદ, 3. નીચ પણ ઉચ્ચછંદ, 4. નીચ અને નીચછંદ. (341) અસુરકુમારોને ચાર લેશ્યાઓ કહી છે - કૃષ્ણલેશ્યા-નીલલેશ્યા-કાપોતલેશ્યા-તેજોલેશ્યા, એ પ્રમાણે યાવત્ સ્વનિતકુમાર, એ રીતે પૃથ્વી-અપૂ અને વનસ્પતિકાયિકો તથા વ્યંતરો, એ બધાને ચાર લેશ્યાઓ છે. સૂત્ર-૩૪૨ ' યાન ચાર ભેદે છે - કોઈ યાન બળદોથી યુક્ત હોય અને સામગ્રીથી પણ યુક્ત હોય, કોઈ યાન બળદથી યુક્ત પણ સામગ્રીથી અયુક્ત હોય, કોઈ યાન બળદથી અયુક્ત અને સામગ્રીથી યુક્ત હોય, કોઈ બન્ને રીતે અયુક્ત અને અયુક્ત હોય. આ પ્રમાણે પુરુષો ચાર ભેદે કહ્યા છે - કોઈ યુક્ત અને યુક્ત અર્થાત સમૃદ્ધિથી યુક્ત હોય અને આચાર તથા વેશભૂષાથી પણ યુક્ત હોય ઇત્યાદિ ચાર ભેદો કહેવા. યાન ચાર ભેદે છે - યુક્ત-(બળદ આદિથી યુક્ત) અને યુક્ત પરિણત-(ચાલવા માટે તૈયાર હોય), યુક્ત અને અયુક્ત પરિણત આદિ ચાર. એ રીતે ચાર ભેદે પુરુષ છે - (ધન ધાન્યથી પરિપૂર્ણ) અને યુક્તપરિણત(ઉચિત પ્રવૃત્તિવાળો) ઈત્યાદિ ચાર ભેદ. ' યાન ચાર ભેદે છે - યુક્ત અને યુક્તરૂપ, યુક્ત અને અયુક્તરૂપ, અયુક્ત અને યુક્તરૂપ, અયુક્ત અને અયુક્તા રૂપ, એ રીતે પુરુષો પણ ચાર ભેદ જાણવા - યુક્ત અને યુક્તરૂપ ઇત્યાદિ. ચાર ભેદે યાન કહ્યા - યુક્ત અને યુક્ત શોભા આદિ ચાર. આ પ્રમાણે પુરુષો ચાર ભેદે કહ્યા છે - યુક્ત(ધન આદિથી સમ્પન્ન) અને યુક્ત શોભાદિ-(સુંદર દેખાવડો) ઈત્યાદિ ચાર ભેદ. ચાર ભેદે યુગ્ય કહ્યા છે - યુક્ત અને યુક્ત, એ રીતે પુરુષો ચાર ભેદે કહ્યા છે - યુક્ત અને યુક્ત આદિ ચાર. આ રીતે જેવા યાનના ચાર આલાવા કહ્યા તેમ યુગ્યના પણ કહેવા. તે રીતે ચાર ભેદે પુરુષો પણ કહેવા. સારથી ચાર ભેદે છે - જોડનાર પણ છોડનાર નહીં, છોડનાર પણ જોડનાર નહીં, જોડનાર અને છોડનાર, ના જોડનાર - ન છોડનાર. અશ્વ ચાર ભેદે કહ્યા છે– એક અશ્વ પલાણ યુક્ત પણ છે અને વેગયુક્ત પણ છે, યાનના સૂત્રો સમાના અશ્વના પણ ચાર સૂત્રો કહેવા.અને પુરુષસૂત્રો પણ પૂર્વવત કહેવા. ચાર ભેદ હાથી કહ્યા - યુક્ત અને યુક્ત, આદિ ચાર. એ પ્રમાણે ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - યુક્ત અને યુક્ત આદિ ચાર. ઘોડામાં કહ્યું તેમ હાથીમાં પણ બધુ કહેવું અને તે બધાના દાર્દાન્તિક પુરુષો પણ કહેવા. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 63

Page #64
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ યુગ્યચર્યા ચાર ભેદે છે - 1. માર્ગમાં ચાલે પણ ઉન્માર્ગમાં ન ચાલે, 2. ઉન્માર્ગમાં ચાલે પણ માર્ગે ન ચાલે, 3. માર્ગ અને ઉન્માર્ગ બંનેમાં ચાલે, 4. માર્ગ કે ઉન્માર્ગ બંનેમાં ન ચાલે. એ પ્રમાણે પુરુષો ચાર પ્રકારે જાણવા જેમ કે- એક શ્રમણ કોઈને સંયમ સાધનામાં જોડે પણ અતીચારથી મુક્ત કરતો નથી. ઈત્યાદિ ચાર ભેદ સમજી લેવા. પુષ્પો ચાર ભેદે કહ્યા - 1. રૂપસંપન્ન પણ ગંધસંપન્ન નહીં, 2. ગંધસંપન્ન પણ રૂપસંપન્ન નહીં, 3. રૂપ અને ગંધ બંનેથી સંપન્ન, 4. રૂપ કે ગંધ એકેથી સંપન્ન નહીં. આ પ્રમાણે પુરુષો ચાર ભેદે કહ્યા - 1. રૂપસંપન્ન પણ શીલસંપન્ન નહીં, ઇત્યાદિ ચાર. ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - 1. જાતિસંપન્ન પણ કુલસંપન્ન નહીં આદિ ચાર. ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - 1. જાતિસંપન્ન પણ બલસંપન્ન નહીં આદિ ચાર. ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - 1. જાતિસંપન્ન પણ બલસંપન્ન નહીં આદિ ચાર. એ પ્રમાણે - જાતિ અને રૂપ, જાતિ અને શ્રુત, જાતિ અને શીલ, જાતિ અને ચારિત્ર... એ પ્રમાણે કુલ અને બળ, કુલ અને રૂપ, કુલ અને શ્રુત, કુલ અને શીલ, કુલ અને ચારિત્ર, એ બધાના ચાર-ચાર આલાપકો કહેવા. ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - 1. બલસંપન્ન પણ રૂપસંપન્ન નહીં, આદિ ચાર. એ રીતે બળ અને શ્રત, બળ અને શીલ, બળ અને ચારિત્રના ચાર આલાવા કહેવા. ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા- 1. રૂપસંપન્ન પણ શ્રુતસંપન્ન નહીં આદિ ચાર. એ રીતે રૂપ અને શીલ, રૂપ અને ચારિત્રના ચાર આલાવા. ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા-૧.શ્રુતસંપન્ન પણ શીલસંપન્ન નહીં આદિ ૪.એ રીતે શ્રત અને ચારિત્રના 4 આલાવા. ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા-શીલસંપન્ન પણ ચારિત્રસંપન્ન નહીં આદિ ચાર. આ --21- ભેદોની ચઉભંગી કહેવી. ચાર ફળ કહ્યા - 1. આમલક જેવું મધુર, દ્રાક્ષ જેવું મધુર, દૂધ જેવું મધુર, ખાંડ જેવું મધુર. એમ આચાર્યો ચાર ભેદે - આમલક મધુર ફળ સમાન યાવત્ ખંડમધુર ફળ સમાન. ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - 1. આત્મ વૈયાવચ્ચકર પણ પર-વૈયાવચ્ચકર નહીં આદિ ચાર. પુરુષો ચાર ભેદે કહ્યા-૧, કોઈ વૈયાવચ્ચ કરે પણ પોતે ન ઇચ્છ, 2. કોઈ પોતે ઇચ્છે પણ વૈયાવચ્ચ ન કરે આદિ ચાર. ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - અર્થકર પણ માનકર નહીં, માનકર પણ અર્થકર નહીં, કોઈ અર્થકર અને માનકર બંને, કોઈ બંને નહીં. ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - ગણઅર્થકર પણ માનકર નહીં આદિ ચાર. ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - ગણસંગ્રહકર પણ માનકર નહીં આદિ ચાર. ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - ગણશોભાકર પણ માનકર નહીં આદિ ચાર. ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - ગણશુદ્ધિકર પણ માનકર નહીં આદિ ચાર ભંગ જાણવા. ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - કોઈ વેશ છોડે છે ધર્મ નહીં, કોઈ ધર્મ છોડે છે વેશ નહીં, કોઈ વેશ અને ધર્મ બંને છોડે છે, કોઈ વેશ કે ધર્મ એકે છોડતા નથી. ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - કોઈ ધર્મ છોડે છે ગણ મર્યાદા નહીં આદિ ચાર. ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - પ્રિયધર્મી પણ દઢધર્મી નહીં, આદિ ચાર ભેદ. આચાર્યો ચાર ભેદે કહ્યા –કોઈ પ્રવ્રજ્યાચાર્ય પણ ઉપસ્થાપનાચાર્ય નહીં, કોઈ ઉપસ્થાપનાચાર્ય પણ પ્રવજ્યાચાર્ય નહીં, કોઈ બંને હોય, કોઈ બંને ન હોય. આચાર્યો ચાર ભેદે કહ્યા - કોઈ આચાર્ય સૂત્રવાચનાદાતા હોય પણ અર્થ વાચનાદાતા ન હોય. કોઈ અર્થ વાચનાદાતા હોય પણ સૂત્ર વાચનાદાતા ન હોય ઇત્યાદિ ચાર ભંગ જાણવા. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 64

Page #65
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ અંતેવાસી ચાર ભેદે કહ્યા - કોઈ સાધુ આચાર્યના દીક્ષિત અંતેવાસી હોય પણ ઉપસ્થાપિત અંતેવાસી ના હોય. કોઈ ઉપસ્થાપિત અંતેવાસી હોય પણ દીક્ષિત અંતેવાસી ન હોય ઈત્યાદિ ચાર ભેદ જાણવા. અંતેવાસી ચાર ભેદે કહ્યા - કોઈ શિષ્ય ઉદ્દેસનાંતેવાસી ન હોય પણ વાચના અંતેવાસી હોય. કોઈ શિષ્ય ઉસનાંતેવાસી છે પણ વાચના અંતેવાસી નહીં આદિ ચાર ભેદ સમજી લેવા. ચાર નિર્ચન્હો કહ્યા - 1. રાત્નિક શ્રમણ નિર્ચન્થ, મહાકર્મી, મહા ક્રિયાવાળો, અનાતાપી, અસમિત, તે ધર્મ આરાધક ન થાય. 2. રાત્વિક શ્રમણ નિર્ચન્થ, અલ્પકર્મી, અલ્પક્રિયાવાળો, આતાપી, સમિત, તે ધર્મના આરાધક થાય. 3. લઘુરાત્નિક શ્રમણ નિર્ચસ્થ મહાકર્મી, મહા ક્રિયાવાળો, અનાતાપી, અસમિત, ધર્મના આરાધક ન થાય. 4. લઘુરાત્વિક શ્રમણ નિર્ચન્થ અલ્પકર્મી, અલ્પક્રિયાવાળો, આતાપી, સમિત, ધર્મના આરાધક થાય છે. નિર્ચન્થી ચાર ભેદે છે - રાત્વિકાશ્રમણી નિર્ચન્થી પણ શ્રમણવત્ કહેવી. શ્રાવકો ચાર ભેદે છે - રાત્વિક શ્રાવક આદિ શ્રમણવત્ ચાર આલાવા જાણવા. શ્રાવિકા ચાર ભેદે છે - રાત્નિકા શ્રાવિકા આદિ શ્રમણવત્ ચાર આલાવા જાણવા. સૂત્ર-૩૪૩ થી 345 (343) ચાર પ્રકારે શ્રાવકો કહ્યા - માતાપિતા સમાન, ભાઈ સમાન, મિત્ર સમાન, શોક સમાન. ચાર ભેદે શ્રાવકો કહ્યા - અરીસા સમાન, પતાકા સમાન, સ્થાણુ સમાન અને ખરકંટક સમાન. (34) શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના (દશ) શ્રાવકોની સૌધર્મકલ્પમાં અરુણાભ વિમાનમાં ચાર પલ્યોપમની. સ્થિતિ કહી છે. (345) દેવલોકમાં તુરંતનો ઉત્પન્ન દેવ મનુષ્યલોકમાં શીધ્ર આવવાને ઇચ્છે તો પણ ચાર કારણે ન આવે. 1. દેવલોકમાં તત્કાલ ઉત્પન્ન દેવ દિવ્ય કામભોગોમાં મૂચ્છિત, વૃદ્ધ, ગ્રથિત, આસક્ત થયેલો તે દેવ માનુષ્ય કામભોગોમાં આદરવાળો થતો નથી, શ્રેષ્ઠ માનતો નથી, પ્રયોજન નથી એવો નિશ્ચય કરે છે, નિદાન કરતો નથી, સ્થિતિ પ્રકલ્પ કરતો નથી. 2. તુરંતનો ઉત્પન્ન દેવ દેવલોકના કામભોગોમાં મૂચ્છિત યાવતુ આસક્ત થઈને તેને માતાપિતાનો પ્રેમ નષ્ટ થાય છે અને દિવ્ય પ્રેમનો સંક્રમ થાય છે. 3. દેવલોકમાં તુરંતનો ઉત્પન્ન દેવ દિવ્ય કામભોગોમાં મૂચ્છિત યાવતુ આસક્ત થઈ એમ વિચારે કે હમણા જઉં, મુહૂર્તમાં જઉં, તેટલા કાળમાં અલ્પાયુષ્ક મનુષ્યો મરણ પામ્યા હોય છે. 4. તુરંતનો ઉત્પન્ન દેવ દેવલોકમાં દિવ્ય કામભોગોમાં મૂચ્છિત યાવતું આસક્ત થાય, તેને મનુષ્ય લોકની ગંધ પ્રતિકૂળ, પ્રતિલોમ થાય છે, મનુષ્યલોકની ગંધ પણ યાવત્ 400-500 યોજન પર્યન્ત આવે છે. આ ચાર કારણે તત્કાળ ઉત્પન્ન દેવ દેવલોકથી મનુષ્યલોકમાં શીધ્ર આવવા ઇચ્છે તો પણ ન આવી શકે. તત્કાળ ઉત્પન્ન દેવ દેવલોકથી મનુષ્ય લોકમાં શીધ્ર આવવા ઇચ્છે તો ચાર કારણે શીધ્ર આવી શકે છે. 1. તત્કાળ ઉત્પન્ન દેવ દેવલોકના દિવ્ય કામભોગોમાં અમૂચ્છિત યાવત્ અનાસક્ત હોય, તેને એમ થાય કે - મનુષ્ય ભવને વિશે મારા આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, પ્રવર્તક, સ્થવિર, ગણિ, ગણધર કે ગણાવચ્છેદક છે, જેના પ્રભાવથી. મેં આવી દિવ્ય દેવઋદ્ધિ, દિવ્ય દેવતિ મેળવી છે. પ્રાપ્ત કરી છે, સન્મુખ આવી છે, હું ત્યાં જઉં, તે ભગવંતને વંદના કરું યાવત્ પર્યુપાસના કરું. 2. તત્કાળ ઉત્પન્ન દેવ દેવલોકમાં યાવત્ આસક્ત ન થઈને એમ વિચારે કે - આ મનુષ્યભવમાં વર્તતા જ્ઞાની કે તપસ્વી કે અતિ દુષ્કરકારક છે, ત્યાં જઈને હું તે ભગવંતોને વાંદુ યાવત્ પર્યુપાસના કરું. 3. તત્કાળ ઉત્પન્ન ભવના માતા યાવત્ પુત્રવધૂ છે ત્યાં જઉં, તેમની પાસે પ્રગટ થાઉં, તેમને આવા સ્વરૂપની આ દિવ્ય દેવઋદ્ધિ, દેવઘુતિ મેળવી છે - પામ્યો છું - અભિમુખ થઈ છે તે બતાવું. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 65

Page #66
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ 4. તત્કાળ ઉત્પન્ન દેવ દેવલોકમાં યાવત્ અનાસક્ત થઈને એમ વિચારે કે મનુષ્યભવના મારા મિત્ર, સખા, સુહત, સહાયક, સાંગતિક છે, તેઓને મારે પરસ્પર સંકેત છે કે જો હું પહેલાં હું તો મારે પ્રતિબોધ કરવો. આ ચાર કારણે યાવત્ જલદી આવવા સમર્થ થાય. સૂત્ર-૩૪૬ - ચાર કારણે લોકમાં અંધકાર થાય - અરિહંતનું નિર્વાણ થતા, અરિહંત પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મ નષ્ટ થતા, પૂર્વોનો વિચ્છેદ થતા, અગ્નિ નષ્ટ થતા. ચાર કારણે લોકમાં ઉદ્યોત થાય - અરિહંતનો જન્મ થતા, અરિહંતો દીક્ષા લે ત્યારે, અરિહંતોના જ્ઞાનોત્પન્ન ઉત્સવે, અરિહંત નિર્વાણ મહિમા અવસરે. એવી રીતે દેવાંધકાર, દેવોદ્યોત, દેવસન્નિપાત, દેવોનું એકત્ર થવું, દેવોનો કોલાહલ-કલકલ ધ્વનિ. (આ બધામાં ઉક્ત ચાર કારણો કહેવા.) ચાર કારણે દેવેન્દ્રો મનુષ્યલોકમાં જલદી આવે છે. એમ જે ત્રીજા સ્થાનમાં કહ્યું તેમ યાવત્ લોકાંતિક દેવા મનુષ્ય લોકમાં જલદી આવે છે - (1) અરિહંતોનો જન્મ થતાં - યાવત્ - (4) અરિહંત નિર્વાણ મહોત્સવમાં. સૂત્ર-૩૪૭ ચાર પ્રકારે દુઃખશય્યા કહી છે, તે આ પ્રમાણે પહેલી દુઃખશય્યા - કોઈ મુંડિત થઈને ઘેરથી નીકળી અણગાર પ્રવ્રજ્યા લઈ શંકા, કાંક્ષા, વિચિકિત્સા, દ્વિધાભાવને પામે, કલુષતા પામી નિર્ચન્થ શ્રદ્ધા ન કરે, પ્રતીતિ ન કરે, રુચિ ન કરે, નિર્ચન્જ પ્રવચનની શ્રદ્ધા ન કરતો, પ્રીતિ ન કરતો, રુચિ ન કરતો મનને ઊંચુંનીચું કરે છે, ધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય તે દુઃખશય્યા-૧. હવે બીજી દુઃખશય્યા - તે મંડ થઈને ઘેરથી નીકળી યાવત્ પ્રવ્રજિત થઈ સ્વકીય લાભથી તુષ્ટ ન થાય. બીજાના લાભની આશા કરે, સ્પૃહા-પ્રાર્થના-અભિલાષા કરે, બીજાના લાભની આશા યાવત્ અભિલાષા કરતો મનને ઊંચું-નીચું કરે, ધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય તે બીજી દુઃખશય્યા-૨. હવે ત્રીજી દુ:ખશય્યા - તે મુંડ થઈ યાવત્ દીક્ષા લઈ દિવ્યમાનુષ્ય કામભોગની આશા યાવતુ અભિલાષા કરે, દિવ્યમાનુષિક કામભોગની આશા યાવત્ અભિલાષા કરતો મનને ઊંચું-નીચું કરે, ભ્રષ્ટ થાય તે દુઃખશય્યા-૩. હવે ચોથી દુઃખશય્યા - તે મુંડ થઈ યાવતુ દીક્ષા લે, તેને એમ થાય કે જયારે હું ગૃહવાસમાં વસતો હતો ત્યારે સંબોધન-પરિમદેન-ગાત્રઅત્યંજન, ગાત્ર પ્રક્ષાલન પામતો હતો. જ્યારથી હું મુંડ યાવત્ પ્રવ્રજિત થયો છું ત્યારથી સંબોધન યાવત્ સ્નાન પામતો નથી. તે સંબોધનાદિની આશા યાવત્ અભિલાષા કરે. આ સંબોધન યાવત્ સ્નાનની આશા કરતો યાવત્ મનને ઊંચુંનીચું કરે અને ધર્મભ્રષ્ટ થાય તે ચોથી દુઃખશય્યા-૪. ચાર પ્રકારે સુખશય્યાઓ કહી છે, તે આ પ્રમાણે પહેલી સુખશય્યા - તે મુંડ થઈને ઘેરથી નીકળી અણગાર પ્રવજ્યા લઈને નિર્ચન્જ પ્રવચનમાં નિઃશંકિત, નિષ્કાંક્ષિત, નિર્વિચિકિત્સક, દ્વિધા ભાવને અપ્રાપ્ત, કલુષતા ન પામેલ, નિર્ચન્જ પ્રવચનની શ્રદ્ધા કરે, પ્રીતિ કરે, રુચિ કરે, નિર્ચન્જ પ્રવચનની શ્રદ્ધા કરતો, પ્રીતિ કરતો, રુચિ કરતો મનને ઊંચુંનીચું ન કરે, ધર્મથી ભ્રષ્ટ ન થાય તે પહેલી સુખશચ્યા. હવે બીજી સુખશય્યા - તે મુંડ યાવત્ પ્રવ્રજિત થઈને પ્રાપ્ત લાભથી તુષ્ટ થાય, બીજાના લાભની આશા ન કરે, સ્પૃહા ન કરે, પ્રાર્થના ન કરે, અભિલાષા ન કરે, બીજાના લાભની આશા યાવત્ અભિલાષા ન કરતો મનને ઊંચુંનીચું ન કરે, ભ્રષ્ટ ન થાય તે બીજી સુખશચ્યા. હવે ત્રીજી સુખશય્યા - તે મુંડ યાવત્ પ્રવ્રજિત થઈને દિવ્યમાનુષિક કામભોગની આશા યાવત્ અભિલાષા ના કરે. દિવ્યમાનુષિક કામભોગની આશા યાવત્ અભિલાષા ન કરતો મનને ઊંચુંનીચું ન કરે, ધર્મભ્રષ્ટ ન થાય તે મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 66

Page #67
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ ત્રીજી સુખશય્યા. હવે ચોથી સુખશય્યા - તે મુંડ થઈને યાવત્ પ્રવ્રજિત થઈને, તેને એમ થાય કે - જો તે હૃષ્ટ, નીરોગી, બલિષ્ઠ, શ્રેષ્ઠશરીરી એવા અરહંત ભગવંત કોઈપણ ઉદાર, કલ્યાણકારી, વિપુલ, આદરપૂર્વક, અચિંત્ય શક્તિયુક્ત અને કર્મ ક્ષયના કારણભૂત તપોકર્મ અંગીકાર કરે છે, હું આભ્યપગમિક - ઔપક્રમિક વેદનાને સમ્યફ સહેતો નથી, ખમતો નથી, તિતિક્ષતો નથી, અધ્યાસિત કરતો નથી. આભ્યપગમિક - ઔપક્રમિક વેદનાને સમ્યક્ રીતે ન સહેનાર યાવત્ અધ્યાસિત ન કરનાર એવા મને શું પ્રાપ્ત થાય છે ? એકાંતથી મને પાપકર્મ થાય છે. આભ્યપગમિક યાવત્ સમ્યફ સહેતા યાવત્ અધ્યાસિત કરતા મને શું પ્રાપ્ત થાય ? એકાંતથી નિર્જરા થાય છે. આ ચોથી સુખશચ્યા. સૂત્ર-૩૪૮ ચાર ભેદે વ્યક્તિઓ વાચનાને માટે અયોગ્ય છે - અવિનીત, વિગઈ આસક્ત, અનુપશાંત અને માયાવી. ચાર ભેદે વ્યક્તિઓ વાચનાને માટે યોગ્ય છે - વિનીત, વિગઈમાં અનાસક્ત, ઉપશાંત અને કપટરહિત. સૂત્ર-૩૪૯ (1) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા છે- કોઈ પોતાનું પોષણ કરે છે, અન્યનું નહીં. કોઈ બીજાનું પોષણ કરે છે પોતાનું નહીં, કોઈ પોતાનું અને પરનું બંનેનું પોષણ કરે છે. કોઈ બંનેનું પોષણ ન કરે તે. (2) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - કોઈ પુરુષ દુર્ગત-(પહેલા નિર્ધન હોય) અને પછી પણ દુર્ગત હોય.. કોઈ પહેલા દુર્ગત હોય અને પછી સુગત-(ધનવાન) થાય. કોઈ પહેલા સુગત અને પછી દુર્ગત થાય , કોઈ પહેલા સુગતા હોય અને પછી પણ સુગત હોય. (3) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - કોઈ દુર્ગત-(નિર્ધન) અને દુર્ઘત-(દુરાચારી) હોય. કોઈ દુર્ગત અને સુવ્રત(સદાચારી) હોય. કોઈ સુગત-(ધનવાન) અને દુર્બત હોય, અને કોઈ સુગત અને સુવ્રત હોય. (4) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - દુર્ગત-(નિર્ધન) અને દુષ્મત્યાનંદ-(દુષ્કૃત્યોમાં આનંદ માનનાર) , દુર્ગત અને સુપ્રત્યાનંદ-(સત્કાર્યોમાં આનંદ માનનાર) આદિ ચાર. (5) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - દુર્ગત અને દુર્ગતિગામી, દુર્ગત અને સુગતિગામી આદિ ચાર. (6) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - દુર્ગત અને દુર્ગતિમાં જનાર, દુર્ગત અને સુગતિમાં જનાર આદિ ચાર. (7) ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - પહેલા પણ અજ્ઞાની અને પછી પણ અજ્ઞાની, પહેલા અજ્ઞાની અને પછી જ્ઞાની. પહેલા જ્ઞાની અને પછી અજ્ઞાની, પહેલા જ્ઞાની અને પછી પણ જ્ઞાની. (8) ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - અજ્ઞાની-(અસદાચારી) અને અજ્ઞાની જનના બલવાળો, અજ્ઞાની અને જ્ઞાની. જનના બલવાળો, જ્ઞાની-(સદાચારી) અને અજ્ઞાની જનના બલવાળો, જ્ઞાની અને જ્ઞાની જનના બલવાળો. (9) ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - અજ્ઞાની અને અજ્ઞાનબલમાં આનંદ માનનાર, અજ્ઞાની અને જ્ઞાનબલમાં આનંદ માનનાર આદિ. (10) ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - પરિજ્ઞાતકર્મા પણ પરિજ્ઞાત સંજ્ઞા નહીં અર્થાત્ કોઈ પુરુષ પાપ કાર્યોને છોડે પણ તેની મનોવૃત્તિ ન છોડે. પરિજ્ઞાત સંજ્ઞા પણ પરિજ્ઞાતકર્મા નહીં અર્થાત કોઈ પુરુષ પાપ કાર્યોને છોડી દીક્ષા લે છે પણ તેના પાપ કાર્ય છૂટતા નથી ઇત્યાદિ ચાર ભેદો કહેવા. (11) ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - પરિજ્ઞાતકર્મા પણ પરિજ્ઞાત ગૃહાવાસ નહીં અર્થાત કોઈ પાપ કાર્યનો ત્યાગ કરે પણ ગૃહવાસ છોડી દીક્ષા ન લે. પરિજ્ઞાત ગૃહાવાસ પણ પરિજ્ઞાત કર્મા નહીં અર્થાત કોઈ પુરુષ ગ્રહાવાસનો ત્યાગ કરી દીક્ષ લે પણ પાપકાર્યમાં પ્રવૃત્ત રહે. ઇત્યાદિ ચાર ભેદો કહેવા. (12) ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - પરિજ્ઞાત સંજ્ઞા-(પાપકાર્યની મનોવૃત્તિ છોડી દે) પણ નોપરિજ્ઞાત ગૃહવાસ -(ગુહાવાસ છોડી દીક્ષા ન લે), પરિજ્ઞાત ગૃહાવાસ પણ નોપરિજ્ઞાતસંજ્ઞા. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 67

Page #68
ડતાથી વિચરળ વિચરનાર એ રીતે આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (13) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા- ઈહસ્થ-(વર્તમાનભવલક્ષી) પણ પરસ્થ-(પરલોકલક્ષી) નહીં, પરસ્થ પણ ઈહસ્થ નહીં આદિ ચાર ભેદ કહેવા. (14) ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા-કોઈ એક-(શ્રુતજ્ઞાન)થી વધે પણ એક-(સમ્યગ દર્શન)થી ઘટે, કોઈ એકથી વધે પણ બે-(સમયગ દર્શન અને વિનય)થી ઘટે, કોઈ બેથી વધે પણ એકથી ઘટે, કોઈ બેથી વધે અને બેથી ઘટે. (15) ચાર કંથક (ઘોડા) કહ્યા - આકીર્ણ-(શીધ્ર ગતિવાળા) અને આકીર્ણ, આકીર્ણ અને ખલુંક-(મંદ ગતીવાળો), ખલુંક અને આકીર્ણ, ખલુંક અને ખાંક. એ રીતે ચાર ભેદ જાણવા. (16) એ પ્રમાણે ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - આકીર્ણ-(સદ્ગુણી) અને આકીર્ણ-(અવગુણી) આદિ ચાર ભેદ. (17) ચાર કંથગ (ઘોડા) કહ્યા - આકીર્ણ અને આકીર્ણતાથી વિચરનાર, આકીર્ણ અને ખલંકતાથી વિચરનાર આદિ ચાર. (૧૮)એ રીતે પુરુષો ચાર ભેદે કહ્યા- આકીર્ણ અને આકીર્ણતાથી વિચરનાર આદિ ચાર. (19) ચાર પ્રકંથક (ઘોડા) કહ્યા - જાતિ સંપન્ન પણ કુળસંપન્ન નહીં, આદિ ચાર ભંગ. (20) એ રીતે પુરુષોના પણ ચાર ભેદ જાણવા. (21) ચાર કંથક કહ્યા - જાતિસંપન્ન પણ બળસંપન્ન નહીં આદિ ચાર ભંગ. (22) એ રીતે ચાર ભેદે પુરુષોની ચૌભંગી જાણવી. (23) ચાર ભેદે કંથક કહ્યા - જાતિસંપન્ન પણ રૂપસંપન્ન નહીં આદિ ચૌભંગી. (24) એ રીતે ચાર ભેદે પુરુષોની ચૌભંગી જાણવી. (25) ચાર ભેદે કંથક કહ્યા - જાતિસંપન્ન પણ જયસંપન્ન નહીં, આદિ ચોભંગી. (26) એ રીતે ચાર ભેદે પુરુષોની ચૌભંગી જાણવી. (27) એ રીતે કુલસંપન્ન અને બલસંપન્નની ચૌભંગી. (28) કુલસંપન્ન અને રૂપસંપન્નની ચૌભંગી, (29) કુલા સંપન્ન અને જયસંપન્નની ચૌભંગી. (30) બલસંપન્ન અને રૂપસંપન્નની ચૌભંગી. (31) બલસંપન્ન અને જયસંપન્નની. ચૌભંગી. (32 થી 36) એ રીતે પ્રતિપક્ષરૂપ પુરુષમાં પણ કુલ-બલ, કુલ-રૂપ, બલ-રૂપ આદિ ચૌભંગીઓ કહેવી. (37) ચાર કંથકો કહ્યા - રૂપસંપન્ન પણ જયસંપન્ન નહીં આદિ ચાર એ પ્રમાણે (38) ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - રૂપસંપન્ન પણ જયસંપન્ન નહીં. | (39) ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - સિંહની જેમ પ્રવ્રજિત થાય અને સિંહની જેમ જ વિચરે, સિંહની જેમ પ્રવ્રજિત થાય પણ શિયાળની જેમ વિચરે, શિયાળની જેમ પ્રવ્રજિત થાય પણ સિંહની જેમ વિચરે, શિયાળની જેમ પ્રવ્રજિત થાય અને શિયાળની જેમ વિચરે. સૂત્ર-૩૫૦ લોકમાં ચાર સ્થાન સમાન છે, તે આ - અપ્રતિષ્ઠાન નરક, જંબૂદ્વીપ દ્વીપ, પાલક યાન વિમાન, સર્વાર્થ સિદ્ધ લોકમાં ચાર વસ્તુ દિશા અને વિદિશાએ સમાન કહી છે - સીમંતક નરક, સમયક્ષેત્ર, ઊંડુ વિમાન, ઇષત્ પ્રાશ્મારા પૃથ્વી. સૂત્ર-૩૫૦ ઊર્ધ્વલોકમાં ચાર (જીવો) બે શરીરવાળા કહ્યા છે, તે આ - પૃથ્વીકાયિક, અકાયિક, વનસ્પતિકાયિક, ઉદાસ્ત્રસજીવો. અધોલોકે ચાર (જીવો) બે શરીરવાળા છે, એ પ્રમાણે.. એ રીતે વિસ્તૃલોકમાં પણ જાણવું. સૂત્ર-૩૫૨ થી 35s (352) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા છે - શ્રીસત્વ, શ્રી મનસત્વ, ચલસત્વ, સ્થિરસત્વ... (353) ચાર શય્યાપ્રતિમા કહી, ચાર વસ્ત્રપ્રતિમા કહી, ચાર પાત્રપ્રતિમા કહી, ચાર સ્થાનપ્રતિમા કહી છે. (354) ચાર શરીરો જીવ પૃષ્ટ છે - વૈક્રિય, આહારક, તૈજસ અને કાર્મણ શરીર. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 68

Page #69
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ ચાર શરીરો કાર્મણ-મિશ્ર કહેલ છે - ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક, તૈજસ શરીર. (355) ચાર અસ્તિકાય વડે લોક પૃષ્ટ છે - ધર્માસ્તિકાય વડે, અધર્માસ્તિકાય વડે જીવાસ્તિકાય વડે, પુદ્ગલાસ્તિકાય વડે..... ચાર બાદરકાય વડે લોક છે - પૃથ્વી - અપૂ - વાયુ - વનસ્પતિકાય વડે. (356) ચાર દ્રવ્યો પ્રદેશ વડે તુલ્ય છે, તે આ - ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, લોકાકાશ અને એક જીવ. સૂત્ર-૩પ૭ થી 359 (357) ચાર પ્રકારના જીવોનું શરીર આંખોથી જોઈ શકાતું નથી, તે આ - પૃથ્વીકાયિક, અપ્રકાયિક, તેઉકાયિક, વનસ્પતિકાયિક. (358) ચાર ઇન્દ્રિયોનો વિષય પૃષ્ટ થઈને ગ્રાહ્ય છે - શ્રોત્રેન્દ્રિયનો, ધ્રાણેન્દ્રિયનો, જિહેન્દ્રિયનો, સ્પર્શનેન્દ્રિયનો. (359) ચાર કારણે જીવ અને પુદ્ગલ લોકની બહાર જઈ શકતા નથી - ગતિઅભાવથી, નિરુપગ્રહતાથી, રૂક્ષતાથી, લોકાનુભાવથી. સૂત્ર-૩૬૦ 1. જ્ઞાત (દૃષ્ટાંત) ચાર ભેદે કહ્યા છે - આહરણ, આહરણતદ્દેશ, આહરણ તદ્દોષ, ઉપન્યાસોપનય. 2. આહરણ ચાર ભેદે કહ્યા - અપાત, ઉપાત, સ્થાપનાકર્મ, પ્રત્યુત્પન્ન વિનાશી. 3. આહરણતદ્દેશ ચાર ભેદે કહ્યા - અનુશિષ્ટી, ઉપાલંભ, પૃચ્છા, નિશ્રાવચન. 4. આહરણતદ્દોષ ચાર ભેદે કહ્યા - અધર્મયુક્ત, પ્રતિલોમ, આત્મોપનીત, દુરુપનીત. 5. ઉપન્યાસ ઉપનય ચાર ભેદે કહ્યા - તáસ્તુક, તદન્યવતુક, પ્રતિનીભ, હેતુ. હેતુ ચાર ભેદે કહ્યા - યાપક, સ્થાપક, વંસક, લૂસક. અથવા હેતુ ચાર ભેદે કહ્યા - પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઔપમ્પ, આગમ. અથવા હેતુ ચાર ભેદે કહ્યા - અસ્તિત્વ-અસ્તિત્વહેતું. અસ્તિત્વ-નાસ્તિત્વહેતુ, નાસ્તિત્વઅસ્તિત્વહેતુ, નાસ્તિત્વ-નાસ્તિત્વહેતુ. સૂત્ર-૩૬૧ સંખ્યા ગણિત ચાર ભેદે છે - પ્રતિકર્મ, વ્યવહાર, રજૂ, રાશિ. અધોલોકમાં ચાર વસ્તુ અંધકાર કરે છે - નરકાવાસો, નૈરયિકો, પાપકર્મો, અશુભપુદ્ગલો. તિસ્તૃલોકમાં ચાર વસ્તુ ઉદ્યોત કરે છે - ચંદ્રો, સૂર્યો, મણિ, અગ્નિ. ઉર્વલોકમાં ચાર વસ્તુ ઉદ્યોત કરે છે - દેવો, દેવીઓ, વિમાનો, આભરણો. સ્થાન-૪, ઉદ્દેશા-૩નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન-૪, ઉદ્દેશો-૪ સૂત્ર-૩૬૨ થી 364 (362) ચાર પ્રસર્પકો કહ્યા છે - 1. અનુત્પન્ન ભોગોને મેળવવા સંચરે છે, 2. પૂર્વોત્પન્ન ભોગોને રક્ષણ કરવા સંચરે છે. 3. અનુત્પન્ન સુખોને પામવા સંચરે છે અને 4. પૂર્વોત્પન્ન સુખોના રક્ષણાર્થે સંચરે છે. (363) નૈરયિકોને ચાર ભેદે આહાર છે - અંગારા જેવો, મુક્ર જેવો, શીતલ અને હિમશીતલ. તિર્યંચયોનિકને ચતુર્વિધ આહાર કહ્યો છે - કંકોપમ, બિલોપમ, પ્રાણમાંસોપમ, પુત્રમાંસોપમ. મનુષ્યોને ચતુર્વિધ આહાર કહ્યો છે - અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ. દેવોને ચતુર્વિધાહાર કહ્યો છે - વર્ણવાનું, ગંધવાનું, રસવાનું, સ્પર્શવાન્ - મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 69

Page #70
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (364) જાતિ આશીવિષો ચાર ભેદે કહ્યા છે - વીંછું જાતિય આશીવિષ, મંડુક જાતિય આશીવિષ, ઉરગ જાતિય આશીવિષ, મનુષ્ય જાતિય આશીવિષ. હે ભગવન ! વીંછી જાતિના આશીવિષનો વિષય કેટલો કહ્યો છે ? વીંછી જાતિનો આશીવિષ અર્ધભરત પ્રમાણ શરીરને વિષમય કરી, શરીર વિદારવા સમર્થ છે, આ વિષના અર્થપણાની શક્તિમાત્ર છે, પણ નિશ્ચયથી તેમ કર્યું નથી - કરતા નથી - કરશે નહીં. મંડુક જાતિના આશીવિષનો પ્રશ્ન. મંડુક જાતિય આશીવિષ ભરત ક્ષેત્ર પ્રમાણ શરીરને વિષમય કરવા સમર્થ છે યાવત્ કરશે નહીં. ઉરગ જાતિના આશીવિષનો પ્રશ્ન-ઉરગ જાતિય આશીવિષ પોતાના વિષ વડે જંબુદ્વીપ પ્રમાણ શરીરને વિષમય કરવા સમર્થ છે. શેષ પૂર્વવત્. મનુષ્યજાતિના આશીવિષનો પ્રશ્ન-મનુષ્ય જાતિનો આશીવિષ સમયક્ષેત્ર પ્રમાણ શરીરને વિષમય કરવા અને શરીરને વિદારવા સમર્થ છે, પણ નિશ્ચયથી તેણે એમ કર્યું નથી યાવત્ કરશે નહીં. સૂત્ર-૩૬૫ વ્યાધિ ચાર પ્રકારે છે - વાતજન્ય, પિત્તજન્ય, શ્લેષ્મજન્ય, સંનિપાતિક. ચિકિત્સા ચાર ભેદે છે - વૈદ્ય, ઔષધ, રોગી, પરિચારક. સૂત્ર-૩૬૬ ચિકિત્સકો ચાર કહ્યા (1-1) પોતાની ચિકિત્સા કરે બીજાની નહીં. 2. બીજાની ચિકિત્સા કરે છે, પોતાની નહીં - આદિ ચાર. (1-2) પુરુષો ચાર પ્રકારે કહ્યા - વ્રણ કરે પણ વ્રણને સ્પર્શે નહીં, વ્રણને સ્પર્શે પણ વ્રણ કરે નહીં, વ્રણ કરે અને વ્રણને સ્પ, વ્રણ કરે નહીં કે વ્રણને સ્પર્શે પણ નહીં. (2-1) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - વ્રણ કરે પણ વ્રણની રક્ષા ન કરે આદિ ચાર. (2-2) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - વ્રણ કરે પણ વ્રણને રુઝાવે નહીં આદિ ચાર. (3-1) ચાર ભેદે વ્રણો કહ્યા - અંતઃશલ્ય પણ બાહ્યશલ્ય નહીં, આદિ ચાર. (3-1) એ પ્રમાણે પુરુષો ચાર ભેદે કહ્યા - અંતઃશલ્ય, બાહ્યશલ્ય નહીં -4 (3-2) વ્રણો ચાર ભેદે કહ્યા - અંતર્દષ્ટ પણ બહિર્યુષ્ટ નહીં, બહિર્દુષ્ટ પણ અંતર્દષ્ટ નહીં, આદિ ચાર. (3-3) એ રીતે ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - અંતરથી દુષ્ટ પણ બહારથી દુષ્ટ નહીં આદિ ચાર. (4-1) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - શ્રેયસ્ અને શ્રેયસ્, શ્રેયસ્ પણ પાપી, પાપી પણ શ્રેયસ્ પાપી અને પાપી. (4-2) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - શ્રેયસ્ અને શ્રેયસ્ તુલ્ય, શ્રેયસ્ અને પાપતુલ્ય આદિ ચાર. (4-3) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - શ્રેયસ્ અને પોતાને શ્રેષ્ઠ માનનાર, શ્રેયસ્ પણ પોતાને પાપી માનનાર આદિ ચાર. (4-4) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - શ્રેષ્ઠ અને લોકમાં શ્રેષ્ઠતુલ્ય મનાય છે, શ્રેષ્ઠ અને લોકમાં પાપીતુલ્ય મનાય છે. (4-5) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - આખ્યાયક પણ પ્રભાવક નહીં, પ્રભાવક પણ આગાયક નહીં આદિ ચાર. (4-6) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - સૂત્રાર્થ પ્રરૂપક પણ શુદ્ધ એષણા તત્પર નહીં, શુદ્ધ એષણા તત્પર પણ શુદ્ધ પ્રરૂપક નહીં આદિ ચાર. વૃક્ષની વિફર્વણા ચાર ભેદે કહેલ છે - પ્રવાલ-પત્ર-ફૂલ-કુલપણાએ. સૂત્ર-૩૬૭ ચાર ભેદે વાદી સમોસરણો કહ્યા - ક્રિયાવાદી, અક્રિયાવાદી, અજ્ઞાનિકવાદી, વૈનયિકવાદી. નૈરયિકોને ચાર મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 70

Page #71
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ વાદીના સમોસરણો કહ્યા છે - ક્રિયાવાદી યાવત્ વૈનચિકવાદી. એ રીતે અસુરકુમાર યાવત્ સ્વનિતકુમારના પણ ચાર છે. એ રીતે વિકસેન્દ્રિયવર્જિત યાવત્ વૈમાનિક. સૂત્ર-૩૬૮ થી 379 (368) (1) મેઘ ચાર ભેદે કહ્યા - ગરજે પણ વરસે નહીં, વરસે પણ ગરજે નહીં, ગરજે અને વરસે, ગરજે નહીં - વરસે પણ નહીં. (2) આ દૃષ્ટાંતે ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા- બોલે ઘણું પણ કઈ આપે નહીં, ઇત્યાદિ ચાર ભેદ. (3) મેઘ ચાર ભેદે કહ્યા - ગરજે પણ વીજળી ન કરે, વીજળી કરે પણ ગરજે નહીં, આદિ ચાર. (4) એ રીતે પુરુષો પણ ચાર ભેદે કહ્યા છે-કોઈ પ્રતિજ્ઞા કરે પણ પોતાની બડાઈ ન હાંકે. (5) મેઘ ચાર ભેદે કહ્યા - વરસે પણ વીજળી ન કરે આદિ ચાર. (1) એ પ્રમાણે પુરુષો ચાર ભેદે કહ્યા - દાન આદિ સત્કાર્ય કરે પણ પોતાની બડાઈ ન કરે આદિ-૪ (7) મેઘ ચાર ભેદે કહ્યા - કાલવાસી-(સમયે વરસે) પણ અકાલવાસી નહીં આદિ ચારે. (8) એ રીતે પુરુષો પણ ચાર ભેદે કહ્યા - કાલવાસી-(સમયે દાન આદિ સત્કાર્ય કરે) પણ અકાલવાસી નહીં. (9) મેઘ ચાર ભેદે કહ્યા-ક્ષેત્રવાસી-(ક્ષેત્રમાં વરસે) પણ અક્ષેત્રવાસી નહીં આદિ ચાર ભેદો. (10) એ રીતે પુરુષો પણ ચાર ભેદે. પાત્રને દાન આપે પણ અપાત્રને નહિ ઇત્યાદિ ચાર. (11) મેઘ ચાર ભેદે કહ્યા - અંકુરિત કરે પણ નિષ્પન્ન ન કરે. નિષ્પન્ન કરે પણ અંકુરિત ન કરે આદિ ચાર. (12) એ પ્રમાણે માતાપિતા ચાર ભેદે કહ્યા - જન્મ આપે પણ પાલન ન કરે આદિ ચાર. (13) મેઘ ચાર ભેદે કહ્યા - દેશવાસી પણ સર્વવાસી નહીં આદિ ચાર. (14) એ પ્રમાણે રાજા ચાર ભેદે છે - દેશાધિપતિ પણ સર્વાધિપતિ નહીં. 369) (15) મેઘ ચાર ભેદે કહ્યા છે - પુષ્કલ સંવર્તક, પર્જન્ય, જીભૂત, જિમ્મુ. પુષ્કલ સંવર્તક મહામેઘ એક વૃષ્ટિ વડે 10,000 વર્ષ ભાવિત કરે છે, પર્જન્ય મહામેઘ એક વૃષ્ટિ વડે 1000 વર્ષ વરસે છે, જીભૂત મહામેઘ એક વૃષ્ટિથી દશ વર્ષ વરસે છે, જિન્હ મહામેઘ ઘણી વૃષ્ટિ વડે એક વર્ષ પર્યન્ત વરસે કે ન પણ વરસે. (370) (16) કરંડક ચાર ભેદે છે– શ્વપાક-(ચાંડાલના કરંડિયા સમાન), વેશ્યા કરંડક, ગૃહસ્થ કરંડક, રાજ કરંડક. (17) એ રીતે આચાર્યો ચાર ભેદે છે - શ્વપાક - વેશ્યા ગૃહસ્થ - રાજ (એ ચારે) કરંડક સમાન. (371) (18) વૃક્ષો ચાર ભેદે કહ્યા - શાલ-(મહાન) અને શાલ પર્યાય-છાયાદિ ગુણ યુક્ત) , શાલ અને એરંડ પર્યાય-(અલ્પ ગુણ ઉક્ત), એરંડ અને શાલ પર્યાય, એરંડ અને એરંડ પર્યાય. (19) એ પ્રમાણે આચાર પણ ચાર ભેદે કહ્યા -શાલ-(મહાન) અને શાલપર્યાયાદિ-(જ્ઞાન ક્રિયાદિ ગુણોથી પણ મહાન) ઇત્યાદિ ચાર. (20) શાલ-(મહાન) અને શાલ પરિવાર-(મહાન વૃક્ષોથી પરિવૃત્ત) , શાલ અને એરંડ પરિવાર આદિ ચાર. (21) એ રીતે આચાર્યો ચાર ભેદે છે –શાલ-(મહાન) અને શાલ પરિવાર-(શ્રેષ્ઠ શિષ્ય પરિવારથી યુક્ત). (372) મહાવૃક્ષોની મધ્યે જેમ વૃક્ષરાજ શાલ સુશોભિત છે, તેમ શ્રેષ્ઠ શિષ્યોની મધ્યે ઉત્તમ આચાર્ય સુશોભિત હોય છે. (373) એરંડક વૃક્ષો મધ્ય જેમ વૃક્ષરાજ શાલ શોભે છે, તેમ કનિષ્ઠ શિષ્યોની મધ્યે ઉત્તમ આચાર્ય શોભે છે. (374) મહાવૃક્ષોની મધ્યે જેમ એરંડક દેખાય છે, તેમ શ્રેષ્ઠ શિષ્યો મધ્ય કનિષ્ઠ આચાર્ય દેખાય છે. (375) એરંડક વૃક્ષ મધ્યે જેમ એરંડો દેખાય છે તેમ કનિષ્ઠ શિષ્યો મધ્યે કનિષ્ઠ આચાર્ય દેખાય છે. (376) મલ્યો ચાર ભેદે છે - અનુશ્રોતચારી, પ્રતિશ્રોતચારી, અંતચારી, મધ્યચારી. (23) એ રીતે ચાર ભેદે સાધુ કહ્યા - અનુશ્રોતચારી, પ્રતિશ્રોતચારી, અંતચારી, મધ્યચારી. (24) ચાર પ્રકારે ગોળા કહ્યા છે - મીણનો ગોળો, લાખનો ગોળો, કાષ્ઠનો ગોળો, માટીનો ગોળો. (25) એ રીતે ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - મીણના ગોળા સમાન આદિ ચાર. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 71

Page #72
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ (26) ચાર ભેદે ગોળા કહ્યા - લોઢાનો ગોળો, કલાઈનો ગોળો, ત્રાંબાનો ગોળો, સીસાનો ગોળો. (27) એ રીતે પુરુષો ચાર ભેદે કહ્યા - લોઢાના ગોળા સમાન આદિ ચાર. (28) ચાર ભેદે ગોળા કહ્યા - રૂપાનો, સોનાનો, રત્નનો, હીરાનો. (29) એ રીતે ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - રૂપાના ગોળા સમાન યાવત્ હીરાના ગોળા સમાન. (30) પત્ર ચાર ભેદે કહ્યા - અસિપત્ર, કરપત્ર, સુરપત્ર, કદંબચીરિકાપત્ર. (31) એ રીતે ચાર ભેદે પુરુષ - અસિપત્ર સમાન આદિ ચાર. (32) કટ ચાર ભેદે છે - સુંબકટ, વિદલકટ, ચર્મકટ, કંબલકટ. (33) આ પ્રમાણે પુરુષો ચાર ભેદે કહ્યા - સુંબકટ સમાન આદિ ચાર. (377) (34) ચતુષ્પદો ચાર ભેદે કહ્યા - એક ખુરા, બે ખુરા, ગંડીપદા, સનખપદા. (35) ચાર ભેદે પક્ષી કહ્યા - ચર્મપક્ષી, લોમપક્ષી, સમુદ્ગક પક્ષી, વિતતપક્ષી. (36) ચાર ભેદે પ્રાણી કહ્યા - બેઇન્દ્રિય, તે ઇન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, સંમૂચ્છિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક. (378) (37) ચાર ભેદે પક્ષી કહ્યા - નિવર્તિત પણ પરિવર્તિત નહીં, પરિવર્તિત પણ નિવર્તિત નહીં, નિવર્તિત અને પરિવર્તિત બંને, નિવર્તિત કે પરિવર્તિત એકે નહીં. (38) એ રીતે સાધુ ચાર ભેદે જાણવા. (379) (39) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - કૃશ અને કૃશ, કૃશ અને ધૂળ, આદિ ચાર. (40) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - કૃશ અને કૃશાત્મા, કૃશ અને અકૃશાત્મા આદિ ચાર. (41) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - બુધ અને બુધ, બુધ પણ અબુધ આદિ ચાર. (42) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - બુધ અને બુધહૃદય આદિ ચાર. (43) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા છે - આત્માનુકંપ પણ પરાનુકંપ નહીં, ઇત્યાદિ ચાર ભેદે. સૂત્ર-૩૮૦ (1) સંભોગ ચાર ભેદે છે - દિવ્ય, આસુર, રાક્ષસ, મનુષ્યનો. (2) સંભોગ ચાર ભેદે છે - દેવ દેવી સાથે સંવાસ કરે, દેવ અસુરી સાથે સંવાસ કરે, અસુર દેવી સાથે સંવાસ કરે, અસુર અસુરી સાથે સંવાસ કરે. (3) સંભોગ ચાર ભેદે છે - દેવ દેવી સાથે સંવાસ કરે, દેવ રાક્ષસી સાથે સંવાસ કરે, રાક્ષસ દેવી સાથે સંવાસ કરે, રાક્ષસ રાક્ષસી સાથે સંવાસ કરે. (4) સંભોગ ચાર ભેદે છે - દેવ દેવી સાથે સંવાસ કરે, દેવ માનુષી સાથે સંવાસ કરે, મનુષ્ય દેવી સાથે સંવાસ કરે, મનુષ્ય માનુષી સાથે સંવસે. (5) સંભોગ ચાર ભેદે છે - અસુર અસુરી સાથે સંવાસ કરે, અસુર રાક્ષસી સાથે સંવાસ કરે આદિ ચાર. (6) સંભોગ ચાર ભેદે - અસુર અસુરી સાથે સંવાસ કરે, અસુર માનુષી સાથે સંવાસ કરે આદિ ચાર. (7) સંભોગ ચાર ભેદે છે - રાક્ષસ રાક્ષસી સાથે સંવાસ કરે, રાક્ષસ માનુષી સાથે સંવાસ કરે - આદિ ચાર. સૂત્ર-૩૮૧ ચાર ભેદે અપવ્વસ- (ચારિત્ર કે ચારિત્રના ફળનો વિનાશ) કહ્યો- આસુરી, અભિયોગ, સંમોહ, દેવ-કિલ્બિષ. ચાર કારણે જીવો અસુરપણાને યોગ્ય કર્મ કરે છે, તે આ - ક્રોધી સ્વભાવથી, કલહ સ્વભાવથી, આસક્તિથી તપ કરતા, નિમિત્તાદિથી આજીવિકા કરવાથી, ચાર કારણે જીવો આભિઓગતા યોગ્ય કર્મ કરે- આત્મ ગર્વ વડે પરનિંદા વડે, ભૂતિકર્મ વડે, કૌતુકકરણ વડે ચાર કારણે જીવ સંમોહપણા યોગ્ય આયુ ઉપાર્જે છે - ઉન્માર્ગ દેશનાથી, માર્ગના અંતરાય વડે, કામભોગની આશંસાથી, લોભ વડે નિયાણું કરવા વડે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 72

Page #73
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ ચાર કારણે જીવ દેવકિલ્બિષિકતાનું આયુ ઉપાર્જે છે - અરિહંતનો અવર્ણવાદ કરતા, અરિહંત પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મના અવર્ણવાદથી, આચાર્ય-ઉપાધ્યાયના અવર્ણવાદથી, ચાતુર્વર્ણ સંઘના અવર્ણવાદથી. સૂત્ર-૩૮૨ (1) પ્રવ્રજ્યા ચાર ભેદે છે - આલોક પ્રતિબદ્ધ, પરલોક પ્રતિબદ્ધ, ઉભયલોક પ્રતિબદ્ધ, અપ્રતિબદ્ધ. (2) પ્રવ્રજ્યા ચાર ભેદે છે - અગ્રતઃ પ્રતિબદ્ધ, માર્ગતઃ પ્રતિબદ્ધ, ઉભય પ્રતિબદ્ધ, અપ્રતિબદ્ધ. (3) પ્રવ્રજ્યા ચાર ભેદે છે - અવપાત પ્રવજ્યા, આખ્યાત પ્રવ્રજ્યા, શૃંગાર પ્રવ્રજ્યા, વિહગગતિ પ્રવ્રજ્યા. (4) ચાર ભેદે પ્રવજ્યા કહી - પીડા આપીને, ભગાડીને, ઋણ મૂકાવીને, ભોજનની લાલચ વડે. (5) પ્રવ્રજ્યા ચાર ભેદે છે - નટખાદિતા, ભટખાદિતા, સિંહખાદિતા, શૃંગાલખાદિતા. (6) કૃષિ ચાર ભેદે છે - વાવિતા, પરિવાવિતા, નિંદિતા, પરિનિંદિતા. (7) એ પ્રમાણે પ્રવજ્યા ચાર ભેદે કહી - વાવિતા અર્થાત એક વખતની સામાયિક ચારિત્રરૂપ દીક્ષા,પરિવાવિતા અર્થાત એક વખતના દીક્ષિતને મહાવ્રત આરોપણરૂપ ફરી અપાતી દીક્ષા, નિંદિતા, પરિનિંદિતા. (8) ચાર ભેદે પ્રવજ્યા કહી - ધાન્યના પુંજ સમાન, ધાન્યના પુંજ નહીં કરેલ સમાન, વેરાયેલા ધાન્ય સમાન, ખળામાં મૂકેલ ધાન્ય સમાન. સૂત્ર-૩૮૩ (1) સંજ્ઞા ચાર ભેદે કહી - આહાર સંજ્ઞા, ભય સંજ્ઞા, મૈથુન સંજ્ઞા, પરિગ્રહ સંજ્ઞા. (2) ચાર કારણે જીવને આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે - ઉદર ખાલી થવાથી, સુધાવેદનીય કર્મોદયથી, તેવી. મતિથી, તેની ચિંતાથી. (3) ચાર કારણે ભય સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય - હીનસત્વપણાથી, ભય વેદનીય કર્મોદયથી, તેવી મતિથી, ભયની જ વિચારણા કરવાથી. (4) ચાર કારણે મૈથુન સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય - માંસ અને રક્તની વૃદ્ધિથી, મોહનીય કર્મોદયથી, તેવી મતિથી, નિરંતર વિષયોના ચિંતનથી. (5) ચાર કારણે પરિગ્રહ સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય - અવિમુક્તતાથી, લોભવેદનીય કર્મના ઉદયથી, તેવી મતિથી, સતત ધનનું ચિંતન કરવાથી. સૂત્ર-૩૮૪ કામ ચાર ભેદે કહ્યા છે - શ્રૃંગાર, કરુણ, બિભત્સ, રૌદ્ર, શૃંગાર કામ દેવોને હોય છે, કરુણ કામો મનુષ્યોને હોય છે, બિભત્સ કામો તિર્યંચોને હોય છે, રૌદ્ર કામો નૈરયિકોને હોય છે. સૂત્ર-૩૮૫ (1) ઉદક ચાર પ્રકારે છે - કોઈ ઉત્તાન અને ઉત્તાનોદક, કોઈ ઉત્તાન અને ગંભીરોદક, ગંભીર અને ઉત્તાનોદક, ગંભીર અને ગંભીરોદક. (2) એ પ્રમાણે પુરુષો ચાર ભેદે છે - ઉત્તાન અને ઉત્તાનહૃદય, ઉત્તાન અને ગંભીર હૃદય. આદિ ચાર. (3) ઉદક ચાર ભેદે છે - ઉત્તાન અને ઉત્તાન અવભાસી, ઉત્તાન અને ગંભીર અવભાસી આદિ ચાર. (4) એ રીતે પુરુષો ચાર ભેદે છે - ઉત્તાન અને ઉત્તાન અવભાસી, ઉત્તાન અને ગંભીર અવભાસી, ગંભીર અને ઉત્તમ અવભાસી, ગંભીર અને ગંભીર અવભાસી. (5) ઉદધિ ચાર ભેદે છે - ઉત્તાન અને ઉત્તાનોદધિ, ઉત્તાન અને ગંભીરોદધિ આદિ ચાર. (6) એ રીતે પુરુષો ચાર ભેદે કહ્યા - ઉત્તાન અને ઉત્તાન હૃદય આદિ ચાર. (7) ઉદધિ ચાર ભેદે છે - ઉત્તાન અને ઉત્તાન અવભાસી, ઉત્તાન અને ગંભીર અવભાસી. (8) એ પ્રમાણે મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 73

Page #74
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - ઉત્તાન અને ઉત્તાન અવભાસી, આદિ ચાર. સૂત્ર-૩૮૬ થી 391 (386) (1) તરવૈયા ચાર ભેદે છે - સમુદ્ર તરુ છું કહીને તરે, સમુદ્ર તરુ છું કહીને ખાડી તરે છે, આદિ ચાર. (2) તરવૈયા ચાર ભેદે છે - સમુદ્ર તરીને વળી સમુદ્રમાં સીદાય છે, સમુદ્ર તરીને ખાડીમાં સીદાય છે, આદિ ચાર. (387) કુંભ ચાર ભેદે કહ્યા - (1) પૂર્ણ અને પૂર્ણ, પૂર્ણ અને તુચ્છ, તુચ્છ અને પૂર્ણ, તુચ્છ અને તુચ્છ. (2) એ પ્રમાણે પુરુષો પણ ચાર ભેદ જાણવા. (3) કુંભ ચાર ભેદે કહ્યા - પૂર્ણ અને પૂર્ણ અવભાસી, પૂર્ણ અને તુચ્છોવલાસી, તુચ્છ અને પૂર્ણ અવભાસી, તુચ્છ અને તુચ્છ અવભાસી. (4) આ પ્રમાણે પુરુષો ચાર ભેદે કહ્યા છે - પૂર્ણ અને પૂર્ણ અવભાસી. (5) કુંભ ચાર ભેદે છે - પૂર્ણ અને પૂર્ણરૂપ, પૂર્ણ અને તુચ્છ રૂપ, આદિ ચાર. (6) એ રીતે પુરુષો પણ ચાર ભેદે છે - પૂર્ણ અને પૂર્ણરૂપ આદિ. (7) કુંભ ચાર ભેદે છે - પૂર્ણ અને પ્રીતિકર, પૂર્ણ અને અપદલ, તુચ્છ અને પ્રીતિકર, તુચ્છ અને અપદલ. (8) એ રીતે પુરુષો ચાર ભેદ જાણવા. (9) કુંભ ચાર ભેદે કહ્યા - પૂર્ણ પણ ઝરે છે, પૂર્ણ અને ઝરતો નથી, તુચ્છ અને ઝરે છે, તુચ્છ છતાં મરતો નથી. (10) એ રીતે પુરુષો ચાર ભેદ જાણવા. (11) કુંભ ચાર ભેદે કહ્યા - ભાંગેલ, જર્જરીત, પરિસાવી, અપરિસાવી, (12) એ રીતે ચારિત્ર ચાર ભેદે છે - ખંડિત યાવત્ નિરતિચાર ચારિત્ર. (13) કુંભ ચાર ભેદે કહ્યા - મધનો કુંભ અને મધનું ઢાંકણ, મધુકુંભ અને વિષનું ઢાંકણ, વિષકુંભ અને મધુ ઢાંકણ, વિષકુંભ અને વિષ ઢાંકણ. (14) એ પ્રમાણે પુરુષો ચાર ભેદે છે - મધુકુંભ અને મધુઢાંકણ આદિ ચાર. (388) જે પુરુષ નિષ્પાપ અને નિર્મલ હૃદયી છે, જેની જીભ મધુરભાષિણી છે, તે મધુ ઢાંકણવાળો, મધુકુંભી સમાન છે. | (389) જે પુરુષનું હૃદય નિષ્પાપ અને નિર્મલ છે, પણ જેની જીભ સદા કટુભાષિણી છે, તે વિષવાળા ઢાંકણયુક્ત મધુકુંભ સમાન છે. (390) જે પુરુષનું હૃદય પાપી અને મલિન છે અને જેની જીભ સદા મધુર ભાષિણી છે, તે મધુયુક્ત ઢાંકણવાળા વિષકુંભ સમાન છે. (391) જેનું હૃદય પાપી અને મલિન છે તથા જેની જીભ સદા કટુભાષિણી છે, તે પુરુષ વિષયુક્ત ઢાંકણાવાળા વિષકુંભ સમાન છે. સૂત્ર૩૯૨ (1) ઉપસર્ગો ચાર ભેદે કહ્યા - દિવ્યા-મનુષ્યા-તિર્યંચયોનિકા - આત્મ સંચેતનીયા. (2) દિવ્ય ઉપસર્ગો ચાર ભેદે કહ્યા - હાસ્યથી, દ્વેષથી, વિમર્શથી, ઉપહાસથી. (3) મનુષ્ય સંબંધી ઉપસર્ગો ચાર ભેદે કહ્યા - હાસ્યથી, પ્રદ્વેષથી, વીમસાથી, કુશીલ પ્રતિસેવનાથી. (4) તિર્યંચ સંબંધી ઉપસર્ગો ચાર ભેદે કહ્યા - ભયથી, પ્રદ્વેષથી, આહાર હેતુથી, સ્વ સ્થાનની રક્ષા માટે. (પ) આત્મ સંચેતનીય ઉપસર્ગો ચાર ભેદે કહ્યા - સંઘટ્ટનથી, પડી જવાથી, સ્તંભનતાથી, લેશનતાથી. સૂત્ર-૩૯૩ થી 396 (393) કર્મો ચાર ભેદે કહ્યા - શુભ અને શુભ, શુભ અને અશુભ, અશુભ અને શુભ, અશુભ અને અશુભ. કર્મો ચાર ભેદે કહ્યા - શુભ અને શુભવિપાકી, શુભ પણ અશુભ વિપાકી, અશુભ પણ શુભવિપાકી, અશુભ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 74

Page #75
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ અને અશુભ-વિપાકી. કર્મ ચાર ભેદે - પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, અનુભાવ, પ્રદેશ. (394) સંઘ ચાર ભેદે છે - શ્રમણ, શ્રમણી, શ્રાવક, શ્રાવિકા. (395) બુદ્ધિ ચાર ભેદે છે - ઔત્પાતિકી, વૈનયિકી, કાર્મિકી, પારિણામિકી. મતિ ચાર ભેદે છે - અવગ્રહમતિ, ઈહામતિ, અપાયમતિ, ધારણામતિ - અથવા મતિ ચાર ભેદે છે - ઘડાના પાણી સમાન, વિરડાના પાણી સમાન, તળાવના પાણી સમાન, સાગરના પાણી સમાન. (396) સંસારી જીવો ચાર ભેદે છે - નૈરયિક, તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવ. સર્વ જીવો ચાર ભેદે કહ્યા - મનોયોગી, વચનયોગી, કાયયોગી, અયોગી - અથવા - સર્વજીવો ચાર ભેદે કહ્યા - સ્ત્રી વેદવાળા, પુરુષ વેદવાળા, નપુંસક વેદવાળા, અવેદકા - અથવા - સર્વે જીવો ચાર ભેદે કહ્યા - ચક્ષુદર્શની, અચક્ષુદર્શની, અવધિદર્શની, કેવલીદર્શની - અથવા - સર્વે જીવો ચાર ભેદે કહ્યા - સંયત, અસંયત, સંયતાસંયત, નોસંયતાસંયત. સૂત્ર–૩૯૭ થી 402 (397) ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - મિત્ર અને મિત્ર, મિત્ર અને અમિત્ર, અમિત્ર અને મિત્ર, અમિત્ર અને અમિત્ર. ચાર ભેદે પુરુષ કહ્યા - મિત્ર અને મિત્રરૂપ આદિ ચાર ભંગ. ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - મુક્ત અને મુક્ત, મુક્ત અને અમુક્ત આદિ ચાર. ચાર ભેદે પુરુષો કહ્યા - મુક્ત - મુક્તરૂપ આદિ ચાર (398) પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકો ચાર ગતિ અને ચાર આગતિવાળા કહ્યા - પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકો. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકોમાં ઉત્પદ્યમાન (જીવો) નૈરયિક - તિર્યંચયોનિક - મનુષ્ય - દેવોમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિત્વને છોડતો નૈરયિક યાવત્ દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે. મનુષ્યો ચારગતિક, ચાર આગતિક છે, તેને તિર્યંચવત્ જાણવા. (39) બેઇન્દ્રિય જીવોના આરંભને ન કરનારને ચાર ભેદે સંયમ થાય છે -(1) જિલ્લા સંબંધી સુખનો વિનાશ કરતો નથી, (2) જિહાના દુઃખ સાથે તેમને જોડનાર ન થાય, (3) સ્પર્શેન્દ્રિય સુખનો વિનાશ ન કરે, (4) સ્પર્શનેન્દ્રિયના દુઃખ સાથે તેમને જોડનાર ન થાય. ઇન્દ્રિય જીવોનો આરંભ કરનારને ચાર ભેદે અસંયમ થાય છે - (1) જિહા સંબંધી સુખનો વિનાશ કરે છે. (2) જિલ્લા સંબંધી દુ:ખ સાથે જોડનાર થાય છે, (3) સ્પર્શનેન્દ્રિય સંબંધી સુખનો વિનાશ કરે છે, (4) સ્પર્શ ઇન્દ્રિય સંબંધી દુઃખ સાથે જોડનાર થાય છે. (400) સમ્યગદષ્ટિ નૈરયિકોને ચાર ક્રિયાઓ કહી છે - આરંભિકી, પારિગ્રહિકી, માયાપ્રત્યયા, અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા. સમ્યગૃષ્ટિ અસુરકુમારોને ચાર ક્રિયાઓ કહી - પૂર્વવતું. વિકલેન્દ્રિય છોડીને વૈમાનિક સુધી આમ જાણવું. (401) ચાર કારણે બીજાના છતા ગુણનો અપલાપ કરે- (1) ક્રોધથી,(૨) પ્રતિનિસેવથી, (3) અકૃતજ્ઞતાથી, (4) મિથ્યાભિનિવેશથી. ચાર કારણે બીજાના છતા ગુણ પ્રકટ કરે- પ્રશંસાના સ્વભાવથી, પરછંદાનુવર્તિત્વ, કાર્ય હેતુ, કૃતપ્રતિકૃતતાથી. (402) નૈરયિકોને ચાર કારણે શરીરની પૂર્ણતા કહી - ક્રોધ વડે નિવર્તિત યાવત્ લોભ વડે નિવર્તિત. એ રીતે વૈમાનિક સુધી સર્વે દંડકોમાં જાણવુ. સૂત્ર-૪૦૩ થી 406 (403) ધર્મના ચાર દ્વારા કહ્યા - શાંતિ, મુક્તિ, આર્જવ, માઈવ. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 75

Page #76
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (404) ચાર કારણે જીવ નૈરયિકપણાનું કર્મ બાંધે છે - મહા આરંભથી, મહા પરિગ્રહથી, પંચેન્દ્રિયના વધથી, માંસાહારથી. .....ચાર કારણે જીવ તિર્યંચયોનિકપણાનું કર્મ બાંધે છે - માયા કરવાથી, વેશ બદલીને ઠગવાથી, જૂઠ બોલવાથી, ખોટા તોલ-માપ કરવાથી. .... ચાર કારણે જીવ મનુષ્યત્વ યોગ્ય કર્મ બાંધે છે - પ્રકૃતિ ભદ્રતાથી, પ્રકૃતિ વિનીતતાથી, દયાળુતાથી, મત્સર રહિતતાથી. .....ચાર કારણે જીવ દેવપણાને યોગ્ય કર્મ બાંધે છે - સરાગ સંયમથી, દેશવિરતિપણાથી, બાળતપોકર્મથી, અકામ-નિર્જરાથી. (405) ચાર પ્રકારે વાદ્ય કહ્યા છે - તત, વિતત, ધન, સુષિર. ચાર ભેદે નાટ્ય કહ્યા - અંચિત, રિભિત, આરબડ, ભિસોલ. ચાર ભેદે ગેય કહ્યા - ઉક્લિપ્ત, મંદ, રોજિંદક. ચાર ભેદે માલ્ય કહ્યા - ગ્રંથિમ, વેષ્ટિમ, પૂરિમ, સંઘાતિમ. ચાર ભેદે અલંકાર કહ્યા - કેશાલંકાર, વસ્ત્રાલંકાર, માલ્યાલંકાર, આભરણાલંકાર. ચાર ભેદે અભિનય કહ્યા છે - દાર્જીન્તિક, પાંડુચુત, સામંતોલાચનિક, લોકમધ્યાવસાન. (406) સનસ્કુમાર અને માહેન્દ્રકલ્પ વિમાનો ચાર વર્ણવાળા કહ્યા - નીલા, પીળા, રાતા, ધોળા. મહાશુક્ર અને સહસ્ત્રાર દેવોના ભવધારણીય શરીરો ઉત્કૃષ્ટથી ચાર હાથની ઊંચાઈવાળા કહ્યા છે. સૂત્ર-૪૦૭ થી 411 (407) ચાર ઉદક ગર્ભો કહ્યા - ઓસ, મહિકા, શીતા, ઉષ્મિતા. ઉદક ગર્ભો ચાર કહ્યા - હિમપાત, આકાશાચ્છાદન, શીતોષ્ણ, પંચરૂપિતા. (408) મહામાં હિમપાતગર્ભ- ઝાકળરૂપ, ફાગણમાં અભસંસ્કૃત-આકાશ વાદળોથી છવાયેલા રહે, ચૈત્ર માસમાં શીતોષ્ણ-સહિત અને ઉષ્ણ મિશ્રરૂપ અને વૈશાખ માસમાં પંચરૂપિત ગર્ભ –ગર્જના વિદ્યુત આદિ હોય છે. (409) માનુષીગર્ભ ચાર ભેદે છે - સ્ત્રીપણે, પુરુષપણે, નપુંસકપણે, બિંબપણે. (410) અલ્પવીર્ય અને વિશેષ રજ હોય તો સ્ત્રીગર્ભ થાય અલ્પરજ - બહુ શુક્ર હોય તો પુરુષગર્ભ થાય. (411) બંને તુલ્ય હોય તો નપુંસક ગર્ભ થાય, સ્ત્રીના વાયુ આદિ સમયોગથી બિંબરૂપે ઉત્પન્ન થાય. સૂત્ર-૪૧૨ થી 419 (412) ઉત્પાદપૂર્વની ચાર મૂલવસ્તુ કહી છે. (413) કાવ્ય ચાર ભેદે છે - ગદ્ય, પદ્ય, કથ્ય, ગેય. (414) નૈરયિકોને ચાર સમુદ્દાત કહ્યા છે - વેદના સમુઠ્ઠાત, કષાય સમુદ્યાત, મારણાંતિક સમુઠ્ઠાત, વૈક્રિય સમુધ્ધાત. એ રીતે વાયુકાયિકોને પણ આ ચાર જાણવા (415) અરિહંત અરિષ્ટનેમિને જિનસદશ, સર્વાક્ષર સંનિપાતિક, જિનની જેમ અવિતથ વચન કહેનારા 400 ચૌદપૂર્વીની સંપદા હતી. (416) શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને દેવ-મનુષ્ય-અસુરો સહિત પર્ષદામાં કોઈથી પરાજય ન પામનારા 400 વાદીની ઉત્કૃષ્ટ સંપદા હતી. (417) નીચેના ચાર કલ્પો અર્ધ ચંદ્ર સંસ્થાન સંસ્થિત કહ્યા છે - સૌધર્મ, ઈશાન, સનકુમાર, માહેન્દ્ર. મધ્યના ચાર કલ્પો પરિપૂર્ણ ચંદ્રાકાર સંસ્થિત કહ્યા - બ્રહ્મલોક, લાંતક, મહાશુક્ર, સહસાર, ઉપરના ચાર કલ્પો અર્ધચંદ્રાકાર સંસ્થિત કહ્યા - આનત, પ્રાણત, આરણ, અચુત. (418) ચાર સમુદ્રો ભિન્ન રસવાળા કહ્યા - લવણોદ, વરુણોદ, શીરોદ, ધૃતોદ (419) ચાર આવર્ત કહ્યા છે - ખરાવર્ત-, ઉન્નતાવર્ત, ગૂઢાવર્ત, આમિષાવર્ત. એ દૃષ્ટાંતે કષાયો ચાર કહ્યા - ખરાવર્ત સમાન ક્રોધમાં વર્તતો જીવ, ઉન્નતાવર્ત સમાન માનમાં વર્તતો જીવ, ગૂઢાવર્ત સમાન માયામાં વર્તતો જીવ, આમિસાવર્ત સમાન લોભમાં વર્તતો જીવ. એ ચારેના ઉદયવાળો જીવ મરીને નૈરયિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 76

Page #77
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સૂત્ર-૪૨૦ થી 422 (420) અનુરાધા નક્ષત્રના ચાર તારા કહ્યા છે. પૂર્વાષાઢા અને ઉત્તરાષાઢાને પણ એમ જ છે. (421) જીવોએ ચાર સ્થાને નિર્વર્તિત પુદ્ગલો પાપકર્મપણાએ કર્યા છે - કરે છે - કરશે - જેમ કે - નૈરયિક, તિર્યંચયોનિક, મનુષ્ય, દેવ-નિવર્તિત. એ પ્રમાણે ઉપચય કર્યો છે - કરે છે - કરશે. એ રીતે ચય, ઉપચય, બંધ, ઉદીરણા, વેદના અને નિર્જરા (એ સર્વે કર્યા છે - કરે છે અને કરશે.) (422) ચાર પ્રદેશવાળા સ્કંધો અનંતા કહ્યા છે, ચાર આકાશ પ્રદેશ અવગાઢ પુદ્ગલો અનંત કહ્યા છે, ચાર સમય સ્થિતિક પુદ્ગલો અનંતા છે. યાવત્ ચાર ગુણ રૂક્ષ પુદ્ગલો અનંતા છે. સ્થાન-૪, ઉદ્દેશા-૪નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન-૪નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 77

Page #78
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સ્થાન-૫ - ઉદ્દેશો-૧ સૂત્ર૪૨૩ પાંચ મહાવ્રતો કહ્યા છે - સર્વથા પ્રાણાતિપાતથી વિરમવું, સર્વથા મૃષાવાદ થી વિરમવું, સર્વથા અદતાદાનથી વિરમવું, સર્વથા મૈથુનથી વિરમવું, સર્વથા પરિગ્રહથી વિરમવુ. પાંચ અણુવ્રતો કહ્યા છે - સ્થૂળ પ્રાણાતિપાત વિરમણ, સ્થૂળ મૃષાવાદ વિરમણ, સ્થૂળ અદત્તાદાના વિરમણ, સ્વદારા સંતોષ અનેઇચ્છા પરિમાણ (પરિગ્રહ મર્યાદા કરવી). સૂત્ર-૪૨૪/૪૨૫ | (424) (1) પાંચ વર્ણો કહ્યા - કૃષ્ણ, નીલ, લાલ, પીળો, સફેદ. (2) પાંચ રસો કહ્યા - તિક્ત યાવત્ મધુર. (3) પાંચ કામ ગુણો કહ્યા - શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ. (4) પાંચ સ્થાને જીવો આસક્ત થાય છે - શબ્દ યાવત્ સ્પર્શ, એ પ્રમાણે (5) રાગ પામે છે, (6) મૂચ્છ પામે છે, (7) વૃદ્ધ થાય છે, (8) આકાંક્ષાવાળા થાય છે, (9) મૃત્યુ પામે છે. (10) પાંચ સ્થાનોનું અજ્ઞાન અને તેના અપ્રત્યાખ્યાન જીવોને અહિત-અશુભ-અક્ષમ-અકલ્યાણઅનાનુગામિતતાને માટે થાય છે - શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ. (11) પાંચ સ્થાનોનું જ્ઞાન અને તેનું પ્રત્યાખ્યાન જીવને હિત-શુભ - યાવત્ આનુગામિકતાને માટે થાય છે. શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ. (12) પાંચ સ્થાનોનું અજ્ઞાન અને અપ્રત્યાખ્યાન જીવને દુર્ગતિ માટે થાય છે તે શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ. (13) પાંચ સ્થાનોનું જ્ઞાન અને તેનું પ્રત્યાખ્યાન જીવને સુગતિ માટે થાય છે તે શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ. (425) પાંચ સ્થાનો વડે જીવો દુર્ગતિમાં જાય છે– પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન, પરિગ્રહથી. પાંચ સ્થાનો વડે જીવ સદ્ગતિમાં જાય છે - પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષાવાદ વિરમણ, અદત્તાદાના વિરમણ, મૈથુન વિરમણ, પરિગ્રહ વિરમણ. સૂત્ર-૪૨૬ થી 428 (426) પાંચ પ્રતિમા–અભિગ્રહ વિશેષકહી છે- ભદ્રા, સુભદ્રા, મહાભદ્રા, સર્વતોભદ્રા, ભદ્રોત્તર પ્રતિમા. 7) પાંચ સ્થાવરકાય કહ્યા - ઇન્દ્ર(પૃથ્વી), બ્રહ્મ(અપ), શિલ્પ(તે), સંમતિ(વાય) અને પ્રાજાપત્ય(વનસ્પતિ)-સ્થાવરકાય. પાંચ સ્થાવર કાયાધિપતિ કહ્યા - ઇન્દ્ર સ્થાવર કાયાધિપતિ યાવત્ પ્રાજાપત્ય સ્થાવરકાયાધિપતિ.. (428) પાંચ કારણે અવધિદર્શન ઉત્પન્ન થવાના પ્રથમ સમયે ક્ષોભ પામે છે– (1) અલ્પ જીવવાળી પૃથ્વીને જોઈને, (2) કુંથુઓથી વ્યાપ્ત પૃથ્વીને જોઈને, (3) અતિ મોટા સર્પના શરીરને જોઈને, (4) મહદ્ધિક યાવત્ મહાસૌખ્યવાળા દેવને જોઈને, (5) નગરોમાં પ્રાચીનકાળના અતિ મોટા નિધાનોને જોઈને, તે નિધાનો - પ્રાયઃ નાશ પામેલ છે સ્વામી જેના, જેની વૃદ્ધિ કરનાર કોઈ નથી, જેના વંશમાં કોઈ નથી, જેના સ્વામી - સ્વામીવંશજ અને ગોત્રીય કુળોનો સર્વથા ઉચ્છેદ થઈ ગયો છે તેવા તથા જે ગામ , આકર , નગર , ખેડ , કર્બટ , દ્રોણમુખ , પટ્ટણ , આશ્રમ , સંબધ , સંનિવેશમાં તેમજ શૃંગાટક, ત્રિક, ચકુષ્ટ, ચત્વર, ચતુર્મુખ, મહાપથોમાં, નગરની ખાળ , શ્મશાન , શૂન્યગૃહ , ગિરિકંદર , શાંતિગૃહ , શૈલગૃહ , ઉપસ્થાન,ભાવનગૃહમાં સ્થાપેલા છે તેને જોઈને પ્રથમ સમયમાં સ્કૂલના પામે. આ પાંચ કારણે ઉત્પન્ન થતા અવધિદર્શની પહેલા સમયે ક્ષોભ પામે. પાંચ કારણે પ્રધાન કેવલજ્ઞાન, કેવલદર્શન ઉત્પન્ન થવાના પ્રથમ સમયે ક્ષોભ પામે - અલ્પ જીવવાળી પૃથ્વીને જોઈને પહેલા સમયે ક્ષોભ પામે, બાકી પૂર્વવત્ યાવત્ ભવનગૃહમાં સ્થાપેલા નિધાનોને જોઈને પ્રથમ સમયે મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 78

Page #79
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ ક્ષોભ પામે, બાકી પૂર્વવત્. આ કારણે ક્ષોભ પામે. સૂત્ર-૪૨૯ નૈરયિકોના શરીરો પાંચ વર્ણ-પાંચ રસવાળા કહ્યા. તે આ-કૃષ્ણ યાવતુ શુક્લ વણ્ય, તિક્ત યાવત્ મધુર રસવાળા. એ રીતે વૈમાનિક પર્યન્ત જાણવું. શરીરો પાંચ કહ્યા - દારિક, વૈક્રિય, આહારક, તૈજસ, કાર્પણ. ઔદારિક શરીર પાંચ વર્ણ અને પાંચ રસવાળું છે. તે આ - કૃષ્ણ યાવત્ શુક્લ, તિક્ત યાવત્ મધુર. એ રીતે યાવત્ કાર્પણ શરીર જાણવુ. બધા સ્થૂળ દેહધારીના શરીરો પાંચ વર્ણવાળા, પાંચ રસવાળા, બે ગંધવાળા, આઠ સ્પર્શવાળા હોય છે. સૂત્ર-૪૩૦ પહેલા - છેલ્લા તીર્થકરોના શિષ્યોને પાંચ સ્થાન કઠીન છે. તે આ - દુરાગ્યેય-(ધર્મતત્ત્વનું આખ્યાના કરવું), દુર્વિભાજ્ય-(ભેદ પ્રભેદ સહવસ્તુતત્ત્વનો ઉપદેશ આપવો), દુર્દર્શ-(તત્ત્વોનું યુક્તિપૂર્વક નિદર્શન), દુરતિતિક્ષ-(પરિષહ ઉપસર્ગ આદિ સહન કરવા), દુરનુચર-(સંયમનું પાલન કરવું). પાંચ સ્થાને મધ્યના ૨૨-તીર્થકરોના શિષ્યોને ઉપદેશ સુગમ થાય છે તે આ - સુઆગેય-(વ્યાખ્યા સરળતાથી કરે,, સુવિભાજ્ય-(વિભાગ કરવો સરળ), સુદર્શ-(સરળતાથી સમજે), સુતિતિક્ષ, સુરનુચર. પાંચ સ્થાનો શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે શ્રમણ નિર્ચન્થોને નિત્ય વર્ણવેલા છે, નિત્ય કીર્તન કર્યા છે, નિત્ય વાણીથી કહ્યા છે, નિત્ય પ્રશંસેલા છે, નિત્ય અનુજ્ઞાપિત કર્યા છે - ક્ષમા, નિર્લોભતા, સરળતા, મૃદુતા, લઘુતા. પાંચ સ્થાનો શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે યાવત્ અનુજ્ઞાપિત કર્યા છે તે આ - સત્ય, સંયમ, તપ, ત્યાગ, બ્રહ્મચર્યવાસા પાંચ સ્થાનો શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે યાવતુ અનુજ્ઞાપિત કર્યા છે. તે આ - ઉક્ષિપ્ત ચરક, નિક્ષિપ્ત ચરક, અંતચરક, પ્રાંતચરક, રૂક્ષચરક. (આહાર ગ્રહણ કરવા સંબંધી આ પાંચે વિવિધ અભિગ્રહ છે) પાંચ સ્થાનો યાવતુ અનુજ્ઞાપિત છે - અજ્ઞાત ચરક, અન્ય ગ્લાનચારી, મૌનચારી, સંસૃષ્ટકલ્પિક, તજાત સંસૃષ્ટ કલ્પિક. (આહાર ગ્રહણ કરવા સંબંધી આ પાંચે પણ વિવિધ અભિગ્રહ છે) પાંચ સ્થાનો યાવત્ અનુજ્ઞાપિત છે - ઔપનિધિક, શુદ્ધષણિક, સંખ્યાદત્તિક, દૃષ્ટલાભિક, પૃષ્ઠલાભિક. (આહાર ગ્રહણ કરવા સંબંધી આ પાંચે પણ વિવિધ અભિગ્રહ છે) પાંચ સ્થાનો યાવતુ અનુજ્ઞાપિત કર્યા છે - આચામ્બિક, નિર્વિકૃતિક, પુરિમાર્ધિક, પરિમિત પિંડપાતિક, ભિન્નપિંડપાતિક. (આહાર ગ્રહણ કરવા સંબંધી આ પાંચે પણ વિવિધ અભિગ્રહ છે) પાંચ સ્થાનો યાવતુ અનુજ્ઞાપિત છે - અરસાહાર, વિરસાહાર, અંતાહાર, પ્રાંતાહાર, લૂક્ષાહાર. (આહાર ગ્રહણ કરવા સંબંધી આ પાંચે પણ વિવિધ અભિગ્રહ છે) પાંચ સ્થાનો યાવત્ અનુજ્ઞાપિત છે - અરસજીવી, વિરમજીવી, અંતજીવી, પ્રાંતજીવી, રૂક્ષજીવી. પાંચ સ્થાનો યાવતુ અનુજ્ઞાપિત છે, તે - સ્થાનાતિત, ઉત્કટુકાસનિક પ્રતિમાસ્થાયી, વીરાસનિક, નૈષધિક. પાંચ સ્થાન યાવતુ અનુજ્ઞાપિત છે - દંડાયતિક, લગડશાયી, આતાપક, અપ્રાવૃતક, અકંડૂયક. સૂત્ર૪૩૧ પાંચ સ્થાનોમાં શ્રમણનિર્ચન્થ મહાનિર્જરાવાળા અને મહાપર્યવસાનવાળા થાય, તે આ - આચાર્ય વૈયાવચ્ચ કરતા, એ રીતે ઉપાધ્યાયવૈયાવચ્ચ કરતા, સ્થવીરવૈયાવચ્ચ કરતા, તપસ્વીવૈયાવચ્ચ કરતા, ગ્લાનવૈયાવચ્ચ કરતા. પાંચ સ્થાને શ્રમણ નિર્ચસ્થ મહાનિર્જરાવાળા, મહાપર્યવસાનવાળા થાય છે - અગ્લાનપણે (1) શૈક્ષની, (2) કુલની, (3) ગણની, (4) સંઘની, (5) સાધર્મિકની વૈયાવચ્ચ કરતા. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 79.

Page #80
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સૂત્ર-૪૩૨ થી 434 (432) પાંચ સ્થાનોમાં શ્રમણ નિર્ચન્થ, સાધર્મિક સાંભોગિકને વિસંભોગિક કરતો જિનાજ્ઞા ઉલ્લંઘતો નથી. (1) પાપકાર્યને સેવનાર હોય, (2) સેવીને આલોચના ન કરે, (3) આલોચીને પ્રાયશ્ચિત્ત ન કરે, (4) પ્રાયશ્ચિત્ત લઈને તેને પરિપૂર્ણ ન કરે. (5) જે આ સ્થવિરોનો સ્થિતિ કલ્પ છે તેને ઉલ્લંઘી–ઉલ્લંઘીને વિરુદ્ધ વર્તન કરે, ત્યારે જો તેને કોઈ તેમ ન કરવા પ્રેરણા કરે તો બોલે કે સ્થવિરો મને શું કરી લેશે ? પાંચ સ્થાનોમાં શ્રમણ નિર્ચન્થ સાધર્મિકને પારાંચિત કરતા જિન આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘતો નથી. (1) જે કુળમાં વસે, તે જ કુળમાં ભેદ માટે તત્પર થાય. (2) જે ગણમાં વસે તે ગણમાં ભેદ માટે તત્પર થાય. (3) હિંસાપ્રેક્ષી-(જ કુલ, ગણ કે સાધુના વધને ઈચ્છ), (4) છિદ્રપ્રેક્ષી, (5) વારંવાર અંગુષ્ઠ પ્રશ્નાદિ સાવધનો પ્રયોગ કરે. (433) આચાર્ય-ઉપાધ્યાયના ગણને વિશે પાંચ વિગ્રહ સ્થાનો કહ્યા - (1) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય ગણમાં રહેલા શ્રમણોને આજ્ઞા કે નિષેધ સમ્યક્ પ્રકારે ન કરે, (2) ગણમાં રહેલા શ્રમણો દીક્ષા પર્યાયના ક્રમે સમ્યક્ પ્રકારે વંદન ન કરે, (3) ગણમાં કાળ ક્રમે આગમની વાચના ન આપે, (4) ગણમાં ગ્લાન કે શૈક્ષ્યની વૈયાવચ્ચની સમ્યક વ્યવસ્થા ન કરે, (5) ગણમાં રહેલા શ્રમણો ગુરુની આજ્ઞા વિના વિહાર કરે, આજ્ઞા લઈને ન વિચરે. - આચાર્ય-ઉપાધ્યાયના ગણમાં અવિગ્રહના પાંચ કારણો કહ્યા - (1) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય ગણમાં રહેલા શ્રમણોની આજ્ઞા કે નિષેધ સમ્યક્ પ્રકારે કરે. (2) ગણમાં રહેલ શ્રમણ દીક્ષાપર્યાયના ક્રમથી સમ્યક્ પ્રકારે વંદના કરે. (3) ગણમાં જેને જે કાળે વાચના આપવાની છે તે આગમ વાચના આપે. (4) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય પોતાના ગણમાં ગ્લાન કે શૈક્ષની વૈયાવચ્ચ માટે સમ્યફ વ્યવસ્થા કરે. (5) ગણમાં રહેનાર શ્રમણ ગુરુની આજ્ઞાથી વિચરે પણ અનાવૃચ્છિતચારી ન બને. (434) પાંચ નિષદ્યા-બેસવાની રીતો કહી છે- ઉત્કટિકા, ગોદોહિકા, સમપાદપુત્તા, પર્યકા, અર્ધપર્યકા. પાંચ આર્જવસ્થાનો અર્થાત મોક્ષ કે સંવરસ્થાનો કહ્યા છે - શુભ આર્જવ(સરળતા), શુભ માર્દવ(મૃદુતા), શુભ લાઘવ(લઘુતા), શુભ ક્ષાંતિ(ક્ષમા), શુભ ગુપ્તિ(નિર્લોભતા). સૂત્ર-૪૩૫ થી 439 (435) જ્યોતિષ્ક દેવો પાંચ ભેદે કહ્યા - ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા. દેવો પાંચ ભેદે કહ્યા છે - ભવ્યદ્રવ્યદેવ, નરદેવ, ધર્મદેવ, દેવાધિદેવ, ભાગદેવ. (436) પરિચારણા પાંચ ભેદે કહી - કાય પરિચારણા, સ્પર્શ પરિચારણા, રૂપ પરિચારણા, શબ્દ પરિચારણા, મન પરિચારણા. (437) અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમરની પાંચ અગ્રમહિષીઓ કહી છે - કાલી, રાતી, રજની, વિદ્યુત, મેઘા. વૈરોચનેન્દ્ર વૈરોચનરાજની પાંચ અગ્રમહિષીઓ કહી છે - શુંભા, નિશુંભા, રંભા, નિરંભા, મદના. રેન્દ્ર અસરરાજ ચમરના પાંચ સંગ્રામિક સૈન્યો અને પાંચ સંગ્રામાધિપતિઓ કહ્યા - પદાતિ સૈન્ય, અશ્વ સૈન્ય, હસ્તિ સૈન્ય, મહિષ સૈન્ય, રથ સૈન્ય... દ્રુમ, પદાતિ સૈન્યાધિપતિ છે, સૌદામી, અશ્વ સૈન્યાધિપતિ, કુંથુ, હસ્તિ સૈન્યાધિપતિ, લોહીનાક્ષ મહિષા સૈન્યાધિપતિ અને કિન્નર, રથ સૈન્યનો અધિપતિ છે. વૈરોચનેન્દ્ર વૈરોચન રાજના પાંચ સંગ્રામિક સૈન્ય તથા પાંચ સંગ્રામિક સૈન્યાધિપતિ છે - પાયદળ સૈન્ય યાવત્ રથ સૈન્ય. તેમાં મહાદ્રુમ, પદાતિ સૈન્યાધિપતિ મહાસૌદામા, અશ્વ સૈન્યાધિપતિ, માલંકાર, હસ્તિ સૈન્યાધિપતિ, મહા લોહીતાક્ષ, મહિષ સૈન્યાધિપતિ, લિંપરિષ, રથ સૈન્યાધિપતિ છે. નાગકુમારેન્દ્ર નાગરાજ ધરણના પાંચ સંગ્રામિક સૈન્ય અને પાંચ સંગ્રામિક સૈન્યાધિપતિ કહ્યા છે. પદાતિ સૈન્ય યાવત્ રથ સૈન્ય. તેમાં - ભદ્રસેન, પદાતિ સૈન્યાધિપતિ, યશોધર, અશ્વસૈન્યાધિપતિ. સુદર્શન, હસ્તિ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 80

Page #81
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ સૈન્યાધિપતિ, નીલકંઠ, મહિષ સૈન્યાધિપતિ, આનંદ, રથનો સૈન્યાધિપતિ છે. નાગકુમારેન્દ્ર નાગરાજ ભૂતાનંદના પાંચ સંગ્રામિક સૈન્ય અને પાંચ સંગ્રામિક સૈન્યાધિપતિ કહ્યા છે - પદાતિ સૈન્ય યાવત્ રથ સૈન્ય. તેમાં - દક્ષ, પદાતિ સૈન્યાધિપતિ સુગ્રીવ, અશ્વ સૈન્યાધિપતિ સુવિક્રમ, હસ્તિસૈન્ય અધિપતિ. શ્વેતકંઠ, મહિષ સૈન્યાધિપતિ. નંદોત્તર, રથ સૈન્યાધિપતિ છે. સુપર્મેન્દ્ર સુપર્ણરાજ વેણુદેવના પાંચ સંગ્રામિક સૈન્ય અને પાંચ સંગ્રામિક સૈન્યાધિપતિઓ કહ્યા છે - પદાતિસૈન્યાદિ. એ રીતે જેમ ધરણેન્દ્ર કહ્યા તેમ વેણુદેવને કહેવા. વેણુદાલીને ભૂતાનંદવત્ કહેવા. ધરણેન્દ્રવત્ બધા દક્ષિણ દિશાના ઇન્દ્રો ઘોષપર્યન્ત કહેવા. ભૂતાનંદને કહ્યા તેમ બધા ઉત્તર દિશાના ઇન્દ્રો મહાઘોષ પર્યન્ત કહેવા. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રના પાંચ સંગ્રામિક સૈન્યો, પાંચ સંગ્રામિક સૈન્ય અધિપતિઓ કહ્યા છે - પદાતિ સૈન્ય યાવત્ રથ સૈન્ય. તેમાં-હરિભેગમેષી પદાતિ સૈન્યાધિપતિ છે. વાયુ, અશ્વસૈન્યાધિપતિ. ઐરાવત, હસ્તિસૈન્યાધિપતિ. દામદ્ધિ, વૃષભ સૈન્યાધિપતિ અને માઢર, રથ સૈન્યાધિપતિ છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનના પાંચ સંગ્રામિક સૈન્યો, પાંચ સંગ્રામિક સેન્ય અધિપતિ કહ્યા છે - પદાતિ સૈન્ય યાવત્ રથ સૈન્ય. તેમાં લઘુપરાક્રમ, પદાતિ સૈન્યાધિપતિ, મહાવાયુ, અશ્વ સૈન્યાધિપતિ. પુષ્પદંત, હસ્તિ સૈન્યાધિપતિ, મહાદામદ્ધિ, વૃષભ સૈન્યાધિપતિ, મહામાઢર, રથ સૈન્યાધિપતિ છે. જેમ શક્રેન્દ્રને કહ્યા તેમ બધા દક્ષિણ દિશાના ઇન્દ્રો યાવત્ આરણેન્દ્ર સુધી કહેવું. જેમ ઈશાનેન્દ્ર કહ્યા તેમાં ઉત્તર દિશાના બધા ઇન્દ્રો અય્યતેન્દ્ર સુધી કહેવા. (439) દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રની અત્યંતર પર્ષદાના દેવોની સ્થિતિ પાંચ પલ્યોપમ કહી છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનની અત્યંતર પર્ષદાની દેવીની સ્થિતિ પાંચ પલ્યોપમ કહી છે. સૂત્ર-૪૦ થી 2 (40) પ્રતિઘાત-(અવરોધ) પાંચ ભેદે કહેલ છે- ગતિ પ્રતિઘાત , સ્થિતિ પ્રતિઘાત, બંધન પ્રતિઘાત, ભોગ પ્રતિઘાત, બળ-વીર્ય-પુરુષકાર પરાક્રમ પ્રતિઘાત. (441) આજીવિક પાંચ ભેદે કહેલ છે- જાતિ આજીવિક –કુલ આજીવિક - કર્મ આજીવિક –શીલ્પ આજીવિક –લિંગ આજીવિક. (42) રાજ ચિહ્નો પાંચ કહ્યા છે - ખગ, છત્ર, મુગટ, ઉપાનહ અને ચામર. સૂત્ર૪૩. પાંચ કારણે છદ્મસ્થ સાધુ ઉદિર્ણ પરીષહ-ઉપસર્ગોને સમ્યક્ રીતે સહે, ખમે, તિતિક્ષે, અધ્યાસિત કરે, તે આ. (1) તે પુરુષ કર્મોદય થકી ઉન્મત્ત જેવો થઈ ગયો છે, તેથી મને તે આક્રોશ વચન બોલે છે, ઉપહાસ કરે છે, ફેંકી દે છે, મારી નિર્ભર્લ્સના કરે છે, બાંધે છે, રુંધે છે, શરીરને છેદે છે, મૂચ્છ પમાડે છે, ઉપદ્રવ કરે છે, મારા વસ્ત્ર, પાત્ર, કંબલ કે રજોહરણ છીનવી લે છે, દૂર ફેંકી દે છે, ભાંગે છે કે ચોરી કરી જાય છે. (2) નિશ્ચ આ પુરુષ યક્ષાવિષ્ટ થયો છે, તેથી મને આ પુરુષ આક્રોશ કરે છે યાવતું મારી વસ્તુઓ હરી લે છે. (3) મારા આ ભવમાં વેદવા યોગ્ય કર્મો ઉદયમાં આવેલા છે, તેથી આ પુરુષ મને આક્રોશ કરે છે યાવતું મારી વસ્તુઓ લઈ જાય છે. (4) સારી રીતે ન સહન કરનાર, ન ક્ષમા કરનાર, ન તિતિક્ષા કરનાર, નિશ્ચલ ન રહેનાર એવા મને એકાંતે પાપકર્મનો બંધ થશે. (5) સમ્યક્ રીતે સહન કરનાર યાવત્ નિશ્ચલ રહેનાર એવા મને એકાંતે નિર્જરા થશે. આ પાંચ સ્થાન વડે છદ્મસ્થ ઉદીર્ણ પરીષહ-ઉપસર્ગોને સમ્યક્ સહન કરે યાવત્ તેમાં નિશ્ચલ રહે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 81

Page #82
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ” પાંચ કારણે કેવલી ઉદયમાં આવેલ પરીષહ-ઉપસર્ગોને સમ્યક્ સહે યાવત્ અધ્યાસે - (1) આ પુરુષ ક્ષિપ્તચિત્ત છે. તેથી મને તે આક્રોશ કરે છે યાવતુ હરણ કરે છે. (2) આ પુરુષ દૈતચિત્ત છે, તેથી મને તે આક્રોશ કરે છે યાવત્ હરી લે છે. (3) આ પુરુષ યક્ષાવિષ્ટ છે, તેથી તે મને આક્રોશ કરે છે યાવત્ હરી લે છે. (4) મારા તે ભવ વેદનીય કર્મનો ઉદય છે, તેથી આ પુરુષ મને આક્રોશ કરે છે યાવત્ હરી લે છે. (5) સમ્યક્ સહેતા, ખમતા, તિતિક્ષતા, અધ્યાતા મને જોઈને બીજા ઘણા છદ્મસ્થ શ્રમણ નિર્ચન્થો ઉદયમાં આવેલ પરીષહ-ઉપસર્ગોને સમ્યકુ સહેશે યાવત્ અધ્યાસિત કરશે. આ પાંચ કારણે કેવલી ઉદયમાં આવેલા પરીષહો-ઉપસર્ગો સમ્ય સહે યાવત્ નિશ્ચલ રહે. સૂત્ર- 4 (1) હેતુ પાંચ પ્રકારે કહ્યા છે- હેતુને જાણતો નથી, હેતુને દેખતો નથી, હેતુ પર શ્રદ્ધા કરતો નથી, હેતુને પ્રાપ્ત કરતો નથી, હેતુને જાણ્યા વિના અજ્ઞાન મરણે મરે છે. (2) હેતુ પાંચ પ્રકારે કહ્યા - હેતુ વડે જાણતો નથી યાવત્ હેતુ વડે અજ્ઞાન મરણે મરે છે. (3) હેતુ પાંચ કહ્યા - હેતુ જાણે છે યાવત્ હેતુ છદ્મસ્થ મરણે મરે છે. (4) હેતુ પાંચ કહ્યા - હેતુ વડે જાણે છે યાવત્ હેતુ વડે છદ્મસ્થ મરણે મરે છે. (5) અહેતુ પાંચ કહ્યા - અહેતુને જાણતો નથી યાવત્ અહેતુને છદ્મસ્થ મરણે મરે છે. (6) પાંચ અહેતુ કહ્યા - અહેતુ વડે જાણતો નથી યાવત્ અહેતુ વડે છદ્મસ્થ મરણે મરે છે. (7) પાંચ અહેતુ કહ્યા - અહેતુને જાણે છે યાવત્ અહેતુને કેવલીમરણે મરે છે. (8) પાંચ અહેતુ કહ્યા - અહેતુ વડે જાણતો નથી યાવત્ અહેતુ વડે કેવલીમરણે મરે છે. (9) કેવલીને પાંચ ગુણ અનુત્તર છે - અનુત્તરજ્ઞાન, અનુત્તરદર્શન, અનુત્તરચારિત્ર, અનુત્તરતપ, અનુત્તરવીર્ય. સૂત્ર-૪૫ થી 9 (45) પદ્મપ્રભ અરિહંતના પાંચ કલ્યાણક ચિત્રા નક્ષત્રમાં થયા - ચિત્રા નક્ષત્રમાં દેવલોકથી ચ્યવીને ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થયા. ચિત્રામાં જન્મ્યા, ચિત્રામાં મુંડ થઈને ગૃહવાસ છોડી અણગાર પ્રવજ્યા પામ્યા, ચિત્રામાં અનંત અનુત્તર, અવ્યાબાધ, નિરાવરણ, કૃત્ન, પ્રતિપૂર્ણ પ્રધાન કેવલજ્ઞાનદર્શન ઉત્પન્ન થયા, ચિત્રામાં નિર્વાણ પામ્યા. પુષ્પદંત (સુવિધિ) અરિહંતના પાંચ કલ્યાણક મૂલ નક્ષત્રમાં થયા. મૂલ નક્ષત્રમાં દેવલોકથી ચ્યવી ગર્ભમાં આવ્યા. એ રીતે પૂર્વવત્ પાંચે કલ્યાણકો જાણવા. (446) અરિહંત - પદ્મપ્રભના ચિત્રામાં, પુષ્પદંતના મૂલમાં, શીતલના પૂર્વાષાઢામાં, વિમલના ઉત્તરાભાદ્રપદ નક્ષત્રમાં પાંચ-પાંચ કલ્યાણક થયા. (447) અરિહંત-અનંતજિનના રેવતીમાં, ધર્મના પુષ્યમાં, શાંતિના ભરણીમાં, કુંથુના કૃતિકામાં, અરના રેવતીમાં પાંચ-પાંચ કલ્યાણક થયા. (48) અરિહંત-મુનિસુવ્રતના શ્રવણમાં, નમિના અશ્વિનીમાં, નેમિના ચિત્રામાં, પાર્શ્વના વિશાખા નક્ષત્રમાં પાંચ-પાંચ કલ્યાણક થયા. (49) શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાંચ ઘટના ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્રમાં થઈ - ઉત્તરાફાલ્ગનીમાં દેવલોકથી ચ્યવીને ગર્ભમાં આવ્યા, ઉત્તરાફાલ્ગનીમાં એક ગર્ભથી બીજા ગર્ભમાં સંહરાયા, ઉત્તરાફાલ્ગનીમાં જન્મ્યા. ઉત્તરાફાલ્ગનીમાં મુંડ થઈ યાવત્ દીક્ષા લીધી. ઉત્તરાફાલ્ગનીમાં અનંત અનુત્તર યાવત્ પ્રધાન કેવલજ્ઞાનદર્શન ઉપજ્યા. સ્થાન-૫, ઉદ્દેશા-૧નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 82

Page #83
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ સ્થાન-૫, ઉદ્દેશો-૨ સૂત્ર-૪૫૦ સાધુ, સાધ્વીઓને આ કહેલી, સંખ્યા કરેલી, સ્પષ્ટ નામવાળી સમુદ્ર જેવા જળવાળી પાંચ મહાનદીઓ એક માસમાં બે, ત્રણ વખત કરવાનું કે નાવાદિ વડે ઊતરવાનું ન કલ્પે - ગંગા, યમુના, સરસ્વતી, ઐરાવતી, મહી. પાંચ કારણે ઊતરવી કહ્યું - ભયમાં, દુર્ભિક્ષમાં, કોઈના દ્વારા પીડા કરાતા, નદીના પ્રવાહમાં વહેતા કોઈને કાઢવા માટે, કોઈ અનાર્ય દ્વારા પીડા કરાતા. સૂત્ર૪૫૧ સાધુ, સાધ્વીને પ્રથમ વર્ષાકાળમાં ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરવો ન કલ્પે, પણ પાંચ કારણે કલ્પ - ભયમાં, દુર્ભિક્ષમાં યાવત્ અનાર્ય દ્વારા પીડા પહોંચતા. વર્ષાવાસ રહેલ સાધુ-સાધ્વીને ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરવો ન કલ્પે, પણ પાંચ કારણે કલ્પ - જ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે, દર્શન પુષ્ટિ અર્થે, ચારિત્ર રક્ષાર્થે, આચાર્ય-ઉપાધ્યાયનું મરણ થતા બીજા આચાર્ય-ઉપાધ્યાયના આશ્રયાર્થે. આચાર્ય-ઉપાધ્યાયની વૈયાવચ્ચ કરવા માટે. સૂત્ર-૪૫૨ પાંચ અનુઘાતિક કહ્યા છે હસ્તકર્મ કરનારને, મૈથુન સેવનારને, રાત્રિભોજન કરનારને, સાગારિક પિંડ ભોગવતો, રાજપિંડ ભોગવતો. સૂત્ર-૪૫૩ પાંચ કારણે શ્રમણ નિર્ચન્થ, રાજાના અંતઃપુરમાં પ્રવેશે તો આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરતો નથી - (1) નગર પરસૈન્યથી ઘેરાયેલ હોય તેથી નગરના દ્વાર બંધ કરાયા હોય, ઘણા શ્રમણ-બ્રાહ્મણ આહાર-પાણી માટે ક્યાંય પ્રવેશ-નિર્ગમન કરી ન શકતા હોય તો વિજ્ઞપ્તિ કરવાને અંતઃપુરમાં જઈ શકે છે. (2) પ્રાતિહારિક પીઠ, ફલક, સંસ્તારક આદિ પાછા આપવા રાજઅંતઃપુરમાં પ્રવેશે. (3) દુષ્ટ અશ્વ કે હાથી સામે આવતા ભયભીત થઈ અંતઃપુરમાં જાય. (4) કોઈ બીજો સહસા કે બળપૂર્વક હાથ પકડીને અંતઃપુરમાં પ્રવેશ કરાવે. (5) નગરની બહાર બગીચા કે ઉદ્યાનમાં ગયેલ સાધુને રાજાનું અંતઃપુર ચોતરફ વીંટીને ક્રીડા કરવાનું કહે ત્યારે અંતઃપુરમાં રહેલ કહેવાય. આ પાંચ કારણે શ્રમણ નિર્ચન્થ યાવત્ અંતઃપુરમાં જતા આજ્ઞા ન ઉલ્લંઘે. સૂત્ર-૪૫૪ પાંચ કારણે સ્ત્રી, પુરુષ સાથે સમાગમ ન કરવા છતાં ગર્ભને ધારણ કરે છે - (1) સ્ત્રીની યોનિ અનાવૃત્ત હોય, પુરુષના સ્મલિત વીર્યવાળા સ્થાને બેસે અને શુક્રાણુ યોનિમાં પ્રવેશી જાય. (2) શુક્ર પુદ્ગલ સંસૃષ્ટ વસ્ત્રા યોનિમાં પ્રવેશે. (3) સ્વયં શુક્રપુદ્ગલને યોનિમાં પ્રવેશ કરાવે. (4) બીજા કોઈ શુક્ર પુદ્ગલને યોનિમાં પ્રવેશ કરાવે. (5) જળાશયમાં શીત જળમાં આચમન માટે કોઈ સ્ત્રી જાય અને તે સમયે તેની યોનિમાં શુક્રાણુ જાય. પાંચ કારણે સ્ત્રી, પુરુષ સાથે સહવાસ કરવા છતાં ગર્ભ ધારણ ન કરે - (1) અપ્રાપ્ત યૌવન, (2) અતિક્રાંત યૌવન, (3) જન્મથી વંધ્યત્વ, (4) જે રોગી હોય, (5) દૌર્મનસ્યા. આ પાંચ કારણે યાવત્ ન ધારણ કરે. પાંચ કારણે સ્ત્રી, પુરુષ સાથે સહવાસ કરતા ગર્ભ ધારણ ન કરે - (1) નિત્ય રજસ્રાવ થતો હોય, (2) કદી રજસાવ ન થતો હોય, (3) ગર્ભાશયદ્વાર આવૃત્ત હોય, (4) ગર્ભાશયદ્વાર રોગગ્રસ્ત હોય, (5) અનંગપ્રતિસેવીની હોય. આ પાંચ કારણે સ્ત્રી, પુરુષ સાથે સંભોગ કરવા છતાં ગર્ભવતી ન થાય. પાંચ કારણે સ્ત્રી યાવત્ ગર્ભ ધારણ ન કરે - (1) રજસ્રાવકાળમાં પુરુષ સાથે સવિધિ સહવાસ ન કરે, (2) મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 83

Page #84
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ યોનિ દોષથી શુક્રાણુ નષ્ટ થાય, (3) પિત્તપ્રધાન લોહી હોય, (4) પૂર્વે દેવતા દ્વારા શક્તિ નષ્ટ કરાય, (5) પુત્રફળને યોગ્ય કર્મ કરેલ ન હોય - આ પાંચ કારણે સ્ત્રી વાવ ગર્ભ ધારણ ન કરે. સૂત્ર-૪૫૫ પાંચ કારણે સાધુ-સાધ્વી એકત્ર સ્થાન, શય્યા, નિષદ્યા કરે તો જિનાજ્ઞાનું અતિક્રમણ કરતા નથી - (1) જેમ સાધુ-સાધ્વી કદાચિત્ કોઈ મહા લાંબી, નિર્જન, અનિચ્છનીય અટવીમાં પ્રવેશે, ત્યાં એકત્રપણે સ્થાન, શય્યા, નિષદ્યાને કરતા જિનાજ્ઞા ઉલ્લંઘતા નથી. (2) કેટલાક સાધુ-સાધ્વી ગામમાં, નગરમાં યાવત્ રાજધાનીમાં રહેવાને આવે, તેમાં કેટલાકને વસતી મળે અને કેટલાકને વસતી ન મળે તો તે સમયે એકત્ર સ્થાનાદિ કરતા યાવતું આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘતા નથી. (3) કેટલાક સાધુ-સાધ્વી નાગકુમાર, સુવર્ણકુમારાદિના આવાસમાં રહેલા હોય ત્યાં એકત્ર સ્થાનાદિ કરતા ચાવત્ જિનાજ્ઞા ઉલ્લંઘતા નથી. (4) ચોરો દેખાય છે, તે વસ્ત્રને લેવાની બુદ્ધિએ સાધ્વીને ગ્રહણ કરવા ઇચ્છે છે, તેની રક્ષા માટે એકત્ર સ્થાનાદિ કરતા આજ્ઞા ન ઉલ્લંઘે. (5) યુવાનો દેખાય છે, તે મૈથુનબુદ્ધિએ સાધ્વીને ગ્રહણ કરવા ઇચ્છે છે, તેની રક્ષાને માટે એકત્ર સ્થાનાદિ કરતા યાવત્ આજ્ઞા ન ઉલ્લંઘે. ઉક્ત પાંચ કારણે સ્થાનાદિથી યાવત્ જિનાજ્ઞા ઉલ્લંઘતા નથી. પાંચ કારણે વસ્ત્રરહિત શ્રમણ નિર્ચન્થ, વસ્ત્રવાળી સાધ્વીની સાથે રહેતા આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘતો નથી. તે આ - (1) ક્ષિપ્તચિત્ત શ્રમણ નિર્ચન્થ અન્ય સાધુ ન હોવાથી અચલક, સચેલક સાધ્વી સાથે વસતા આજ્ઞા ન ઉલ્લંઘે - એ રીતે આ આલાપક વડે - (2) દૈતચિત્ત, (3) યક્ષાવિષ્ટ, (4) ઉન્માદપ્રાપ્ત, (5) સાધ્વી દ્વારા દીક્ષા અપાવાયેલ (બાલ) શ્રમણ નિર્ચન્જ અન્ય સાધુ અવિદ્યમાન હોવાથી વસ્ત્રવાળી સાધ્વી સાથે વસતા આજ્ઞા ન ઉલ્લંઘે. સૂત્ર-૪૫૬ પાંચ આશ્રવદ્વાનો કહ્યા છે. તે આ - મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય, યોગ. પાંચ સંવર દ્વારા કહ્યા છે. તે આ - સમ્યત્વ, વિરતિ, અપ્રમાદ, અકષાયીત્વ, અયોગીત્વ. પાંચ દંડ કહ્યા છે - અર્થદંડ, અનર્થદંડ, હિંસાદંડ, અકસ્માત દંડ, દૃષ્ટિવિપર્યાસ દંડ. સૂત્ર-૪૫૭ પાંચ ક્રિયાઓ કહી છે. તે આ - આરંભિકી, પારિગ્રહિકી, માયા પ્રત્યયિકા, અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા, મિથ્યા દર્શન પ્રત્યયા. મિથ્યાદષ્ટિ નૈરયિકોને પાંચ ક્રિયાઓ કહી છે. તે આ - યાવતુ મિથ્યા દર્શન પ્રત્યયા. એ રીતે નિરંતર સર્વે દંડકોમાં યાવત્ મિથ્યાદષ્ટિ વૈમાનિકોને (પાંચ ક્રિયાઓ કહી છે). - વિશેષ આ -- વિકલેન્દ્રિયોમાં મિથ્યાદષ્ટિ વિશેષણ ન કહેવું. બાકીનું તેમજ જાણવું. પાંચ ક્રિયાઓ કહેલી છે. તે આ - આરંભિકી યાવત્ મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયા. નૈરયિકોને પાંચ ક્રિયા છે યાવતુ વૈમાનિકને પાંચ ક્રિયા છે. પાંચ ક્રિયાઓ કહી છે. તે આ - દષ્ટિજા, પ્રષ્ટિજા, પ્રાતીત્યિકી, સામંતોપનિપાતિકી, સ્વાહસ્તિકી. એ રીતે નૈરયિક યાવત્ વૈમાનિક. પાંચ ક્રિયાઓ કહી છે. તે આ - નૈસૃષ્ટિકી, આજ્ઞાપનિકી, વૈદારણિકી, અનાભોગ પ્રત્યયા, અનાવકાંક્ષ પ્રત્યયા. એમ યાવત્ વૈમાનિક. પાંચ ક્રિયાઓ કહી છે તે આ - પ્રેમ પ્રત્યયા, દ્વેષ પ્રત્યયા, પ્રયોગક્રિયા, સમુદાનક્રિયા, ઈર્યાપથિકી. એ રીતે મનુષ્યોને પણ, બીજાને નથી. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 84

Page #85
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સૂત્ર-૪૫૮ પાંચ ભેદે પરિજ્ઞા કહી છે-ઉપધિ પરિજ્ઞા, ઉપાશ્રય પરિજ્ઞા, કષાય પરિજ્ઞા, યોગ પરિજ્ઞા, ભક્ત-પાન પરિજ્ઞા. સૂત્ર-૪૫૯ વ્યવહાર પાંચ પ્રકારે કહ્યા - આગમ, શ્રત, આજ્ઞા, ધારણા, જીત. જ્યાં સુધી આગમથી નિર્ણય થાય ત્યાં સુધી આગમ વડે જ વ્યવહાર કરવો. આગમથી નિર્ણય ન થતો હોય ત્યાં શ્રુતમાં પ્રાપ્ત હોય તો મૃત વડે વ્યવહાર કરવો. જો મૃત વડે નિર્ણય ન થતો હોય તો આજ્ઞા વડે વ્યવહાર કરવો. આજ્ઞા વડે નિર્ણય ન થતો હોય તો ધારણા અનુસાર વ્યવહાર કરવો. ધારણાથી નિર્ણય ન થતો હોય ત્યાં જીત - આચાર અનુસાર વ્યવહાર કરવો. આ પ્રમાણે પાંચ વ્યવહારો સ્થાપવા - આગમથી યાવત્ જીતથી. તેમાં જેવા કેવા પ્રકારનો આગમ યાવત્ જીત વ્યવહાર તેનો હોય તેવા તેવા પ્રકારના વ્યવહારને પ્રવર્તાવે. હે ભગવન્! શ્રમણ નિર્ચન્થ આગમ વ્યવહારને જ પ્રમુખ માને છે તો આ પાંચ વ્યવહાર કેમ ? આ પાંચ વ્યવહારમાં જ્યારે જ્યારે જે જે પ્રયોજનમાં જે જે વ્યવહાર ઉચિત હોય તે તે અવસરે તે તે પ્રયોજનમાં સર્વ આશંસા રહિત અંગીકૃત વ્યવહારને સમ્યગૂ રીતે પ્રવર્તાવતો શ્રમણ નિર્ચન્થ આજ્ઞાનો આરાધક થાય છે. સૂત્ર-૪૬૦ થી 463 (460) સુતેલા સંયત મનુષ્યોના પાંચ વિષયો જાગૃત હોય છે - શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ. જાગૃત મનુષ્યોના પાંચ વિષયો સુપ્ત હોય છે - શબ્દ યાવત્ સ્પર્શ. સૂતેલા કે જાગતા અસંયત મનુષ્યોના પાંચ વિષયો જાગૃત હોય છે - શબ્દ યાવત્ સ્પર્શ. (461) પાંચ કારણે જીવ કર્મજ ગ્રહણ કરે છે - પ્રાણાતિપાતથી, મૃષાવાદથી, અદત્તાદાનથી, મૈથુનથી પરિગ્રહથી. પાંચ કારણોથી જીવ કર્મરાજ ને વમે છે, ખપાવે છે, જેમ કે - પ્રાણાતિપાત વિરમણથી યાવતુ પરિગ્રહ વિરમણથી. (462) પાંચ માસવાળી ભિક્ષુ પ્રતિમાને અંગીકાર કરનાર અણગારને પાંચ દત્તિ ભોજનની અને પાંચ દત્તિ પાણીની લેવી કલ્પ છે. (463) ઉપઘાત પાંચ પ્રકારે છે. તે આ - ઉદ્ગમ ઉપઘાત-(આધાકર્માદિ ઉદ્ગમ દોષોથી થતો ચારિત્ર ઘાત, ઉત્પાદન ઉપઘાત, એષણા ઉપઘાત, પરિકર્મ ઉપઘાત, પરિહરણ ઉપઘાત. વિશોધિ પાંચ ભેદે છે. તે આ - ઉગમ વિશોધિ, ઉત્પાદન વિશોધિ, એષણા વિશોધિ, પરિકર્મ વિશોધિ, પરિહરણ વિશોધિ. સૂત્ર-૪૬૪ પાંચ કારણોથી જીવો, દુર્લભબોધિપણાના કર્મને બાંધે છે. તે આ પ્રમાણે - (1) અરિહંતનો અવર્ણવાદ કરતા, (2) અરિહંત પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મનો અવર્ણવાદ કરતા, (3) આચાર્ય-ઉપાધ્યાયનો અવર્ણવાદ કરતા, (4) ચતુર્વર્ણ સંઘનો અવર્ણવાદ કરતા, (5) ઉત્કૃષ્ટ તપ અને બ્રહ્મચર્યથી થયેલ દેવોનો અવર્ણવાદ કરવાથી. પાંચ કારણોથી જીવો સુલભ બોધિપણાના કર્મને બાંધે છે. તે આ પ્રમાણે - અરિહંતોના ગુણાનુવાદ કરતો યાવત્ દેવોના ગુણાનુવાદ કરતો. સૂત્ર-૪૬૫ થી 469 (465) પ્રતિસંલીન પાંચ કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે શ્રોસેન્દ્રિય પ્રતિસંલીન યાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિય પ્રતિસંલીન. અપ્રતિસલીન પાંચ કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે - શ્રોત્રેન્દ્રિય અપ્રતિસંલીન યાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિય અપ્રતિસલીન. સંવર પાંચ છે, તે આ પ્રમાણે - શ્રોત્રેન્દ્રિય સંવર યાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિય સંવર. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 85

Page #86
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ અસંવર પાંચ છે તે આ પ્રમાણે - શ્રોસેન્દ્રિય અસંવર યાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિય અસંવર. (466) સંયમ પાંચ ભેદે કહ્યો છે, તે આ પ્રમાણે - સામાયિકસંયમ, છેદોપસ્થાપનીય સંયમ, પરિહારવિશુદ્ધિ સંયમ, સૂક્ષ્મ સંપરાય સંયમ, યથાખ્યાત ચારિત્ર સંયમ. (467) એકેન્દ્રિય જીવોની હિંસા ન કરવાવાળાને પાંચ પ્રકારે સંયમ થાય છે. તે આ - પૃથ્વીકાયિક સંયમ યાવત્ વનસ્પતિકાયિક સંયમ. એકેન્દ્રિય જીવોની હિંસા કરવાવાળાને પાંચ પ્રકારે અસંયમ થાય છે. તે આ પ્રમાણે - પૃથ્વીકાયિક અસંયમ યાવત્ વનસ્પતિકાયિક અસંયમ. (468) પંચેન્દ્રિય જીવોની હિંસા ન કરવાવાળાને પાંચ પ્રકારે સંયમ થાય છે તે આ પ્રમાણે - શ્રોત્રેન્દ્રિય સંયમ યાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિય સંયમ. પંચેન્દ્રિય જીવોની હિંસા કરવાવાળાને પાંચ પ્રકારે અસંયમ થાય છે. તે આ પ્રમાણે - શ્રોત્રેન્દ્રિય અસંયમ યાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિય અસંયમ. સર્વે પ્રાણ-ભૂત-જીવ-સત્ત્વની હિંસા ન કરનારને પાંચ પ્રકારનો સંયમ થાય છે - એકેન્દ્રિય સંયમ યાવત્ પંચેન્દ્રિય સંયમ. | સર્વે પ્રાણ-ભૂત-જીવ-સત્ત્વની હિંસા કરનારને પાંચ પ્રકારનો અસંયમ થાય છે - એકેન્દ્રિય અસંયમ યાવત્ પંચેન્દ્રિય અસંયમ. | (469) તૃણ વનસ્પતિકાયિક જીવો પાંચ પ્રકારે કહ્યા છે, તે આ પ્રમાણે - અઝબીજ, મૂલબીજ, પર્વબીજ, સ્કંધબીજ, બીજરુહ. સૂત્ર-૪૭૦ - આચારો પાંચ પ્રકારે કહેલા છે. તે આ -જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર, વીર્યાચાર. સૂત્ર-૪૭૧ આચારપ્રકલ્પ પાંચ પ્રકારે કહેલ છે, તે આ પ્રમાણે - (1) માસિક ઉદ્ઘાતિત, (2) માસિક અનુદ્ઘાતિક, (3) ચાતુર્માસિક ઉદ્ઘાતિત, (4) ચાતુર્માસિક અનુઘાતિક, (5) આરોપણા. આરોપણા પાંચ પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે - 1. પ્રસ્થાપિતા- ગુરુમાસ આદિ પ્રાયશ્ચિત્ત રૂપ તપસ્યાનો પ્રારંભ કરવો. 2. સ્થાપિતા- ગુરુજનોની વૈયાવૃત્ય કરવા આરોપિત પ્રાયશ્ચિત્તનો પ્રારંભ કરવો. 3. સ્ના- હાલ ઉત્કૃષ્ટ તપ છ માસનું કહેલ છે, તેનાથી અધિક પ્રાયશ્ચિત્ત ન દેવું. 4. અકૃસ્ના- છ માસથી અધિક પ્રાયશ્ચિત્ત આવે તો પણ છ માસનું જ પ્રાયશ્ચિત્ત દેવું. 5. હાડહડા- લઘુમાસ આદિ પ્રાયશ્ચિત્ત શીવ્રતાપૂર્વક આપવું. સૂત્ર-૪૭૨ (472) (1) જંબૂદ્વીપ નામક દ્વીપના મેરુ પર્વતની પૂર્વ દિશામાં સીતા નામક મહાનદીની ઉત્તર દિશામાં પાંચ વક્ષસ્કાર પર્વતો કહેલા છે. તે આ પ્રમાણે - માલ્યવંત, ચિત્રકૂટ, પદ્મકૂટ, નલિનીકૂટ, એકશૈલ. (2) જંબૂદ્વીપ નામક દ્વીપના મેરુ પર્વતની પૂર્વ દિશામાં સીતા મહાનદીની દક્ષિણ દિશામાં પાંચ વક્ષસ્કાર પર્વતો કહેલા છે. તે આ પ્રમાણે - ત્રિકૂટ, વૈશ્રમણકૂટ, અંજન, માતંજન, સૌમનસ. (3) જંબદ્વીપ નામક દ્વીપના મેરુ પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં સીતોદા મહાનદીની દક્ષિણ દિશાએ પાંચ વક્ષસ્કાર પર્વતો કહેલા છે. તે આ પ્રમાણે - વિદ્યુપ્રભ, અંકાવતી, પહ્માવતી, આશીવિષ, સુખાવહ. (4) જંબૂદ્વીપ નામક દ્વીપના મેરુ પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં સીસોદા મહાનદીની ઉત્તર દિશાએ પાંચ વક્ષસ્કાર મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 86

Page #87
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ પર્વતો કહેલા છે તે આ પ્રમાણે - ચંદ્રપર્વત, સૂર્યપર્વત, નાગપર્વત, દેવપર્વત, ગંધમાદન. (5) જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં દેવકુરુ નામના કુરુક્ષેત્રમાં પાંચ મહાદ્રહો કહેલા છે તે આ પ્રમાણે - નિષધદ્રહ, દેવકુરુદ્રહ, સૂર્યદ્રહ, સુલ દ્રહ, વિધુ—ભ. () જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપના મેરુ પર્વતની ઉત્તર દિશામાં ઉત્તરકુરુ નામક કુરુક્ષેત્રમાં પાંચ મહાદ્રહો કહેલા છે. તે આ પ્રમાણે - નીલવંતદ્રહ, ઉત્તરકુરુદ્રહ, ચંદ્રદ્રહ, ઐરાવતદ્રહ, માલ્યવંતદ્રહ. (7) બધા વક્ષસ્કાર પર્વત સીતા અને સીતાદા મહાનદી અથવા મેરુ પર્વતની દિશામાં 500 યોજન ઊંચા અને પ૦૦ ગાઉની ઊંડાઈવાળા છે. * ધાતકીખંડ દ્વીપના પૂર્વાદ્ધમાં મેરુ પર્વતની પૂર્વ દિશામાં સીતા મહાનદીની ઉત્તર દિશાએ પાંચ વક્ષસ્કાર પર્વતો કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે - માલ્યવંત, એ રીતે યાવત્ જેમ જંબુદ્વીપમાં કહેલ છે તેમ યાવત્ પુષ્કરવર શ્રીપાદ્ધના પશ્ચિમાર્ટ્સમાં વક્ષસ્કાર પર્વતો, દ્રહો અને ઉચ્ચત્વ કહેવું. * સમયક્ષેત્રમાં પાંચ ભરત અને પાંચ ઐરાવત છે એમ જેવી રીતે ચોથા સ્થાનના બીજા ઉદ્દેશામાં કહેલ છે તેમ અહીં પણ કહેવું યાવતુ પાંચ મેરુ પાંચ મેરુ ચૂલિકાઓ છે. વિશેષ એ કે - ઇષકાર પર્વત ન કહેવા. સૂત્ર-૪૭૩ કૌશલિક અરિહંત ઋષભ 500 ધનુષ ઊંચાઈવાળા હતા. ચાતુરંત ચક્રવર્તી રાજા ભરત 500 ધનુષની ઊંચાઈવાળા હતા. એ પ્રમાણે બાહુબલિ અણગાર પણ 500 ધનુષની ઊંચાઈવાળા હતા. બ્રાહ્મી નામક આ પણ એમ જ હતા. એ પ્રમાણે સુંદરી પણ (500 ધનુષ) જાણવી. સૂત્ર-૪૭૪ - પાંચ પ્રકારે સૂતેલો મનુષ્ય જાગૃત થાય છે. તે આ પ્રમાણે - શબ્દથી, સ્પર્શથી, ભોજન પરિણામથી, નિદ્રાક્ષયથી, સ્વપ્ન દર્શનથી. સૂત્ર-૪૭૫ | (475) પાંચ કારણે શ્રમણ નિર્ચન્થ, નિર્ચન્થીને ગ્રહણ કરતો, ટેકો આપતો, આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરતો નથી. તે આ પ્રમાણે - (1) સાધ્વીને જો કોઈ પશુ કે પક્ષીજાતિય મારતા હોય ત્યારે સાધુ સાધ્વીને ગ્રહણ કરે કે અવલંબન આપે તો આજ્ઞાને અતિક્રમતો નથી. (2) સાધુ સાધ્વીને દુર્ગમાં, વિષમ માર્ગમાં સ્મલન પામતી કે પડતી હોય ત્યારે ગ્રહણ કરે કે ટેકો આપે તો આજ્ઞા ઉલ્લંઘતો નથી. (3) સાધુ સાધ્વીને જળયુક્ત પાણીમાં, કીચડમાં, શેવાળમાં કે પાણીમાં લપસતી કે તણાતી હોય ત્યારે યાવત્ આજ્ઞા ઉલ્લંઘે નહીં. (4) સાધુ સાધ્વીને નાવ પર ચડાવતા કે ઊતારતા ગ્રહણ કરે કે ટેકો આપે તો આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરતો નથી. (5) ક્ષિપ્તચિત્ત, દૈતચિત્ત, યક્ષાવિષ્ટ, ઉન્માદપ્રાપ્ત, ઉપસર્ગપ્રાપ્ત, કલહ માટે તૈયાર થયેલી યાવત્ ભક્તપાનના પ્રત્યાખ્યાનને કરેલી સાધ્વી મૂચ્છ વડે પડતી કે ચલાયમાન કરાતી સાધ્વીને સાધુ ગ્રહણ કરે કે અવલંબના આપતા જિનાજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરતો નથી. સૂત્ર-૪૭૬ આચાર્ય ઉપાધ્યાયને ગણને વિશે પાંચ અતિશયો કહ્યા છે, તે આ - (1) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશે ત્યારે પગને બીજા સાધુઓ દ્વારા ઝટકાવડાવે કે સાફ કરાવે તે આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન થતું નથી. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 87

Page #88
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (2) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય ઉપાશ્રયમાં મળ-મૂત્રનો ઉત્સર્ગ કરે કે શુદ્ધિ કરાવે તો આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન થતું નથી. (3) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય જો ઇચ્છા થાય તો વૈયાવૃત્ય કરે, ઇચ્છા ન હોય તો ન કરે. (4) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય ઉપાશ્રયમાં એક કે બે રાત એકલા રહે તો પણ આજ્ઞા ઉલ્લંઘન ન થાય. (5) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય ઉપાશ્રય બહાર એક કે બે રાત એકલા રહે તો પણ આજ્ઞા ઉલ્લંઘન ન થાય. સૂત્ર-૪૭૭ પાંચ કારણ વડે આચાર્ય-ઉપાધ્યાયનું ગણથી નીકળવું થાય છે, તે આ - (1) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય પોતાના ગણમાં આજ્ઞા કે ધારણાને સારી રીતે પાલન ન થતું હોય, (2) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય ગણમાં યથારાત્વિક વંદન વ્યવહાર ને વિનય સમ્યક્ પળાવી ન શકે, (3) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય ગણમાં જે શ્રુત-પર્યાયના ધારક છે તેને કાળે સમ્યક્ અનુપ્રવાદ ન કરે, (4) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય ગણમાં સ્વગણ કે પરગણ સંબંધી સાધ્વીમાં બહિર્લક્ષ્ય થાય. (5) તેમના મિત્ર કે જ્ઞાતિજન કોઈ કારણથી ગણમાંથી નીકળેલ હોય તેનો સંગ્રહ અને ઉપખંભ આપવા માટે ગણથી નીકળવું થાય. સૂત્ર-૪૭૮ પાંચ ભેદે ઋદ્ધિવાળા મનુષ્યો કહેલા છે, તે આ - અરહંત, ચક્રવર્તી, બલદેવ, વાસુદેવ અને ભાવિતાત્મા અણગાર- (તપ અને સંયમથી આત્માને પુષ્ટ કરનાર). સ્થાન-૫, ઉદ્દેશા-૨નો મુનિ દી-પરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન-૫, ઉદ્દેશો-૩ સૂત્ર-૪૭૯ /480 (479) પાંચ અસ્તિકાયો કહ્યા છે - ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય. ધર્માસ્તિકાય અવર્ણ, અગંધ, અરસ, અસ્પર્શ, અરૂપી, અજીવ, શાશ્વત, અવસ્થિત, લોકવ્યાપી દ્રવ્ય છે તે સંક્ષેપથી પાંચ ભેદે છે - દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી, ભાવથી અને ગુણથી. દ્રવ્યથી ધર્માસ્તિકાય એક દ્રવ્ય, ક્ષેત્રથી લોક પ્રમાણ, કાળથી ક્યારેય ન હતો તેમ નહીં, નથી એમ નહીં, ના હશે એમ નહીં. તે હતો - હશે અને રહેશે. તે ધ્રુવ, નિત્ય, શાશ્વત, અક્ષય, અવ્યય, અવસ્થિત, નિત્ય છે. ભાવથી અવર્ણ, અગંધ, અરસ, અસ્પર્શ, ગુણથી ગમનગુણ છે. અધર્માસ્તિકાય અવર્ણ આદિ પૂર્વવત્ છે. વિશેષ એ કે - ગુણથી સ્થિતિગુણ છે આકાશાસ્તિકાય અવર્ણ આદિ પૂર્વવત્ છે. વિશેષ એ કે - ક્ષેત્રથી લોકાલોક પ્રમાણ છે, ગુણથી અવગાહના. ગુણ છે. શેષ પૂર્વવતુ. જીવાસ્તિકાય - અવર્ણ આદિ પૂર્વવત્ છે. વિશેષ એ કે - દ્રવ્યથી જીવાસ્તિકાય અનંત દ્રવ્ય છે, અરૂપી, જીવ, શાશ્વત છે, ગુણથી ઉપયોગ ગુણ છે. પુદ્ગલાસ્તિકાય - પાંચ વર્ણ, પાંચ રસ, બે ગંધ, આઠ સ્પર્શ, રૂપી, અજીવ, શાશ્વત, અવસ્થિત છે - યાવત્ - દ્રવ્યથી પુદ્ગલાસ્તિકાય અનંત દ્રવ્યો, ક્ષેત્રથી લોકપ્રમાણ, કાળથી-કાળથી ન હતો તેમ નહીં યાવત્ નિત્ય, ભાવથી વર્ણ-ગંધ-રસ-સ્પર્શયુક્ત, ગુણથી ગ્રહણગુણવાળો છે. (480) ગતિ પાંચ કહી છે - નરકગતિ , તિર્યંચગતિ, મનુષ્યગતિ, દેવગતિ, સિદ્ધિગતિ. સૂત્ર-૪૮૧ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 88

Page #89
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (481) ઇન્દ્રિયોના વિષયો પાંચ કહ્યા છે. તે આ - શ્રોત્રેન્દ્રિયના વિષય, યાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિયના વિષય. | મુંડ પાંચ કહ્યા છે - શ્રોત્રેન્દ્રિય મુંડ યાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિય મુંડ - અથવા - મુંડ પાંચ ભેદે કહ્યા છે. તે આ - ક્રોધમુંડ, માનકુંડ, માયામુંડ, લોભમુંડ અને શિરમુંડ. સૂત્ર-૪૮૧ અધોલોકમાં પાંચ બાદર કહ્યા છે–પૃથ્વીકાયિક, અપ્રકાયિક, વાયુકાયિક, વનસ્પતિકાયિક, સ્થૂલ ત્રસ પ્રાણી ઊર્ધ્વલોકમાં પાંચ બાદર કહ્યા છે-પૂર્વવતુ. તિર્થાલોકમાં પાંચ બાદર કહ્યા છે–એકેન્દ્રિય યાવતુ પંચેન્દ્રિય. પાંચ ભેદે બાદર તેજસ્કાયિક કહ્યા - અંગારા, જવાલા, મુર્ખર, અર્ચિ, અલાત. બાદર વાયુકાયિક પાંચ ભેદે છે-પૂર્વનો વાયુ, પશ્ચિમનો વાયુ, દક્ષિણનો વાયુ, ઉત્તરનો વાયુ, વિદિશાનો વાયુ. પાંચ ભેદે અચિત વાયુકાયિક છે. આક્રાંત-ભૂમિ પર પગ પછાડવાથી ઉત્પન્ન વાયુ. માત-શંખ આદિથી ઉત્પન્ન વાયુ. પીડિત-વસ્ત્ર ઝાટકવાથી ઉત્પન્ન વાયુ, શરીરાનુગત-શરીરથી નીકળતો વાયુ. સંમૂચ્છિમ વાયુ. સૂત્ર-૪૮૩ નિર્ચન્થો પાંચ ભેદે કહ્યા - પુલાક, બકુશ, કુશીલ, નિર્ગસ્થ, સ્નાતક. પુલાક પાંચ ભેદે છે - જ્ઞાનપુલાક, દર્શન-પુલાક, ચારિત્રપુલાક, લિંગપુલાક, યથાસૂક્ષ્મ પુલાક. બકુશ પાંચ ભેદે છે - આભોગબકુશ, અનાભોગ બકુશ, સંવૃત્ત બકુશ, અસંવૃત્ત બકુશ, યથાસૂક્ષ્મ બકુશ. કુશીલ પાંચ ભેદે છે - જ્ઞાનકુશીલ, દર્શનકુશીલ, ચારિત્રકુશીલ, લિંગકુશીલ, યથાસૂક્ષ્મકુશીલ, નિર્ચન્જ પાંચ ભેદે છે - પ્રથમ સમય, અપ્રથમ સમય, ચરમ સમય, અચરમ સમય, યથાસૂક્ષ્મ. સ્નાતક પાંચ ભેદે છે - 1. અચ્છવિ-કાયયોગનો વિરોધ કરનાર, 2. અસબલ- નિર્દોષ ચારિત્રનાં ધારક, 3. અકસ્મશ-કર્મોનો નાશ કરનારા, 4. સંશુદ્ધ જ્ઞાનદર્શનઘર અરિહંત જિન કેવલી, 5. અપરિશ્રાવી-સંપૂર્ણ કાયયોગનો વિરોધ કરનાર યોગી જિન. સૂત્ર-૪૮૪ સાધુ, સાધ્વીને પાંચ પ્રકારના વસ્ત્રો રાખવા કે પહેરવા કહ્યું છે. તે આ - જાંગિક-કંબલ આદિ, ભાંગિકઅલસીનું વસ્ત્ર, શાનક- શણનું વસ્ત્ર, પોતક-કપાસનું વસ્ત્ર, તિરિડપટ્ટ-વૃક્ષની છાલનું વસ્ત્ર. સાધુ-સાધ્વીને પાંચ રજોહરણ ગ્રહણ કરવા અને વાપરવા કલ્પ છે. તે આ - ઉનનું, ઔષ્ટ્રિક-ઊંટના વાલોનું બનેલું, શાનક-શણનું, વલ્વજ-ઘાસની છાલનું અને મુંજ (ઘાસ વિશેષનું). સૂત્ર-૪૮૫ થી 487 (485) ધર્મનું આચરનાર સાધુને પાંચ નિશ્રા કહેલ છે-તે આ છે - છ કાય, ગણ, રાજા, ગૃહપતિ અને શરીર. (486) પાંચ વિધાન કહ્યા છે તે આ છે - પુત્રનિધિ, મિત્રનિધિ, શિલ્પનિધિ, ધનનિધિ અને ધાન્યનિધિ. (487) શૌચ પાંચ પ્રકારે કહેલ છે - પૃથ્વીશૌચ, જલશૌચ, અગ્નિશૌચ, મંત્રશૌચ અને બ્રહ્મશૌચ. સૂત્ર-૪૮૮ થી 92 (488) આ પાંચ સ્થાનોને છદ્મસ્થ પૂર્ણરૂપે ન જાણે, ન દેખે- ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, શરીરરહિત જીવ, પરમાણુ પુદ્ગલ. આ સ્થાનોને ઉત્પન્ન જ્ઞાન-દર્શનધર સર્વ ભાવથી જાણે છે અને જુએ છે - ધર્માસ્તિકાય યાવત્ પરમાણુ (489) અધોલોકમાં પાંચ મોટી નરકો છે. જેમ કે - કાલ, મહાકાલ, રૌરવ, મહારૌરવ, અપ્રતિષ્ઠાન. ઉર્ધ્વલોકમાં પાંચ મહાવિમાન છે - જેમ કે - વિજય, વૈજયંત, જયંત, અપરાજિત, સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાન. (490) પુરુષો પાંચ ભેદે છે - શ્રીસત્વ, હીમનસત્વ, ચલસત્વ, સ્થિરસત્વ, ઉદાત્તસત્વ. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 89

Page #90
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (491) મત્સ્ય પાંચ પ્રકારે છે. જેમ કે - અનુશ્રોતચારી, પ્રતિશ્રોતચારી, અંતચારી, મધ્યચારી, સર્વચારી. આ જ પ્રમાણે ભિક્ષુ પાંચ પ્રકારે કહ્યા છે. તે આ - અનુશ્રોતચારી યાવત્ સર્વચારી. (492) વનીપક પાંચ પ્રકારે કહ્યા છે. તે આ - અતિથિ વનીપક, દરિદ્રી વનીપક, બ્રાહ્મણ વનીપક, શ્વાના વનીપક, શ્રમણ વનીપક. સૂત્ર-૯૩ પાંચ કારણે અચેલક સાધુ પ્રશસ્ત થાય છે - (1) અલ્પ પ્રત્યુપ્રેક્ષા, (2) પ્રશસ્ત લાઘવપણુ, (3) વૈશ્વાસિકરૂપ, (4) અનુજ્ઞાત તપ અને (5) મહાન ઇન્દ્રિય નિગ્રહ. સૂત્ર-૯૪ ઉત્કટ પુરુષ પાંચ કહ્યા - 1. દંડ ઉત્કટ, 2. રાજ્ય ઉત્કટ, 3. સ્તન ઉત્કટ, 4. દેશ ઉત્કટ, 5. સર્વ ઉત્કટ. સૂત્ર-૪૯૫ સમિતિઓ પાંચ કહી છે- ઈર્ષા સમિતિ, ભાષા સમિતિ, એષણા સમિતિ, આદાન-ભાંડ-માત્ર-નિક્ષેપણા સમિતિ, પારિષ્ઠાપનિકા સમિતિ. સૂત્ર-૪૯ (96) (1) સંસારી જીવો પાંચ ભેદે કહ્યા - એકેન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય. (2) એકેન્દ્રિયો પાંચ ગતિ અને પાંચ આગતિવાળા છે. તે આ રીતે - એકેન્દ્રિય, એકેન્દ્રિયમાં ઉપજતો એકેન્દ્રિય યાવત્ પંચેન્દ્રિયમાંથી આવીને ઉપજે તે જ એકેન્દ્રિય જીવ. તે એકેન્દ્રિયત્નને છોડતો એકેન્દ્રિયથી. પંચેન્દ્રિયપણામાં જાય. (3) બેઇન્દ્રિય જીવો પાંચ ગતિ - પાંચ આગતિવાળા પૂર્વવત્ જાણવા. (4 થી 6) એ રીતે યાવત્ પંચેન્દ્રિયો પાંચ ગતિ - પાંચ આગતિવાળા કહ્યા છે. યાવત્ પંચેન્દ્રિયમાં ઉપજે. (7) સર્વે જીવો પાંચ ભેદે કહ્યા - ક્રોધકષાયી, માન કષાયી, માયાકષાયી, લોભકષાયી અને અકષાયી. અથવા સર્વે જીવો પાંચ ભેદે કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે - નૈરયિક, તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવ અને સિદ્ધ. સૂત્ર-૪૯૭ (497) હે ભગવન્ ! વટાણા, મસૂર, તલ, મગ, અડદ, વાલ, કળથી, ચોળા, તુવેર અને કાળા ચણા - આ ધાન્યોને કોઠારમાં નાંખ્યા હોય. તો જેમ (ત્રીજા સ્થાનમાં) શાલિમાં કહ્યું, તેમ યાવત્ તેટલો કાળ તેની યોનિ સચિત્ત રહે? હે ગૌતમ ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ વર્ષ સુધી. ત્યારપછી યોનિ પ્લાન થાય યાવત્ નાશ પામે. સૂત્ર-૪૯૮ (1) પાંચ સંવત્સરો કહ્યા. તે આ - નક્ષત્ર સંવત્સર, યુગ, પ્રમાણ, લક્ષણ અને શનૈશ્ચર સંવત્સર. (2) યુગ સંવત્સર પાંચ ભેદે છે, તે આ - ચંદ્ર, ચંદ્ર, અભિવર્ધિત, ચંદ્ર, અભિવર્ધિત. (3) પ્રમાણ સંવત્સર પાંચ ભેદે છે, તે આ - નક્ષત્ર સંવત્સર-૩૨૭ દિવસ, ચંદ્ર સંવત્સર-૩૫૪ દિવસ, ઋતુ સંવત્સર-૩૬૦ દિવસ,, આદિત્ય-૩૬૫ દિવસ, અભિવર્ધિત 383 દિવસ. (4) લક્ષણ સંવત્સર પાંચ ભેદે છે. તે આ પ્રમાણે - નક્ષત્ર, ચંદ્ર, ઋતુ, આદિત્ય, અભિવર્ધિત સંવત્સર. સૂત્ર-૪૯૮ થી 503 | (499) સમાનપણે નક્ષત્રો યોગ કરે છે, સમપણે ઋતુ પરિણમે છે, અતિ ઉષ્ણ નહીં તેમ શીત નહીં અને બહુ ઉદકવાળો તે નક્ષત્ર સંવત્સર. (500) જેમાં ચદ્ર સર્વે પૂર્ણિમાઓ સાથે યોગ કરે છે, નક્ષત્ર વિષમચાર છે, અતિ શીત-અતિ તાપ હોય, બહુ પાણી હોય તેને ચંદ્ર સંવત્સર કહે છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 90

Page #91
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (501) વિષમપણે અંકુરા પરિણમે, ઋતુ સિવાય પુષ્પ-ફલાદિ આપે, સારી રીતે વર્ષા ન થાય તેને કર્મ અથવા ઋતુ સંવત્સર કહે છે. (502) જેમાં સૂર્ય પૃથ્વી, પાણી, પુષ્પ, ફળોને રસ આપે છે, તેથી અલ્પ વૃષ્ટિથી પણ સારી રીતે ધાન્ય પાકે તે સૂર્ય સંવત્સર છે. (503) જેમાં સૂર્યના તેજથી તપેલ ક્ષણ-લવ-દિવસ-ઋતુઓ પરિણમે છે, વાયુથી ઊડેલ ધૂળ પૃથ્વીને પૂરે છે, તે અભિવર્ધિત સંવત્સર છે. સૂત્ર-૫૦૪ - શરીરમાંથી જીવને નીકળવાનો માર્ગ પાંચ પ્રકારે છે, તે આ - પગથી, સાથળથી, હૃદયથી, મસ્તકથી, સર્વાગથી. જીવ જો પગેથી નીકળે તો નરકગામી થાય, સાથળની નીકળે તો તિર્યંચગામી થાય, છાતીથી નીકળે તો મનુષ્ય ગામી થાય, મસ્તકેથી નીકળે તો તિર્યંચગામી થાય, સૂત્ર-૫૦૪ છેદન પાંચ પ્રકારે કહેલ છે. તે આ - ઉત્પાદછેદન, વ્યયછેદન, બંધUદન, પ્રદેશછેદન, દ્વિધાકારછેદન. આનંતર્ય પાંચ પ્રકારે કહેલ છે, તે આ - ઉત્પાદનોતર્ય, વ્યયાનંતર્ય, પ્રદેશાનંતર્ય, સમયાનંતર્ય, સામાયાનંતર્ય. અનંત પાંચ ભેદે કહ્યા છે, તે આ - નામાનંત, સ્થાપનાનંત, દ્રવ્યાનંત, ગણનાનંત, પ્રદેશાનંત અથવા અનંતા પાંચ ભેદે કહ્યા. તે આ - એકતઃ અનંત, દ્વિધા અનંત, દેશવિસ્તારામંત, સર્વવિસ્તારામંત, શાશ્વતાનંત. સૂત્ર-૫૦૬ જ્ઞાન પાંચ ભેદે કહ્યું, તે આ - આભિનિબોધિકજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન, કેવલજ્ઞાન. સૂત્ર-પ૦૬ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ પાંચ ભેદે કહ્યું, તે આ પ્રમાણે છે - આભિનિબોધિક જ્ઞાનાવરણીય યાવત્ કેવલા જ્ઞાનાવરણીય. સૂત્ર-૫૦૮ થી 510 (508) સ્વાધ્યાય પાંચ ભેદે કહ્યા છે, તે આ - વાચના, પ્રચ્છના, પરિવર્તના, અનુપ્રેક્ષા, ધર્મકથા. (509) પચ્ચકખાણ પાંચ ભેદે કહ્યું છે, તે આ - શ્રદ્ધાનું શુદ્ધ, વિનય શુદ્ધ, અનુભાષણા શુદ્ધ, અનુભાવના શુદ્ધ, ભાવ શુદ્ધ. (પ૧૦) પ્રતિક્રમણ પાંચ ભેદે કહ્યું છે, તે આ - આશ્રદ્વાર, મિથ્યાત્વ, કષાય, યોગ, ભાવ-પ્રતિક્રમણ. સૂત્ર-પ૧૧ પાંચ કારણે મૃતની વાચના આપવી. તે આ - સંગ્રહાયેં, ઉપગ્રહ અર્થે, નિર્જરાર્થે, મારું મૃત પાકું થશે તે માટે, શ્રુત અવિચ્છિન્નતાર્થે. - પાંચ કારણે મૃતને શીખવવું. તે આ - જ્ઞાનાર્થે, દર્શનાર્થે, ચારિત્રાર્થે, વ્યગ્રહને છોડાવવા માટે, યથાર્થ પદાર્થના જ્ઞાન માટે. સૂત્ર-૫૧૨ થી 517 (512) સૌધર્મ-ઈશાન કલ્પોમાં પંચવર્ણી વિમાનો કહ્યા છે - કૃષ્ણ યાવત્ શ્વેત. સૌધર્મ-ઇશાન કલ્પોમાં વિમાનો 500 યોજન ઉર્ધ્વ ઊંચપણે કહ્યા છે. બ્રહ્મલોક-લાંતક કલ્પમાં દેવોનું ભવધારણીય શરીર ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ હાથ ઊર્ધ્વ ઊંચપણે કહ્યું છે. નૈરયિકો પાંચ વર્ણ, પાંચ રસવાળા પુદ્ગલોને બાંધ્યા છે, બાંધે છે અને બાંધશે. તે આ - કૃષ્ણ યાવત્ શુક્લ. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 91

Page #92
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ તિક્ત યાવત્ મધુર. વૈમાનિક સુધી આ પ્રમાણે જાણવું. (513) જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે ગંગા મહાનદીમાં પાંચ મહાનદીઓ મળે છે - જમુના, સરયૂ, આદી, કોશી, મહી. જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે સિંધુ મહાનદીમાં પાંચ મહાનદીઓ મળે છે - સતદ્ર, વિભાસા, વિતત્થા, ઐરાવતી, ચંદ્રભાગા. જંબૂદ્વીપમાં મેરુ પર્વતની ઉત્તરે રક્તા મહાનદીમાં પાંચ મહાનદી મળે છે - કૃષ્ણા, મહાકૃષ્ણા, નીલા, મહાનીલા, મહાતીરા. જંબદ્વીપમાં મેરુની ઉત્તરે રક્તાવતી મહાનદીમાં પાંચ મહાનદી મળે છે - ઇન્દ્રા, ઇન્દ્રસેના, સુષેણા, વારિષણા, મહાભોગા. (514) પાંચ તીર્થંકરો કુમારવાસ મધ્યે અર્થાત રાજ કુમાર અવસ્થામાં વસીને મુંડ થઈને યાવત્ પ્રવ્રજિતા થયા - વાસુપૂજ્ય, મલ્લી, અરિષ્ટનેમિ, પાર્થ, વીર. (515) ચમચંચા રાજધાનીમાં પાંચ સભાઓ કહી છે - સુધર્મા સભા, ઉપપાત સભા, અભિષેક સભા, અલંકાર સભા, વ્યવસાય સભા. એક એક ઇન્દ્રના સ્થાનમાં પાંચ સભાઓ કહી - સુધર્મા યાવત્ વ્યવસાય. (516) પાંચ નક્ષત્રો પાંચ-પાંચ તારાયુક્ત કહ્યા છે - ધનિષ્ઠા, રોહિણી, પુનર્વસુ, હસ્ત, વિશાખા. (517) જીવોએ પાંચ સ્થાન વડે નિર્વર્તિત પુદ્ગલોને પાપકર્મપણે ચયન કર્યા છે, કરે છે, કરશે - એકેન્દ્રિય નિર્વર્તિત યાવતુ પંચેન્દ્રિય નિર્વર્તિત. એ રીતે ચયન, ઉપચયન, બંધ, ઉદીરણા, વેદના, નિર્જરા. પાંચ પ્રદેશિક સ્કંધ અનંતા કહ્યા છે, પાંચ પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા છે - યાવત્ - પાંચ ગુણ રૂક્ષ પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા. સ્થાન-૫, ઉદ્દેશા-૩નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાન-પનો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 92

Page #93
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સ્થાન-૬ સૂત્ર-પ૧૮ થી પ૨૦ (518) છ સ્થાન સંપન્ન સાધુ ગણને ધારણ કરવાને યોગ્ય છે. તે સ્થાન-(વિશેષતા) આ - (1) શ્રદ્ધાળુ હોય (2) સત્યવાદી હોય, (3) મેધાવી હોય, (4) બહુશ્રુત,હોય (5) શક્તિમાન,હોય (6) કલહ રહિત હોય. (519) છ કારણે સાધુ સાધ્વીને ગ્રહણ કરે કે ટેકો આપે તો આજ્ઞાનું અતિક્રમણ કરતો નથી. તે આ - ક્ષિપ્ત ચિત્ત, દંતચિત્ત, યક્ષાવિષ્ટ, ઉન્માદ પ્રાપ્ત, ઉપસર્ગ પ્રાપ્ત અને કલહ કરતી ને. (પ૨૦) છ કારણે સાધુ અને સાધ્વીઓ કાળધર્મ પામેલ સાધર્મિક સાધુ પ્રત્યે આદર કરતા આ છે કારણ હોય તો આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘતા નથી. તે આ - (જો ત્યાં ગૃહસ્થ ઉપસ્થિત ન હોય ત્યારે મૃતકના શરી બહાર લઈ જતાં, (2) બહારથી અતિ દૂર લઈ જતા, (3) ઉપેક્ષા - (છેદન બંધનાદિ) કરતા, (4) ઉપાસના (રક્ષણ) કરતા, (પ) (તેમના સ્વજનને) અનુજ્ઞા કરતા, (6) મૌન પણે (પરઠવવા) જતાં. સૂત્ર-પ૨૧ થી પ૨૭ (પ૨૧) છ સ્થાનકોને છદ્મસ્થ સર્વભાવથી જાણતો નથી અને જોતો નથી. તે આ - ધર્માસ્તિકાયને, અધર્માસ્તિકાયને, આકાશને, શરીરરહિત જીવને. પરમાણુ પુદ્ગલને અને શબ્દને. આ ઉક્ત છ સ્થાનને કેવલજ્ઞાન-દર્શન યુક્ત અરિહંત, જિન યાવત્ સર્વ ભાવથી જાણે છે અને જુએ છે. (પ૨૨) છ સ્થાનોને વિશે સર્વ જીવોને એવી ઋદ્ધિ, ધુતિ, યશ, બળ, વીર્ય, પુરુષકાર પરાક્રમ નથી, તે આ - (1) જીવને અજીવ કરવો, (૨)અજીવને જીવ કરવો, (૩)એક સમયમાં બે ભાષા બોલવી, (4) સ્વયંકધુ કર્મને હું વે કે ન વંદું તેવો નિશ્ચય કરવો (4) પરમાણુ પુદ્ગલોને છેદવા, ભેદવા કે અગ્નિકાય વડે બાળવા, (૬)લોકના અંતથી બહાર અલોકમાં જવું. (આ છમાંથી કોઈ શક્તિ નથી.) (પ૨૩) છ જવનિકાય કહ્યા - પૃથ્વીકાયિક યાવત્ ત્રસકાયિક. (524) છ ગ્રહો છ-છ તારાવાળા કહ્યા છે - શુક્ર, બુધ, ગુરુ, મંગળ, શનિ, કેતુ. (પ૨૫) સંસારમાં રહેલ જીવો છ ભેદે છે. તે આ - પૃથ્વીકાયિક યાવત્ ત્રસકાયિક. પૃથ્વીકાયિક છ ગતિ - છ આગતિવાળા કહ્યા છે. તે આ - પૃથ્વીકાયિક પૃથ્વીકાયિકમાં ઉપજતો પૃથ્વીકાય યાવત્ ત્રસકાયમાંથી ઉત્પન્ન થાય અને તે પૃથ્વીકાયિક, પૃથ્વીકાયત્વને છોડતો પૃથ્વીકાય યાવત્ ત્રસકાયમાં જાય. અકાયની છ ગતિ - છ આગતિ છે, એ રીતે યાવત્ ત્રસકાય સુધી જાણવુ. (પ૨૬) સર્વે જીવો છ ભેદે કહ્યા છે, તે આ - આભિનિબોધિકજ્ઞાની યાવત્ કેવળજ્ઞાની અને અજ્ઞાની. અથવા સર્વે જીવો છ ભેદે કહ્યા છે. એકેન્દ્રિય યાવત્ પંચેન્દ્રિય અને અનિન્દ્રિયો. અથવા સર્વે જીવો છ ભેદે કહ્યા-ઔદારિકશરીરી, વૈક્રિયશરીરી, આહારક-તૈજસ-કાશ્મણશરીરી, અશરીરી. (પ૨૭) છ ભેદે તૃણ વનસ્પતિકાયિકો કહ્યા છે, તે આ - અઝબીજ, મૂલબીજ, પર્વબીજ, સ્કંધબીજ, બીજરુહ અને સંમૂચ્છિમ (બીજ વિના ઉગનારા.) સૂત્ર-પ૨૮ થી પ૩૨ (પ૨૮) છ સ્થાનો સર્વે જીવોને સુલભ નથી. તે આ - ૧.મનુષ્યભવ, ૨.આર્યક્ષેત્રમાં જન્મ, 3. સુકુલોત્પત્તિ, ૪.કેવલિ પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મશ્રવણ, ૫.સાંભળેલની સદ્ધહણા, ૬.શ્રદ્ધા-પ્રતીતિ -રૂચિ કરેલની કાયા દ્વારા સ્પર્શના. (પ૨૯) ઇન્દ્રિય વિષયો છ કહ્યા - શ્રોત્રેન્દ્રિયથી સ્પર્શનેન્દ્રિય અને નોઇન્દ્રિય(મન)ના. (530) સંવર છ પ્રકારે છે - શ્રોત્રેન્દ્રિય સંવર યાવત્ સ્પર્શેન્દ્રિય સંવર, અને નોઇન્દ્રિય સંવર. અસંવર છ ભેદે - શ્રોસેન્દ્રિય અસંવર યાવત્ સ્પર્શેન્દ્રિય અસંવર અને, મન અસંવર. (પ૩૧) સુખ છ પ્રકારે છે - શ્રોત્રેન્દ્રિય સુખ યાવત્ નોઇન્દ્રિય સુખ. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 93

Page #94
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ દુઃખ છ પ્રકારે છે - શ્રોત્રેન્દ્રિય દુઃખ (અસાતા) યાવત્ નોઇન્દ્રિય દુઃખ. (532) પ્રાયશ્ચિત્ત છ ભેદે છે - આલોચના યોગ્ય, પ્રતિક્રમણ યોગ્ય, તદુભય યોગ્ય, વિવેક યોગ્ય, વ્યુત્સર્ગયોગ્ય, તપને યોગ્ય. સૂત્ર-પ૩૩ થી પ૩૮ (533) છ પ્રકારે મનુષ્યો કહ્યા - જંબૂદ્વીપજ, ધાતકીખંડદ્વીપ પૂર્વાર્ધજ, ધાતકીખંડદ્વીપ પશ્ચિમાર્કંજ, પુષ્કરવરદ્વીપાદ્ધ પૂર્વાર્ધજ, પુષ્કરવરદ્વીપાદ્ધ પશ્ચિમાર્કંજ, અંતÁિપજ. અથવા મનુષ્યો છ ભેદે છે - સંમૂચ્છિમ મનુષ્યો ત્રણ ભેદે - કર્મભૂમિજ, અકર્મભૂમિજ, અંતÁિપજ. ગર્ભજ મનુષ્યો ત્રણ પ્રકારે - કર્મભૂમિજ, અકર્મભૂમિજ, અંતર્લિંપજ. (પ૩૪) ઋદ્ધિમાન મનુષ્યો છ ભેદે કહ્યા - અરિહંત, ચક્રવર્તી, બલદેવ, વાસુદેવ, જંઘાચારણ, વિદ્યાધર. ઋદ્ધિ-રહિત મનુષ્યો છ ભેદે કહ્યા છે - હેમવંતજ - હૈરણ્યવંતજ - હરિવર્ષજ - રમ્યજ - કુરુક્ષેત્રજ - અંતરદ્વીપ ક્ષેત્રના મનુષ્યો. (535) અવસર્પિણી છ પ્રકારે કહી - સુષમસુષમાં યાવત્ દુષમદુષમાં. ઉત્સર્પિણી છ પ્રકારે કહી છે - દુષમદુષમા યાવત્ સુષમસુષમાં. (536) જંબૂદ્વીપના ભરત-ઐરાવત ક્ષેત્રમાં અતીત ઉત્સર્પિણીમાં સુષમસુષમાં આરામાં મનુષ્યો 6000 ધનુષ ઊંચા હતા, છ અર્ધ (ત્રણ) પલ્યોપમનું પરમ આયુ પાળતા. જંબુદ્વીપમાં ભરત-ઐરાવતક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણીમાં સુષમ-સુષમામાં એમજ જાણવુ. જંબૂદ્વીપમાં ભરત-ઐરવતમાં આગામી ઉત્સર્પિણીમાં સુષમસુષમામાં એમજ જાણવુ યાવતુ આયુ પાળશે. દેવકુરુ-ઉત્તરકુરુના મનુષ્યો 6000 ધનુષ ઊંચા, છ અર્ધપલ્યોપમાયુવાળા છે. પૂર્વોક્ત રીતે ધાતકીખંડ દ્વીપના પૂર્વાર્ધમાં ચાર આલાપકો યાવત્ પુષ્કરવરદ્વીપના પશ્ચિમાર્ધમાં ચાર આલાપકો કહેવા. (537) સંઘયણો છ ભેદે કહ્યા છે - વજઋષભનારાચ સંઘયણ, ઋષભનારા સંઘયણ, નારાચ સંઘયણ, અર્ધનારાચ, કીલિકા, સેવાર્ત સંઘયણ. (538) સંસ્થાન છ ભેદે કહ્યા છે. તે આ - સમચતુરસ, ન્યગ્રોધ પરિમંડલ, સાદિ, કુન્જ, વામન અને હૂંડક. સૂત્ર-પ૩૯ થી પ૪૩ (539) અનાત્મભાવવર્તી (કષાયી) માટે છ સ્થાન અહિત માટે, અશુભ માટે, અશાંતિ માટે, અકલ્યાણ માટે, અશુભ પરંપરા માટે થાય છે. તે આ પ્રમાણે સંયમપર્યાય, શિષ્યપરિવાર, શ્રુતજ્ઞાન, તપ, લાભ, પૂજા સત્કાર. આત્મભાવવર્તી માટે છ સ્થાનો હિત માટે યાવત્ શુભપરંપરા માટે થાય - સંયમપર્યાય યાવત્ પૂજાસત્કાર. (540) જાતિ આર્ય મનુષ્ય છ પ્રકારે કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે - (541) અંબષ્ઠ, કલંદ, વૈદેહ, વેદગાયક, હરિત અને ચુંચણ-ઇભ્યજાતિ. (542) કુલાર્ચમનુષ્યો છ ભેદ-ઉગ્ર, ભોગ, રાજન્ય, ઇસ્યાકુ, જ્ઞાન, કૌરવ્ય. (543) લોકસ્થિતિ છે ભેદે કહી છે. તે આ - આકાશ પ્રતિષ્ઠિત વાયુ, વાયુ પ્રતિષ્ઠિત ઉદધિ, ઉદધિ પ્રતિષ્ઠિત પૃથ્વી, પૃથ્વી પ્રતિષ્ઠિત ત્રસ સ્થાવર પ્રાણી, જીવ પ્રતિષ્ઠિત અજીવ, કર્મપ્રતિષ્ઠિત જીવ. સૂત્રપક્સ થી પ૪૮ (54) છ દિશાઓ કહી છે - પૂર્વ, પશ્ચિમ, દક્ષિણ, ઉત્તર, ઊર્ધ્વ, અધો. (1) આ છ દિશામાં જીવોની ગતિ પ્રવર્તે છે. એ રીતે (2) આગતિ, (3) વ્યુત્ક્રાંતિ, (4) આહાર, (5) વૃદ્ધિ, (6) નિવૃદ્ધિ, (7) વિફર્વણા, (8) ગતિપર્યાય, (9) સમુદ્ઘાત, (10) કાલસંયોગ, (11) દર્શનાભિગમ, (12) જ્ઞાનાભિગમ, (13) જીવાભિગમ, (14) અજીવાભિગમ એમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યોને પણ જાણવુ. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 94

Page #95
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (545) છ કારણે શ્રમણ નિર્ચન્થ આહાર ગ્રહણ કરે તો તે આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરતો નથી, તે આ પ્રમાણે (546) સુધા વેદનીય શાંત કરવા માટે વૈયાવચ્ચ,માટે, ઇર્ષા સમિતિના પાલન માટે,, સંયમની રક્ષા માટે, પ્રાણ ટકાવવા માટે, ધર્મચિંતા માટે. (547) છ કારણે શ્રમણ નિર્ચન્થ આહાર ત્યાગ કરી દે તો તે આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરતો નથી, તે આ પ્રમાણે (548) રોગ આવે ત્યારે, ઉપસર્ગ આવે ત્યારે, તિતિક્ષા-સહિષ્ણુતા કેળવવા માટે, બ્રહ્મચર્યની રક્ષા માટે, પ્રાણીદયા માટે, તપ હેતુથી, શરીરનો ત્યાગ કરવા માટે (આહારને તજે). સૂત્રપ૯ (549) છ કારણે આત્મા ઉન્માદને પામે. તે આ - (1) અરહંતનો અવર્ણવાદ બોલતા, (2) અરહંત પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મનો અવર્ણવાદ બોલતા, (3) આચાર્ય-ઉપાધ્યાયનો અવર્ણવાદ બોલતા, (4) ચતુર્વર્ણ સંઘનો અવર્ણવાદ બોલતા, (5) યક્ષાવેશથી, (6) મોહનીય કર્મના ઉદયથી. સૂત્ર-પ૯ (પપ૦) પ્રમાદ છ ભેદે - મદ્ય પ્રમાદ, નિદ્રા પ્રમાદ, શબ્દાદિ વિષય પ્રમાદ, કષાય પ્રમાદ, ધુત પ્રમાદ, પ્રતિલેખના સંબંધી પ્રમાદ. સૂત્ર-પપ૧ થી 560 (551) પ્રમાદપૂર્વક કરાતી પડિલેહણા છ ભેદે કહી છે (552)-(1) આરભટા-ઉતાવળથી, (2) સંમર્દો-વસ્ત્રાદિનું મર્દન કરીને, (3) મોસલી-વસ્ત્રનું પરસ્પર સંઘટ્ટન કરીને, (4) પ્રસ્ફોટના-વસ્ત્રોન ઝાટકીને, (5) વિક્ષિપ્તા-પ્રતિલેખેિત વસ્ત્રને અપ્રતિલેખેિત વસ્ત્ર પર મૂકવું , (6) વેદિકા-વિધિપૂર્વક ન બેસવું. (553) અપ્રમાદ પડિલેહણા છ ભેદે કહી છે, તે આ પ્રમાણે(પપ૪)(૧)અનર્તિતા, (૨)અવલિત, (૩)અનાનુબંધી, (4) અમોસલી, (5) છપુરિમાદિ, (6) પ્રાણવિશોધિ. (પપપ) છ વેશ્યાઓ કહી છે - કૃષ્ણલેશ્યા યાવત્ શુક્લલેશ્યા. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોને આ જ છ લેશ્યા કહી, એ રીતે મનુષ્ય અને દેવોને પણ છે. (556) દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રના સોમ મહારાજને છ અગ્રમહિષી છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રના યમ મહારાજને છ અગ્રમહિષી છે (પપ૭) ઇશાન દેવેન્દ્રની મધ્યમ પર્ષદાના દેવોની સ્થિતિ છ પલ્ય. (પપ૮) છ દિકકુમારી મહત્તરિકાઓ કહી છે - રૂપા, રૂપાંશા, સુરૂપા, રૂપાવતી, રૂપકાંતા, રૂપપ્રભા. છ વિદ્યુકુમારી મહત્તરિકાઓ કહી છે, તે આ - આલા, શુક્રા, શતેરા, સૌદામિની, ઇન્દ્રા, ઘનવિદ્યુતા. (પપ૯) નાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમાર રાજા ધરણની છ અગ્રમહિષીઓ કહી - આલા, શકા, શતેરા, સૌદામિની, ઇન્દ્રા, ઘનવિદ્યુતા. નાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમાર રાજા ભૂતાનંદની છ અગ્રમહિષીઓ કહી - રૂપા, રૂપાંશા, સુરૂપા, રૂપવતી, રૂપકાંતા, રૂપપ્રભા. જેમ ધરણની તેમ સર્વે દક્ષિણ દિફકેન્દ્રની યાવતુ ઘોષની અને જેમ ભૂતાનંદની તેમ સર્વે ઉત્તર દિકકેન્દ્રની યાવતું મહાઘોષની અગ્રમહિષીઓ જાણવી. (પ૬૦) નાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમાર રાજા ધરણના 6000 સામાનિક દેવો કહેલા છે, એ રીતે ભૂતાનંદ યાવત્ મહાઘોષ ઇન્દ્રના પણ જાણવા. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 95

Page #96
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સૂત્ર-પ૬૧ અવગ્રહમતિ જ ભેદે છે - ક્ષિપ્ર ગ્રહણ કરે, બહુ ગ્રહણ કરે, બહુવિધ ગ્રહણ કરે, ધ્રુવ ગ્રહણ કરે, અનિશ્રિત ગ્રહણ કરે, અસંદિગ્ધ ગ્રહણ કરે. ઈહામતિ ભેદે છે - ક્ષિપ્ર યાવત્ અસંદિગ્ધ ગ્રહણ કરે. અવાયમતિ છ ભેદે - ક્ષિપ્ર યાવત્ અસંદિગ્ધ. ધારણા છ ભેદે કહી - બહુ - બહુવિધ - પુરાણ - દુર્ધર - અનિશ્રિત - અસંદિગ્ધ ધારણ કરે. સૂત્ર-પ૬૨ (562) છ ભેદે બાહ્ય તપ કહ્યો છે - અનશન, ઉણોદરી, ભિક્ષાચર્યા, રસત્યાગ, કાયક્લેશ પ્રતિસંલીનતા. છ ભેદે અત્યંતર તપ કહ્યો છે, તે આ - પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, વ્યુત્સર્ગ. સૂત્ર-પ૬૩ (પ૬૩) વિવાદ છ ભેદે કહ્યો - (1) અવqષ્કય-પ્રારંભે સમય વિતાવી,અવસરે વાદીને ઉત્તર આપવો (2) ઉષ્પષ્કય-પૂર્ણ તૈયારી પછી અવસરે વિવાદ કરે. (3) અનુલોમ કરીને-સભાપતિને અનુકુળ બનાવી વિવાદ કરે., (4) પ્રતિલોમ કરીને- સભાપતિને અનુકુળ બનાવી વિવાદ કરે. (5) ભેદ કરીને-સભ્યોમાં મતભેદ ઉત્પન્ન કરીને. (6) ભેળવીને- વિવાદની મુખ્ય વ્યક્તીને પક્ષમાં કરીને. સૂત્ર-પ૬૪ પ્રાણી છ ભેદે છે - બેઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય, સંમૂચ્છિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક, તેઉકાયિક, વાયુકાયિક. સૂત્ર-પ૬૫ ગોચર ચર્યા છ ભેદે છે - પેટા, અર્ધપેટા, ગોમુત્રિકા, પતંગવીથિકા, સંબક્કવૃત્તા, ગત્વા પ્રત્યાગ–ા. સૂત્ર-પ૬૬ જંબુદ્વીપે મેરુ પર્વતની દક્ષિણે આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં છ અપકાંત-મહાનરકો કહ્યા - લોલ, લોલુપ, ઉદ્દધુ, નિર્દધુ, જરક, પ્રજરક. ચોથી પંકપ્રભા પૃથ્વીમાં છ અપક્રાંતત મહાનરકો કહ્યા છે - આર, વાર, માર, રૌર, રોત, ખાડખડ. સૂત્ર-પ૬૭ - બ્રહ્મલોક કલ્પમાં છ વિમાન પ્રસ્તટો કહેલા છે, તે આ - અરજ, વિરજ, નિરજ, નિર્મલ, વિમિતર, વિશુદ્ધ. સૂત્ર-પ૬૮ જ્યોતિષેન્દ્ર જ્યોતિષરાજ ચંદ્રના છ નક્ષત્રો, પૂર્વભાગ સમક્ષેત્રી અને 30 મુહૂર્તના કહ્યા છે. તે આ - પૂર્વભાદ્રપદા, કૃતિકા, મઘા, પૂર્વાફાલ્ગની, મૂલ, પૂર્વાષાઢા. - જ્યોતિષેન્દ્ર જ્યોતિષરાજ ચંદ્રના છ નક્ષત્રો નક્તભાગા, અર્ધ-ક્ષેત્રવાળા અને 15 મુહૂર્તવાળા કહ્યા છે. તે આ - શતભિષા, ભરણી, આદ્ર, આશ્લેષા, સ્વાતી, જ્યેષ્ઠા. જ્યોતિષેન્દ્ર જ્યોતિષરાજ ચંદ્રના છ નક્ષત્રો ઉભયભાગા, દોઢ ક્ષેત્રવાળા, ૪૫-મુહર્તવાળા કહ્યા છે. તે આ - રોહિણી, પુનર્વસુ, ઉત્તરાફાલ્વની, વિશાખા, ઉત્તરાષાઢા, ઉત્તરાભાદ્રપદા, સૂત્ર-પ૬૯ થી પ૭૨ (પ૬૯) અભિચંદ્ર કુલકર 100 ધનુષ ઊંચા-ઊંચાઈથી હતા. (પ૭૦) ચાતુરંગ ચક્રવર્તી રાજા ભરત છ લાખ પૂર્વ સુધી મહારાજ હતા. (પ૭૧) પુરુષાદાનીય પાર્થ અરિહંતને દેવ-મનુષ્ય-અસુર યુક્ત પર્ષદાને વિશે અપરાજિત એવા 600 વાદી મુનિની સંપદા હતી. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 96

Page #97
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ” વાસુપૂજ્ય અરિહંતે 600 પુરુષો સાથે મુંડ થઈ યાવત્ દીક્ષા લીધી. ચંદ્રપ્રભ અરિહંત છ માસ સુધી છદ્મસ્થપણે રહ્યા. (572) તેઇન્દ્રિય જીવોનો આરંભ ન કરનારને છ ભેદે સંયમ થાય. તે આ - ધ્રાણમય સૌખ્યથી ભ્રષ્ટ ના થાય. ધ્રાણમય દુઃખથી જોડાય નહીં. જિલ્લામય સૌખ્યથી ભ્રષ્ટ ન થાય. એ પ્રમાણે યાવત્ સ્પર્શમય જાણવુ. તેઇન્દ્રિય જીવોનો આરંભ કરનાર છ પ્રકારનો અસંયમ કરે છે. તે - ધ્રાણમય સૌખ્યથી ભ્રષ્ટ થાય, ધ્રાણમય દુઃખ સાથે જોડાય યાવત્ સ્પર્શમય દુઃખ સાથે જોડાય છે. સૂત્ર-પ૭૩ (1) જંબુદ્વીપમાં છ અકર્મભૂમિ કહી છે, તે આ - હૈમવત, હૈરણ્યવત, હરિવર્ષ, રમ્યવર્ષ, દેવકુરુ, ઉત્તરકુરુ. (2) જંબુદ્વીપમાં છ વર્ષક્ષેત્ર કહ્યા છે - ભરત, ઐરવત, હૈમવત, હૈરણ્યવત, હરિવર્ષ, રમ્યફવર્ષ. (3) જંબુદ્વીપમાં છ વર્ષધર પર્વતો કહ્યા છે - લઘુહિમવત, મહાહિમવત, નિષધ, નીલવંત, રુકિમ, શિખરી. (4) જંબુદ્વીપમાં મેરુ-દક્ષિણે છ ફૂટો કહ્યા છે-લઘુહૈમવત, વૈશ્રમણ, મહાહૈમવત, વૈડૂર્ય, નિષધ, રુચકકૂટ. (5) જંબુદ્વીપના મેરુપર્વતની ઉત્તરે છ કૂટો કહ્યા છે - નીલવંતકૂટ, ઉપદર્શનકૂટ, રુકિમકૂટ, મણિકંચનકૂટ, શિખરિકૂટ, તિગિચ્છિકૂટ. (6) જંબદ્વીપમાં છ મહાદ્રહો છે- પદ્મદ્રહ, મહાપદ્મદ્રહ, તિગિચ્છિદ્રહ, કેસરીદ્રહ, મહાપોંડરિકદ્રહ, પુંડરીક દ્રહ. (7) ત્યાં છ દેવીઓ મહદ્ધિક યાવત્ પલ્યોપમ સ્થિતિક છે. તે આ - શ્રી, શ્રી, ધૃતિ, કીર્તિ, બુદ્ધિ, લક્ષ્મી. (8) જંબુદ્વીપ ના મેરુની દક્ષિણે છ મહાનદીઓ કહી છે - ગંગા, સિધુ, રોહીતા, રોહીતાંશા, હરી, હરીકાંતા. (9) જંબુદ્વીપના મેરુપર્વતની ઉત્તરે છ મહાનદીઓ કહી છે - નરકાંતા, નારીકાંતા, સુવર્ણકુલા, રૌમ્યકુલા, રક્તા, રક્તવતી. (10) જંબદ્વીપમાં મેરુપર્વતની પૂર્વે સીતા મહાનદીના બંને કિનારે છ અંતરનદીઓ કહી છે - ગ્રાહતી, દ્રહવતી, પંકવતી, તપ્તકલા, મત્તજલા, ઉન્મત્તજલા. (11) જંબદ્વીપના મેરુની પશ્ચિમે સીતાદા મહાનદીના બંને કિનારે છ અંતર નદીઓ કહી છે - ક્ષીરોદા, સિંહશ્રોતા, અંતર્વાહિની, ઉમ્મિમાલિની, ફેનમાલિની, ગંભીરમાલિની. (12 થી 22) ધાતકીખંડ દ્વીપના પૂર્વાર્ફમાં છ અકર્મભૂમિઓ કહી છે. હૈમવત, ઇત્યાદિ જંબૂદ્વીપમાં કહ્યું તેમ અહીં પણ કહેવું. યાવત્ (23 થી 55) પુષ્કરધરદ્વીપાર્ધના પશ્ચિમાર્ધમાં પણ એમ કહેવું. સૂત્ર-પ૭૪ | ઋતુઓ છ કહી - પ્રાવૃ, વર્ષા, શરદ, હેમંત, વસંત, ગ્રીષ્મ. સૂત્ર-પ૭૫ છ અવમાત્ર (ક્ષયદિન) કહ્યા છે - ત્રીજો, સાતમો, અગિયારમો, પંદરમો અને ઓગણીસમો, તેવીસમો પક્ષ. છ અધિકરાત્રિ (વૃદ્વિદિન) કહ્યા છે - ચોથો, આઠમો, બારમો, સોળમો, વીસમો, ચોવીસમો પક્ષ સૂત્ર-પ૭૬ થી 178 (પ૭૬) આભિનિબોધિક જ્ઞાનનો છ ભેદે અર્થાવગ્રહ કહેલ છે. તે આ - શ્રોત્રેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ યાવતુ નોઇન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ. (577) અવધિજ્ઞાન છ ભેદે કહ્યું છે, તે આ પ્રમાણે- આનુગામિક, અનાનુગામિક, વર્તમાનક, હીયમાનક, પ્રતિપાતી, અપ્રતિપાતી. (પ૭૮) સાધુ-સાધ્વીને આ છ પ્રકારના અવચન બોલવા ન કલ્પે. તે આ - અલિકવચન, હીલિતવચન, ખિસિત વચન, કઠોરવચન, ગૃહસ્થવચન અને ઉપશાંત કષાય પુનઃ ઉદીરવા રૂપ વચન. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 97

Page #98
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સૂત્ર-પ૭૯ થી 183 (579) કલ્પ (સાધુ આચાર)ના છ પ્રસ્તારો-મોટા પ્રાયશ્ચીત્ત કહ્યા છે - (1) પ્રાણાતિપાતની વાણીને બોલતો, (2) મૃષાવાદની વાણીને બોલતો, (3) અદત્તાદાનની વાણીને બોલતો, (4) અવિરતિની વાણીને બોલતો, (5) અપુરુષવાદને બોલતો, (6) દાસવાદને બોલતો, આ છ આચારના પ્રસ્તાર પ્રસ્તારીને સમ્યક્ પરિપૂર્ણ ન કરતો, તે સ્થાનને પ્રાપ્ત થાય. (પ્રાયશ્ચિત્તનો ભાગી થાય.) (580) સાધુ આચારના છ પલિમંયૂ (ઘાતક) કહ્યા છે - (1) કૌકુચિત, સંયમનો વિઘાતક છે. (2) મૌખર્ય, સત્ય વચનનો વિઘાતક છે. (3) ચક્ષુલોલુપ, ઇર્યાપથિકાનો વિઘાતક છે. (4) તિતિણિક, એષણાગોચરનો વિઘાતક છે. (5) ઇચ્છાલોભિક, મુક્તિ માર્ગનો વિઘાતક છે. (6) મિથ્યાનિદાનકરણ, મોક્ષ માર્ગનો વિઘાતક છે, ભગવંતે સર્વત્ર અનિદાનતા પ્રશંસી છે. (581) કલ્પસ્થિતિ છ પ્રકારે કહી - સામયિક કલ્પસ્થિતિ, છેદોપસ્થાપનીય કલ્પસ્થિતિ, નિર્વિશમાનક કલ્પસ્થિતિ, નિર્વિષ્ટ કલ્પસ્થિતિ, જિન કલ્પસ્થિતિ અને સ્થવિર કલ્પસ્થિતિ. (582) શ્રમણ ભગવંત મહાવીર નિર્જળ છઠ્ઠ ભક્ત વડે મુંડ યાવત્ પ્રવ્રજિત થયા. નિર્જળ છઠ્ઠભક્ત વડે અનંત અનુત્તર યાવત્ ઉત્પન્ન થયું. નિર્જળ છ3 વડે સિદ્ધ યાવત્ સર્વ દુઃખથી મુક્ત થયા. (583) સનકુમાર અને માહેન્દ્ર દેવલોકના વિમાનો ઊંચાઈથી 600 યોજના કહ્યા છે. સનસ્કુમાર મહેન્દ્ર કલ્પના દેવોના ભવધારણીય શરીર ઊંચાઈ વડે ઉત્કૃષ્ટથી છ હાથના કહેલા છે. સૂત્ર-૫૮૪ થી 586 (584) ભોજન પરિણામ છ ભેદે છે - મનોજ્ઞ, રસિક ઝીણનીય, બૃહણીય, મદનીય, દર્પણીય. વિષ પરિણામ છ ભેદે છે - દૃષ્ટ, ભુક્ત, નિપતિત, માંસાનુસારી, શોણિતાનુસારી, અસ્થિમજ્જાનુસારી. (585) પ્રશ્ન છ ભેદે કહ્યા - સંશયપ્રશ્ન, બુદ્ગહપ્રશ્ન, અનુયોગી, અનુલોમ, તથાજ્ઞાન, અતથાજ્ઞાન. (586) ચમરચંચા રાજધાની ઉત્કૃષ્ટથી ઉપપાત વડે છ માસના વિરહવાળી છે. દરેક ઇન્દ્રસ્થાન ઉત્કૃષ્ટથી ઉપપાત વડે છ માસના વિરહવાળી છે. અધઃસપ્તમી પૃથ્વી ઉત્કૃષ્ટથી ઉપપાત વડે છ માસના વિરહવાળી છે. સિદ્ધિગતિ ઉત્કૃષ્ટથી છ માસ ઉપપાત વિરહિત છે. સૂત્ર-૫૮૭ / પ૮૮ (૫૮૭)આયુબંધ છ ભેદે કહ્યો છે - જાતિનામ નિધત્ત, ગતિનામ નિધત્ત, સ્થિતિનામ નિધત્ત, અવગાહનાનામાં નિધત્ત, પ્રદેશનામ નિધત્ત, અનુભાવનામ નિધત્ત - આયુ. નૈરયિકને છ ભેદે આયુબંધ કહ્યો - જાતિ યાવત્ અનુભાવ-નામનિધત્તાયુ. એ રીતે વૈમાનિક સુધી જાણવુ. નૈરયિકો નિયમાં છ માસ શેષાયુ રહેતા પરભવનું આયુ બાંધે. એ રીતે અસુર યાવત્ સ્વનિતકુમાર જાણવા. અસંખ્યાત વર્ષાયુવાળા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો નિયમથી છ માસ શેષાયુ રહેતા પરભવનું આયુ બાંધે. અસંખ્યાત વર્ષાયુ સંજ્ઞી મનુષ્યો પણ તેમજ જાણવા. વાણવ્યંતર, જ્યોતિષ્ક, વૈમાનિકોનો આયુષ્યબંધ નારકોની જેમ જાણવો. (588) ભાવ છ ભેદે - કહ્યો છે, તે આ છ - ઔદયિક, ઔપથમિક, ક્ષાયિક, લાયોપથમિક, પારિણામિક, સંનિપાતિક. સૂત્ર-પ૮૯ થી 291 (589) પ્રતિક્રમણ છ ભેદે કહ્યું - ઉચ્ચાર પ્રતિક્રમણ, પ્રસવણ પ્રતિક્રમણ, ઇત્વરિક, યાવત્રુથિક, જંકિંચિમિચ્છા, સ્વપ્નાંતિક. (પ૯૦) કૃતિકા નક્ષત્રના છ તારા છે, આશ્લેષા નક્ષત્રના છ તારા કહ્યા છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 98

Page #99
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (591) જીવો. છ સ્થાને નિર્વર્તિત પુદ્ગલોને પાપકર્મપણે એકત્ર કર્યા છે - કરે છે - કરશે. પૃથ્વીકાયનિવર્તિત યાવત્ ત્રસકાયનિવર્તિત. એ રીતે ચય, ઉપચય, બંધ, ઉદીરણ, વેદન, નિર્જરા જાણવા. છ પ્રદેશવાળા સ્કંધો અનંતા કહ્યા - છ પ્રદેશ અવગાઢ પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા. છ સમય સ્થિતિક પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા. છ ગુણ કાળા પુદ્ગલો યાવત્ છ ગુણ રૂક્ષ પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા છે. - સ્થાન-ઉનો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 99

Page #100
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સ્થાન-૭ સૂત્ર–પ૯૨ | ગણ અપક્રમણ-ત્યાગ કરવાના સાત કારણો કહ્યા છે. તે આ - (1) મને સર્વ ધર્મ રુચે છે. (2) મને અમુક ધર્મ રુચે છે, અમુક નથી રુચતા. (3) સર્વ ધર્મોમાં મને સંદેહ છે. (4) મને કોઈક ધર્મમાં સંદેહ છે, કોઈકમાં નથી. (5) સર્વે ધર્મોનું જ્ઞાન હું બીજાને આપવા ઈચ્છું છું. (6) હું કેટલાક ધર્મોનું જ્ઞાન બીજાને આપવા ઈચ્છું છું અને કેટલાકને આપવા ઈચ્છતો નથી. (7) હું એકલવિહાર પ્રતિમા સ્વીકારીને વિચરવા ઇચ્છું છું. સૂત્ર-પ૯૩ વિર્ભાગજ્ઞાન સાત ભેદે કહ્યું - (1) એક દિશામાં સર્વ લોકને જાણે, (2) પાંચ દિશામાં સર્વ લોકને જાણે, (3) જીવને ક્રિયાનું આવરણ છે, કર્મનું નહિ તેમ જાણે, (4) જીવ પુદ્ગલ નિર્મિતજ છે તેમ જાણે, (5) જીવ પુદ્ગલ નિર્મિત નથી તેમ જાણે, (6) જીવ રૂપી છે તેમ જાણે, (7) સર્વે દશ્યમાન જગત જીવ છે તેમ જાણે. તેમાં (1) પ્રથમ વિભૃગજ્ઞાન આ છે- કોઈ તથારૂપ શ્રમણ-બ્રાહ્મણને વિર્ભાગજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યારે તે તે ઉત્પન્ન વિભંગજ્ઞાનથી પૂર્વને-પશ્ચિમ ને-દક્ષિણને કે ઉત્તરદિશાને અથવા ઉર્ધ્વમાં યાવતું સૌધર્મકલ્પને જુએ છે. તેને એમ થાય છે કે - મને અતિશય જ્ઞાન, દર્શન ઉત્પન્ન થયેલ છે, તેથી એક દિશિ લોકાભિગમ છે. કેટલાક શ્રમણો. કે બ્રાહ્મણો એમ કહે છે કે - પાંચ દિશામાં લોકાભિગમ છે. જે લોકો એમ કહે છે તે મિથ્યા કહે છે. (2) હવે બીજું વિર્ભાગજ્ઞાન કહે છે - જ્યારે તથારૂપ શ્રમણ કે બ્રાહ્મણને વિર્ભાગજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. તે તે સમુત્પન્ન વિભંગજ્ઞાન વડે પૂર્વ-પશ્ચિમ-દક્ષિણ-ઉત્તર કે ઉર્ધ્વદિશાને યાવત્ સૌધર્મકલ્પ સુધી જુએ છે. તેમનો આ અભિપ્રાય છે કે મને અતિશયવાળા જ્ઞાન, દર્શન ઉત્પન્ન થયા છે તેને પંચદિશિ લોકાભિગમ છે. કેટલાક શ્રમણબ્રાહ્મણ એમ કહે છે કે - એક દિશિ લોકાભિગમ છે, જેઓ એમ કહે છે તે મિથ્યા છે. (3) હવે ત્રીજું વિર્ભાગજ્ઞાન કહે છે - જ્યારે તથારૂપ શ્રમણ-બ્રાહ્મણને વિર્ભાગજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે શ્રમણ કે માહણ સમુત્પન્ન વિભંગજ્ઞાનથી દેખે છે. તે કહે છે - પ્રાણનો અતિપાત કરતા, મૃષાને બોલતા, અદત્તને ગ્રહણ કરતા, મૈથુનને સેવતા, પરિગ્રહને ગ્રહણ કરતા, રાત્રિભોજન કરતાને દેખે છે, પણ તેના હેતુભૂત કર્મને જોતો નથી. તેને એમ થાય છે કે - મને અતિશયવાળા જ્ઞાન, દર્શન છે. તેથી ક્રિયાવરણ જીવ છે. કેટલાક શ્રમણ-માહણ કહે છે - ક્રિયા આવરણ જીવ નથી, પણ કર્યાવરણ જીવ છે. જે આ કહે છે તે મિથ્યા છે. (4) હવે ચોથું વિર્ભાગજ્ઞાન કહે છે - જ્યારે તથારૂપ શ્રમણ-માહણને વિર્ભાગજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે સમુત્પન્ન વિભંગજ્ઞાન વડે દેવોને જ દેખે છે. બાહ્ય-અત્યંતર પુગલોને ગ્રહણ કરીને એકત્વ કે અનેકત્વ રૂપને સ્પર્શીન, ફોરવીને, પ્રગટ થઈને વિકુ, વિક્ર્વીને રહે છે. તેને એમ થાય છે કે - મને અતિશયિત જ્ઞાન, દર્શન ઉત્પન્ન થયા છે-જીવ મુદગ્ર છે. કેટલાક શ્રમણ-બ્રાહ્મણ એમ કહે છે- અમુદગ્ર જીવ છે. જેઓ આમ કહે છે તે મિથ્યા કહે છે. (5) હવે પાંચમું વિર્ભાગજ્ઞાન કહે છે - જ્યારે તથારૂપ શ્રમણ કે માહણને યાવત્ ઉપજે છે, તે તે સમુત્પન્ન વિર્ભાગજ્ઞાનથી દેવોને જ દેખે છે તે કહે છે - બાહ્ય-અત્યંતર પુલ ગ્રહણ કર્યા સિવાય પૃથ કે વિવિધરૂપે યાવત્ વૈક્રિય કરીને રહે છે. તેને એમ થાય છે કે - યાવત્ અમુદગ્ર જીવ છે. કેટલાક શ્રમણ-માહણ એમ કહે છે - મુદગ્ર જીવ છે. જેઓ આમ કહે છે તે ખોટું છે. (6) હવે છઠું વિર્ભાગજ્ઞાન કહે છે - જ્યારે તથારૂપ શ્રમણ-માહણને વિર્ભાગજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. તે તે સમુત્પન્ન વિભંગજ્ઞાનથી દેવોને જ જુએ છે - બાહ્ય-અત્યંતર પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને કે ન કરીને પૃથક્ કે વિવિધરૂપે સ્પર્શીને યાવત્ વિફર્વીને રહે છે. તેને એમ થાય કે મને અતિશય જ્ઞાન-દર્શન ઉત્પન્ન થયા છે. જીવ રૂપી છે. કેટલાક શ્રમણ-માહણ એમ કહે છે કે - જીવ અરૂપી છે. જેઓ આમ કહે છે, તે મિથ્યા કહે છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 100

Page #101
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (7) હવે સાતમું વિર્ભાગજ્ઞાન કહે છે - જ્યારે તથારૂપ શ્રમણ કે માહણને વિર્ભાગજ્ઞાન ઉપજે છે, ત્યારે તે સમુત્પન્ન જ્ઞાન વડે દેખે છે - સૂક્ષ્મ વાયુકાયથી સ્પષ્ટ પોર્ગલકાયને કંપતુ, વિશેષ કંપતુ, ચાલતુ, ક્ષોભ પામતું, સ્પર્શતુ, ઘટ્ટન કરતુ, પ્રેરતુ તે - તે ભાવને પરિણમતું જોઈને તેને એમ થાય કે - મને અતિશય જ્ઞાન, દર્શન ઉત્પન્ન થયા છે. આબ બધા જીવ છે. કેટલાક શ્રમણ કે માહણ કહે છે - જીવ અને અજીવ છે. જેઓ આમ કહે છે તે મિથ્યા કહે છે. તેવાને આ ચાર જીવનિકાય યથાર્થ સમજાયા નથી, તે આ - પૃથ્વી, અપુ, તેલ, વાયુકાયિકો. આ ચાર નિકાયો. વિશે મિથ્યાદંડને પ્રવર્તાવે છે. આ સાતમું વિર્ભાગજ્ઞાન. સૂત્ર-પ૯૪ થી 596. (પ૯૪) યોનિ સંગ્રહ સાત ભેદે કહ્યો છે - અંડજ-ઇંડાથી ઉત્પન્ન, પોતજ-ચામડીનાં આવરણ વિના ઉત્પન્ન થનારા, જરાયુજ-ચર્મ આવરણ રૂપ, રસજ-રસમાં ઉત્પન્ન થનાર, સંસ્વેદજ-પસીનાથી ઉત્પન્ન, સંમૂચ્છિમજસંયોગ વિના ઉપન્ન, ઉભિન્ન-ભૂમિ ભેદીને ઉત્પન્ન થનાર. અંડજ જીવ સાત ગતિક, સાત આગતિક કહ્યા છે - અંડજ જીવ, અંડજમાં ઉપજતો, પોતજમાંથી યાવત્ ઉભિજ્જોમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે જ અંડજ, અંડજપણાને છોડતો અંડજપણે, પોતજપણે યાવત્ ઉભિન્નપણે ઉત્પન્ન થાય. પોતજ સાત ગતિ અને સાત આગતિવાળા છે. એ રીતે સાતે જીવોની ગતિ આગતિ કહેવી. યાવત્ ઉભિજ્જ (સુધી આ પ્રમાણે કહેવું.) (પ૯૫) આચાર્ય-ઉપાધ્યાયને ગણમાં સાત સંગ્રહ સ્થાનો કહ્યા છે - આચાર્ય-ઉપાધ્યાય ગણમાં આજ્ઞા, ધારણાને સમ્યક્ પ્રવર્તાવનાર હોય છે. એ રીતે પાંચમા સ્થાન મુજબ આચાર્ય-ઉપાધ્યાય ગણમાં પૂછીને પ્રવૃત્તિ કરનાર હોય, પૂછડ્યા વિના નહીં. આચાર્ય-ઉપાધ્યાય ગણમાં અપ્રાપ્ત ઉપકરણને સમ્યફ રીતે પ્રાપ્ત કરે. આચાર્ય ઉપાધ્યાય પૂર્વે પ્રાપ્ત ઉપકરણોને સમ્ય રીતે સંરક્ષણ અને સંગોપન કરે, અસમ્યક્ રીતે નહીં. આચાર્ય-ઉપાધ્યાયને ગણમાં સાત અસંગ્રહ સ્થાનો કહ્યા છે - આચાર્ય ઉપાધ્યાયને ગણમાં આજ્ઞા કે ધારણાને સમ્યક્ રીતે પ્રવર્તાવનાર ન હોય - યાવત્ - ઉપકરણોને સમ્ય સંરક્ષણ, સંગોપન ન કરે. (596) પિંડેષણાઓ સાત કહી છે. સાત પાણેષણાઓ કહી છે. સાત અવગ્રહ પ્રતિમાઓ કહી છે. સાત સમૈકક કહ્યા છે. સાત મહા અધ્યયનો કહ્યા છે. સપ્ત સપ્તમિકા ભિક્ષુ પ્રતિમા 49 અહોરાત્ર વડે તથા 196 ભિક્ષા દત્તિથી યથાસૂત્ર, યથાઅર્થ યાવત્ આરાધિત થાય. સૂત્રપ૯૭ અધોલોકમાં સાત પૃથ્વીઓ કહી છે, સાત ઘનોદધિ, સાત ઘનવાત, સાત તનુવાતો, સાત આકાશાંતરો કહ્યા છે. આ સાત આકાશાંતરોમાં સાત તનુવાતો સ્થિત છે. સાત તનુવાતોમાં સાત ઘનવાતો સ્થિત છે. સાત ઘનવાતોમાં સાત ઘનોદધિ સ્થિત છે. સાત ઘનોદધિમાં પિંડલક, પુષ્પ ભાજન સંસ્થાન સંસ્થિત સાત પૃથ્વીઓ કહી છે. તે આ પહેલી યાવત્ સાતમી. આ સાતે પૃથ્વીના સાત નામો કહ્યા છે, તે આ - ધર્મા, વંશા, શૈલા, અંજના, રિઝા, મઘા, માઘવતી. આ સાતેના સાત ગોત્રો કહ્યા છે. તે આ - રત્નપ્રભા, શર્કરા પ્રભા, વાલુકાપ્રભા, પંકપ્રભા, ધૂમપ્રભા, તમઃપ્રભા, તમસ્તમપ્રભા. સૂત્ર-પ૯૮ થી 601 (598) બાદર વાયુકાયિક સાત ભેદે કહ્યા - પૂર્વવાયુ, પશ્ચિમવાયુ, દક્ષિણવાયુ, ઉત્તરવાયુ, ઊંચોવાયુ, અધોવાયુ, વિદિશાવાયુ. (પ૯૯) સાત સંસ્થાનો કહ્યા છે - દીર્ઘ, સ્વ, વર્તુળ, ચુસ, ચતુરસ, પૃથુલ અને પરિમંડલ. (100) સાત ભયસ્થાનો કહ્યા છે - ઈહલોક ભય, પરલોક ભય, અકસ્માત ભય, વેદના ભય, મરણ ભય અને અપકીર્તિ ભય. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 101

Page #102
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (101) સાત કારણે છદ્મસ્થ જણાય છે - જીવોનો વિનાશ કરનાર હોય, મૃષા બોલનાર હોય, દત્ત લેનાર હોય, શબ્દ-સ્પર્શ-રસ-રૂપ-ગંધ ભોગવનાર હોય, પૂજા સત્કાર અનુમોદનાર હોય, આ સાવદ્ય છે તેમ કહી તેને સેવનાર હોય, જેવું બોલે તેવું આચરનાર ન હોય. - સાત કારણે કેવલી જણાય છે - પ્રાણીનો વિનાશ કરનાર ન હોય યાવત્ જેવું બોલે તેવું આચરણ કરનાર હોય. સૂત્ર-૬૦૨ સાત મૂલ ગોત્રો કહ્યા છે - કાશ્યપ, ગૌતમ, વત્સ, કુત્સ, કૌશિક, મંડવ, વાશિષ્ટ. જે કાશ્યપો છે તે સાત ભેદે છે - કાશ્યપ, શાંડીલ્ય, ગૌડ, વાલ, મૌજકી, પર્વપ્રેક્ષકી, વર્ણકૃષ્ણ. ગૌતમ સાત ભેદે છે - ગૌતમ, ગર્ગ, ભારદ્વાજ, અંગિરસ, શર્કરાભ, ભાસ્કરાભ, ઉદકાત્મભ. વત્સો છે તે સાત ભેદે છે - વત્સ, આગ્નેય, મૈત્રેય, સ્વામિલી, શેલક, અસ્થિસન, વીતકર્મ. કુત્સો છે તે સાત ભેદે છે - કુત્સ, મૌર્શલાયન, પિંગલાયન, કૌડીન્ય, મંડલીક, હારિત, સોમજ. કૌશીકો છે તે સાત ભેદે છે - કૌશીક, કાત્યાયન, શાલંકાયન, ગોલિકાયન, પક્ષિકાયન, આગ્નેય, લોહીત. મંડવ છે તે સાત ભેદે છે - મંડવ, અરિષ્ટ, સંમુક્ત, તૈલ, એલાપત્ય, કાંડીલ્ય, ક્ષારાયન. વાશિષ્ઠો છે તે સાત ભેદે છે - વાશિષ્ટ, ઉજાયન, જારેકૃષ્ણ, વ્યાધ્રાપત્ય, કૌડીન્ય, સંજ્ઞી અને પારાસર. સૂત્ર-૬૦૩ સાત મૂલ નયો કહ્યા, તે આ પ્રમાણે - નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, ઋજુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ, એવંભૂત. સૂત્ર-૬૦૪ થી 643 (604) સાત સ્વરો કહ્યા છે - તે આ પ્રમાણે(૬૦૫) ષ૪, ઋષભ, ગંધાર, મધ્યમ, પંચમ, દૈવત, નિષાદ. (606) આ સાત સ્વરોના સાત સ્વરસ્થાન કહ્યા છે - તે આ પ્રમાણે(૬૦૭) ષ% જિજના અગ્રભાગે, ઋષભ સ્વર હૃદયથી, ગાંધાર કંઠ વડે જીભના મધ્ય ભાગે મધ્યમ, (108) નાસા વડે પંચમ, ધૈવત દંતોષ્ઠ વડે, મસ્તક વડે નિષાદ. આ સાત સ્વરસ્થાનો કહ્યા. (609) સાત સ્વરો જીવનિશ્રિતા ક્યા છે - તે આ પ્રમાણે(૬૧૦) ષ૪ - મયુરનો સ્વર, ઋષભ - કૂકડાનો સ્વર, ગંધાર - હંસનો સ્વર, મધ્યમ - ગવેલકનો સ્વર. (611) પંચમ - વસંત માસમાં કોયલનો સ્વર, ધૈવત - સારસ અને ક્રૌંચનો સ્વર, નિષાદ-હાથીનો સ્વર. (612) સાત સ્વરો અજીવનિશ્રિતા કહ્યા - તે આ પ્રમાણે(૬૧૩) ષ૬ - મૃદંગનો સ્વર, ઋષભ - ગોમુખીનો સ્વર, ગંધાર - શંખનાદ, મધ્યમ - ઝલ્લરીનો. (614) પંચમ - ચાર ચરણોથી સ્થિ. ગોધિકા, ધૈવત - ઢોલનો, નિષાદ - મહાભેરીનો સ્વર. (615) આ સાત સ્વરના સાત લક્ષણો છે. તે આ પ્રમાણે (616) ષજથી વૃત્તિ પામે અને કરેલ કાર્ય નાશ ન પામે વળી ગાય, મિત્ર, પુત્રોની પ્રાપ્તિ થાય છે તથા સ્ત્રીઓને વલ્લભ થાય છે. (617) ઋષભથી ઐશ્વર્ય, સેનાપત્ય, ધન, વસ્ત્ર, ગંધ, અલંકાર, સ્ત્રી અને શયન. (618) ગંધારથી ગીત-યુક્તિજ્ઞ, વજવૃત્તિ, કલાની અધિકતા, કાવ્યપ્રજ્ઞા, અન્ય શાસ્ત્રોમાં પારંગતતા. (619) મધ્યમ સ્વર સંપન્ન સુખે જીવનાર, ખાતો, પીતો, દાન દેતો અને મધ્યમ સ્વર આશ્રિત થાય છે. (620) પંચમ સ્વર સંપન્ન રાજા, શૂર, સંગ્રહકર્તા, અનેક ગણનો નાયક થાય. (621) રેવત (ધૈવત) સ્વર સંપન્ન કલાપ્રિય, શાકુનિક, વાગરિક, શૌકરિક, મચ્છીમાર થાય છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 102

Page #103
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ (622) નિષાદ સ્વરવાલા ચાંડાલ, મલ, સેકા, અન્ય પાપકર્મી, ગોઘાતક, ચોર થાય છે. (623) આ સાત સ્વરોના ત્રણ ગ્રામ કહ્યા છે - ષ૪ ગ્રામ, મધ્યમ ગ્રામ, ગંધાર ગ્રામ. ષજ ગ્રામની સાત મૂઈના કહી છે. તે આ પ્રમાણે(૬૨૪) મંગી, કૌરવીય, હરી, રજની, સારકાંતા, સારસી, શુદ્ધ ષજા. (625) મધ્યમ ગ્રામની સાત મૂછનાઓ કહી છે તે આ પ્રમાણે(૬૨૬) ઉત્તરમંદા, રજની, ઉતરા, ઉત્તરાસમા, અશ્વકંતા, સૌવીરા, અભીરુ. (627) ગંધાર ગ્રામની સાત મૂછના કહી છે. તે આ પ્રમાણે(૧૨૮) નંદી, ક્ષુદ્રિમાં, પૂરિમાં, શુદ્ધગંધારા, ઉત્તરગંધારા, મૂર્છા. (629) સુષુતર આયામા નિયમથી છઠ્ઠી જાણવી. ઉતરાયતા કે કોડીમાતા સાતમી મૂછ છે. (630) સાત સ્વરો ક્યાંથી ઉત્પન્ન થાય છે ? ગેયની કઈ યોનિ હોય છે ? ઉચ્છવાસ કાલ કેટલા સમયનો છે? ગેયના કેટલા આકારો છે? (631) સાત સ્વર નાભિથી ઉત્પન્ન થાય છે, ગીતની રુદિત યોનિ છે, પાદ સમાન ઉચ્છવાસો છે, ગેયના ત્રણ આકારો છે. | (632) ગેયના આકાર ત્રણ છે - મંદ સ્વરથી આરંભ કરે, મધ્યમાં સ્વરની વૃદ્ધિ કરે અને અંતમાં સ્વરને ક્રમશઃ હીન કરે. | (633) ગેયના છ દોષ, આઠ ગુણ, ત્રણ વૃત્તો, બે ભણિતી, જે જાણશે તે સુશિક્ષિત રંગમંડપ મધ્યે સારી રીતે ગાઈ શકશે. (634) ગેયના છ દોષો - ભીત, દ્વત, લઘુસ્વર, તાલરહિત, કાકસ્વર અને નાસિક્ય, એ રીતે ગીત ન ગાવું. (635) ગેયના આઠ ગુણ - પૂર્ણ, રક્ત, અલંકૃત, વ્યક્ત, અવિસ્વર, મધુર, સમ, સુકુમાર. (636) ગેયના બીજા ગુણ - ઉર, કંઠ-શિર દ્વારા પ્રશસ્ત, મૃદુ-રિભિત-પદબદ્ધ ગવાય, સમતાલના પ્રક્ષેપવાળુ અને સાત સ્વરોથી સમ ગવાય. (637) ગેયના બીજા ગુણ - નિર્દોષ, સારયુક્ત, હેતુયુક્ત, અલંકૃત, ઉપવીત, સોપચાર, મિત્ત અને મધુર. (638) ગેયના ત્રણ વૃત્ત - સમ, અર્ધસમ, સર્વત્ર વિષમ. આ સિવાય ચોથો ભેદ નથી. (639) બે ભણિતિયા - સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત, ઋષિઓએ બેને પ્રશસ્ત કહી, તેમાં ગાવું. (140) કેવી સ્ત્રી મધુર ગાય છે ? ખર અને રૂક્ષ સ્વરે કોણ ગાય છે ? કેવી સ્ત્રી ચતુર ગાય છે ? કોણ મંદ સ્વરે ગાય છે ? કોણ શીધ્ર ગાય છે ? (641) કેવી સ્ત્રી વિસ્વરથી ગાય છે ? શ્યામા મધુર ગાય છે, કાળી સ્ત્રી પર અને રૂક્ષ ગાય છે, ગોરી સ્ત્રી ચતુર ગાય છે, કાણી મંદ અને આંધળી શીધ્ર ગાય છે. (642) પીંગળા સ્ત્રી વિસ્વર ગાય છે. સાત સ્વરો સમ છે - તંત્રીસમ, તાલસમ, પાદસમ, લયસમ, ગૃહસમ, શ્વાસોચ્છવાસસમ, સંચારસમ. (643) સાત સ્વર, ત્રણ ગ્રામ, 21 મૂઈના, 49 તાન છે. સૂત્ર-૬૪ થી 658 (64) સાત પ્રકારે કાયક્લેશ તપ કહ્યો છે. તે આ - સ્થાનાતિગ-ઉભા રહેવું, ઉકુટુકાસનિક-ઉર્દુ આસને બેસવું, પ્રતિમાસ્થાયી- સમય મર્યાદા નિશ્ચિત કરી કાયોત્સર્ગ કરવો, વીરાસનિક- વિરાસને બેસવું,, નૈષધિકપલાંઠીવાળી બેસવું, દંડાયતિક-દંડ સમાન સીધા સુવું,, લંગડશાયી-વાંકી લાકડીની જેમ શયન કરવું. (645) જંબૂદ્વીપમાં સાત વર્ષક્ષેત્રો કહ્યા- ભરત, ઐરાવત, હૈમવત, હૈરણ્યવત, હરિવર્ષ, રમ્યવર્ષ, મહાવિદેહ. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 103

Page #104
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ જંબૂદ્વીપમાં સાત વર્ષધર પર્વતો કહ્યા - સુલ હિમવંત, મહાહિમવંત, નિષધ, નીલવંત, રૂકમી, શિખરી, મેરુ. જંબૂદ્વીપમાં સાત મહાનદીઓ પૂર્વાભિમુખ થઈ લવણ સમુદ્રમાં મળે છે - ગંગા, રોહીતા, હરીતા, શીતા, નરકાંતા, સુવર્ણકૂલા, રક્તા. જંબૂદ્વીપમાં પશ્ચિમ સન્મુખ વહેતી સાત મહાનદીઓ લવણ સમુદ્રમાં મળે છે - સિંધુ, રોહિતાશા, હરિકાંતા, શીતોદા, નારીકાંતા, રૂપ્યકૂલા, રક્તવતી. ધાતકીખંડ દ્વીપના પૂર્વાદ્ધમાં સાત ક્ષેત્રો કહ્યા છે - ભરત યાવત્ મહાવિદેહ. ધાતકીખંડ દ્વીપના પૂર્વાદ્ધમાં સાત વર્ષધર પર્વતો કહ્યા છે - ચૂલ હિમવાન યાવત્ મેરુ. ખંડમાં પૂર્વાદ્ધમાં પૂર્વદિશાભિમુખ વહેતી સાત મહાનદીઓ કાલોદસમુદ્રમાં મળે છે-ગંગા યાવત્ રક્તા. ધાતકીખંડના પૂર્વાદ્ધમાં પશ્ચિમાભિમુખ વહેતી સાત મહાનદી લવણસમુદ્રમાં મળે છે-સિંધુ યાવત્ રક્તવતી. ધાતકીખંડમાં પશ્ચિમાદ્ધમાં ક્ષેત્રો આદિ એ રીતે જ છે. વિશેષ એ - પૂર્વાભિમુખ વહેતી નદી લવણસમુદ્રમાં મળે છે, પશ્ચિમાભિમુખ વહેતી નદીઓ કાલોદ સમુદ્રમાં મળે છે. પુષ્કરવરદ્વીપાદ્ધમાં પૂર્વાદ્ધમાં સાત ક્ષેત્રો આદિ તેમજ છે. વિશેષ એ કે - પૂર્વાભિમુખ નદીઓ પુષ્કરોદ સમુદ્રમાં મળે છે. પશ્ચિમાભિમુખ નદીઓ કાલોદ સમુદ્રમાં મળે છે. બાકી પૂર્વવત્ . એ રીતે પશ્ચિમાદ્ધમાં પણ છે. વિશેષ એ કે - પૂર્વાભિમુખ નદી કાલોદમાં, પશ્ચિમાભિમુખ પુષ્કરોદમાં મળે છે. સર્વત્ર વર્ષક્ષેત્રો, વર્ષધર પર્વતો, નદીઓ કહેવા જોઈએ. (646) જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં અતીત ઉત્સર્પિણીમાં સાત કુલકર થયા. તે આ પ્રમાણે(૬૪૭) મિત્રદામ, સુદામ, સુપાર્શ્વ, સ્વયંપ્રભ, વિમલદોષ, સુઘોષ અને મહાઘોષ. (648) જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણીમાં સાત કુલકરો થયા. તે આ પ્રમાણે(૬૪૯) વિમલવાહન, ચક્ષુષ્માનું, યશસ્વાન, અભિચંદ્ર, પ્રસેનજિત, મરુદેવ, નાભિ. (650) આ સાત કુલકરોની સાત પત્નીઓ હતી. તે આ પ્રમાણે(૬૫૧) ચંદ્રયશા, ચંદ્રકાંતા, સુરૂપા, પ્રતિરૂપા, ચક્ષુકાંતા, શ્રીકાંતા, મરુદેવી. (652) જંબુદ્વીપમાં ભરત ક્ષેત્રમાં આગામી ઉત્સર્પિણીમાં સાત કુલકરો થશે. તે આ પ્રમાણે(૬૫૩) મિત્રવાહન, સુભોમ, સુપ્રભ, સ્વયંપ્રભ, દત્ત, સુહુમ, સુબંધુ. (પાઠાંતરથી શુભ, સુરૂપ). (૬પ૪) વિમલવાહન કુલકરના કાલે સાત પ્રકારના વૃક્ષો ઉપભોગમાં શીધ્ર આવતા હતા. તે આ પ્રમાણે(૬પપ) મઘાંગ, ભંગ, ચિત્રાંગ, ચિત્રરસા, મયંગ, અનગ્ન, કલ્પવૃક્ષ. (656) દંડનીતિ સાત ભેદે કહી છે - હક્કાર, મક્કાર, ધિક્કાર, પરિભાષા, મંડલબંધ, ચારક, છવિચ્છેદ. (657) પ્રત્યેક ચાતુરંત ચક્રવર્તી રાજાને સાત એકેન્દ્રિય રત્નો કહ્યા છે - ચક્રરત્ન, છત્રરત્ન, દંડરત્ન, અસિરત્ન, મણિરત્ન, કાકણિરત્ન. પ્રત્યેક ચાતુરંત ચક્રવર્તી રાજાને સાત પંચેન્દ્રિય રત્નો કહ્યા છે - સેનાપતિ, ગૃહપતિ, વર્તુકી, પુરોહીત, સ્ત્રી, અશ્વ, હસ્તિ. (658) સાત કારણે દુષમકાળ આવેલો જાણવો - અકાળ વર્ષા, કાલે ન વરસે, અસાધુની પૂજા, સાધુ ના પૂજવા, ગુરુજન પ્રતિ મિથ્યાભાવ, મનોદુઃખતા, વચનદુઃખતા. સાત કારણે સુષમકાળ આવેલો જાણવો - અકાલે ન વરસે, કાલે વર્ષા, અસાધુ ન પૂજાય, સાધુ પૂજવા, ગુરુજન પ્રતિ સમ્યક્ ભાવ, મનોસુખત્વ, વચન સુખત્વ. સૂત્ર-૬પ૯ થી 662 (૬પ૯) સંસારી જીવો સાત ભેદે કહ્યા છે. તે આ - નૈરયિકો, તિર્યંચયોનિકો, તિર્યંચયોનિસ્ત્રીઓ, મનુષ્યો, મનુષ્ય સ્ત્રી, દેવો, દેવીઓ. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 104

Page #105
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (660) આયુનો ભેદ સાત પ્રકારે છે - તે આ પ્રમાણે(૬૬૧) અધ્યવસાયથી, નિમિત્તથી, આહારથી, વેદનાથી, પરાઘાતથી, સ્પર્શથી, શ્વાસોચ્છવાસધનથી. (662) સર્વે જીવો સાત ભેદે કહ્યા છે - પૃથ્વી, અપુ, તેઉ, વાયુ, વનસ્પતિ, ત્રસકાયિક અને અકાયિક. સર્વે જીવ સાત ભેદે - કૃષ્ણ યાવત્ શુક્લ લેશ્યાવાળા અને અલેશ્યી. સૂત્ર-૬૬૩, 664 | (663) ચાતુરંત ચક્રવર્તી રાજા બ્રહ્મદત્ત, સાત ધનુષ્ય ઊર્ધ્વ ઉચ્ચત્વથી 700 વર્ષનુ પરમાયુ પાળીને કાળા માસે કાળ કરીને અધઃસપ્તમી પૃથ્વીમાં અપ્રતિષ્ઠાન નરકમાં નૈરયિકપણે ઉત્પન્ન થયો. (664) અહંન્ મલ્લિનાથ પોતે સાતમા મુંડ થઈને ગૃહવાસથી નીકળીને અણગારપણે પ્રવ્રજિત થયા. તે આ - (1) વિદેહ રાજકન્યા મલ્લી, (2) ઇસ્લાફરાજ પ્રતિબુદ્ધિ, (3) અંગદેશ રાજા ચંદ્રછાય, (4) કુણાલાધિપતિ રુકમી. (5) કાશીરાજ શંખ, (6) કુરુરાજ અદીનશત્રુ અને (7) પાંચાલરાજ જિતશત્રુ. સૂત્ર-૬૬૫ થી 671 (665) દર્શન સાત ભેદે કહ્યું - સમ્યગદર્શન, મિથ્યાદર્શન, સમ્યમિથ્યાદર્શન, ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન, અવધિદર્શન, કેવલદર્શન. (666) છદ્મસ્થ વીતરાગ મોહનીયને વર્જીને સાત કર્મપ્રકૃતિને વેદે, જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, આયુ, નામ, ગોત્ર, અંતરાય. (667) સાત સ્થાનોને છદ્મસ્થો સર્વભાવથી ન જાણે, ન દેખે. તે આ - ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, શરીરરહિત જીવ, પરમાણુ પુદ્ગલ, શબ્દ અને ગંધ. પણ આ જ સાતે પદાર્થોને ઉત્પન્ન જ્ઞાનવાળો ચાવતું જાણે છે અને જુએ છે. તે ધર્માસ્તિકાય આદિ. (668) વજઋષભનારાચ સંઘયણયુક્ત અને સમચતુરઢ સંસ્થાન સંસ્થિત એવા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સાત હાથ ઊર્ધ્વ ઉચ્ચપણે હતા. (669) સાત વિકથાઓ કહી છે - સ્ત્રીકથા, ભોજન કથા, દેશ કથા, રાજ કથા, મૃદુકારિણી-(ઇષ્ટવિયોગ પ્રદર્શક કરુણ રસપ્રધાન કથા) , દર્શનભેદિની-(સમ્યત્વ નાશક કથા), ચારિત્રભેદિની-(ચારિત્રનાશક કથા). (670) આચાર્ય-ઉપાધ્યાયના ગણ સંબંધી સાત અતિશયો કહ્યા છે. તે આ - (1) આચાર્ય-ઉપાધ્યાય ઉપાશ્રયમાં પોતાના બંને પગની ધૂળ બીજા પાસે ઝટકાવે કે પ્રમાર્જન કરાવે તો આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘતા નથી. એ જ રીતે જેમ પાંચમાં સ્થાનમાં કહ્યું તેમ યાવત્ ઉપાશ્રયની બહાર એક રાત્રિ કે બે રાત્રિ વસતા આજ્ઞા ઉલ્લંઘતા નથી. (6) ઉપકરણ અતિશય, (7) ભક્ત-પાન અતિશય (તે બંનેમાં આજ્ઞા ઉલ્લંઘન ન થાય.). (171) સંયમ સાત પ્રકારે કહ્યો છે. તે આ- પૃથ્વીકાયિક સંયમ યાવત્ ત્રસકાયિક સંયમ, અજીવકાર સંયમ. અસંયમ સાત ભેદે છે - પૃથ્વીકાયિક અસંયમ યાવત્ ત્રસકાયિક અસંયમ, અજીવકાય અસંયમ. આરંભ સાત ભેદે કહ્યો છે. તે આ - પૃથ્વીકાયિક આરંભ યાવત્ અજીવકાર્ય આરંભ. એ રીતે અનારંભમાં, સારંભમાં, અસારંભમાં, સમારંભમાં, અસમારંભમાં જાણવું યાવત્ અજીવકાય અસમારંભ. સૂત્ર-૬૭૨ થી 684 (672) હે ભગવન્ ! અળસી, ફસંભ, કોદ્રવ, કાંગ, રાળ, સણ, સરસવ અને મૂળાના બીજ, આ ધાન્યોના કોઠારમાં કે પાલામાં ઘાલીને યાવત્ ઢાંકીને રાખ્યા હોય તો કેટલો કાળ તેની યોનિ સચિત્ત રહે ? - હે ગૌતમ ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી સાત વર્ષ પર્યન્ત, ત્યારપછી તેની યોનિ પ્લાન થાય છે યાવત્ યોનિનો નાશ થાય છે તેમ કહ્યું છે. (673) બાદર અપકાયની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી 7000 વર્ષની કહી છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 105

Page #106
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ ત્રીજી વાલુકાપ્રભામાં ઉત્કૃષ્ટથી નૈરયિકની સ્થિતિ સાત સાગરોપમ છે. ચોથી પંકપ્રભા પૃથ્વીમાં નૈરયિક સ્થિતિ જઘન્ય સાત સાગરોપમ છે. (174) દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રના વરુણ મહારાજની સાત અગ્રમહિષી છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનના સોમ અને યમની સાત-સાત અગ્રમહિષી છે. (675) દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનની અત્યંતર પર્ષદાના દેવોની સ્થિતિ સાત પલ્યોપમ છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રની અગ્રમહિષી દેવીની સાત પલ્યોપમની સ્થિતિ છે. સૌધર્મકલ્પ પરિગૃહીતા દેવીની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી સાત પલ્ય છે. (676) સારસ્વત, આદિત્યના સાત દેવોને 700 દેવોનો પરિવાર છે. ગઈતોય અને તુષિત દેવના સાત દેવો 7000 દેવોના પરિવારવાળા છે. (677) સનકુમાર કલ્પે ઉત્કૃષ્ટ દેવસ્થિતિ સાત સાગરોપમની છે. માહેન્દ્ર કલ્પે ઉત્કૃષ્ટ દેવસ્થિતિ સાધિક સાત સાગરોપમ છે. બ્રહ્મલોક કલ્પ જઘન્યથી દેવસ્થિતિ સાત સાગરોપમ છે. (678) બ્રહ્મલોક, લાંતક કલ્પ વિમાનો 700 યોજન ઊર્ધ્વ ઉચ્ચત્વથી છે. (679) ભવનવાસી દેવોના ભવધારણીય શરીર, ઉત્કૃષ્ટથી સાત હાથ ઉર્ધ્વ ઉચ્ચત્વ છે. એ રીતે વાણવ્યંતર અને જ્યોતિષ્કોના જાણવા. સૌધર્મ-ઈશાનકલ્પ સાત હાથ ઊંચાઈ છે. (680) નંદીશ્વરદ્વીપની અંદર સાત દ્વીપો કહ્યા છે - જંબુદ્વીપ, ઘાતકીખંડ દ્વીપ, પુષ્કરવર, વરુણવર, ક્ષીરવર, ધૃતવર, સોદવર. નંદીશ્વરદ્વીપની અંદર સાત સમુદ્રો છે - લવણ, કાલોદ, પુષ્કરોદ, વરુણોદ, શીરોદ, ધૃતોદ, સોદોદ. (681) સાત શ્રેણીઓ કહી છે - ઋજુઆયતા, એકતોવક્રા, ઉભયતોવક્રા, એકતોખુહા, ઉભયતોખુહા ચક્રવાલા અને અર્ધચક્રવાલા. (682) અસુરેન્દ્ર અસુરકુમારરાજ ચમરના સાત સૈન્યો અને સાત સેનાધિપતિઓ કહ્યા છે - પદાતિસૈન્ય, અશ્વ-સૈન્ય, હસ્તિસૈન્ય, મહિષસૈન્ય, રથસૈન્ય, નૃત્યસૈન્ય, ગાંધર્વસૈન્ય. ક્રૂમ પદાતિ સૈન્યાધિપતિ છે, એ પ્રમાણે પાંચમાં સ્થાન મુજબ કહેવું યાવત્ કિન્નર રથ સૈન્યાધિપતિ, (6) રિષ્ટ નૃત્યસૈન્યાધિપતિ અને (7) ગીતરતિ-ગાંધર્વ સૈન્યાધિપતિ. વૈરોચનેન્દ્ર, વૈરોચનરાજ બલીના સાત સૈન્યો, સાત સૈન્યાધિપતિ છે. પાદાતિ સૈન્ય યાવત્ ગાંધર્વસૈન્ય. (1) મહાદ્રમ-પાદાતિસૈન્યાધિપતિ યાવતુ (5) ડિંપુરુષ-રથ સૈન્યાધિપતિ, (6) નૃત્ય સૈન્યાધિપતિ મહારિષ્ટ (7) ગંધર્વસેનાધિપતિ ગીતયશા. નાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમાર રાજાના સાત સૈન્ય, સાત સૈન્યાધિપતિ છે. પદાતિસૈન્ય યાવત્ ગંધર્વસૈન્ય, રુદ્રસેના - (1) પાદાતિ સૈન્યાધિપતિ છે યાવતુ (5) આનંદ-રથસૈન્યાધિપતિ, (9) નૃત્ય સૈન્યાધિપતિ નંદન (7) ગંધર્વસેનાધિપતિ તેતલી. ભૂતાનંદના સાત સૈન્ય, સાત સૈન્યાધિપતિ છે - પદાતિસૈન્ય યાવત્ ગાંધર્વ સૈન્ય. (1) દક્ષ - પદાતિસૈન્યાધિપતિ યાવત્ (5) નંદોત્તર - રથસૈન્યાધિપતિ, (6) રતિ-નૃત્યસેનાનો, (7) માનસ ગંધર્વ સેનાનો, એવી રીતે યાવત્ ઘોષ અને મહાઘોષ પર્યન્ત જાણવુ. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રના સાત સૈન્ય, સાત સૈન્યાધિપતિ કહ્યા છે - પદાતિ યાવત્ ગાંધર્વસૈન્ય (1) હરિબૈગમેષી-પદાતિ સૈન્યાધિપતિ યાવત્ માઢર-રથ સૈન્યાધિપતિ, (6) શ્વેત-નૃત્યનો, (7) તુંબરુ-ગંધર્વનો. દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનના સાત સૈન્ય, સાત સૈન્યાધિપતિઓ છે - પદાતિ સૈન્ય યાવત્ ગંધર્વ સૈન્ય. લઘુ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 106

Page #107
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ પરાક્રમ નામે પદાતિસૈન્ય અધિપતિ યાવતું મહાસેન નામે નૃત્યા સૈન્યાધિપતિ. શેષ પાંચમાં સ્થાન મુજબ જાણવુ. એ પ્રમાણે યાવત્ અય્યતને પણ જાણવા. (683) અસુરેન્દ્ર અસુરકુમાર રાજાના ‘દ્રુમ' પદાતિ સૈન્યાધિપતિના સાત કચ્છાઓ કહ્યા છે - પ્રથમા કચ્છા, યાવત્ સપ્તમી કચ્છા. આ દ્રુમની પહેલી કચ્છમાં 64,000 દેવો છે, તેથી બમણા બીજી કચ્છામાં છે, બીજી કચ્છાથી બમણા દેવો. ત્રીજી કચ્છામાં છે યાવત્ એ રીતે છઠ્ઠી કચ્છાથી બમણા દેવો સાતમી કચ્છામાં છે. એ રીતે બલીન્દ્ર વિશે પણ કહેવું. વિશેષ એ કે- મહાતૃમ પદાતિ સૈન્યાધિપતિની કચ્છમાં 60,000 દેવો છે ધરણેન્દ્રમાં પણ એમ જ કહેવું. વિશેષ એ કે - 28,000 દેવો છે. બાકીનું પૂર્વવતુ. જેમ ધરણેન્દ્રનું કહ્યું, તેમ યાવત્ મહાઘોષ પર્યન્ત કહેવું. વિશેષ એ કે પદાતિ સૈન્યાધિપતિ અન્ય છે, તે પૂર્વે કહેલાં છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રના હરિર્ઝેગમેલી દેવની સાત કચ્છાઓ કહી છે. પહેલી કચ્છા આદિ જેમ ચમરેન્દ્રનું કહ્યું તેમ અચ્યતેન્દ્ર પર્યન્ત કહેવું. પદાતિ સૈન્યાધિપતિ પૂર્વવત્ જાણવા. દેવ પરિમાણ આ રીતે - શક્રના 84,000 દેવો છે. ઇત્યાદિ ગાથાનુસાર જાણવું યાવત્ અય્યતેન્દ્રના લઘુ પરાક્રમના પહેલી કચ્છામાં 10,000 દેવો છે, પછી બમણા-બમણા. (684) - (1) 84,000, (2) 80,000, (3) 72,000, (4) 70,000, (5) 60,000, (6) 50,000, (7) 40,000, (8) 30,000, (9) 20,000, (10) 10,000. સૂત્ર-૬૮૫ વચન વિકલ્પ સાત ભેદે કહ્યા છે, તે આ પ્રમાણે - આલાપ, અનાલાપ, ઉલ્લાપ, અનુલ્લાપ, સંતાપ, પ્રલાપ અને વિપ્રલાપ. સૂત્ર-૬૮૬ વિનય સાત ભેદે ખેલ છે - જ્ઞાનવિનય, દર્શનવિનય, ચારિત્રવિનય, મનવિનય, વચનવિનય, કાયવિનય, લોકોપચારવિનય. પ્રશસ્ત મન વિનય સાત ભેદે ખેલ છે - અપાપક, અસાવદ્ય, અક્રિય, નિરુપક્લેશ, અનાશ્રવકર, અક્ષતકર, અભૂતાભિશંકન. અપ્રશસ્ત મનોવિનય સાત ભેદે - પાપક, સાવદ્ય, સક્રિય, સોપક્લેશ, આશ્રવકર, ક્ષયિકર, ભૂતાભિશંકન. પ્રશસ્તવચન વિનય સાત ભેદે - આપપક યાવત્ અભૂતાભિશંકન. અપ્રશસ્ત વચન વિનય સાત ભેદે - પાપક યાવત્ ભૂતાભિશંકન. પ્રશસ્ત કાય વિનય સાત ભેદે - ઉપયોગપૂર્વક - (1) જવું, (2) સ્થાન, (3) બેસવું. (4) સૂવું. (5) ઉલ્લંઘવું, (6) પ્રલંઘવું, (7) સર્વ ઇન્દ્રિયોના યોગનું પ્રવર્તન. અપ્રશસ્તકાય વિનય સાત ભેદ - ઉપયોગરહિતપણે-ચાલવું, ઉભવું, બેસવું, સુવું, ઓળંગવુ, વારંવાર ઓળંગવું, સર્વેન્દ્રીયનો વ્યાપાર કરવો. લોકોપચાર વિનય સાત ભેદે ખેલ છે, તે આ - અભ્યાસવર્તિત્વ, પરછંદાનવર્તિત્વ, કાર્યક્ષેતુ, કૃતપ્રતિકૃતિતા, આર્તગવેષણતા, દેશકાલજ્ઞતા, સર્વાર્થોમાં અપ્રતિલોમતા. સૂત્ર-૬૮૭ સાત સમુધ્ધાતો કહ્યા છે - વેદના સમુદ્યાત, કષાય સમુદ્ઘાત, મારણાંતિક સમુધ્ધાત, વૈક્રિય સમુઠ્ઠાત, તૈજસ સમુધ્ધાત, આહાર સમુધ્ધાત, કેવલિ સમુધ્ધાત. મનુષ્યોને આ રીતે જ સમુદ્ધાત કહ્યા. સૂત્ર-૬૮૮, 189 મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 107

Page #108
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (688) શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના તીર્થમાં સાત પ્રવચન નિહ્નવો કહ્યા છે - બહુરતા, જીવપ્રદશિકા, અવ્યક્તિકો, સામુચ્છેદિકો, દોક્રિયા, ઐરાશિકો, અબદ્ધિકો. આ સાત પ્રવચન નિહ્નવોના સાત ધર્માચાર્યો હતા - જમાલી, તિષ્યગુપ્ત, આષાઢ, અશ્વમિત્ર, ગંગ, ષલક, ગોષ્ઠામાહિલ. આ સાત પ્રવચન નિહ્નવોના સાત ઉત્પત્તિનગરો હતા. તે આ (689) શ્રાવસ્તી, ઋષભપુર, શ્વેતાંબિકા, મિથિલા, ઉલ્લકાતીર, અંતરંજિકા, દશપુર. આ નિહ્નવોની ઉત્પત્તિના નગરો છે. સૂત્ર-૬૯૦ થી 698 (690) સાતા વેદનીય કર્મનો અનુભાવ સાત ભેદે કહ્યો છે - મનોજ્ઞ શબ્દ, મનોજ્ઞ રૂપ યાવત્ મનોજ્ઞ સ્પર્શ, મનસુખતા, વચનસુખતા. અસાતા વેદનીય કર્મનો કર્મનો અનુભાવ સાત ભેદે કહેલ છે - અમનોજ્ઞ શબ્દો યાવત્ વચનદુઃખતા. (691) મઘા નક્ષત્ર, સાત તારાવાળા કહ્યા છે. અભિજિત આદિ સાત નક્ષત્રો પૂર્વ દિશાના દ્વારવાળા કહ્યા છે તે આ - અભિજિત, શ્રવણ, ઘનિષ્ઠા, શતભિષા, પૂર્વાભાદ્રપદા, ઉત્તરાભાદ્રપદા, રેવતી. અશ્વિની આદિ સાત નક્ષત્રો દક્ષિણ દિશાના દ્વારવાળા કહ્યા છે. તે આ - અશ્વિની, ભરણી, કૃતિકા, રોહિણી, મૃગશીર્ષ, આદ્ર, પુનર્વસુ. પુષ્ય આદિ સાત નક્ષત્રો પશ્ચિમ દ્વારવાળા કહ્યા છે - પુષ્ય, આશ્લેષા, મઘા, પૂર્વાફાલ્ગની, ઉત્તરાફાલ્ગની, હસ્ત, ચિત્રા. સ્વાતિ આદિ 7 નક્ષત્રો ઉત્તર દ્વારવાળા છે-સ્વાતિ, વિશાખા, અનુરાધા, જ્યેષ્ઠા, મૂલ, પૂર્વાષાઢા, ઉત્તરાષાઢા. (692) જંબુદ્વીપમાં સોમનસવક્ષસ્કાર પર્વતમાં સાત કૂટો છે(૧૯૩) સિદ્ધ, સોમનસ, મંગલાવતી, દેવકુરુ, વિમલ, કંચન, વિશિષ્ટ. (694) જંબુદ્વીપમાં ગંધમાદન વક્ષસ્કાર પર્વતમાં સાત કૂટો છે(૧૯૫) સિદ્ધ, ગંધમાદન, ગંધીલાવતી, ઉત્તરકુરુ, સ્ફટિક, લોહીનાક્ષ અને આનંદન. આ સાત કૂટો જાણવા. (696) બેઇન્દ્રિય જીવોની જાતિ કુલકોટિ યોનિ પ્રમુખ સાત લાખ છે. (697) જીવો સાત સ્થાન નિર્વર્તિત પુદ્ગલોને પાપકર્મપણાએ વૃદ્ધિ કરેલ છે-કરે છે-કરશે, તે આ પ્રમાણે - નૈરયિક નિર્વર્તિત યાવત્ દેવ નિર્વર્તિત. એ રીતે વૃદ્ધિ યાવત્ નિર્જરામાં જાણવું. (698) સાત પ્રદેશિક સ્કંધો અનંતા કહ્યા છે. સાત પ્રદેશ અવગાઢ પુદ્ગલો યાવત્ સાતગુણ રુક્ષ પુદ્ગલો અનંતા જાણવા. સ્થાન-૭નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 108

Page #109
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સ્થાન-૮ સૂત્ર-૬૯ થી 701 (699) આઠ ગુણોથી યુક્ત સાધુ એકલવિહાર પ્રતિમાને સ્વીકારી વિચરવા માટે યોગ્ય છે. તે આ - શ્રદ્ધાવાનું, સત્યવાદી, મેઘાવી, બહુશ્રુત, શક્તિમાન્ અલ્પાધિકરણ, ધૃતિમાનું, વીર્યસંપન્ન. (700) આઠ ભેદે યોનિસંગ્રહ કહ્યો છે. તે આ - અંડજ, પોતજ, જરાયુજ, રસજ, સંસ્વેદન, સંમૂચ્છિમ, ઉભિન્ન અને ઔપપાતિક. અંડજો આઠ ગતિવાળા અને આઠ આગતિવાળા કહ્યા છે. તે આ - અંડજ, અંડજોને વિશે ઉપજતો. અંડજમાંથી, પોતજમાંથી યાવતુ પપાતિકોમાંથી ઉત્પન્ન થાય. તે જ અંડજ, અંડજપણાને છોડતો અંડજપણામાં પોતજપણામાં યાવત્ ઔપપાતિક-પણામાં જાય. એ પ્રમાણે પોતજો પણ અને જરાયુજો પણ જાણવા. બાકીનાને આઠ ગતિ આગતિ નથી. (001) જીવોએ આઠ પ્રકારની પ્રકૃતિને એકઠી કરી છે - કરે છે - કરશે. તે આ પ્રમાણે - જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મોહનીય, આયુ, નામ, ગોત્ર, અંતરાય. નૈરયિકોએ આઠ કર્મપ્રકૃતિને એકઠી કરી છે - કરે છે - કરશે. એ પ્રમાણે નિરંતર યાવત્ વૈમાનિકોમાં કહેવું. એ પ્રમાણે આઠ કર્મપ્રકૃતિઓનો ઉપચય કર્યો છે - કરે છે અને કરશે. એ રીતે ચય, ઉપચય, બંધ, ઉદીરણા, વેદન અને નિર્જરા છે, તે ચોવીસે દંડકમાં કહેવા. સૂત્ર-૭૦૨ આઠ સ્થાને માયાવી માયા કરીને આલોચતો નથી, પ્રતિક્રમતો નથી યાવતું પ્રાયશ્ચિત્ત સ્વીકારતો નથી, તે આ - (1) મેં કર્યું છે, (2) હું કરું છું. (3) હું કરીશ, (4) મારી અપકીર્તિ થશે, (5) મારો અપયશ થશે, () પૂજાસત્કારની મને હાનિ થશે. (7) કીર્તિની હાનિ થશે, (8) યશની હાનિ થશે. આઠ સ્થાને માયાવી માયા કરીને આલોચે યાવત્ પ્રાયશ્ચિત્ત સ્વીકારે - (1) માયાવીનો આ લોક ગહિત થાય છે, (2) પરભવ ગહિત થાય છે, (3) ભવોભવ ગહિત થાય છે, (4) એક વખત માયા કરીને ન આલોચે યાવત્ પ્રાયશ્ચિત્ત ન સ્વીકારે તેને આરાધના થતી નથી. (5) જે માયાવી. માયા કરીને આલોચે યાવત્ સ્વીકારે, તેને આરાધના થાય છે. (6) અનેક વાર માયા કરીને ન આલોચે યાવત્ પ્રાયશ્ચિત્ત ન કરે તો આરાધક ન થાય. (૭)અનેક વાર માયા કરીને આલોચે આદિ, તેને આરાધના થાય છે. (8) મારા આચાર્ય, ઉપાધ્યાયને અતિશયવાળા જ્ઞાન, દર્શન ઉત્પન્ન થાય તો મને માયાવી જાણે, માટે કરું. જેમ લોઢું, તાંબું, કલઈ, શીશું, રૂપું, સોનું ગાળવાની ભઠ્ઠી બળતી રહે છે, તલ, તુસ, ભુસા, નલ, પાંદડાનો અગ્નિ, દારૂની ભઠ્ઠી, માટીનું વાસણ, ગોળ, નીંભાડો, ઈંટ આદિ બનાવવાનું સ્થાન, ગોળ બનાવવાની ભઠ્ઠી, લુહારની ભઠ્ઠી, તેમાં કેશુડાના ફૂલ, ઉલ્કાપાત જેવા જાજવલ્યમાન હજારો ચીનગારીઓ જેનાથી ઉછળી રહી છે, એવા અંગારા. સમાન માયાવીનું હૃદય પશ્ચાત્તરૂપ અગ્નિથી નિરંતર બળતું રહે છે. માયાવીને સદા એવી શંકા બની રહે છે કે આ બધા લોકો મારા પર જ શંકા કરે છે. એ રીતે માયાવી માયા કરીને આલોચના-પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના કાળ અવસરે કાળ કરીને કોઈ દેવલોકમાં દેવપણાએ ઉત્પન્ન થાય તો તે આ પ્રમાણે - તે મહર્ફિક યાવત્ સૌધર્માદિકમાં કે ચિરસ્થિતિમાં ઉત્પન્ન થતો નથી. તે મહર્ફિક યાવત્ ચિરસ્થિતિક દેવ થતો નથી. ત્યાં તેની બાહ્ય પર્ષદા, અત્યંતર પર્ષદા હોય છે તે પણ તેનો આદરસત્કાર કરતા નથી. મહાપુરુષને યોગ્ય આસન વડે નિમંત્રતા નથી. ભાષણ કરવાને પણ બોલાવતા નથી. યાવતુ ચાર, પાંચ દેવો ભાષણનો નિષેધ કરવા, નહીં કહ્યા છતાં ઊઠે છે અને કહે છે - હવે બહુ ન બોલ. તે દેવ તે દેવલોકથી આયુ-ભવ-સ્થિતિ ક્ષય પછી આંતરા સહિત ચ્યવીને જ આ મનુષ્ય ભવમાં મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 109

Page #110
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ નીચકુલોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ કે - અંતકુલ, પ્રાંતકુલ, તુચ્છકુલ, દરિદ્ર કુલ, ભિક્ષુકુલ, કૃપણકુલ કે તેવા પ્રકારના કુળોમાં પુરુષપણે અવતરે છે. તે પુરુષ ત્યાં દુરૂપ, દુર્વર્ણ, દુર્ગધ, દુરસ, દુસ્પર્શ, અનિષ્ટ, અકાંત, અપ્રિય, અમનોજ્ઞ, અમણામ, હીનસ્વર, દીનસ્વર, અનિષ્ટસ્વર, અકાંતસ્વર, અપ્રિયસ્વર, અમનોજ્ઞ સ્વર, અમણામ સ્વર, અનાદેય વચનવાળો થાય છે વળી જે તેની બાહ્ય-અત્યંતર પર્ષદા છે, તે પણ તેનો આદર-સત્કાર કરતા નથી, મહાપુરુષ યોગ્ય આસન વડે નિમંત્રતા નથી, ભાષાને પણ બોલતા એવા તેનો યાવત્ ચાર-પાંચ જણા નિષેધ કરવા માટે નહીં કહેવા છતાં ઊઠીને, ન બોલવા કહે છે. (અમાયીની સગતી)- માયાવી, માયા કરીને તેને આલોચી-પ્રતિક્રમીને મત્યુ સમયે કાળ કરીને કોઈ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે મહર્ફિક યાવત્ ચિરસ્થિતિક દેવ થાય છે. તે ત્યાં મહદ્ધિક યાવત્ ચિરસ્થિતિક દેવ થઈને હાર વડે શોભિત હૃદયવાળો, કડા અને ત્રુટિત વડે થંભિત ભૂજાવાળો, અંગદ-કુંડલ-મુગટ-ગંડતલ-કર્ણપીઠધારી વિચિત્ર એવા - હસ્તાભરણ, વસ્ત્રા-ભરણ, માળા-મુગટ, કલ્યાણક પ્રવર એવા વસ્ત્ર પહેરનાર, ગંધ-માલ્ય-લેપનધર, ભાતુરબોંદી, લાંબી વનમાળાધર, દિવ્ય એવા-વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, સંઘાત, સંસ્થાન, ઋદ્ધિ, ધૃતિ, પ્રભા, છાયા, જ્યોતિ, તેજ, વેશ્યાથી દશે દિશાને ઉદ્યોતિત કરતો, પ્રકાશિત કરતો, મહતું એવા શબ્દોથી રચિત નાટ્યયુક્ત ગીત, વાજિંત્ર, તંત્રી, હસ્તતાલ, તાલ, ઢોલ આદિના મધુર ધ્વનિ સહ દિવ્ય ભોગોપભોગ ભોગવતો વિચરે છે. ત્યાં બાહ્ય-અત્યંતર પર્ષદા તેનો આદર-સત્કાર કરે છે. મહાપુરુષને યોગ્ય આસન વડે નિમંત્રે છે, ભાષા બોલતા એવા તેને યાવતુ ચાર પાંચ દેવો ન કહ્યા છતાં ઊભા થઈને તેને કહે છે - હે દેવ ! તમે ઘણું બોલો. તે પણ તે દેવલોકથી આયુક્ષયાદિ થતાં ચ્યવીને આ મનુષ્ય ભવમાં આવા કુળોમાં જન્મે છે - ઈષ્ટ યાવતુ ઘણા લોકો મળીને પરાભવ ન કરી શકે તેવા પ્રકારના કુળોમાં જન્મે છે. ત્યાં તે પુરુષ સુરૂપ-સુવર્ણ-સુગંધ-સુરસ-સુસ્પર્શ, ઇષ્ટ, કાંત યાવત્ પ્રણામ, અહીન સ્વર યાવત્ પ્રણામ સ્વર, આદેય વચન થાય છે. જે તેની બાહ્ય-અત્યંતર પર્ષદા હોય છે, તે પણ તેનો આદર કરે છે યાવત્ બહુ બોલવા કહે છે. સૂત્ર-૭૦૩ થી 705 (703) સંવર આઠ ભેદે કહ્યો-શ્રોત્રેન્દ્રિયસંવર યાવત્ સ્પર્શઇન્દ્રિયસંવર, મનસંવર, વચનસંવર, કાયસંવર. આઠ પ્રકારે અસંવર કહેલ છે - શ્રોત્રેન્દ્રિય અસંવર યાવત્ કાયઅસંવર (704) સ્પર્શી આઠ ભેદે કહ્યા છે - કર્કશ, મૃદુ, ગુરુ, લઘુ, શીત, ઉષ્ણ, સ્નિગ્ધ, ઋક્ષ. (705) લોક સ્થિતિ આઠ પ્રકારે છે - આકાશ પ્રતિષ્ઠિત વાયુ આદિ સ્થાન-૬માં કહ્યા મુજબ યાવત્ કર્મપ્રતિષ્ઠિત જીવ, અજીવો જીવોથી સંગૃહીત છે, જીવો કર્મોથી સંગૃહીત છે. અર્થાત્ બદ્ધ છે. સૂત્ર-૭૦૬ થી 708 (706) આઠ પ્રકારે ગણિ સંપદા કહી છે - આચાર સંપદા, શ્રુત સંપદા, શરીર સંપદા, વચન સંપદા, વાચના. સંપદા, મતિ સંપદા, પ્રયોગ સંપદા, સંગ્રહ પરિજ્ઞા સંપદા. (707) એક એક મહાનિધિ, આઠ ચક્ર ઉપર પ્રતિષ્ઠિત છે, તે આઠ-આઠ યોજન ઉર્ધ્વ-ઉચ્ચત્વથી કહી છે. (708) આઠ સમિતિઓ કહી છે. ઇર્યાસમિતિ, ભાષાસમિતિ, એષણા સમિતિ, આદાન ભાંડ માત્ર નિક્ષેપણા સમિતિ, ઉચ્ચાર પ્રસવણ સમિતિ, મન સમિતિ, વચન સમિતિ, કાય સમિતિ. સૂત્ર-૭૦૯ થી 711 (709) આઠ ગુણોથી સંપન્ન અણગાર આલોચના આપવાને યોગ્ય છે - આચારવાન, અવધારણાવાન, વ્યવહારવાન, અપીડકશુદ્ધિ કરવામાં સમર્થ, અપરિશ્રાવી, નિર્યાપક, અપાયદર્શી. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 110

Page #111
11-l. આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ આઠ ગુણસંપન્ન સાધુ દોષની આલોચના કરી શકે - જાતિસંપન્ન,, કુલસંપન્ન, વિનયસંપન્ન, જ્ઞાનસંપન્ન, દર્શનસંપન્ન, ચારિત્રસંપન્ન, શાંત અને દાંત. (710) પ્રાયશ્ચિત્ત આઠ ભેદે કહ્યું છે - આલોચના યોગ્ય, પ્રતિક્રમણ યોગ્ય, તદુભય યોગ્ય, વિવેક યોગ્ય. વ્યુત્સર્ગ યોગ્ય, તપ યોગ્ય, છેદ યોગ્ય, મૂલ યોગ્ય. (711) આઠ મદસ્થાનો કહ્યા છે - જાતિમદ, કુલમદ, બલમદ, રૂપમદ, તપમદ, શ્રતમદ, લાભમદ, ઐશ્વર્યમદ. સૂત્ર-૭૧૨ આઠ અક્રિયાવાદી કહ્યા છે - એકવાદી, અનેકવાદી, મિતવાદી, નિર્મિતવાદી, સાતવાદી, સમુચ્છેદવાદી, નિત્યવાદી, નસંતિપરલોકવાદી. સૂત્ર-૭૧૩ થી 722 (713) આઠ પ્રકારે મહાનિમિત્તો કહ્યા- ભૌમ, ઉત્પાત, સ્વપ્ન, અંતરીક્ષ, અંગ, સ્વર, લક્ષણ, વ્યંજન-શાસ્ત્ર. (714) આઠ પ્રકારે વચનવિભક્તિઓ કહી છે - તે આ પ્રમાણે(૭૧૫) નિર્દેશમાં પ્રથમાં, ઉપદેશમાં દ્વિતીયા, કરણમાં તૃતીયા, સંપ્રદાનમાં ચતુર્થી તથા... (716) અપાદાનમાં પંચમી, સ્વસ્વામી સંબંધે ષષ્ઠી, સન્નિધાનમાં સપ્તમી અને આમંત્રણમાં અષ્ટમી. (717) તેમાં પ્રથમા વિભક્તિ નિર્દેશમાં-તે, આ, હું - આમ કહું છું. બીજી ઉપદેશક્રિયામાં - ભણ, કર - તેમ ‘તું કહે છે. (718) ત્રીજી કરણમાં - કરાયુ, લઈ જવાયું, તેના વડે, મારા વડે આદિ. નમો, સ્વાહોના યોગે ચોથી સંપ્રદાન (719) અપનયન, ગ્રહણ, ત્યાંથી, અહીંથી માં પંચમી અપાદાન. તેનું, આનું, ગયેલાનું, સ્વામી સંબંધે છઠ્ઠી. (720) સાતમી-તેમાં, આમાં, આધાર, કાળ, ભાવમાં થાય છે. આઠમી આમંત્રણી-જેમ કે, હે યુવાન, હે રાજા (721) આઠ સ્થાનોને છદ્મસ્થ સર્વભાવથી જાણતો નથી, જોતો નથી. તે આ - ધર્માસ્તિકાય યાવતુ ગંધ અને વાયુ. આ આઠેને ઉત્પન્ન જ્ઞાન-દર્શનધર અહંતુ, જિન, કેવલી જાણે છે - જુએ છે યાવત્ વાયુ. (022) આઠ પ્રકારે આયુર્વેદ કહેલ છે –કુમારભૃત્ય, કાયચિકિત્સા, શાલાક્ય, શલ્યહત્યા, જંગોલી, ભૂતવિદ્યા, ભારતંત્ર, રસાયણ. સૂત્ર-૭૨૩ થી 728 (723) દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રને આઠ અગ્રમહિષીઓ કહી છે. તે આ - પદ્મા, શિવા, શચી, અંજૂ. અમલા, અપ્સરા, નવમિકા, રોહિણી. - દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનને આઠ અગ્રમહિષીઓ કહી છે - કૃષ્ણા, કૃષ્ણરાજી, રામા, રામરક્ષિતા, વસુ, વસુગુપ્તા, વસુમિત્રા, વસુંધરા. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રના સોમ લોકપાલને આઠ અગ્રમહિષીઓ કહી છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનના વૈશ્રમણ લોકપાલને આઠ અગ્રમહિષીઓ કહી છે. આઠ મહાગ્રહો કહ્યા - ચંદ્ર, સૂર્ય, શુક્ર, બુધ, ગુરુ, મંગળ, શનિ, કેતુ. (724) આઠ પ્રકારે તૃણ વનસ્પતિકાયિક કહ્યા છે - મૂળ, કંદ, સ્કંધ, ત્વચા, શાખા, પ્રવાલ, પત્ર, પુષ્પ. (725) ચઉરિન્દ્રિય જીવોને ન હણનારને આઠ પ્રકારે સંયમ થાય છે - ચક્ષુમય સૌખ્ય નષ્ટ ન થાય, ચક્ષુમય દુઃખનો સંયોગ ન થાય. એ રીતે યાવત્ સ્પર્શમય સુખ આદિ જાણવુ. (726) આઠ સૂક્ષ્મો કહ્યા છે - પ્રાણ સૂક્ષ્મ, પનક સૂક્ષ્મ, બીજ સૂક્ષ્મ, હરિત સૂક્ષ્મ, પુષ્પ સૂક્ષ્મ, અંડ સૂક્ષ્મ, લયન સૂક્ષ્મ, સ્નેહ સૂક્ષ્મ. (727) ચાતુરંત ચક્રવર્તી રાજા ભરતના આઠ પુરુષયુગ સુધી અનુક્રમથી સિદ્ધ, બુદ્ધ થયા યાવત્ સર્વ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 111

Page #112
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ દુઃખથી પ્રક્ષીણ થયા. તે આ - આદિત્યયશ, મહાયશ, અતિબલ, મહાબલ, તેજોવીર્ય, કાર્તવીર્ય, દંડવીર્ય, જલવીર્ય. (728) પુરુષાદાનીય પાર્જ અહંતને આઠ ગણ અને આઠ ગણધર થયા. તે આ - શુભ, આર્યઘોષ વશિષ્ઠ, બ્રહ્મચારી, સોમ, શ્રીધર, વીર્ય, ભદ્રયશ. સૂત્ર-૭૨૯ થી 732 (729) દર્શન આઠ ભેદે કહેલ છે - સમ્યગદર્શન, મિથ્યાદર્શન, સમ્યમિથ્યાદર્શન, ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શના અવધિદર્શન, કેવલદર્શન અને સ્વપ્નદર્શન. (730) આઠ ભેદે ઔપમિક કાળ કહ્યો છે - પલ્યોપમ, સાગરોપમ, ઉત્સર્પિણી, અવસર્પિણી, પુદ્ગલ પરાવર્ત, અતીતકાળ, અનાગતકાળ અને સર્વકાળ. (731) અરહંત અરિષ્ટનેમિને યાવત્ આઠમા પુરુષયુગ પર્યન્ત યુગાંતકર ભૂમિ થઈ. બે વર્ષ કેવલી પર્યાય. પછી કોઈ મોક્ષે ગયું. (732) શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના આઠ રાજાએ મુંડ થઈ, ઘર છોડી અણગાર પ્રવ્રજ્યા લીધી. તે આ - વીરાંગદ, વરયશ, સંજય, એણેયક, શ્વેત, શિવ, ઉદાયન, કાશિવર્ધન અને શંખ રાજર્ષિ. સૂત્ર-૭૩૩ થી 736 (733) આહાર આઠ ભેદે કહ્યો છે. તે આ પ્રમાણે - મનોજ્ઞ અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ અને અમનોજ્ઞા અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ. (734) સનકુમાર અને માહેન્દ્રકલ્પની ઉપર તથા બ્રહ્મલોકકલ્પ નીચે રિષ્ટ વિમાન પ્રતરમાં અખાડા સમાન ચોરસ સંસ્થાન સંસ્થિત આઠ કૃષ્ણરાજિઓ કહી છે - પૂર્વમાં બે કૃષ્ણરાજિ, દક્ષિણમાં બે કૃષ્ણરાજિ, પશ્ચિમમાં બે કૃષ્ણ-રાજિ અને ઉત્તરમાં બે કૃષ્ણરાજિ. પૂર્વની અંદરની કૃષ્ણરાજિ દક્ષિણની બાહ્ય કૃષ્ણરાજિને ઋષ્ટ છે. દક્ષિણની અંદરની કૃષ્ણરાજિ પશ્ચિમની બાહ્ય કૃષ્ણરાજિને ધૃષ્ટ છે, પશ્ચિમની અંદરની કૃષ્ણરાજિ ઉત્તરની બાહ્ય કૃષ્ણરાજિને પૃષ્ટ છે. ઉત્તરની અંદરની કૃષ્ણરાજિ પૂર્વની બાહ્ય કૃષ્ણરાજિને સ્પષ્ટ છે. પૂર્વ અને પશ્ચિમની બાહ્ય બે કૃષ્ણરાજિ છ હાંસવાળી છે. ઉત્તર અને દક્ષિણની બે કૃષ્ણરાજિ ત્રિકોણ છે. બધી અત્યંતરમાં ચોરસ છે. આ આઠે કૃષ્ણરાજિના આઠ નામો કહેલા છે - કૃષ્ણરાજિ, મેઘરાજિ, મઘા, માઘવતી, વાતપરિધક, વાતપરિક્ષોભ, દેવપરિધ, દેવપરિક્ષોભ. આ આઠ કૃષ્ણરાજિના આઠ અવકાશાંતરોમાં આઠ લોકાંતિક વિમાનો કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે - અર્ચિ, અર્ચિમાલી, વૈરોચન, પ્રભંકર, ચંદ્રાભ, સૂરાભ, સુપ્રતિષ્ઠાભ, આગ્રેયાભ. આ આઠ લોકાંતિક વિમાનોમાં આઠ પ્રકારના લોકાંતિક દેવો છે - (735) સારસ્વત, આદિત્ય, વલ્હી, વરુણ, ગઈતોય, તુષિત, અવ્યાબાધ, આગ્નેય. - આ આઠ લોકાંતિક દેવોની અજઘન્યોત્કૃષ્ટ આઠ સાગરોપમ સ્થિતિ છે. (736) ધર્માસ્તિકાયના આઠ મધ્યપ્રદેશો કહ્યા છે. અધર્માસ્તિકાયના આઠ મધ્યપ્રદેશો કહ્યા છે, એ રીતે આકાશાસ્તિકાયના આઠ મધ્યપ્રદેશો કહ્યા છે. એ રીતે જીવના આઠ મધ્યપ્રદેશો કહ્યા છે. સૂત્ર-૭૩૭ થી 739 (737) મહાપદ્મ અરહંત આઠ રાજાઓને મુંડિત કરીને, ઘર છોડીને અણગારપણાને પ્રાપ્ત કરાવશે. તે આ - પદ્મ, પદ્મગુલ્મ, નલીન, નલીન ગુલ્મ, પદ્મધ્વજ, ધર્મધ્વજ, કનકરથ, ભરત. (738) કૃષ્ણ વાસુદેવની આઠ મુખ્ય રાણીઓ અરહંત અરિષ્ટનેમિની પાસે મુંડિત થઈને, ઘર છોડીને અણગાર પ્રવ્રજ્યા લઈને સિદ્ધ યાવત્ સર્વ દુઃખોથી રહિત થઈ. તે આ - પદ્માવતી, ગૌરી, ગાંધારી, લક્ષ્મણા, સુશીમાં, મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 112

Page #113
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ જાંબવતી, સત્યભામા, રુકમી. (739) વીર્ય પ્રવાદ પૂર્વની આઠ વસ્તુ, આઠ ચૂલિકાવસ્તુઓ કહી છે. સૂત્ર-૭૪૦ થી 746 (740) આઠ ગતિઓ કહી છે. તે આ - નરકગતિ, તિર્યંચગતિ યાવત્ સિદ્ધિગતિ, ગુરુગતિ-(પરમાણુ આદિની સ્વાભાવિક ગતિ),પ્રણોદનગતિ-(બીજાની પ્રેરણાથી થતી ગતિ) પ્રાભારગતિ-(ભારથી નીચે થતી ગતિ) (741) ગંગા, સિંધુ, રક્તા, રક્તવતી, દેવીના દ્વીપ આઠ-આઠ યોજન આયામ અને વિખંભથી કહ્યા છે. (742) ઉલ્કામુખ, મેઘમુખ, વિદ્યુતમુખ અને વિદ્યુદંત દ્વીપ આઠ-આઠ યોજન આયામ-વિખંભથી છે. (743) કાલોદ સમુદ્ર આઠ લાખ યોજન ચક્રવાલ વિધ્વંભથી છે. (74) અત્યંતર પુષ્કરાદ્ધદ્વીપ આઠ લાખ યોજન ચક્રવાલ વિધ્વંભ થકી કહ્યો છે. બાહ્ય પુષ્કરાદ્ધ પણ એ પ્રમાણે જ જાણવો. (745) પ્રત્યેક ચાતુરંત ચક્રવર્તી રાજાને આઠ સુવર્ણ પ્રમાણ કાકણી રત્ન, છ તલ, બાર અગ્નિ, આઠ કર્ણિકા, અધિકરણ સંસ્થિત છે. (746) માગધનો યોજન આઠ હજાર ધનુષ પ્રમાણ નિશ્ચિત છે. સૂત્ર-૭૪૭ થી 781 | (747) સુદર્શના જંબૂવૃક્ષ આઠ યોજન ઊર્ધ્વ ઉચ્ચત્વથી, બહુમધ્ય દેશભાગમાં આઠ યોજન વિષ્ઠભ વડે અને સાધિક આઠ યોજન સર્વાગ્રથી કહ્યું છે. કૂટ શાલ્મલી વૃક્ષ આઠ યોજન પ્રમાણ એ રીતે જ કહ્યું છે. (748) તિમિસ ગુફા આઠ યોજન ઊર્ધ્વ ઉચ્ચત્વથી કહી છે. ખંડપ્રપાત ગુફા પણ એ જ રીતે આઠ યોજન ઊર્ધ્વ ઉચ્ચત્વથી કહી છે. (749) જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતની પૂર્વે સીતા મહાનદીના બંને કિનારે આઠ વક્ષસ્કાર પર્વતો કહ્યા છે. તે આ - ચિત્રકૂટ, પશ્નકૂટ, નલિનકૂટ, એકશૈલ, ત્રિકૂટ, વૈશ્રમણકૂટ, અંજન, માતંજન. જંબૂના મેરુની પશ્ચિમે શીતોદા મહાનદીને બંને કાંઠે આઠ વક્ષસ્કાર પર્વતો કહ્યા છે - અંકાવતી, પદ્માવતી, આશીવિષ, સુખાવહ, ચંદ્રપર્વત, સૂર્યપર્વત, નાગપર્વત, દેવપર્વત. જંબૂદ્વીપના મેરુની પૂર્વે સીતા મહાનદીની ઉત્તરે આઠ ચક્રવર્તી વિજય કહી છે - કચ્છ, સુકચ્છ, મહાકચ્છ, કચ્છાવતી, આવર્ત, મંગલાવર્ત, પુષ્કલ, પુષ્કલાવતી. જંબુદ્વીપના મેરુની પશ્ચિમે સીતા મહાનદીની દક્ષિણે આઠ ચક્રવર્તી વિજયો કહી છે- વત્સ, સુવત્સ યાવત્ મંગલાવતી. જંબદ્વીપના મેરુની પશ્ચિમે સીતોદા મહાનદીની દક્ષિણે આઠ ચક્રવર્તી વિજયો કહી છે - પક્ષ્મ યાવતુ સલિલાવતી. જંબદ્વીપના મેરુની પશ્ચિમે સીતોદા મહાનદીની ઉત્તરે આઠ ચક્રવર્તી વિજય છે-વપ્ર યાવતુ ગંધિલાવતી. જંબુદ્વીપના મેરુની પૂર્વે સીતા મહાનદીની ઉત્તરે આઠ રાજધાનીઓ કહી. ખેમા યાવત્ પુંડરીકિણી. જંબુદ્વીપના મેરુની પૂર્વે સીતા મહાનદીની દક્ષિણે આઠ રાજધાનીઓ કહી છે - સુસીમા, કુંડલા યાવત્ રત્નસંચયા. જંબુદ્વીપના મેરુની પશ્ચિમે સીતોદા મહાનદીની દક્ષિણે આઠ રાજધાની કહી છે. તે આ - આસપુરા યાવત્ વીતશોકા. જંબૂદ્વીપના મેરુની પશ્ચિમે સીતોદા મહાનદીની ઉત્તરે આઠ રાજધાની છે વિજયા યાવત્ અયોધ્યા. (750) જંબૂદ્વીપના મેરુની પૂર્વે સીતા મહાનદીની ઉત્તરે ઉત્કૃષ્ટપદે આઠ અરિહંત, આઠ ચક્રવર્તી, આઠ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 113

Page #114
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ બળદેવ, આઠ વાસુદેવ ઉત્પન્ન થયા છે - થાય છે અને થશે. જંબુદ્વીપના મેરુની પૂર્વે સીતા નદીની દક્ષિણે પણ તેમજ જાણવુ. જંબૂદ્વીપના મેરુની પશ્ચિમે સીતાદા મહાનદીની દક્ષિણે તથા ઉત્તરે (બંને સ્થાને) ઉત્કૃષ્ટ પદે આ પ્રમાણે જ જાણવુ. (751) જંબુદ્વીપમાં મેરુની પૂર્વે સીતા મહાનદીની ઉત્તરે આઠ દીર્ઘ વૈતાઢ્યો, આઠ તિમિસગુફાઓ, આઠ ખંડ-પ્રપાત ગુફાઓ, આઠ કૃતમાલ દેવો, આઠ નૃત્યમાલ દેવો, આઠ ગંગાકુંડો, આઠ સિંધુ કુંડો, આઠ ગંગા, આઠ સિંધુ, આઠ ઋષભકૂટ પર્વતો, આઠ ઋષભકૂટ દેવો, આઠ નૃત્યમાલક દેવો કહ્યા. જંબદ્વીપના મેરુની પૂર્વે સીતા મહાનદીની દક્ષિણે આઠ દીર્ધ વૈતાઢ્યો યાવત્ આઠ ઋષભકૂટના દેવો કહ્યા છે. વિશેષ એ - અહીં રક્તા, રક્તાવતી નદીઓ અને તેના કુંડો કહેવાય. જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતની પશ્ચિમે શીતોદા મહાનદીની દક્ષિણે આઠ દીર્ઘ વૈતાઢ્યો યાવત્ આઠ ઋષભકૂટના. દેવો કહ્યા. જંબદ્વીપના મેરુની પશ્ચિમે શીતોદા મહાનદીની ઉત્તરે આઠ દીર્ઘ વૈતાઢ્યાદિ પૂર્વવતુ. વિશેષ રક્તા, રક્તવતી નદી તથા કુંડ જાણવા. (752) મેરુની ચૂલિકા બહુમધ્ય દેશ ભાગે આઠ યોજન વિધ્વંભ છે. (753) ધાતકીખંડ દ્વીપે પૂર્વાદ્ધમાં ધાતકીવૃક્ષ આઠ યોજન ઉર્ધ્વ-ઉચ્ચત્વથી કહ્યું છે. બહુમધ્ય દેશભાગે આઠ યોજન વિધ્વંભથી. સાતિરેક આઠ યોજન સર્વાગ્રથી કહ્યું છે. એ રીતે બધુ કથન જંબૂદ્વીપ માફક કહેવું. એ પ્રમાણે પશ્ચિમમાં પણ મહાધાતકી વૃક્ષાદિ જાણવુ. એ રીતે પુષ્કરવરદ્વીપાર્ધની પૂર્વે. પદ્મવૃક્ષાદિ - એ રીતે તેની પશ્ચિમે પણ મહાપદ્મવૃક્ષાદિ યાવતુ મેરુ ચૂલિકા જાણવુ. (754) જંબૂદ્વીપના મેરુ પર્વતમાં ભદ્રશાલ વનમાં આઠ દિશાહસ્તિકૂટો કહ્યા છે - તે આ પ્રમાણે... (755) પશ્નોત્તર, નીલવંત, સુહસ્તિ, અંજનગિરિ, કુમુદ, પલાશ, અવતંસક, રોચનગિરિ. (756) જંબુદ્વીપની જગતી આઠ યોજન ઉર્ધ્વ ઉચ્ચપણે, મધ્યભાગે આઠ યોજન વિધ્વંભથી છે. (757) જંબૂદ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે મહાહિમવંત વર્ષધર પર્વત ઉપર આઠ કૂટો કહ્યા છે. તે આ - (758) સિદ્ધ, મહાહિમવાન, હિમવાન, રોહિતા, હરિકૂટ, હરિકાંતા, હરિવર્ષ, વૈડૂર્યકૂટ. (759) જંબૂદ્વીપના મેરુની ઉત્તરે રુકિમ વર્ષધર પર્વત ઉપર આઠ કૂટો કહ્યા છે - (760) સિદ્ધ, રુકિમ, રમ્યક, નરકાંત, બુદ્ધિ, રૂપ્યકૂટ, હેરણ્યવત, મણિકંચન. (761) જંબદ્વીપના મેરુની પૂર્વે રૂચકવર પર્વત પર આઠ કૂટો કહ્યા છે. (762) રિષ્ટ, તપનીય, કાંચન, રજત, દિશા સ્વસ્તિક, પ્રલંબ, અંજન, અંજનપુલક. (763) ત્યાં આઠ દિશાકુમારી મહત્તરિકાઓ મહદ્ધિક યાવત્ એક પલ્યોપમ સ્થિતિવાળી દેવીઓ વસે છે(૭૬૪) નંદોત્તરા, નંદા, આનંદા, નંદિવર્તુના, વિજયા, વૈજયંતી, જયંતી, અપરાજિતા. (765) જંબુદ્વીપના મેરુની દક્ષિણે રૂચકવર પર્વતે આઠ કૂટો કહ્યા છે. તે આ - (766) કનક, કાંચન, પદ્મ, નલિન, શશિ, દિવાકર, વૈશ્રમણ વૈડૂર્ય. (767) ત્યાં આઠ દિશાકુમારી મહત્તરિકાઓ મહદ્ધિક યાવત્ પલ્યોપમ સ્થિતિક વસે છે. તે આ - (768) સમાહારા, સુપ્રતિજ્ઞા, સુપ્રબુદ્ધા, યશોધરા, લક્ષ્મીવતી, શેષવતી, ચિત્રગુપ્તા, વસુંધરા. (769) જંબૂદ્વીપના મેરુની પશ્ચિમે રુચક પર્વત પર આઠ કૂટો કહ્યા છે - (770) સ્વસ્તિક, અમોઘ, હિમવંત, મંદર, રુચક, રુચકોત્તમ, ચંદ્ર, સુદર્શન. (771) ત્યાં આઠ દિશાકુમારી મહત્તરિકા મહદ્ધિક યાવત્ પલ્યોપમ સ્થિતિક વસે છે. તે આ - (772) ઈલાદેવી, સુરાદેવી, પૃથ્વી, પદ્માવતી, એકનાશા, નવમિકા, સીતા, ભદ્રા. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 114

Page #115
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (773) જંબૂદ્વીપના મેરુની ઉત્તરે રુચકવર પર્વતે આઠ કૂટો કહ્યા છે. તે આ - (774) રત્ન, રત્નોચ્ચય, સર્વ રત્ન, રત્નસંચય, વિજય, વૈજયંત, જયંત, અપરાજિત. (775) ત્યાં આઠ દિશાકુમારી મહત્તરિકા યાવત્ પલ્યોપમ સ્થિતિક વસે છે. તે આ - (776) અલંબુસા, મિતકેશી, પૌંડ્રી, ગીતવાણી, આશા, સર્વગા, શ્રી, શ્રી. (777) આઠ અધોલોકમાં વસનારી દિશાકુમારી મહત્તરિકાઓ કહી છે - (778) ભોગંકરા, ભોગવતી, સુભોગા, ભોગમાલિની, સુવત્સા, વત્સમિત્રા, વારિષણા, બલાહકા. (779) આઠ ઉર્ધ્વલોકમાં રહેનારી દિશાકુમારી મહત્તરિકાઓ કહી છે - (780) મેઘંકરા, મેઘવતી, સુમેઘા, મેઘમાલિની, તોયધારા, વિચિત્રા, પુષ્પમાલા, અનિંદિતા. (781) આઠ કલ્પો તિર્યંચ અને મનુષ્ય બંનેની ઉત્પત્તિવાળા કહ્યા છે - સૌધર્મ યાવત્ સહસ્રાર. આ આઠ કલ્પમાં આઠ ઇન્દ્રો કહ્યા છે - શક્ર યાવત્ સહસ્ત્રાર. આ આઠ ઇન્દ્રોને આઠ પરિયાનિક વિમાનો કહ્યા છે - પાલક, પુષ્પક, સોમનસ, શ્રી વત્સ, નંદાવર્ત, કામાક્રમ, પ્રીતિમન, વિમલ. સૂત્ર-૭૮૨ થી 785 (782) અષ્ટ-અષ્ટમિકા ભિક્ષુ પ્રતિમા 64 રાત્રિદિવસ વડે 288 ભિક્ષા વડે જેમ મૃતમાં કહેલ છે, તે રીતે યાવત્ પાલન કરેલી હોય છે. (783) સંસારી જીવો આઠ ભેદે કહ્યા છે. તે આ - પ્રથમ સમય નૈરયિક, અપ્રથમ સમય નૈરયિક એ રીતે યાવત્ અપ્રથમ સમય દેવો. સર્વે જીવો આઠ ભેદે કહ્યા છે. તે આ - નૈરયિકો, તિર્યંચયોનિકો, તિર્યંચયોનિક સ્ત્રીઓ, મનુષ્યો, મનુષ્ય સ્ત્રીઓ, દેવો, દેવીઓ, સિદ્ધો. અથવા સર્વે જીવો આઠ ભેદ જાણવા. તે આ - આભિનિબોધિકજ્ઞાની યાવત્ કેવળજ્ઞાની, મતિઅજ્ઞાની, શ્રુતઅજ્ઞાની, વિર્ભાગજ્ઞાની. (784) આઠ ભેદે સંયમ કહ્યો છે. તે આ - 1. પ્રથમ સમય સૂક્ષ્મ સંપરાય સરાગ સંયમ, 2. અપ્રથમ સમય સૂક્ષ્મ સંપરાય સરાગ સંયમ, 3. પ્રથમ સમય બાદર સંયમ, 4. અપ્રથમ સમય બાદર સંયમ, 5. પ્રથમ સમય ઉપશાંતા કષાય વીતરાગ સંયમ, 6. અપ્રથમ સમય ઉપશાંત કષાય વીતરાગ સંયમ, 7, પ્રથમ સમય ક્ષીણ કષાય વીતરાગ સંયમ, 8. અપ્રથમ સમય ક્ષીણ કષાય વીતરાગ સંયમ. (785) આઠ પૃથ્વીઓ કહી છે. તે આ - રત્નપ્રભા યાવત્ અધઃસપ્તમી અને ઇષ~ાભારા. ઇષપ્રા ભારા પૃથ્વીના બહુમધ્ય દેશભાગમાં અદ્યોજન ક્ષેત્રમાં આઠ યોજન બાહલ્યથી કહેલ છે. ઇષત્ પ્રાશ્મારા પૃથ્વીના આઠ નામો કહ્યા છે તે આ - ઇષતુ, ઇષત્પ્રામ્ભારા, તનુ, તનુતનુ, સિદ્ધિ, સિદ્ધાલય, મુક્તિ, મુક્તાલય. સૂત્ર-૭૮૬ થી 788 (786) આઠ સ્થાનોમાં સમ્યક રીતે પ્રવર્તન, પ્રયત્ન અને પરાક્રમ કરવું જોઈએ, પણ પ્રમાદ કરવો ન જોઈએ (1) ન સાંભળેલા મૃતધર્મોને સમ્યક્ સાંભળવા માટે ઉદ્યમ કરવો. (2) સાંભળેલ ધર્મોને અવધારણ કરવા ને વિસરાય નહીં તેવા દઢ કરવા ઉદ્યમ કરવો. (3) પાપકર્મોને ન કરવા માટે સંયમ વડે ઉદ્યમ કરવો. (4) પૂર્વ સંચિત કર્મોને ખપાવવા અને વિશોધન કરવા માટે તપ વડે ઉદ્યમ કરવો. (5) અસંગ્રહિત પરિણતના સંગ્રહ માટે ઉદ્યમ કરવો. (6) શૈક્ષને આચાર ગોચર શીખવવાને ઉદ્યમ કરવો. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 115

Page #116
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (7) ગ્લાનને અગ્લાન કરવા વૈયાવચ્ચ કરવા માટે ઉદ્યમ કરવો. (8) સાધર્મિકમાં કલહ ઉત્પન્ન થતા તેમાં અનિશ્રિત ઉપશ્રિત અપક્ષગ્રાહી મધ્યસ્થભાવભૂત અને સાધર્મિકોમાં અલ્પ શબ્દ, અલ્પકલહ, અલ્પ તું-તું કેમ થાય તે વિચારી ઉપશાંત કરવા ઉદ્યમ કરવો. (787) મહાશુક્ર અને સહસ્ત્રાર કલ્પમાં વિમાનો 800 યોજન ઊંચા છે. (788) અહંતુ અરિષ્ટનેમિને દેવ-મનુષ્ય-અસુરની પર્ષદામાં કોઈ વાદમાં જીતે નહીં એવી ઉત્કૃષ્ટ 800 વાદી મુનિઓની સંપદા હતી. સૂત્ર-૭૮૯ કેવલી સમુદ્યાત આઠ સમયનો કહેલ છે - પહેલા સમયે દંડ કરે, બીજા સમયે કપાટ કરે, ત્રીજા સમયે મંથાના કરે, ચોથા સમયે લોકને પૂરે છે. પાંચમા સમયે આંતરાને સંહરે છે, છઠ્ઠી સમયે મંથાનને સંહરે છે, સાતમા સમયે કપાટને સંહરે છે, આઠમા સમયે દંડને સંહરે છે. સૂત્ર-૭૯૦ થી 79 (790) શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને અનુત્તરોપપાતિક, ગતિકલ્યાણક યાવતું આગમેષિભદ્રક 800 સાધુની ઉત્કૃષ્ટ અનુત્તરોપપાતિક સંપત થઈ. (791) આઠ ભેદે વાણવ્યંતર દેવો કહ્યા છે - પિશાચ, ભૂત, યક્ષ, રાક્ષસ, કિંમર, લિંપરિષ, મહોરગ, ગાંધર્વ. આ આઠ વાણવ્યંતર દેવોના આઠ ચૈત્યવૃક્ષો કહ્યા છે. તે આ - (792) પિશાચોનું કલંબ, યક્ષોનું વડ, ભૂતોનું તુલસી, રાક્ષસોનું કંડક તથા... (793) કિન્નરોનું અશોક, લિંપરિષનું ચંપક, ભુજંગોનું નામ અને ગંધર્વોનું સિંદુક (એ પ્રમાણે ચૈત્યવૃક્ષો છે.) (794) આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના બહુસમ રમણીય ભૂમિભાગથી 800 યોજન ઊંચા અંતરે સૂર્ય વિમાન ચાર ચરે છે. (ગતિ કરે છે). (795) આઠ નક્ષત્રો ચંદ્રમા સાથે પ્રમર્દ લક્ષણ યોગને જોડે છે, તે આ પ્રમાણે - કૃતિકા, રોહિણી, પુનર્વસુ, મઘા, ચત્રા, વિશાખા, અનુરાધા, જ્યેષ્ઠા. (796) જંબૂદ્વીપ દ્વીપના દ્વારો આઠ યોજન ઉર્ધ્વ ઊંચાઈથી છે. બધા દ્વીપ, સમુદ્રોના દ્વારા આઠ યોજના ઊર્ધ્વ ઉચ્ચત્વથી કહેલા છે. (797) પુરુષવેદનીય કર્મની જઘન્યથી આઠ વર્ષની બંધસ્થિતિ છે. યશઃ કીર્તિ નામકર્મની જઘન્ય આઠ મુહૂર્ત બંધસ્થિતિ છે. ઉચ્ચ ગોત્રકર્મની પણ એમજ છે. (798) તેઇન્દ્રિયોની જાતિ કુલ કોટિ યોનિ પ્રમુખની સંખ્યા આઠ લાખ કહી છે. (799) જીવો, આઠ સ્થાન નિવર્તિત પુદ્ગલોને પાપકર્મપણાએ ચયન કર્યું છે - કરે છે - કરશે. તે આ પ્રમાણે - પ્રથમ સમય નૈરયિક નિવર્તિત યાવત્ અપ્રથમ સમય દેવ નિવર્તિત. એ રીતે ચય, ઉપચય યાવતુ નિર્જરાને કરેલ છે - કરે છે - કરશે. આઠ પ્રદેશિક સ્કંધો અનંતા કહેલ છે, આઠ પ્રદેશ અવગાઢ પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા છે યાવત્ આઠ ગુણરુક્ષ પુદ્ગલો અનંતા કહેલા છે. સ્થાન-૮નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 116

Page #117
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ સ્થાન-૯ સૂત્ર-૮૦૦ થી 802 (800) નવ કારણે શ્રમણ નિર્ચન્થ સાંભોગિકને વિસંભોગિક કરતા આજ્ઞાને અતિક્રમતો નથી,તે આ પ્રમાણે 1. આચાર્યના પ્રત્યેનીકને, 2. ઉપાધ્યાયના પ્રત્યેનીકને, 3. Wવીરના પ્રત્યેનીકને, 4. કુલ-૫. ગણ-૬. સંઘ પ્રત્યેનીકને -7. જ્ઞાન-૮. દર્શન-૯. ચારિત્રના પ્રત્યેનીકને. (801) બ્રહ્મચર્ય (અધ્યયન) નવ કહેલ છે - શસ્ત્રપરિજ્ઞા, લોકવિજય યાવતું ઉપધાનશ્રત, મહાપરિજ્ઞા. (802) બ્રહ્મચર્ય ગુપ્તિઓ નવ કહી છે - (1) વિવિક્ત શયન-આસનાદિ સેવનાર હોય, પણ સ્ત્રી, પશુ અને નપુંસક સંસક્ત શયનાદિને ન સેવે. (2) સ્ત્રી કથાને કહેનાર ન હોય. (3) સ્ત્રીના સ્થાનને સેવનાર ન હોય. (4) સ્ત્રીની મનોહર, મનોરમ ઇન્દ્રિયોને જોનાર, ચિંતવનાર ન હોય. (5) પ્રણીતરસ ભોગી ન હોય. (6) પાન, ભોજનના અતિ માત્રાએ આહારમાં સદા કર્તા ન હોય. (7) પૂર્વ રત, પૂર્વક્રીડિતનું સ્મરણકર્તા ન હોય. (8) શબ્દ-રૂપ-પ્રશંસાને અનુસરનાર ન હોય. (9) સાત-સૌખ્યમાં પ્રતિબદ્ધ થનાર ન હોય. નવ બ્રહ્મચર્યની અગુપ્તિઓ કહી છે - (1) વિવિક્ત શયન-આસનાદિ સેવનાર ન હોય પણ સ્ત્રી-પશુ-નપુંસક સંસક્ત સ્થાનને સેવનાર હોય. (2) સ્ત્રી કથા કરનાર હોય. (3) સ્ત્રીના સ્થાનોને સેવે. (4) સ્ત્રીની ઇન્દ્રિયોને યાવત્ ચિંતવનાર હોય. (5) પ્રણીતરસ ભોગી હોય. (6) પાન-ભોજનનો અતિમાત્રાએ સદા આહાર કરે. (7) પૂર્વરત, પૂર્વક્રીડિતનું સ્મરણ કરે. (8) શબ્દ-રૂપ-પ્રશંસાને અનુસરે. (9) શાતા, સુખમાં આસક્ત હોય. સૂત્ર-૮૦૩ થી 806 (803) અભિનંદન અહંતુ પછી સુમતિ અર્હત્ નવ લાખ ક્રોડ સાગરોપમ પછી ઉત્પન્ન થયા. (804) નવ સભુત પદાર્થો કહ્યા છે. તે આ - જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ, મોક્ષ. (805) - (1) નવ ભેદે સંસારી જીવો કહ્યા છે - પૃથ્વીકાયિકો, અપ્નાયિકો, તેઉકાયિકો, વાયુકાયિકો વનસ્પતિકાયિકો, બેઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિયો, ચતુરિન્દ્રિયો, પંચેન્દ્રિયો. 2) પૃથ્વીકાયિકો નવ ગતિ, નવ આગતિવાળા કહ્યા છે - પૃથ્વીકાયિક, પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થતો પૃથ્વીકાયિકમાંથી યાવત્ પંચેન્દ્રિયમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે જ પૃથ્વીકાયિક પૃથ્વીકાયકત્વને છોડતો. પૃથ્વીકાયિકપણે યાવત્ પંચેન્દ્રિયત્નમાં જાય છે. (3 થી 10) એ પ્રમાણે અપ્રકાયિકો યાવત્ પંચેન્દ્રિયો પણ જાણવા. (11) નવ ભેદે સર્વે જીવો કહ્યા છે - એકેન્દ્રિય, બેઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય, નૈરયિક, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો, મનુષ્યો, દેવો અને સિદ્ધો. (12) નવ ભેદે સર્વ જીવો કહ્યા છે - પ્રથમ સમય નૈરયિક, અપ્રથમ સમય નૈરયિક યાવત્ અપ્રથમ સમય દેવ અને સિદ્ધ. (13) નવ ભેદે સર્વે જીવોની અવગાહના કહી છે - પૃથ્વીકાયની અવગાહના યાવત્ વનસ્પતિકાયની અવગાહના, બેઇન્દ્રિયની અવગાહના યાવતું પંચેન્દ્રિયની અવગાહના. (14) જીવો નવ સ્થાને સંસારમાં વર્તતા હતા - વર્તે છે - વર્તશે, તે આ - પૃથ્વીકાયિકપણામાં યાવતુ પંચેન્દ્રિયપણામાં. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 117

Page #118
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (806) નવ કારણે રોગની ઉત્પત્તિ થાય છે. તે આ - અતિ અશનથી, અહિતકારી અશનથી, અતિનિદ્રાથી, અતિ જાગવાથી, મળનિરોધથી, મૂત્રનિરોધથી, અતિ ચાલવાથી, પ્રતિકૂળ ભોજનથી, ઇન્દ્રિયવિષયોના અતિ સેવનથી. સૂત્ર-૮૦૭ થી 814 (807) દર્શનાવરણીય કર્મ નવ ભેદે કહ્યું છે, તે આ - નિદ્રા, નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલા, પ્રચલ પ્રચલા, ત્યાનગૃદ્ધિ, ચક્ષુર્દર્શનાવરણ, અચકુર્દર્શનાવરણ, અવધિ દર્શનાવરણ, કેવલદર્શનાવરણ. (808) અભિજિત્ નક્ષત્ર સાતિરેગ નવ મુહૂર્ણ ચંદ્ર સાથે યોગ કરે છે, અભિજિત આદિ નવ નક્ષત્રો ચંદ્રને ઉત્તરથી યોગ કરે છે. તે આ - અભિજિત, શ્રવણ, ઘનિષ્ઠા, શતભિષા, પૂર્વભાદ્રપાદા, ઉત્તરાભાદ્રપદ, રેવતી, અશ્વિની, ભરણી. (809) આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના બહુસમ રમણીય ભૂમિભાગથી 900 યોજનના અંતરે ઉપરનું તારામંડલ ચાર ચરે છે - (ગતિ કરે છે.) (810) જંબુદ્વીપ નામક દ્વીપમાં નવ યોજનના મલ્યો પ્રવેશ્યા છે પ્રવેશે છે અને પ્રવેસશે. (811) જંબૂદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણીમાં નવ બલદેવ-વાસુદેવ પિતા થયા. તે આ - (812) પ્રજાપતિ, બ્રહ્મ, રુદ્ર, સોમ, શિવ, મહાસિંહ, અગ્નિસિંહ, દશરથ, વસુદેવ (ક્રમથી આ નામો જાણવા.) (813) અહીંથી આરંભીને જેમ સમવાયાંગમાં કહ્યું છે, તેમ એક નવમો બલદેવ બ્રહ્મલોકથી ચ્યવી એક ભવ કરી મોક્ષે જશે ત્યાં સુધી કહેવું. જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં આગામી ઉત્સર્પિણીમાં નવ બલદેવ-વાસુદેવના પિતા થશે, નવ માતા થશે આદિ સમવાય સૂત્ર મુજબ પ્રથમ ભીમસેન અને છેલ્લા સુગ્રીવ પર્યન્ત બધું જ કહેવું. (814) આ પ્રતિવાસુદેવ નિશ્ચ કીર્તિપુરુષ વાસુદેવને હણવા ચક્ર મૂકે, તે જ ચક્રથી તેઓ પોતે મૃત્યુ પામે. સૂત્ર-૮૧૫ થી 829 (815) પ્રત્યેક ચાતુરંતચક્રવર્તીને નવ મહાનિધિઓ છે, પ્રત્યેક મહાનિધિ નવ-નવ યોજન પહોળી છે, તે આ (816) નૈસર્પ, પાંડુક, પિંગલ, સર્વરત્ન, મહાપદ્મ, કાલ, મહાકાલ, માણવક, શંખ-મહાનિધિ. (817) નૈસર્પ મહાનિધિમાં નિવેશ, ગામ, આકર, નગર, પટ્ટણ, દ્રોણમુખ, મડંબ, સ્કંધાવાર અને ઘરની સ્થાપના છે - (નિર્માણ થાય). (818) પાંડુક મહાનિધિમાં ગણિતનું, બીજનું, માન-ઉન્માનનું પ્રમાણ તથા ધાન્ય અને બીજોની ઉત્પત્તિ કહી છે. (819) પિંગલ મહાનિધિમાં પુરુષો, સ્ત્રીઓ, ઘોડા, હાથીની સર્વ આભરણ વિધિ છે. (820) સર્વરત્ન મહાનિધિમાં ચક્રવર્તીના શ્રેષ્ઠ ચૌદ રત્નોનો ઉપજવાનો વિધિ છે, તેમાં એકેન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય રત્નો જાણવા. (821) મહાપદ્મ મહાનિધિમાં સર્વ પ્રકારના વસ્ત્રોની ઉત્પત્તિ, નિષ્પત્તિ, રંગવાની અને ધોવાની વિધિ છે. (822) કાલ મહાનિધિમાં - કાલ, તે ભૂત-વર્તમાન-ભાવિનું તથા ત્રણ વર્ષનું, સો શિલ્પ, કર્મ એ ત્રણેનું પ્રજાને હિતકર જ્ઞાન છે. (823) મહાકાલ મહાનિધિમાં લોઢું, ચાંદી, સોનુ, મણી, મોતી, સ્ફટિક શિલા અને પ્રવાલ તથા ખાણોની ઉત્પત્તિ છે. (824) માણવક મહાનિધિમાં યોદ્ધા, શસ્ત્ર, બખ્તર, યુદ્ધનીતિ, દંડનીતિ હોય છે. (825) શંખ મહાનિધિમાં નૃત્યવિધિ, નાટકવિધિ, ચાર પ્રકારના કાવ્યોની અને મૃદંગાદિ સર્વે વાદ્યોની ઉત્પત્તિ વિધિ છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 118

Page #119
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (826) આઠ ચક્ર ઉપર રહેલ, આઠ યોજન ઊંચા, નવ યોજન પહોળા, બાર યોજન લાંબા પેટી આકારે છે, ગંગા નદીના મુખ પાસે સ્થિત છે. (827) વૈડૂર્ય મણિમય, સુવર્ણના બનેલ, વિવિધ રત્નોથી પરિપૂર્ણ, ચંદ્ર-સૂર્ય-ચક્ર લક્ષણ અનુસમ ચૂપ આકારે દ્વાર શાખવાળા છે. (828) આ નિધિ સદશ નામવાળા, પલ્યોપમ સ્થિતિક દેવ તેમાં રહે છે. આ નિધાનો અષ્ક્રય કે દેવોના આધિપત્ય વાળા છે. (829) આ નવ નિધિઓ પ્રભૂત ધન-રત્નસંચયથી સમૃદ્ધ અને ચક્રવર્તીને વશવર્તી છે. સૂત્ર-૮૩૦ થી 835 (830) વિગઈઓ નવ કહી છે - દૂધ, દહીં, માખણ, ઘી, તેલ, ગોળ, મધ, મદિરા, માંસ. (831) ઔદારિક શરીર નવ છિદ્રથી સવતું કહ્યું છે - બે શ્રોત, બે નેત્ર, બે નસકોરા, મુખ, મૂત્રસ્થાન, ગુદા. (832) પુન્ય નવ ભેદે કહ્યું છે - અન્ન પુન્ય, પાન પુન્ય, વસ્ત્ર પુન્ય, ઘરનું પુન્ય, શયન પુન્ય, મન પુન્ય, વચન પુન્ય, કાય પુન્ય, નમસ્કાર પુન્ય. (833) પાપના આયતનો નવ ભેદે કહ્યા - પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ યાવત્ પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, લોભ. (834) પાપકૃત નવ ભેદે છે, તે આ પ્રમાણે - | (835) ઉત્પાત, નિમિત્ત, મંત્ર, આગાયક, ઐકિત્સિક, કલા, આવરણ, અજ્ઞાન અને મિથ્યા પ્રવચન-શાસ્ત્ર. સૂત્ર-૮૩૬ થી 838 | (836) નવ નૈપૂણિક વસ્તુ કહી છે - સંખ્યાન, નિમિત્ત, કાયિક, પુરાણ, પારિહસ્તિક, પરપંડિત, વાદી, ભૂતિકર્મ, ઐકિત્મિક. (837) શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને નવ ગણ થયા - ગોદાસ, ઉત્તર બલિસ્સહ, ઉદ્દેહ, ચારણ, ઉર્ધ્વવાતિક, વિશ્વવાદી, કામદ્ધિકમાનવ, કોટિક. (838) શ્રમણ ભગવંત વીરે શ્રમણ નિર્ચન્થોને નવ કોટિ વડે પરિશુદ્ધ ભિક્ષા કહી છે - હણે નહીં, હણાવે નહીં, હણતાને અનુમોદે નહીં. રાંધે નહીં, રંધાવે નહીં, અનુમોદે નહીં, ન ખરીદે, ન ખરીદાવે, ન અનુમોદે. સૂત્ર-૮૩૯ થી 845 (839) દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનના વરુણ લોકપાલને નવ અગ્રમહિષીઓ કહી છે. (840) દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાન ની અગ્રમહિષીઓની નવ પલ્યોપમની સ્થિતિ કહી છે. (841) દેવ નિકાયો નવ કહ્યા, તે આ પ્રમાણે - (842) સારસ્વત, આદિત્ય, વહ્નિ, વરુણ, ગર્દતોય, તુષિત, અવ્યાબાધ, આગ્નેય, રિષ્ટ. (843) અવ્યાબાધ દેવોના 909 દેવો કહ્યા છે, એ પ્રમાણે આગ્નેયના અને જ રિષ્ટના પણ જાણવા. (844) રૈવેયક વિમાનના પ્રસ્તો નવ કહ્યા છે. (1) અધતન અધસ્તન, (2) અધસ્તન મધ્યમ, (3) અધસ્તન ઉપરિમ, (4) મધ્યમ અધસ્તન, (5) મધ્યમ મધ્યમ, (6) મધ્યમ ઉપરિમ, (7) ઉપરિમ અધસ્તન, (8) ઉપરિમ મધ્યમ, (9) ઉપરિમ ઉપરિમ-રૈવેયક વિમાન પ્રસ્તટ. આ નવ રૈવેયક વિમાનના નવ પ્રસ્તટો કહેલા છે, તે આ પ્રમાણે - | (845) ભદ્ર, સુભદ્ર, સુજાત, સૌમનસ, પ્રિયદર્શન, સુદર્શન, અમોઘ, સુપ્રબુદ્ધ, યશોધર. સૂત્ર-૮૪૬ થી 848 (846) આયુ પરિણામ નવ ભેદે છે. તે આ - ગતિ પરિણામ, ગતિ બંધન પરિણામ, સ્થિતિ પરિણામ, સ્થિતિ બંધના પરિણામ, ઉર્ધ્વગૌરવ પરિણામ, અધો ગૌરવ પરિણામ, તિર્યગુગૌરવ પરિણામ, દીર્ધ ગૌરવ પરિણામ, મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 119

Page #120
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ” હ્રસ્વ ગૌરવ પરિણામ. (847) નવ નવમિકા ભિક્ષુ પ્રતિમા 81 અહોરાત્ર વડે અને ૪૦૫-ભિક્ષાઓ વડે યથાસૂત્ર યાવત્ આરાધેલી હોય છે. (848) પ્રાયશ્ચિત્ત નવ ભેદે - આલોચનાઈ યાવત્ અનવસ્થાપ્ય. સૂત્ર-૮૯ થી 868 (849) જંબૂદ્વીપના મેરુની દક્ષિણે ભરતમાં દીર્ઘ વૈતાઢ્ય ઉપર નવ કૂટો કહ્યા છે, તે આ - (850) સિદ્ધ, ભરત, ખંડપ્રપાત, માણિભદ્ર, વૈતાઢ્ય, પૂર્ણભદ્ર, તિમિસગુફા, ભરત, વૈશ્રમણ-કૂટ. (851) જંબુદ્વીપના મેરુની દક્ષિણે નિષધ વર્ષધર પર્વતે નવ કૂટો કહ્યા છે, તે આ - (852) સિદ્ધ, નિષધ, હરિવર્ષ, વિદેહ, શ્રી, ધૃતિ, શીતોદા, અવર વિદેહ, રુચક-કૂટો. (853) જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતે નંદનવનમાં નવ કૂટો કહ્યા છે, તે આ - (854) નંદન, મંદર, નિષધ, હૈમવત, રજત, રુચક, સાગરચિત્ત, વૈર, બલ-કૂટ જાણવા. (855) જંબુદ્વીપમાં માલ્વેત વક્ષસ્કાર પર્વતે નવ કૂટો છે, તે આ - (856) સિદ્ધ, માલ્યવંત, ઉત્તરકુરુ, કચ્છ, સાગર, રજત, શીતા, પૂર્ણ, હરિસ્સહ - કૂટો. (857) જંબૂદ્વીપમાં કચ્છ વિજયમાં દીર્ઘ વૈતાઢ્ય નવ કૂટો કહ્યા છે, તે આ - (858) સિદ્ધ, ખંડપ્રપાત, માણિભદ્ર, વૈતાઢ્ય, પૂર્ણભદ્ર, તિમિશ્રગુફા, કચ્છ, વૈશ્રમણ-કૂટો. (859) જંબૂદ્વીપમાં સુકચ્છ વિજયમાં દીર્ઘ-વૈતાઢ્ય ઉપર નવ કૂટો છે, તે આ - (860) સિદ્ધ, સુકચ્છ, ખંડપ્રપાત, માણિભદ્ર, વૈતાઢ્ય, પૂર્ણભદ્ર, તિમિશ્રગુફા, સુકચ્છ, વૈશ્રમણ-કૂટો. (861) એ રીતે યાવત્ પુષ્કલાવતી વિજયમાં દીર્ઘ વૈતાઢ્ય, એમ જ કચ્છ વિજયમાં દીર્ઘ વૈતાઢ્ય, એ પ્રમાણે થાવત્ મંગલાવતીમાં દીર્ઘ વૈતાઢ્ય નવ કૂટો કહ્યા છે. જંબુદ્વીપમાં વિદ્યુપ્રભ વક્ષસ્કારે નવ કૂટો છે, તે આ - (862) સિદ્ધ, વિદ્યુપ્રભ, દેવકુરુ, પદ્મ, કનક, સૌવસ્તિક, સીસોદા, સજલ, હરિકૂટ. (863) જંબૂદ્વીપના પદ્મ વિજયના દીર્ઘ વૈતાઢ્ય નવ કૂટો છે - સિદ્ધ, પદ્મ, ખંડપ્રપાત, માણીભદ્ર, વૈતાદ્ય એ રીતે યાવત્ સલીલાવતી, વમના દીર્ઘ વૈતાઢ્ય એ પ્રમાણે યાવત્ ગંધિલાવતી દીર્ઘ વૈતાઢ્ય નવ કૂટો છે, તે આ - (864) સિદ્ધ, ગંધિલાવતી, ખંડપ્રપાત, માણીભદ્ર, વૈતાઢ્ય, પૂર્ણભદ્ર, તિમિશ્ર ગુફા, વૈશ્રમણ-કૂટો. (865) એ રીતે બધા દીર્ઘ વૈતાઢ્ય બે કૂટો સદશ નામવાળા છે. શેષ કૂટોના તે જ નામો છે. જંબૂદ્વીપના મેરુની ઉત્તરે નીલવંત વર્ષધર પર્વતે નવ કૂટો છે, તે આ - (866) સિદ્ધ, નીલવંત, વિદેહ, સીતા, કીર્તિ, નારિકાંતા, અવરવિદેહ, રમ્યકુ. ઉપદર્શન કૂટ. (867) જંબૂદ્વીપના મેરુની ઉત્તરે ઐરવતમાં દીર્ઘ વૈતાઢ્ય નવ કૂટો કહ્યા છે, તે આ - (868) સિદ્ધ, રત્ન, ખંડપ્રપાત, માણીભદ્ર વૈતાઢ્ય, પૂર્ણભદ્ર, તિમિસગુફા, ઐરાવત, વૈશ્રમણ, ઐરાવતકૂટો. સૂત્ર-૮૯ પુરુષાદાનીય પાર્થ અર્હત્ વજઋષભનારાચ સંઘયણ અને સમચતુરઢ સંસ્થાનથી સંસ્થિત, નવ હાથ ઊંચા હતા. સૂત્ર-૮૭૦ શ્રમણ ભગવન મહાવીરના તીર્થમાં નવ જીવોએ તીર્થંકર નામ ગોત્રકર્મ ઉપાર્જન કર્યું - શ્રેણિક, સુપાર્શ્વ, ઉદાયી, પોટ્ટિલ અણગાર, દઢાયુ, શંખ, શતક, સુલસા શ્રાવિકા, રેવતી શ્રાવિકા. સૂત્ર-૮૭૧ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 120

Page #121
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ | હે આર્યો ! કૃષ્ણ વાસુદેવ, રામ બલદેવ, ઉદય પેઢાલપુત્ર, પોટ્ટિલ, શતક ગાથાપતિ, દારુક નિર્ચન્થ, સત્યકી નિર્ચન્થી પુત્ર, શ્રાવિકાથી બોધિત અંબડ પરિવ્રાજક, પાર્શ્વનાથના પ્રશિષ્યા સુપાર્શ્વ આર્યા, આ નવ આગામી ઉત્સર્પિણીમાં ચાર મહાવ્રતરૂપ ધર્મરૂપી સિદ્ધ થશે યાવત્ અંત કરશે. સૂત્ર-૮૭૨ થી 876 (872) હે આર્યો ! ભિભિસાર શ્રેણિક રાજા કાળ માસે કાળ કરીને રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં સીમંતક નરકવાસમાં 84,000 વર્ષની સ્થિતિમાં નારકોને વિશે નૈરયિકપણે ઉત્પન્ન થશે. તે ત્યાં નૈરયિક થશે, સ્વરૂપથી કાળો, કાળો, દેખાતો યાવત્ વર્ણથી પરમકૃષ્ણ થશે. તે ત્યાં એકાંત દુઃખમય યાવત્ વેદનાને ભોગવશે. તે નરકમાંથી નીકળીને આવતી ઉત્સર્પિણીમાં આ જ જંબુદ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં વૈતાઢ્ય પર્વતના પાદમૂલે પંડુ જનપદમાં શતદ્વાર નગરમાં સમુદિત કુલકરની ભદ્રાભાર્યાની કુક્ષિમાં પુરુષપણે અવતરશે. પછી તે ભદ્રા નવ માસ પૂર્ણ અને સાડા સાત રાત્રિદિન વીતી ગયા બાદ જેના હાથ-પગ સુકુમાલ છે, અહીં-પ્રતિપૂર્ણ-પંચેન્દ્રિય શરીર છે જેનું એવા લક્ષણ, વ્યંજન યુક્ત યાવત્ સુરુપ બાળકને જન્મ આપશે. જે રાત્રિએ તે બાળક જન્મશે તે રાત્રિમાં શતકાર નગરમાં બાહ્ય-અંદર ભારાગ્ર અને કુંભાગ્ર પદ્મવર્ષા અને રત્નવર્ષા થશે. પછી તે બાળકના માતાપિતા ૧૧મો દિવસ વીતતા યાવત્ બારમા દિવસે આવું ગૌણ અને ગુણનિષ્પન્ન નામ સ્થાપન કરશે. જ્યારે અમારે આ બાળકનો જન્મ થયો તે સમયે શતદ્વાર નગર બાહ્યાવ્યંતર ભારાગ્ર કુંભાગ્ર પદ્મ અને રત્નવર્ષા થઈ માટે અમારા બાળકનું ‘મહાપદ્મ એવું નામ થાઓ. પછી તે બાળકના માતાપિતા ‘મહાપદ્મ' નામ કરશે. પછી મહાપદ્મ બાળક સાધિક આઠ વર્ષનો થયો જાણીને મહારાજ્યાભિષેકથી સિંચિત કરશે. તે ત્યાં મહાહિમવંત મહામલય, મેરુ સમાન રાજાના ગુણ વર્ણનવાળો રાજા થશે પછી તે મહાપદ્મ રાજાને અન્યદા ક્યારેક બે દેવો મહર્ફિક યાવતુ મહાસૌખ્ય સેનાકર્મ કરશે. તે - પૂર્ણભદ્ર અને માણિભદ્ર. ત્યારે શતદ્વાર નગરમાં ઘણા રાઈસર, તલવર, માડંબિક, કૌટુંબિક, ઇભ્ય, શ્રેષ્ઠી, સેનાપતિ, સાર્થવાહ વગેરે એકમેકને બોલાવીને એમ કહેશે કે - જે કારણે હે દેવાનુપ્રિયો ! આપણા મહાપદ્મ રાજા બે મહદ્ધિક યાવત્ મહાસૌખ્ય દેવ સેનાકર્મ કરે છે - પૂર્ણભદ્ર અને માણિભદ્ર, તેથી હે દેવાનુપ્રિયો ! આપણા મહાપદ્મ રાજાનું બીજું નામ દેવસેન થાઓ. પછી તેમનું બીજું નામ દેવસેન થશે. પછી તે દેવસેન રાજાને અન્ય કોઈ દિવસે શ્વેત, શંખતલવત. નિર્મલ અને ચતુર્દન્ત હસ્તિરત્ન ઉત્પન્ન થશે. ત્યારે તે દેવસેન રાજા કોઈ દિવસે શ્વેત-શંખતલ-વિમલરૂપ ચતુર્દન્ત હસ્તિરત્ન પર બેસીને શતદ્વાર નગરની વચ્ચોવચ્ચ થઈને વારંવાર આવશે-જશે. ત્યારે શતદ્વાર નગરના ઘણા રાજા, ઇશ્વર યાવતુ પરસ્પર બોલાવીને એમ કહેશે કે જેથી હે દેવાનુપ્રિયો ! આપણા દેવસેન રાજાને શ્વેત-શંખતલ-વિમલ એવો ચતુર્દન્ત હસ્તિરત્ન ઉત્પન્ન થયો છે, તેથી હે દેવાનુપ્રિયો ! આપણા દેવસેન રાજાનું વિમલવાહન એવું ત્રીજું નામ થાઓ, પછી તેમનું વિમલવાહન ત્રીજું નામ થશે. પછી તે વિમલવાહન રાજા 30 વર્ષ ગ્રહવાસમાં રહીને માતા-પિતા દેવગત થયા પછી વડીલ વર્ગની આજ્ઞા મેળવી શરદ ઋતુમાં અનુત્તર મોક્ષમાર્ગમાં તત્પર થશે. વળી લોકાંતિક દેવો જિતકલ્પ મુજબ તેવી ઇષ્ટ, કાંત, પ્રિય, મનોજ્ઞ, મણામ, ઉદાર, કલ્યાણકારી, ધન્ય, શિવ, મંગલ, સશ્રીક એવી વાણીથી અભિનંદાતા, અભિસ્તવાતા બહારના સુભૂમિ ભાગ ઉદ્યાનમાં એક દેવદૂષ્ય ગ્રહણ કરીને, મુંડ થઈને, ગૃહવાસ છોડીને અણગારિક પ્રવ્રજ્યા લેશે. તે ભગવંત સાતિરેક બાર વર્ષ હંમેશા કાયાને વોસિરાવીને દેહની સંભાળ ન કરતા જે કોઈ ઉપસર્ગો ઉત્પન્ન થશે. જેમ કે - દેવ, મનુષ્ય કે તિર્યંચયોનિકો વડે ઉત્પન્ન કરાયેલા તે સમ્યક્ રીતે સહન કરશે, ખમશે, તિતિક્ષા કરશે, મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 121

Page #122
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ અધ્યાસિત કરશે. ત્યારે તે ભગવંત ઇર્યાસમિત, ભાષાસમિત યાવત્ ગુપ્ત બ્રહ્મચારી, અમમત્વ, અકિંચન, છિન્નગ્રંથ, નિરુપલેપ, કાંસ્ય પાત્રવત્ મુક્તતોય યાવત્ જ્ઞાનરૂપ તેજ વડે દીપ્ત થશે, (તે સંગ્રહણી ગાથાઓ આ પ્રમાણે-). (873) કાંસ્ય, શંખ, જીવ, ગગન, વાયુ, શારદસલીલ, કમલપત્ર, કુર્મ, વિહગ, ખગ, ભારંડ. (874) કુંજર, વૃષભ, સિંહ, પર્વતરાજ, અક્ષોભસાગર, ચંદ્ર, સૂર્ય, કનક, વસુંધરા, સુહુત અગ્નિ - એવા થશે. (875) તે ભગવંતને ક્યાંય પ્રતિબંધ નહીં હોય, તે પ્રતિબંધ ચાર પ્રકારે કહ્યો છે - અંડજ, પોતજ, અવગ્રહિક, પ્રગ્રહિક. જે જે દિશામાં ઇચ્છશે તે તે દિશામાં અપ્રતિબદ્ધ શુચિભૂત લઘુભૂત અલ્પગ્રંથ થઈ સંયમ વડે આત્માને ભાવતા તે વિમલવાહન મુનિ વિચરશે. તે ભગવંતને અનુત્તરજ્ઞાન, અનુત્તર દર્શન, અનુત્તર ચારિત્ર વડે એ રીતે આલય-વિહાર વડે આર્જવ, માર્દવ, લાઘવ, ક્ષમા, મુક્તિ, ગુપ્તિ, સત્ય, સંયમ, તપ-ગુણ-સુચરિત-સોવચિય-ફલ પરિનિર્વાણ માર્ગ વડે આત્માને ભાવતા ધ્યાનાંતરિકામાં વર્તતા અનંત, અનુત્તર, નિર્ણાઘાત યાવત્ ઉત્તમ કેવલજ્ઞાન-દર્શન ઉત્પન્ન થશે. ત્યારે તે ભગવંત અહંતુ જિન થશે. કેવલી, સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી, દેવ સહિત મનુષ્ય અને અસુરલોકના પર્યાયોને જાણશે અને જોશે.સર્વ લોકને, સર્વે જીવોના આગતિ, ગતિ, સ્થિતિ, ચ્યવન, ઉપપાત, તર્ક, મનો માનસિક, ભક્ત, કૃત, પરિસેવિત, પ્રગટકર્મ, ગુપ્ત કર્મ, તેને છાના નહીં રહે, રહસ્યના ભાગી નહીં થાય. તે તે કાળમાં મન, વચન, કાયાના યોગમાં વર્તતા સર્વલોકમાં સર્વ જીવોના સર્વભાવોને જાણતા અને જોતા વિચરશે. ત્યારે તે ભગવદ્ તે અનુત્તર ઉત્તમ કેવલજ્ઞાન-દર્શનથી દેવ-મનુષ્ય-અસુરલોકને જાણીને શ્રમણ નિર્ચન્થોને જે કોઈ ઉપસર્ગ ઉપજશે, કેમ કે - દેવ, મનુષ્ય કે તિર્યંચ સંબંધી ઉપજશે તેને સારી રીતે સહેશે, ખમશે, તિતિક્ષશે, અધ્યાસિત કરશે, ત્યારે તે ભગવન અણગાર થશે, ઇર્યાસમિત, ભાષાસમિત એ રીતે જેમ વર્ધમાનસ્વામીમાં કહ્યું તે બધું જ કહેવું યાવત્ અવ્યાપાર શાંત યોગયુક્ત, તે ભગવંતને એવા વિહારથી વિચરતા બાર વર્ષ અને તેર પક્ષ વીતતા તેરમાં વર્ષની. મધ્ય વર્તતા અનુત્તર જ્ઞાન વડે યાવત્ ભાવના અધ્યયન મુજબ ઉત્તમ કેવલજ્ઞાન-દર્શન ઉત્પન્ન થશે સર્વજ્ઞ સર્વદર્શી થશે. ભાવના સહિત પાંચ મહાવ્રત અને છ જવનિકાયની રક્ષાનો ધર્મ કહેતા વિચરશે. હે આર્યો ! - જે રીતે મેં શ્રમણ નિર્ચન્થોને એક આરંભ સ્થાન કહેલ છે, તે રીતે મહાપદ્મ અહંતુ પણ શ્રમણ નિર્ચન્થોને એક આરંભ સ્થાનને કહેશે. જે રીતે મેં શ્રમણ નિર્ચન્થોને બે બંધન-પ્રેમ બંધન અને દ્વેષ બંધન કહ્યા, તેમ મહાપદ્મ અહંતુ શ્રમણ નિર્ચન્થોને બે બંધન કહેશે - પ્રેમ અને દ્વેષ બંધન. જેમ મેં શ્રમણ નિર્ચન્થોને ત્રણ દંડ કહ્યા - મનદંડ આદિ, તેમ મહાપદ્મ અહંતુ શ્રમણ નિર્ચન્થોને ત્રણ દંડ કહેશે. આ અભિલાપ વડે ક્રોધકષાય આદિ ચાર કષાયો, શબ્દાદિ પાંચ કામગુણો, પૃથ્વીકાય યાવત્ ત્રસકાય એ છા જીવનિકાયો જેમ મેં કહ્યા તેમ યાવત્ તે પણ કહેશે. આ અભિલાપ વડે સાત ભયસ્થાનો મેં કહ્યા, તેમ મહાપદ્મ અહંતુ પણ શ્રમણ નિર્ચન્થોને સાત ભયસ્થાનો કહેશે, એ રીતે આઠ મેદસ્થાન, નવ બ્રહ્મચર્યગુપ્તિઓ, દશવિધ શ્રમણ ધર્મ, યાવત્ ૩૩-આશાતનાઓ. જે રીતે હે ! મેં શ્રમણ નિર્ચન્થોને નગ્નભાવ, મંડભાવ, અસ્નાન, અદંતધાવન, અછત્રત્વ, પગરખા રહિતતા, ભૂમિશચ્યા, ફલકશય્યા, કાષ્ઠશય્યા, કેશલોચ, બ્રહ્મચર્યવાસ, પરગૃહપ્રવેશ યાવત્ લબ્ધ-અપલબ્ધ વૃત્તિ કહેલી છે, એ રીતે મહાપદ્મ અહંતુ પણ શ્રમણ નિર્ચન્થોને નગ્નભાવ યાવત્ લબ્ધ-અપલબ્ધ વૃત્તિ કહેશે. હે આર્યો ! જે રીતે મેં શ્રમણ-નિર્ચન્થોને આધાકર્મી, ઔશિક, મિશ્રજાત, અધ્યવપૂરક, પૂતિક, ક્રીત, પ્રામિત્ય, મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 122

Page #123
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ આચ્છેદ્ય, અનિસૃષ્ટ, અભ્યાહત, કાંતારભક્ત, દુર્ભિશભક્ત, ગ્લાનભક્ત, વર્ટલિકાભક્ત, પ્રાથૂર્ણભક્ત, મૂલ-કંદફલ-બીજ –હરિત-ભોજન નિષેધેલ છે, એ રીતે મહાપદ્મ અહંદુ પણ આધાકર્મિક યાવત્ હરિતભોજન લેવાનો નિષેધ કરશે. હે આર્યો ! જે રીતે મેં શ્રમણ નિર્ચન્થોને પાંચ મહાવ્રતિક, સુપ્રતિક્રમણ, અચલક ધર્મ કહેલ છે, એ રીતે મહાપદ્મ અહંદુ પણ શ્રમણ નિર્ચન્થોને પંચમહાવ્રતિક યાવતુ અચેલક ધર્મને કહેશે. હે આર્યો ! જે રીતે મેં પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાવ્રત યુક્ત બાર પ્રકારનો શ્રાવકધર્મ કહ્યો છે, તે રીતે મહાપદ્મ અર્હત્ પણ કહેશે. હે આર્યો ! જે રીતે શ્રમણ નિર્ચન્થોને મેં શય્યાતર અને રાજપીંડ નિષેધ્યો છે, તે રીતે મહાપદ્મ અર્હત્ પણ શ્રમણોને નિષેધ કરશે. હે આર્યો ! જે રીતે મને નવ ગણ અને અગિયાર ગણધરો છે, એ રીતે મહાપદ્મ અહંને પણ નવ ગણ, અગિયાર ગણધરો થશે. હે આર્યો ! જે રીતે હું 30 વર્ષ ગૃહવાસ મધ્યે વસીને મુંડ થઈને યાવત્ દીક્ષિત થઈ બાર વર્ષ, તેર પક્ષ છદ્મસ્થ પર્યાય પાળીને તેર પક્ષ ન્યૂન 30 વર્ષના કેવલી પર્યાયને પાળીને 42 વર્ષ શ્રામાણ્ય પર્યાયને પાળીને 72 વર્ષ સર્વાયુ પાળીને સિદ્ધ થઈશ યાવત્ સર્વ દુઃખોનો અંત કરીશ, એ રીતે મહાપદ્મ અહંતુ 30 વર્ષ ગૃહવાસમાં રહીને યાવત્ 72 વર્ષ સર્વાયુ પાળીને યાવત્ સર્વ દુઃખોનો અંત કરશે. (876) જે શીલ સમાચાર અર્હત્ તીર્થંકર મહાવીરનો હતો તે શીલ સમાચાર મહાપદ્મ અહંના થશે. સૂત્ર-૮૭૭ થી 887 (877) નવ નક્ષત્રો ચંદ્રના પશ્ચિમભાગા કહ્યા છે, તે આ - (878) અભિજિતુ, શ્રવણ, ઘનિષ્ઠા, રેવતી, અશ્વિની, મૃગશીર્ષ, પુષ્ય, હસ્ત, ચિત્રા. આ નવ પશ્ચિમભાગા છે. (879) આનત, પ્રાણત, આરણ, અશ્રુત કલ્પમાં વિમાનો 900 યોજન ઊર્ધ્વ ઉચ્ચત્વથી કહેલા છે. (880) વિમલવાહન કુલકર 900 ધનુષ ઉર્ધ્વ ઊંચાઈપણે હતા. (881) કૌશલિક અર્હત્ ઋષભ આ અવસર્પિણીમાં નવ કોડાકોડી સાગરોપમ વ્યતીત થયા પછી તીર્થ પ્રવર્તાવ્યું. (882) ધનદંત, લષ્ટદંત, ગૂઢદંત, શુદ્ધદંત અંતર્લીપના દ્વીપો 900-900 યોજન લાંબા-પહોળા છે. (883) શુક્ર મહાગ્રહની નવ વીથીઓ કહી છે - હયવીથી, ગજવીથી, નાગવીથી, વૃષભવીથી, ગોવીથી, ઉરગવીથી, અજવીથી, મૃગવીથી, વૈશાનરવીથી. (884) નવ પ્રકારે નોકષાય વેદનીય કર્મો કહ્યા છે - સ્ત્રીવેદ, પુરુષવેદ, નપુંસકવેદ, હાસ્ય, રતી, આરતી, ભય, શોક અને દુર્ગછા. (885) ચઉરિન્દ્રિયની જાતિ કુલ કોટિ યોનિ પ્રમુખ નવ લાખ કહી છે. ભૂજ પરિસર્પ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ યોનિકોની જાતિફલ કોટિ તેમજ છે. (886) જીવો નવ સ્થાન વડે નિવર્તિત પુદ્ગલ પાપકર્મપણે ચયન કર્યા છે - કરે છે - કરશે. પૃથ્વીકાય નિવર્તિત યાવત્ પંચેન્દ્રિય નિવર્તિત. એ પ્રમાણે ચય, ઉપચય યાવત્ નિર્જરા કર્યા છે - કરે છે - કરશે. (887) નવ પ્રદેશિક સ્કંધ અનંતા કહ્યા છે, નવ પ્રદેશ અવગાઢ પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા છે યાવત્ નવગુણ રુક્ષ પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા છે. સ્થાન-૯નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 123

Page #124
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ સ્થાન-૧૦ સૂત્ર-૮૮૮ લોક સ્થિતિ અર્થાત લોકનો સ્વભાવ દશ ભેદે કહેલ છે - (1) જે લોકમાં જીવો મરી મરીને ત્યાં ત્યાં જ વારંવાર ઉત્પન્ન થાય છે એ પ્રમાણે એક લોકસ્થિતિ કહી. (2) જે જીવોને પ્રવાહથી નિરંતર પાપકર્મ બંધાય છે, એ પ્રમાણે એક લોકસ્થિતિ કહી છે. (3) જે જીવોને પ્રવાહથી નિરંતર મોહનીય પાપકર્મ બંધાય છે, એમ એક લોકસ્થિતિ કહી છે. (4) એમ થયું નથી, થતું નથી, થશે નહીં, જે જીવો અજીવો થશે કે અજીવો જીવો થશે એવી એક લોકસ્થિતિ. (5) એમ થયું નથી, થતું નથી, થશે નહીં કે જે ત્રસજીવોનો વ્યવચ્છેદ થશે, સ્થાવર જીવોનો વ્યવચ્છેદ થશે અથવા સ્થાવર જીવો ત્રસરૂપે થશે એ પ્રમાણે પણ એક લોક સ્થિતિ છે. (6) એવું થયું નથી, થશે નહીં કે જે લોક અલોક થશે, અલોક લોક થઈ જશે, એવી એક લોકસ્થિતિ કહી છે. (7) એવું થયું નથી, થતું નથી, થશે નહીં કે - જે લોક અલોકમાં પ્રવેશશે અથવા અલોક લોકમાં પ્રવેશશે એવી એક લોક સ્થિતિ કહી છે. (8) જેટલા ક્ષેત્રમાં લોક છે તેટલા ક્ષેત્રમાં જીવો છે, એટલામાં જીવો છે તેટલામાં લોક છે એવી એક લોક સ્થિતિ છે. (9) જ્યાં સુધી જીવો અને પુદ્ગલોનો ગતિપર્યાય છે ત્યાં સુધી લોક છે, જ્યાં સુધી લોક છે ત્યાં સુધી જીવો અને પુદ્ગલોનો ગતિ પર્યાય છે એમ એક લોકસ્થિતિ છે. (10) બધા લોકાંતમાં અબદ્ધ પાર્શ્વધૃષ્ટ પુદ્ગલો રૂક્ષતાએ પરિણમે છે, જેથી જીવો તથા પુદ્ગલો લોકાંતથી બહાર જવા સમર્થ ન થાય તે લોકસ્થિતિ. સૂત્ર-૮૮૯ થી 891 (889) દશ પ્રકારે શબ્દ કહેલ છે, તે આ પ્રમાણે - (890) નિર્ધારી, પીંડિમ, રૂક્ષ, ભિન્ન, જર્જરીત, દીર્ઘ, હસ્ત, પૃથત્વ, કાકણી, કિંકિણી સ્વર. (891) દશ ઇન્દ્રિયના અર્થો અતીતા કહ્યા છે - કોઈ દેશથી શબ્દને સાંભળે, કોઈ સર્વથી શબ્દને સાંભળે, કોઈ દેશથી રૂપને જુએ, કોઈ સર્વથી રૂપને જુએ છે, એ રીતે ગંધ, રસ, સ્પર્શ યાવત્ કોઈ સર્વથી સ્પર્શને અનુભવેલ છે. દશ ઇન્દ્રિયના અર્થો પ્રત્યુત્પન્ન કહ્યા છે - કોઈ એક દેશથી શબ્દને સાંભળે છે, કોઈ એક સર્વથી શબ્દને સાંભળે છે યાવત્ સ્પર્શને. દશ ઇન્દ્રિયાર્થો અનાગત કહ્યા છે - કોઈ એક દેશથી શબ્દને સાંભળે છે, કોઈ સર્વથી શબ્દને સાંભળે છે ચાવત્ સ્પર્શને અનુભવે છે. સૂત્ર-૮૯૨ થી 894 (892) દશ પ્રકારે અચ્છિન્ન પુદ્ગલો ચલિત થાય, તે આ - 1. આહાર કરાતા પુદ્ગલ ચલે, 2. પરિણામ પમાડાતા ચલે, 3. ઊંચો શ્વાસ લેતા ચલે, 4. નીચો શ્વાસ લેતા ચલે, 5. વેદાતા ચલે, 6. નિર્જરાતા ચલે, 7. વિદુર્ગાતા ચલે, 8. પરિચાર કરતા ચલે, 9. યક્ષાવિષ્ટતાથી ચલે, 10. શરીરના વાયુથી પ્રેરિત પુદ્ગલો ચલે. (893) દશ કારણે ક્રોધોત્પત્તિ થાય છે. તે આ પ્રમાણે - 1. મારા મનોજ્ઞ શબ્દ-સ્પર્શ-રસ-રૂપ-ગંધ-અપહરેલ છે. 2. અમનોજ્ઞ શબ્દ-સ્પર્શ-રસ-રૂપ-ગંધ આણે આપેલ છે. 3. મારા મનોજ્ઞ શબ્દાદિ આ હરે છે. 4. અમનોજ્ઞ શબ્દાદિ મને આ આપે છે. 5. મારા મનોજ્ઞ શબ્દાદિ આ હરશે. 6. અમનોજ્ઞ શબ્દાદિ મને આ આપશે. 7. મારા મનોજ્ઞ શબ્દાદિ અપહરેલ છે - અપહરે છે - મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 124

Page #125
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ અપહરશે. 8. અમનોજ્ઞ શબ્દાદિ આ પુરુષે આપેલ છે - આપે છે - આપશે. 9. મારા મનોજ્ઞ શબ્દાદિને યાવત્ અપહરેલ છે - અપહરે છે - અપહરશે તથા અમનોજ્ઞ શબ્દાદિ મને આપેલ છે - આપે છે - આપશે. 10. હું આચાર્ય, ઉપાધ્યાયોને વિશે સમ્યગુ વર્તુ છું, મને આચાર્ય, ઉપાધ્યાયોએ વિપરીત પણે સ્વીકારેલ છે. એમ ચિંતવવાથી ક્રોધ ઉપજે. (894) દશ ભેદે સંયમ કહેલ છે - પૃથ્વીકાય સંયમ યાવત્ વનસ્પતિકાય સંયમ, બેઇન્દ્રિય સંયમ, તેઇન્દ્રિય સંયમ, ચઉરિન્દ્રિય સંયમ, પંચેન્દ્રિય સંયમ, અજીવકાય સંયમ. અસંયમ દશ પ્રકારે કહેલ છે–પૃથ્વીકાયિક અસંયમ, અપૂ-તેહ-વાયુ-વનસ્પતિ યાવત્ અજીવકાય અસંયમ દશ પ્રકારે સંવર કહેલ છે - શ્રોત્રેન્દ્રિય સંવર યાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિય સંવર, મન-વચન-કાય સંવર, ઉપકરણ સંવર, સૂચિકુશાગ્ર સંવર. દશ પ્રકારે અસંવર કહેલ છે - શ્રોત્રેન્દ્રિય અસંવર યાવત્ સૂચિકુશાગ્ર અસંવર. સૂત્ર-૮૫ થી 900 (895) દશ કારણે “હું જ ઉત્કૃષ્ટ છું.” એમ મદવાળો થાય, તે આ - જાતિમદથી, કુલમથી,બળમદથી, રૂપમદથી, તપમદથી, જ્ઞાનમદથી, લાભમદથી, ઐશ્વર્ય મદથી, નાગકુમાર-સુવર્ણકુમાર દેવો મારી પાસે શીધ્ર આવે છે એવા મદથી, સામાન્ય પુરુષોના ધર્મથી મને શ્રેષ્ઠ અવધિજ્ઞાન-દર્શન ઉત્પન્ન થયા છે એ મદથી. (896) સમાધિ દશ ભેદે કહી છે - પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષા-અદત્તાદાન-મૈથુન-પરિગ્રહ વિરમણ, ઇર્યા-ભાષા-એષણા-આદાન ભાંડ માત્ર નિક્ષેપણા - ઉચ્ચાર પ્રસવણ પારિષ્ઠાપનિકા સમિતિ. અસમાધિ દશ ભેદે કહી - પ્રાણાતિપાત યાવત્ પરિગ્રહ, ઇર્યા અસમિતિ યાવત્ ઉચ્ચાર પ્રસવણ ખેલા સિંધાણગ પારિષ્ઠાપનિકા અસમિતિ. (897) પ્રવ્રજ્યા દશ ભેદે કહી. તે આ પ્રમાણે (898) છંદા-ઈચ્છાથી લેવાતી દીક્ષા, રોસા રોષથી લેવાતી દીક્ષા,, પરિજૂર્ણા-દરિદ્રતાથી લેવાતી દીક્ષા, સ્વપ્ના-સ્વપ્ન સંકેતથી લેવાતી દીક્ષા, પ્રતિકૃતા-પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક લેવાતી દીક્ષા, સ્મારણા-જાતિસ્મરણ જ્ઞાનથી. લેવાતી દીક્ષા, રોગિણીકા-રોગના કારણે લેવાતી દીક્ષા, અનાદતા-અનાદર થવાથી લેવાતી દીક્ષા, દેવસંજ્ઞપ્તિ-દેવ દ્વારા પ્રતીબોધથી લેવાતી દીક્ષા, વત્સાનુબંધિતા-પુસ્નેહથી લેવાતી દીક્ષા. (899) શ્રમણધર્મ દશ ભેદે છે. તે આ - ક્ષમા, મક્તિ-નિર્લોભતા, આર્જવ-સરળતા. માર્દવ-કૂદતા લાઘવ-લઘુતા, સત્ય, સંયમ, તપ, ત્યાગ અને બ્રહ્મચર્યવાસ. વૈયાવચ્ચ દશ ભેદે કહી છે. તે આ - આચાર્ય વૈયાવચ્ચ, ઉપાધ્યાય-સ્થવિર-તપસ્વી-ગ્લાન-શૈક્ષ-કુલગણ-સંઘ-સાધર્મિક વૈયાવચ્ચ. (900) જીવ પરિણામ દશ ભેદે કહ્યા છે. તે આ - ગતિ પરિણામ, ઇન્દ્રિય પરિણામ, કષાય-લેશ્યા-યોગઉપયોગ-જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર-વેદ પરિણામ. અજીવ પરિણામ દશ ભેદે કહ્યા છે - બંધન પરિણામ, ગતિસંસ્થાન-ભેદ-વર્ણ-ગંધ-સ્પર્શ-અગુરુલઘુ-શબ્દ પરિણામ. સૂત્ર-૯૦૧/ 902 | (901) આકાશ સંબંધી અસ્વાધ્યાય દશ ભેદે કહ્યો છે - ઉલ્કાપાત, દિશાદાહ, ગર્જિત, વિદ્યુતું, નિર્ધાત, યૂપક, યક્ષાદીપ્ત, ધૂમિકા, મહિકા, રજઘાત. ઔદારિક અસ્વાધ્યાય દશ ભેદે કહ્યો છે - અસ્થિ, માંસ, લોહી, અશુચિ સામંત, શ્મશાન સામંત, ચંદ્રગ્રહણ, સૂર્યગ્રહણ, પતન, રાજવિગ્રહ, ઉપાશ્રયમાં ઔદારિક શરીર (મૃતક) પડેલું હોય. (902) પંચેન્દ્રિય જીવોનો આરંભ ન કરનારને દશ ભેદે સંયમ થાય - શ્રોત્રના સુખનો નાશ કરનાર થતો મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 125

Page #126
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ III. નથી, શ્રોત્રના દુઃખનો સંયોગ કરનાર ન થાય. એ પ્રમાણે યાવત્ સ્પર્શના દુઃખનો સંયોગ ન થાય. એ પ્રમાણે અસંયમ પણ દશ ભેદે કહેવો. સૂત્ર-૯૦૩ થી 917 (903) દશ સૂક્ષ્મો કહેલા છે - પ્રાણ સૂક્ષ્મ, પનક સૂક્ષ્મ યાવત્ સ્નેહ સૂક્ષ્મ, ગણિત સૂક્ષ્મ, ભંગ સૂક્ષ્મ. (904) જંબૂદ્વીપના મેરુની દક્ષિણે ગંગા, સિંધુ મહાનદીઓમાં દશ મહાનદીઓ મળે છે. તે આ - સમૂના, સરયૂ, આવી, કોશી, મહી, શતદ્ર, વિવત્સા, વિભાષા, ઐરાવતી, ચંદ્રભાગા. જંબુદ્વીપના મેરુની ઉત્તરે રક્તા, રક્તવતી મહાનદીઓમાં દશ મહાનદીઓ મળે છે. તે આ - કૃષ્ણા, મહાકૃષ્ણા, નીલા, મહાનીલા, તીરા, મહાતીરા, ઇન્દ્રા યાવતું મહાભોગા (905) જંબુદ્વીપના ભરત ક્ષેત્રમાં દશ રાજધાનીઓ કહી છે, તે આ પ્રમાણે - (906) ચંપા, મથુરા, વારાણસી, શ્રાવસ્તી, સાકેત, હસ્તિનાપુર, કાંડિલ્ય, મિથિલા, કૌશાંબી, રાજગૃહ. (907) આ દશ રાજધાનીમાં દશ રાજાઓ મુંડ થઈને યાવત્ પ્રવ્રજિત થયા. તે આ - ભરત, સગર, મઘવા, સનકુમાર, શાંતિ, કુંથુ, અર, મહાપદ્મ, હરિસેન અને જય. (908) જંબુદ્વીપનો મેરુ પર્વત 1000 યોજન જમીનમાં, પૃથ્વીતલે 10,000 યોજન, ઉપરના ભાગે 1000 યોજન, સર્વાગ્રપણે લાખ યોજન કહ્યો છે. (909) જંબુદ્વીપના મેરુ પર્વતના બહુ મધ્ય ભાગે આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ઉપરનો અને નીચેનો ક્ષુલ્લક પ્રતરમાં ત્યાં આઠ પ્રદેશિક રુચક કહેલ છે જ્યાંથી આ દશ દિશાઓ પ્રવર્તે છે. તે આ - પૂર્વ, અગ્નિ, દક્ષિણ, નૈઋત્ય, પશ્ચિમ, વાયવ્ય, ઉત્તર, ઈશાન, ઊર્ધ્વ, અધો. આ દશ દિશાના દશ નામો કહ્યા છે, તે આ - (910) ઐન્દ્રી, આગ્નેયી, યમા, નૈઋત્યી, વારુણી, વાયવ્યા, સોમા, ઈશાના, વિમલા અને તેમાં જાણવી. (911) લવણ સમુદ્ર મધ્યે 10,000 યોજન ગોતીર્થ રહિત ક્ષેત્ર કહ્યું છે - લવણસમુદ્રની 10,000 યોજના પ્રમાણ ઉદકમાલા કહી છે. બધા મોટા પાતાળકળશો એક લાખ યોજન ઊંડાઈથી કહ્યા છે, મૂલમાં 10,000 યોજન પહોળા છે, બહુમધ્ય દેશ ભાગે એક પ્રદેશવાળી શ્રેણીમાં લાખ યોજન પહોળા છે. ઉપરના મુખમાં મૂળમાં 10,000 યોજન પહોળા છે. તે મહાપાતાળ કળશોની ઠીકરી સર્વતઃ વજરત્નમય, સર્વત્ર સમાન 1000 યોજન જાડાઈથી છે. બધાં લઘુપાતાળ કળશો 1000 યોજન ઊંડાઈથી છે. મૂળમાં 100 યોજન પહોળા છે. બહુમધ્ય દેશભાગમાં એક પ્રદેશિક શ્રેણીમાં 1000 યોજન પહોળા છે. ઉપર મુખના મૂલમાં 100 યોજન પહોળા છે. તે લઘુ પાતાળ કળશોની ઠીકરી સર્વતઃ વજરત્નમય, સર્વત્ર સમ દશ યોજનની જાડાઈ વડે કહેલી છે. (912) ધાતકીખંડના બંને મેરુ પર્વતો 1000 યોજન ઊંડાઈથી અને ભૂમિતલમાં દેશ-ઉન 10,000 યોજન પહોળાઈથી તથા ઉપરના ભાગે 1000 યોજન પહોળાઈથી કહેલ છે. પુષ્કરવરદ્વીપાર્ટુના બંને મેરુ પર્વતો દશ યોજન, એ જ પ્રમાણે ધાતકીખંડની માફક જાણવા. (913) બધા વૃત્ત વૈતાઢ્ય પર્વતો 1000 યોજનની ઉર્ધ્વ ઉચ્ચત્વ વડે 1000 ગાઉની ઊંડાઈ વડે સર્વત્ર સમ, પ્યાલાને આકારે રહેલા અને 1000 યોજનની પહોળાઈ વડે કહેલા છે. (914) જંબૂદ્વીપમાં દશ ક્ષેત્રો કહેલા છે - ભરત, ઐરાવત, હૈમવત, હૈરયવત, હરિવર્ષ, રમ્યવર્ષ પૂર્વવિદેહ, અપરવિદેહ, દેવફરુ ઉત્તરકુરુ. (915) માનુષોત્તર પર્વત મૂલમાં 1022 યોજન પહોળાઈથી છે. (916) બધા અંજનક પર્વતો 1000 યોજન ઊંડા, મૂલમાં 10,000 યોજન પહોળા, ઉપર 1000 યોજના પહોળા છે. બધા દધિમુખ પર્વતો 1000 યોજન ઊંડા, સર્વત્ર સમ, પ્યાલા આકારે, 10,000 યોજન પહોળા છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 126

Page #127
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ બધા રતિકર પર્વતો 1000 યોજન ઊંચા, 1000 ગાઉ ઊંડા, સમ, ઝાલર આકારના તથા 10,000 યોજના પહોળાઈથી કહ્યા છે. (917) રુચકવર પર્વત 1000 યોજન ઊંડા, મૂલમાં 10,000 યોજન પહોળા, ઉપર 1000 યોજન પહોળા છે. કુંડલવર પર્વત એમજ જાણવો. સૂત્ર-૯૧૮ દ્રવ્યાનુયોગ દશ ભેદે કહ્યો છે, તે આ છે - દ્રવ્યાનુયોગ, માતૃકાનુયોગ, એકાર્થિકાનુયોગ, કરણાનુયોગ, અર્પિતાનર્પિતાનુયોગ, ભાવિતાભાવિતાનુયોગ, બાહ્યાબાહ્યાનુયોગ, શાશ્વતાશાશ્વત, તથાજ્ઞાન, અતથાજ્ઞાન. સૂત્ર-૯૧૯ અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમરનો તિગિચ્છિકૂટ ઉત્પાતપર્વત મૂલમાં 1022 યોજન વિખંભ છે. અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમરના સોમ લોકપાલનો સોમપ્રભ ઉત્પાતપર્વત 1000 યોજન ઊંચો, 1000 ગાઉ ભૂમિમાં, મૂલમાં 1000 યોજન વિધ્વંભથી છે. અસુરેન્દ્ર અસુરરાજ ચમરના યમ લોકપાલનો યમપ્રભ ઉત્પાતપર્વત એમ જ છે. એ રીતે વરુણ અને વૈશ્રમણનો છે. વૈરોચનરાજ વૈરોચનેન્દ્ર બલિનો રુચકેન્દ્ર ઉત્પાતપર્વત મૂલમાં 1022 યોજન વિખંભથી છે. વૈરોચનેન્દ્ર બલિના સોમ લોકપાલને એમ જ છે. જે રીતે ચમરેન્દ્રના લોકપાલનો ઉત્પાતપર્વત કહ્યા તેમ બલિન્દ્રના કહેવા. નાગરાજ નાગકુમારેન્દ્ર ધરણનો ધરણપ્રભ ઉત્પાતપર્વત 1000 યોજન ઊંચો, 1000 ગાઉ જમીનમાં, મૂલમાં 1000 યોજન વિધ્વંભથી છે. નાગરાજ નાગકુમારેન્દ્ર ધરણના કાલવાલ લોકપાલનો મહાકાલપ્રભ ઉત્પાતપર્વત 1000 યોજન ઊંચો આદિ એમ જ છે. એ રીતે યાવત્ શંખપાલનો કહેવો. એ રીતે ભૂતાનંદનું પણ કહેવું. એ રીતે લોકપાલોનું ધરણની જેમ કહેવું. તેમજ યાવત્ સ્વનિત કુમારોને લોકપાલ સહિત કહેવા. બધા ઉત્પાતપર્વતો સદશ નામવાળા જાણવા. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રનો શક્રપ્રભ ઉત્પાતપર્વત 10,000 યોજન ઊંચો, 10,000 ગાઉ જમીનમાં, મૂલમાં 10,000 વિખંભથી છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રના સોમ લોકપાલનો જેમ શક્રનું કહ્યું તેમજ બધા લોકપાલોનો, બધા ઇન્દ્રોનો યાવત્ અચ્યતેન્દ્ર અને તેના લોકપાલોનું કહેવું. બધાના ઉત્પાતપર્વતોનું પ્રમાણ સરખું છે. સૂત્ર-૯૨૦ થી 928 (920) બાદર વનસ્પતિકાયિકોને ઉત્કૃષ્ટથી 1000 યોજન શરીર-અવગાહના કહી છે. જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકોને ઉત્કૃષ્ટથી 1000 યોજન શરીર-અવગાહના કહી છે. ઉરપરિસર્પ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોને પણ તેમજ કહી છે. (921) સંભવ અહથી અભિનંદન અત્ દશ લાખ ક્રોડ સાગરોપમ વ્યતીત થયે ઉત્પન્ન થયા. (922) અનંતક દશ ભેદે કહ્યા છે - નામાનંતક, સ્થાપનાનંતક, દ્રવ્યાનંતક, ગણનાનંતક, પ્રદેશાનંતક, એકતો-અનંતક, દ્વિધાઅનંતક, દેશવિસ્તારામંતક, સર્વવિસ્તારામંતક, શાશ્વતાનંતક. (923) ઉત્પાત પૂર્વની દશ વસ્તુઓ કહી છે. અસ્તિનાસ્તિપ્રવાદ પૂર્વની દશ ચૂલવસ્તુઓ કહી છે. (924) પ્રતિસેવના દશ ભેદે છે, તે આ પ્રમાણે - (925) દર્પ, પ્રમાદ, અનાભોગ, ચાતુર, આપત્તિ, શંકિત, સહસાત્કાર, ભય, પ્રદ્વેષ અને વિમર્શ. (926) દશ આલોચના દોષો કહ્યા છે, તે આ પ્રમાણે - મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 127

Page #128
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ” (927) 1. આકંપઇત્વા-સેવા આદિ દ્વારા પ્રાયશ્ચિત્ત દેનારને પ્રસન્ન કરે, જેથી ગુરુ ઓછું પ્રાયશ્ચિત્ત આપે. 2. અનુમાનઇત્વા- આ આચાર્ય મૃદુ કે કઠોર દંડવાળા છે એમ અનુમાન કરીને પ્રાયશ્ચિત્ત માંગે . ૩.જંદિä- ગુરુએ જોયેલા દોષની જ આલોચના કરવી, ન જોયેલા દોષ ન કહેવા. 4. બાદર- માત્ર મોટા દોષ આલોચવા. 5. સૂક્ષ્મ- માત્ર નાના દોષ આલોચવા , ૬.છન્ન-ગુરૂ ન સમજે તેમ આલોચવું. 7. શબ્દાકુલ-અન્ય અગીતાર્થ સાંભળે તેમ આલોચે, 8. બહુજન-બહુવ્યક્તિ પાસે આલોચે , 9. અવ્યક્ત-અગીતાર્થ પાસે આલોચે, 10. તત્સવી- આલોચના દેનાર જે દોષનું સેવન કરતા હોય તેની પાસે આલોચના લેવી . | (928) દશ સ્થાનોથી સંપન્ન અણગાર પોતાના દોષોને આલોચવાને યોગ્ય છે - જાતિ સંપન્ન, કુલ સંપન્ન એ રીતે આઠમાં સ્થાનમાં કહ્યા મુજબ યાવત્ શાંત, દાંત, અમાપી, અપશ્ચાનતાપી. દશ સ્થાને સંપન્ન અણગાર આલોચના આપવાને યોગ્ય છે - આચારવાન, અવધારણવાન, યાવત્ અપાયદર્શી, પ્રિયધર્મી અને દઢધર્મી. પ્રાયશ્ચિત્ત દસ પ્રકારે કહેલ છે - આલોચના યોગ્ય યાવતુ અનવસ્થાપ્ય અને પારાંચિત્ત યોગ્ય. સૂત્ર-૯૨૯ થી 935 (929) મિથ્યાત્વ દશ ભેદે કહ્યું - (1) અધર્મમાં ધર્મસંજ્ઞા, (2) ધર્મમાં અધર્મસંજ્ઞા, (3) અમાર્ગમાં માર્ગ સંજ્ઞા, (4) માર્ગમાં ઉન્માર્ગ સંજ્ઞા, (5) અજીવમાં જીવસંજ્ઞા, (6) જીવમાં અજીવસંજ્ઞા, (7) અસાધુમાં સાધુ સંજ્ઞા, (8) સાધુમાં અસાધુસંજ્ઞા, (9) અમુક્તમાં મુક્તસંજ્ઞા, (10) મુક્તમાં અમુક્ત સંજ્ઞા. (930) અર્હત્ ચંદ્રપ્રભ દશ લાખ પૂર્વનું સર્વાયુ પાળીને સિદ્ધ યાવત્ સર્વ દુઃખથી મુક્ત થયા. અહંદુ ધર્મ દશ લાખ વર્ષનું સર્વાયુ પાળીને સિદ્ધ યાવત્ દુઃખ મુક્ત થયા. અહંતુ નમી દશ હજાર વર્ષનું સર્વાયુ પાળીને સિદ્ધ યાવત્ દુઃખ મુક્ત થયા. વાસુદેવ પુરુષસિંહ દશ લાખ વર્ષનું સર્વાયુ ભોગવીને છઠ્ઠી તમા પૃથ્વીમાં નૈરયિકપણે ઉપજ્યા. અર્હત્ નેમિ દશ ધનુષ ઊંચા હતા, 1000 વર્ષનું સર્વાયુ પાળીને સિદ્ધ યાવત્ દુઃખ મુક્ત થયા. વાસુદેવ કૃષ્ણ દશ ધનુષ્ય ઊંચા હતા, 1000 વર્ષ સર્વાયુ ભોગવી ત્રીજી વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીમાં ઉત્પન્ન થયા (931) ભવનવાસી દશ ભેદે કહ્યા - અસુરકુમાર યાવત્ સ્વનિતકુમાર. આ દશ પ્રકારના ભવનવાસી દેવોના દશ ચૈત્યવૃક્ષો કહ્યા છે, તે આ પ્રમાણે - (932) અશ્વત્થ, સપ્તવર્ણ, શાલ્મલી, ઉંબર, શિરીષ, દધિપર્ણ, વંજુલ, પલાશ, વસ્ત્ર, કણેરવૃક્ષ. (933) સુખ દશ પ્રકારે કહ્યું છે. તે આ પ્રમાણે - (934) આરોગ્ય, દીર્ઘઆયુ, આદ્યત્વ, કામ, ભોગ, સંતોષ અસ્તિ, સુખભોગ, નિષ્ક્રમ, અનાબાધ (મોક્ષ). (935) ઉપઘાત દશ ભેદે કહ્યો, તે આ પ્રમાણે - ઉદ્ગમોપઘાત, ઉત્પાદનોપઘાત, જેમ પાંચમાં સ્થાનમાં કહ્યું હતું તેમ Hવતુ પરિહરણોપઘાત, જ્ઞાનોપઘાત, દર્શનોપઘાત, ચારિત્રોપઘાત, અપ્રીતિ વડે ઉપઘાત, સારક્ષણોપઘાત. વિશોધિ દશ ભેદે કહી છે - ઉદ્ગમવિશોધિ, ઉત્પાદન વિશોધિ યાવતુ સારક્ષણ વિશોધિ. સૂત્ર-૯૩૬, 937 | (936) સંક્લેશ દશ ભેદે કહ્યા છે - ઉપધિ સંક્લેશ, ઉપાશ્રય સંક્લેશ, કષાય સંક્લેશ, ભક્તપાન સંક્લેશ, મન સંક્લેશ, વચન સંક્લેશ, કાય સંક્લેશ, જ્ઞાન સંક્લેશ, દર્શન સંક્લેશ, ચારિત્ર સંક્લેશ. દશ પ્રકારે અસંક્લેશ કહ્યો છે - ઉપધિ યાવતું ચારિત્ર અસંક્લેશ. (937) બળ દશ ભેદે કહ્યું છે - શ્રોસેન્દ્રિય બલ યાવત્ સ્પર્શેન્દ્રિય બલ, જ્ઞાનબલ, દર્શનબલ, ચારિત્રબલ, મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 128

Page #129
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, ‘સ્થાનાંગ’ તપબલ, વીર્યબલ. સૂત્ર-૯૩૮ થી 942 (938) સત્ય દશ ભેદે છે, તે આ પ્રમાણે - (939) જનપદ, સમ્મત, સ્થાપના, નામ, રૂપ, પ્રતીત્ય, વ્યવહાર, ભાવ, યોગ અને ઔપમ્ય. (940) મૃષા દશ ભેદે છે, તે આ પ્રમાણે - (941) ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, રાગ, દ્વેષ, હાસ્ય, ભય, આખ્યાયિક અને ઉપધાન-નિશ્રિત. (942) સત્યામૃષા દશ ભેદે છે - ઉત્પન્નમિશ્ર, વિગતમિશ્ર, ઉત્પન્નવિગતમિશ્ર, જીવમિશ્ર, અજીવમિશ્ર, જીવાજીવ મિશ્ર, અનંતમિશ્ર, પરિત્તમિશ્ર, અદ્ધામિશ્ર અને અદ્ધદ્વામિશ્ર. સૂત્ર-૯૪૩ દૃષ્ટિવાદના દશ નામો કહેલા છે - દૃષ્ટિવાદ, હેતુવાદ, ભૂતવાદ, તત્ત્વવાદ, સમ્યવાદ, ધર્મવાદ, ભાષાવિષય, પૂર્વગત, અનુયોગગત અને સર્વ પ્રાણ-ભૂત-જીવ-સત્ય સુખાવહ. સૂત્ર-૯૪ થી 99 (944) શસ્ત્ર દશ ભેદે કહ્યા છે, તે આ પ્રમાણે - (945) અગ્નિ, વિષ, લવણ, સ્નેહ, ક્ષાર, અમ્લ, દુપ્રયુક્ત-મન, વચન, કાયા, અવિરતિ ભાવ. (946) દોષ દશ ભેદે કહ્યા છે, તે આ પ્રમાણે - (947) તાતદોષ, મતિભંગદોષ, પ્રશાસ્તૃદોષ, પરિહરણદોષ, સ્વલક્ષણ, કારણ, હેતુ, સંક્રમણ, નિગ્રહ, વસ્તુ (948) વિશેષ દશ ભેદે કહ્યા છે, તે આ પ્રમાણે - (949) વસ્તુદોષ, તજાતદોષ, મતિભંગદોષ, એકાર્થિકદોષ, કારણદોષ, પ્રત્યુત્પન્નદોષ, નિત્યદોષ, અધિકદોષ, આત્મોપનીત દોષ, વિશેષદોષ. સૂત્ર-૯૫૦ દશ પ્રકારે શુદ્ધ વાગનુયોગ કહે છે, તે આ - ચંકાર, મંકાર, પિંકાર, સેવંકાર, સાર્તાકાર, એકત્વ, પૃથત્વ, સંયૂથ, સંક્રામિત અને ભિન્ન. સૂત્ર-૯૫૧ થી 956 (951) દાન દશ ભેદે કહ્યું છે, તે આ પ્રમાણે - (952) અનુકંપા, સંગ્રહ, ભય, કારુણ્ય, લજ્જા, ગારવ, અધર્મ, ધર્મ, કરશે (એ આશાથી), કૃતદાન. (953) ગતિ દશ ભેદે કહી છે. તે આ - નરકગતિ, નરકવિગ્રહગતિ, તિર્યંચગતિ, તિર્યંચવિગ્રહગતિ યાવતુ સિદ્ધિગતિ, સિદ્ધિવિગ્રહગતિ. (954) મુંડો દશ કહ્યા-શ્રોત્રેન્દ્રિય મુંડ યાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિય મુંડ, ક્રોધમુંડ યાવત્ લોભમુંડ અને ૧૦.શિરમુંડ. (955) સંખ્યાન દશ પ્રકારે કહ્યું છે, તે આ પ્રમાણે - (956) પરિકર્મ, વ્યવહાર, રજુ રાશિ, કલાસુવર્ણ, વાવ-તાવત્, વર્ગ, ધન, વર્ગવર્ગ, કલ્પ. સૂત્ર-૯૫૭ / 958 (957) પ્રત્યાખ્યાન દશ ભેદે કહ્યા, તે આ પ્રમાણે - (958) અનાગત, અતિક્રાંત, કોટિસહિત, નિયંત્રિત, સાકાર, અનાકાર, પરિમાણકૃત્, નિરવશેષ, સંકેત અને અદ્ધા. એ રીતે દર્શાવેલ પ્રત્યાખ્યાન કહ્યા છે. સૂત્ર-૯૫૯ થી 961 (959) સામાચારી દશ ભેદે કહી છે, તે આ પ્રમાણે - મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 129

Page #130
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (960) ઇચ્છાકાર, મિચ્છાકાર, તથાકાર, આવશ્યકી, નૈષધિથી, આપૃચ્છા, પ્રતિપૃચ્છા, છંદણા, નિમંત્રણા અને ઉપસંપદા, એ રીતે દશ પ્રકારે સામાચારી થાય છે. (961) શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છદ્મસ્થકાળમાં અંતિમ રાત્રિમાં દશ મોટા સ્વપ્નો જોઈને જાગ્યા તે આ પ્રમાણે (1) એક મહાઘોર રૂપવાળા, દિપ્તધર, તાલપિશાચને સ્વપ્નમાં પરાજિત કરેલ જોઈને જાગૃત થયા. (2) એક મહાશ્વેત પાંખવાળા પુરુષ કોકીલને સ્વપ્નમાં જોઈને જાગૃત થયા. (3) એક મહાન ચિત્રવિચિત્ર પાંખવાળા પુરુષ કોકીલને સ્વપ્નમાં જોઈને જાગૃત થયા. (4) એક મહાન દામયુગલ - સર્વ રત્નમય માળાને સ્વપ્નમાં જોઈને જાગૃત થયા. (5) એક મહાન શ્વેત ગાયોનું ટોળું સ્વપ્નમાં જોઈને જાગૃત થયા. (6) એક મહાન પદ્મસરોવર, ચોતરફ ફૂલો વડે ખીલેલ એવું સ્વપ્નમાં જોઈને જાગૃત થયા. (7) એક મહાસાગર હજારો કલ્લોલની લહેરો વડે કલિત બંને ભૂજાઓથી તરેલ સ્વપ્નમાં જોઈને જાગૃત થયા. (8) એક મહા દિનકર તેજ વડે પ્રકાશમાન સ્વપ્નમાં જોઈને જાગૃત થયા. (9) એક મહા પીંગલ નીલ વૈડૂર્યમણી જેવા વર્ણ વડે સમાન માનુષોત્તર પર્વતને પોતાના આંતરડાથી સર્વતઃ સમંતાતુ આવેષ્ટિત, પરિવેષ્ટિત સ્વપ્નમાં જોઈને જાગૃત થયા. (10) મેરુ પર્વતમાં મેરુ ચૂલિકા ઉપર એક શ્રેષ્ઠ સિંહાસને બેઠેલા પોતાને સ્વપ્નમાં જોઈને જાગ્યા. (ઉક્ત દશ સ્વપ્નો જોઈને જાગૃત થયા. હવે સ્વપ્નફળ કહે છે-). (1) શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જે એક મોટો ઘોરરૂપ, દિપ્ત તેજ તાલ-પિશાચને સ્વપ્નમાં પરાજિત કરીને જાગ્યા, તેથી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે મોહનીય કર્મનો મૂલથી નાશ કર્યો. (2) શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે એક મોટા શ્વેત પાંખવાળા યાવત્ જાગૃત થયા તેથી શ્રમણ ભગવંત મહાવીર શુક્લ ધ્યાનને પ્રાપ્ત થઈ વિચરે છે. (3) શ્રમણ ભગવંત મહાવીર એક મોટા ચિત્રવિચિત્ર પાંખવાળાને યાવત્ જાગૃત થયા, તેથી શ્રમણ ભગવંત મહાવીર સ્વસમય-પરસમયરૂપ ચિત્રવિચિત્ર દ્વાદશાંગ ગણિપિટકને સામાન્યથી કહે છે, વિશેષથી કહે છે, દર્શાવે છે, નિર્દેશ છે, ઉપદેશે છે, તે આ પ્રમાણે ‘આચાર યાવત્ દષ્ટિવાદ. (4) શ્રમણ ભગવંત મહાવીર સર્વરત્નમય એક મહા દામયુગલ યાવત્ જાગૃત થયા, તેથી શ્રમણ ભગવંત મહાવીર બે પ્રકારનો ધર્મ પ્રરૂપે છે. તે આ - અગારધર્મ અને અણગારધર્મ. (5) શ્રમણ ભગવંત મહાવીર એક મોટા શ્વેત ગોવર્ગને સ્વપ્નમાં યાવતુ જાગૃત થયા, તેથી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરનો ચાર પ્રકારનો સંઘ છે, તે આ - સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા. (6) શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જે એક મહા પદ્મસરોવરને યાવતુ જાગૃત થયા, તેથી શ્રમણ ભગવંત મહાવીર ચાર પ્રકારના દેવોને પ્રરૂપે છે. તે - ભવનવાસી, વાણ-વ્યંતર, જ્યોતિષ્ક, વૈમાનિક. (7) શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જે એક મોટા કલ્લોલવાળાને યાવતુ જાગૃત થયા, તેથી શ્રમણ ભગવંત મહાવીર અનાદિ અનંત દીર્ઘમાર્ગવાળા ચાતુરંત સંસાર કાંતારને તર્યા. (8) શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જે એક મોટા સૂર્યને જોઈને જાગ્યા, તેથી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને અનંત, અનુત્તર યાવત્ (કેવલજ્ઞાન, કેવલદર્શન) ઉત્પન્ન થયેલ છે. (9) શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જે એક મોટા નીલ વૈડૂર્ય યાવતુ જાગૃત થયા, તેથી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને દેવ-મનુષ્ય-અસુર સહિત લોકમાં ઉદાર કીર્તિ, વર્ણ, શબ્દ, શ્લાઘા વિસ્તરી રહી છે. એવી રીતે નિશ્ચયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર વર્તે છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 130

Page #131
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (10) શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જે મેરુ પર્વત મેરુ ચૂલિકાએ સિંહાસને બેઠેલ યાવત્ જાગૃત થયા. તેથી શ્રમણ ભગવંત મહાવીર દેવ-મનુષ્ય-અસુર સહિત પર્ષદા મધ્યે કેવલી પ્રજ્ઞપ્ત ધર્મ કહેશે, પ્રરૂપશે યાવતુ ઉપદેશશે. સૂત્ર-૯૬૨, 963 (962) દશ ભેદે સરાગ સમ્યગદર્શન કહ્યું છે, તે આ પ્રમાણે - (963) તે આ - (1) નિસર્ગ રુચિ, (2) ઉપદેશ રુચિ, (3) આજ્ઞા રુચિ, (4) સૂત્ર રુચિ, (5) બીજ રુચિ, (6) અભિગમ રુચિ, (7) વિસ્તાર રુચિ, (8) ક્રિયા રુચિ, (9) સંક્ષેપ રુચિ, (10) ધર્મ રુચિ. સૂત્ર-૯૬૪, 965 (964) સંજ્ઞાઓ દશ કહી છે - આહાર સંજ્ઞા યાવત્ પરિગ્રહસંજ્ઞા, ક્રોધ સંજ્ઞા યાવત્ લોભસંજ્ઞા, લોકસંજ્ઞા, ઓઘસંજ્ઞા. નૈરયિકોને આ રીતે જ દશ સંજ્ઞાઓ કહી છે. એ રીતે નિરંતર યાવત્ વૈમાનિકોને જાણવી. (965) નૈરયિકો દશ ભેદે વેદનાને ભોગવતા વિચરે છે. તે આ - શીત, ઉષ્ણ, સુધા, પિપાસા, કંડુ, પરવશતા, ભય, શોક, જરા અને વ્યાધિ. સૂત્ર-૯૬૬ થી 76 (966) દશ સ્થાનોને છદ્મસ્થ સર્વભાવથી જાણતો-જોતો નથી. તે આ - ધર્માસ્તિકાય યાવતું વાયુ, (9) આ જિન થશે કે નહીં, (10) આ સર્વ દુઃખોનો અંત કરશે કે નહીં. આ દશેને ઉત્પન્ન જ્ઞાનદર્શનધર અરિહંત યાવત્ (જાણે છે કે, આ સર્વે દુઃખોનો અંત કરશે કે નહીં. (967) દશ દશાઓ કહી છે - કર્મવિપાકદશા, ઉપાસકદશા, અંતકૃત્ દશા, અનુત્તરોપપાતિકદશા, આચારદશા, પ્રશ્નવ્યાકરણદશા, બંધદશા, દ્વિગૃદ્ધિદશા, દીર્ધદશા અને સંક્ષેપિકદશા. (968) કર્મવિપાકદશાના દશ અધ્યયનો કહ્યા છે - મૃગાપુત્ર, ગોત્રાસ, અંડ, શકટ, બ્રાહ્મણ, નંદીષેણ, સૌરીક, ઉદુંબર, સહસોદાહ-આમરક અને કુમાર લિચ્છવી. (969) ઉપાસક દશાના દશ અધ્યયનો કહ્યા, તે આ પ્રમાણે - (970) આનંદ, કામદેવ, ચુલનીપિતા, સુરાદેવ, ચુલ્લશતક, કુંડકોલિક, સદ્દાલપુત્ર, મહાશતક, નંદિનીપિતા, સાલેયિકા (સાલિણી) પિતા. (971) અંતકૃત્ દશાના દશ અધ્યયનો કહ્યા, તે આ પ્રમાણે - (972) નમિ, માતંગ, સોમિલ, રામગુપ્ત, સુદર્શન, જમાલી, ભગાલી, કિંકર્મ, પલ્યક, અંબડપુત્ર. (973) અનુત્તરોપપાતિક દશાના દશ અધ્યયનો કહ્યા, તે આ પ્રમાણે -( 974) ઋષિ દાસ, ધન્ય, સુનક્ષત્ર, કાર્તિક, સંસ્થાન, શાલિભદ્ર, આનંદ, તેતલી, દશાર્ણભદ્ર, અતિમુક્ત. આ. દશ કહ્યા છે. (975) આચારદશાના દશ અધ્યયનો કહ્યા છે - (1) વીશ અસમાધિ સ્થાન, (2) એકવીશ શબલ દોષો (3) તેંત્રીશ આશાતના, (4) આઠ પ્રકારે ગણિસંપદા, (5) દશ ચિત્તસમાધિ સ્થાન, (6) અગિયાર ઉપાસક પ્રતિમા, (7) બાર ભિક્ષુ પ્રતિમા, (8) પર્યુષણા કલ્પ, (9) 30 મોહનીય સ્થાન, (10) આજાતિ સ્થાન. * પ્રશ્ન વ્યાકરણ દશાના દશ અધ્યયનો કહ્યા - ઉપમા, સંખ્યા, ઋષિભાષિત, આચાર્યભાષિત, મહાવીરભાષિત, સૌમક પ્રશ્નો, કોમલ પ્રશ્નો, આદર્શ પ્રશ્નો, અંગુષ્ઠ પ્રશ્નો, બાહુ પ્રશ્નો. * બંધ દશાના દશ અધ્યયનો કહ્યા છે - બંધ, મોક્ષ, દેવદ્ધિ, દશારમંડલિક, આચાર્ય વિપ્રતિપત્તિ, ઉપાધ્યાય વિપ્રતિપત્તિ, ભાવના, વિમુક્તિ, શાશ્વત અને કર્મ. * દ્વિગૃદ્ધિ દશાના દશ અધ્યયનો કહ્યા છે - વાત, વિવાત, ઉપપાત, સુક્ષેત્રકૃષ્ણ, બેંતાલીસ સ્વપ્ન, ત્રીશ મહા-સ્વપ્નો, બોંતેર સર્વસ્વપ્નો, હાર, રામ અને ગુપ્ત. એ દશ કહ્યા છે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 131

Page #132
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ * દીર્ધદશાના દશ અધ્યયનો કહ્યા છે - ચંદ્ર, સૂર્ય, શુક્ર, શ્રીદેવી, પ્રભાવતી, દ્વીપસમુદ્રોપપત્તિ, બહુપત્રિકા, મંદર, સ્થવિર, સંભૂતિ વિજય, સ્થવિર પદ્મ ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસ. * સંક્ષેપિક દશાના (દશ) અધ્યયનો કહ્યા છે - (1) સુલ્લિકા વિમાન પ્રવિભક્તિ, (2) મહતી વિમાના પ્રવિભક્તિ, (3) અંગચૂલિકા, (4) વર્ગચૂલિકા, (5) વિવાહ ચૂલિકા, (6) અરુણોપપાત, (7) વરુણોપપાત, (8) ગરુલોપપાત, (9) વેલંધ-રોષપાત અને (10) વૈશ્રમણોપપાત. | (976) દશ સાગરોપમ કોડાકોડી ઉત્સર્પિણીકાલ છે અને દશ સાગરોપમ કોડાકોડીનો અવસર્પિણીકાલ છે. સૂત્ર-૯૭૭ નૈરયિક દશ ભેદે કહ્યા - અનંતરોપપન્નક, પરંપરોપપન્નક, અનંતરાવગાઢ, પરંપરાવગાઢ, અનંતરાહારક, પરંપરાહારક, અનંતરપર્યાપ્તા, પરંપરપર્યાપ્તા, ચરિમા, અચરિમા. એ રીતે વૈમાનિક પર્યન્ત કહેવું. ચોથી પંકપ્રભા પૃથ્વીમાં દશ લાખ નરકાવાસો કહેલા છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં જઘન્યથી નૈરયિકોની સ્થિતિ 10,000 વર્ષ છે. ચોથી પંકપ્રભામાં ઉત્કૃષ્ટથી નૈરયિક સ્થિતિ દશ સાગરોપમ છે. પાંચમી ધૂમપ્રભામાં જઘન્યથી નૈરયિક સ્થિતિ દશ સાગરોપમ છે. અસુરકુમારની જઘન્ય સ્થિતિ 10,000 વર્ષ છે. એ રીતે યાવત્ સ્વનિતકુમાર જાણવી. બાદર વનસ્પતિકાયિકો ની ઉત્કૃષ્ટથી સ્થિતિ 10,000 વર્ષની છે. વાણવ્યંતર દેવોની જઘન્યથી સ્થિતિ 10,000 વર્ષ છે. બ્રહ્મલોક કલ્પ ઉત્કૃષ્ટથી દેવોની સ્થિતિ દશ સાગરોપમ છે. લાંતક કલ્પ દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ દશ સાગરોપમ છે. સૂત્ર-૯૭૮ દશ સ્થાન વડે જીવો આગામી ભવમાં કલ્યાણ થાય એવા કર્મોને કરે છે - (1) નિયાણુ ન કરવાથી, (2) સમ્યક્ દષ્ટિપણાથી, (3) યોગવાહિતાથી, (4) ક્ષમા વડે સહન કરવાથી, (5) જિતેન્દ્રિયતાથી, (6) અમાયિતાથી, (7) અપાર્શ્વસ્થ-તાથી, (8) સુશ્રામણ્યતાથી, (9) પ્રવચન વત્સલતાથી, (10) પ્રવચન ઉદ્ભાવના-પ્રભાવનાથી. સૂત્ર-૯૭૯ આશંસા પ્રયોગ દશ ભેદે છે - (1) આલોક આશંસા પ્રયોગ, (2) પરલોક આશંસા પ્રયોગ, (3) દ્વિધાલોક આશંસા પ્રયોગ, (4) જીવિતાશંસાપ્રયોગ, (5) મરણાશંસા પ્રયોગ, (6) કામ આશંસા પ્રયોગ, (7) ભોગ આશંસા પ્રયોગ, (8) લોભાશંસાપ્રયોગ, (9) પૂજાશંસાપ્રયોગ, (10) સત્કારાશંસા પ્રયોગ. સૂત્ર-૯૮૦ ધર્મ દશ ભેદ હોય છે. તે આ - ગ્રામધર્મ, નગરધર્મ, રાષ્ટ્રધર્મ, પાખંડધર્મ, કુલધર્મ, ગણધર્મ, સંઘધર્મ, મૃતધર્મ, ચારિત્રધર્મ, અસ્તિકાય. સૂત્ર-૯૮૧, 982 (981) સ્થવિર દશ ભેદે કહ્યા - ગ્રામસ્થવિર, નગરસ્થવિર, રાષ્ટ્રસ્થવિર, પ્રશાસ્તૃસ્થવિર, કુલસ્થવિર, ગણસ્થવિર, સંઘસ્થવિર, જાતિસ્થવિર, શ્રુતસ્થવિર, પર્યાયસ્થવિર. (982) પુત્રો દશ ભેદે કહ્યા - આત્મજ, ક્ષેત્રજ, દત્તક, વિનયિત, ઓરસ, મૌખર, શોંડીર, સંવર્ધિત, ઔપયાચિતક, ધર્માન્તવાસી. સૂત્ર-૯૮૩ થી 987 (983) કેવલીએ દશ અનુત્તર કહ્યા છે - અનુત્તર જ્ઞાન, અનુત્તર દર્શન, અનુત્તર ચારિત્ર, અનુત્તર તપ, અનુત્તર મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 132

Page #133
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ વીર્ય, અનુત્તર શાંતિ, અનુત્તર મુક્તિ, અનુત્તર આર્જવ, અનુત્તર માર્દવ અને અનુત્તર લાઘવ. | (984) સમય ક્ષેત્રમાં દશ કુરુક્ષેત્રો કહ્યા છે - પાંચ દેવકુરુ, પાંચ ઉત્તરકુરુ. તેમાં દશ અતિશય મોટા દશ મહાદ્રમો કહ્યા છે - જંબુસુદર્શના, ધાતકીવૃક્ષ, મહાધાતકીવૃક્ષ, પદ્મવૃક્ષ, મહાપદ્મવૃક્ષ, પાંચ કૂટ શાલ્મલીવૃક્ષ. ત્યાં દશ મહર્ફિક દેવો યાવત્ વસે છે - અનાટ્ય, જંબુદ્વીપાધિપતિ, સુદર્શન, પ્રિયદર્શન, પૌંડરીક, મહાપૌંડરીક, પાંચ ગરુલ વેણુદેવો. (985) દશ પ્રકારે અવગાઢ દુષમકાળને જાણે. તે આ - અકાલે વર્ષા, કાલે ન વરસે, અસાધુ પૂજાય, સાધુ ના પૂજાય, ગુરુજનનો અવિનય કરે, અમનોજ્ઞ શબ્દ યાવતું અમનોજ્ઞ સ્પર્શો. દશ પ્રકારે અવગાઢ સુષમ કાળ જાણે - અકાલે ન વરસે એ રીતે ઉક્તથી વિપરીત યાવત્ મનોજ્ઞ સ્પર્શે. (986) સુષમસુષમા સમયમાં દશ પ્રકારના કલ્પવૃક્ષો ઉપભોગપણે શીઘ આવે છે, તે આ પ્રમાણે - (987) મત્તાંગદ, ભૂતાંગ, ત્રુટિતાંગ, દીપાંગ, જ્યોતિરંગ, ચિત્રાંગ, ચિત્રરસાંગ, મયંગ, ગેહાકાર અને અનગ્ન. સૂત્ર-૯૮૮ થી 92 (988) જંબુદ્વીપમાં ભારત વર્ષક્ષેત્રમાં અતીત ઉત્સર્પિણીમાં દશ કુલકરો થયા. તે આ પ્રમાણે - (989) શતંજલ, શતાયુ, અનંતસેન, અમિતસેન, તર્કસન, ભીમસેન, મહાભીમસેન, દઢરથ, દશરથ, શતરથ. (90) જંબુદ્વીપમાં ભરત ક્ષેત્રમાં આગામી ઉત્સર્પિણીમાં દશ કુલકરો થશે. તે આ - સીમંકર, સીમંધર, ક્ષેમકર, ક્ષેમંધર, વિમલવાહન, સંમતિ, પ્રતિકૃત, દશધનૂ, દઢધનૂ. શતધનૂ. | (991) જંબુદ્વિીપના મેરુ પર્વતની પૂર્વે શીતા મહાનદીના બંને કાંઠે દશ વક્ષસ્કાર પર્વતો કહ્યા છે - માલ્યવંત, ચિત્રકૂટ, વિચિત્રકૂટ, બ્રહ્મકૂટ યાવત્ સોમનસ. જંબુદ્વીપમાં મેરુ પર્વતની પશ્ચિમે શીતા મહાનદીના બંને કાંઠે દશ વક્ષસ્કાર પર્વતો કહ્યા છે - વિદ્યુપ્રભથી ગંધમાદન. એ પ્રમાણે ધાતકીખંડના પૂર્વાદ્ધમાં પણ દશ વક્ષસ્કાર પર્વતો કહેવા યાવત્ પુષ્કરવરદ્વીપાર્ટ્સના પશ્ચિમાર્ટ્સમાં પણ દશ વક્ષસ્કાર પર્વતો કહેવા. (992) દશ કલ્પો ઇન્દ્રાધિષ્ઠિત કહ્યા છે - સૌધર્મ યાવત્ સહસાર, પ્રાણત અને અય્યત. આ દશ કલ્પોમાં દશ ઇન્દ્રો કહ્યા છે - શુક્ર, ઇશાન યાવત્ અય્યત. એ દશ ઇન્દ્રોના દશ પરિચાનિક વિમાનો કહ્યા છે - પાલક, પુષ્પક યાવત્ વિમલવર અને સર્વતોભદ્ર. સૂત્ર-૯૩, 994 (93) દશ દશમિકા ભિક્ષુપ્રતિમા 100 રાત્રિ દિવસ વડે અને પપ૦ ભિક્ષા વડે યથાસૂત્ર યાવત્ આરાધેલી. હોય છે. (994) સંસાર સમાપન્નક જીવો દશ ભેદ હોય છે - પ્રથમ સમય એકેન્દ્રિય, અપ્રથમ સમય એકેન્દ્રિય એ રીતે યાવત્ અપ્રથમ સમય પંચેન્દ્રિય. સંસાર સમાપન્નક જીવો દશ ભેદે કહ્યા છે - પૃથ્વીકાયિક યાવત્ વનસ્પતિકાયિક. બેઇન્દ્રિય યાવતુ પંચેન્દ્રિય અને અનિન્દ્રિય. અથવા સર્વે જીવો દશ ભેદે કહ્યા છે - પ્રથમ સમય નૈરયિક, અપ્રથમ સમય નૈરયિક યાવત્ અપ્રથમ સમય દેવ, પ્રથમ સમય સિદ્ધ, અપ્રથમ સમય સિદ્ધ. સૂત્ર-૯૫, 96 (95) સો વર્ષના આયુવાળા પુરુષની દશ દશાઓ કહી છે, તે આ પ્રમાણે - (996) બાલા, ક્રિડા, મંદા, બલા, પ્રજ્ઞા, હાયની, પ્રપંચા, પ્રભારા, મુમુખી, શાયની. સૂત્ર-૯૭ થી 1000 (97) તૃણ વનસ્પતિકાયિક દશ ભેદે કહ્યા - મૂલ, કંદ યાવત્ પુષ્પ, ફળ, બીજ. (998) બધી વિદ્યાધર શ્રેણીઓ દશ-દશ યોજન પહોળાઈથી કહી છે. બધી અભિયોગ શ્રેણી 10-10 મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 133

Page #134
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ યોજન પહોળાઈથી કહી છે. (999) રૈવેયક વિમાનો 1000 યોજન ઉર્ધ્વ ઊંચાઈ વડે છે. (1000) દશ કારણે તેજલેશ્યા સહ વર્તતા ભસ્મીભૂત કરે. તે આ પ્રમાણે - (1) કોઈ તથારૂપ શ્રમણ, માહણની અતિ આશાતના કરે, તે અત્યાશાતિત સાધુ ક્રોધ પામીને ઉપસર્ગ કરનાર પર તેજ ફેંકે, પરિતાપ ઉપજાવે, પરિતાપ ઉપજાવીને તે જ તેજોલેશ્યા વડે (તેજોલેશ્યાયુક્ત અનાર્યને) બાળી નાંખે. (2) કોઈ તેવા શ્રમણ, માહણની અતિ આશાતના કરે, અત્યાશાતિત સાધુનો પક્ષપાતી દેવ, ક્રોધ પામીને તેના પર તેજોલેશ્યા મૂકે, પીડા કરે, પીડા કરીને તે જ તેજોલેશ્યા વડે તેજોલેશ્યા યુક્તને બાળીને ભસ્મ કરે. તિ આરાધના કરે, તે અતિ આશાતીત સાધુ અને તેનો પક્ષપાતી દેવ, ક્રોધ પામીને તે બંને પ્રતિજ્ઞા કરે કે આને હણવો. બંને તેના પર તેજોલેશ્યા મૂકે, પરિતાપ કરે, પરિતાપીને તેની જ તેજોલેશ્યા વડે તેને બાળીને ભસ્મ કરે. (4) કોઈ તથારૂપ શ્રમણ, માહણની અતિ આશાતના કરે. અત્યાશાતિત તે સાધુ ક્રોધ પામી તેના ઉપર તેજો લેશ્યા મૂકે તેના શરીરમાં ફોડા ઉપજાવે, ફોડા ફૂટે, ફોડા ફૂટ્યા પછી તેનોલેશ્યા સહિત એવા તેને બાળીને ભસ્મ કરે. (5) કોઈ તથારૂપ શ્રમણ, માહણની અત્યાશાતના કરે, અત્યાશાતિત તે સાધુનો પક્ષપાતી દેવ ક્રોધ પામીને તે દુષ્ટાત્મા ઉપર તેજોલેશ્યા ફેંકે, તેથી તેના શરીરમાં ફોડા ઉત્પન્ન થાય, તે ફોડા ફૂટે, ફૂટ્યા પછી તે દેવ, તે તેજોલેશ્યા. યુક્ત દુષ્ટને બાળીને ભસ્મ કરે. (6) કોઈ તથારૂપ શ્રમણ, માહણની અત્યાશાતના કરે, અત્યાશાતિત તે સાધુ અને તેનો પક્ષપાતી દેવ કોપ પામે. તે બંને પેલા અધમને મારવા પ્રતિજ્ઞા કરે. તે દુષ્ટ ઉપર તેજોલેશ્યા મૂકે. તે દુષ્ટના શરીરમાં ફોડા થાય, તે ફોડા ફૂટે, પછી તેઓ તેજોલેશ્યાવાળા તેને બાળીને ભસ્મ કરે. (7) કોઈ તથારૂપ શ્રમણ, માહણની અતિ આશાતના કરે, તે અતિ આશાતિત સાધુ ક્રોધ પામીને તે દુષ્ટ ઉપર તેજોલેશ્યા મૂકે તેથી તેના શરીરમાં ફોડા ઉત્પન્ન થાય, ફોડા ફૂટે પછી તેમાં નાની ફોડલીઓ થાય, તે ફોડલી ફૂટે પછી તે જ તેજોલેશ્યા યુક્ત અનાર્યને બાળીને ભસ્મ કરે. (8-9) એ રીતે પૂર્વવત્ દેવના અને બંનેના બે આલાપક કહેવા. (10) કોઈ તથારૂપ શ્રમણ, માહણની અત્યાશાતના કરે, તેની ઉપર તેજોલેશ્યા મૂકે, તે તેજોલેશ્યા, સાધુને આક્રમણ ન કરે, વિશેષ પરાભવ ન કરે, પણ આમતેમ ઊંચી-નીચી થાય છે, પછી આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરે છે. કરીને ઊંચે આકાશમાં જાય છે. ત્યાંથી હણાઈને પાછી ફરે છે, પાછી ફરીને તે જ ઉપસર્ગ કરનારના શરીરને બાળતી, તેજલેશ્યા યુક્ત એવા તેને ભસ્મસાત્ કરે છે. જેમ ગોશાલક મંખલિપુત્ર તેનાથી હણાયો. સૂત્ર-૧૦૦૧ થી 1003 (1001) દશ અચ્છેરગ કહ્યા છે, તે આ પ્રમાણે - (1002) ઉપસર્ગ, ગર્ભહરણ, સ્ત્રી તીર્થંકર, અભાવિત પર્ષદા, કૃષ્ણનું અપરકંકા ગમન, ચંદ્ર-સૂર્યનું ઉત્તરણ. (1003) હરિવંશ કુલોત્પત્તિ, ચમરોત્પાત, 108 સિદ્ધ, અસંયતોની પૂજા. આ દશ આશ્ચર્યો અનંતકાલ થયા. સૂત્ર-૧૦૦૪ આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીનો રત્નકાંડ 1000 યોજન પહોળો છે. આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીનો વજકાંડ 1000 યોજન પહોળો છે. એ રીતે વૈડૂર્ય, લોહીતાક્ષ, મસારગલ, હંસગર્ભ, પુલાક, સૌગંધિક, જ્યોતિરસ, અંજન, અંજનપુલાક, રજત, સુવર્ણ, અંક, સ્ફટિક, રિઝકાંડ, રત્નકાંડવત્ કહેવા. સૂત્ર-૧૦૦૫ થી 1008 મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 134

Page #135
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ (1005) બધા દ્વીપ સમુદ્રો 1000 યોજન ભૂમિમાં છે. બધા મહાદ્રહો 10 યોજન ઊંડા છે. બધા પ્રપાતકુંડો 10 યોજન ઊંડા છે. શીતા-શીતોદા મહાનદીઓ, મુખમૈલે દશ-દશ યોજન પ્રમાણ ઊંડાઈથી કહ્યા છે. (1006) કૃતિકા નક્ષત્ર સર્વ બાહ્ય મંડલથી દશમાં મંડલમાં ચાર ચરે છે. અનુરાધા નક્ષત્ર સર્વાત્યંતર મંડલથી દશમાં ચાર ચરે છે. (1007) દશ નક્ષત્રો જ્ઞાનના વૃદ્ધિકર કહ્યા છે, તે આ પ્રમાણે - (1008) મૃગશીર્ષ, આદ્ર, પુષ્ય, ત્રણ પૂર્વાઓ, મૂલ, આશ્લેષા, હસ્ત અને ચિત્રા. સૂત્ર-૧૦૦૯ ચતુષ્પદ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકોની જાતિકુલકોટિ યોનિ પ્રમુખ દશ લાખ કહેલી છે. ઉરપરિસર્પ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકોની જાતિ કુલ કોટિ યોનિ પ્રમુખ દશ લાખ કહી છે. સૂત્ર-૧૦૧૦ જીવો, દશ સ્થાન વડે બાંધેલા પુદ્ગલો પાપકર્મપણે ગ્રહણ કર્યા છે, કરે છે, કરશે. તે આ રીતે - પ્રથમ સમય એકેન્દ્રિય નિવર્તિત યાવત્ સ્પર્શનેન્દ્રિય નિવર્તિત. એ રીતે ચય, ઉપચય, બંધ, ઉદીરણા, વેદના અને નિર્જરા (ત્રણે કાળને આશ્રીને) જાણવા. દશ પ્રદેશિક સ્કંધો અનંતા કહ્યા, દશ પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા છે, દશ સમય સ્થિતિક પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા છે, દશ ગુણ કાળા પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા છે. એ રીતે વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ યાવત્ દશ ગુણરૂક્ષ પુદ્ગલો અનંતા કહ્યા છે. સ્થાન-૧૦નો મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ભાવાનુવાદ પૂર્ણ સ્થાનાંગ સૂત્ર ગુજરાતી ભાવાનુવાદ પૂર્ણ મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 135

Page #136
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ મુનિશ્રી દીપરત્નસાગરજીના પ્રકાશનો-4 [603+DVD] 1,36,000 આ પ્રકાશન પૂર્વેના કુલ પ્રકાશનો- 603, તેના કુલ પૃષ્ઠો 1,08,070 [1] મૂન માયામ સાહિત્ય મૂળ આગમ 3 પ્રકાશનોમાં 147 પુસ્તકોમાં નીચે પ્રમાણે કુલ 147 07850 મામ સુન્ના-મૂર્ત (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 49 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે માયામ સુજ્ઞાળિ-મૂત્વે (Net) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 45 પ્રકાશનો છે, જેના કુલા પાના આશરે મામ સુન્ના-મંજૂષા (Net) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 53 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે | आगम अनुवाद साहित्य આગમ ભાવાનુવાદ 5 પ્રકાશનોમાં165 પુસ્તકોમાં નીચે પ્રમાણે કુલ | કવ | 165 20050 મામ સૂત્ર-ગુજરાતી અનુવાદ્ર-મૂછ (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 47 પ્રકાશનો છે, જેના કુલા પાના આશરે મામ સૂત્ર-હિન્દી અનુવાદ્ર (Net) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 47 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે મામ સૂત્ર-ફુલિશ અનુવાત (Net) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 11 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે મામ સૂત્ર-પુનરાતી અનુવા-સટી (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 48 પ્રકાશનો છે, જેના કુલા પાના આશરે | સામ સૂત્ર-હિન્દી અનુવાદ્ધ (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 12 પ્રકાશનો છે, જેના કુલા પાના આશરે | आगम विवेचन साहित्य આગમ વિવેચન 7પ્રકાશનોમાં 171 પુસ્તકોમાં નીચે પ્રમાણે કુલા 171 60900 મામ સૂત્ર-સટી (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 46 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે | સામ મૂલં પર્વ વૃત્તિ-1 (Net) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 51 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે | ગામ મૂર્ત વં વૃત્તિ-2 (Net) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 9 પ્રકાશનો છે, જેના કુલા પાના આશરે [3] મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 136

Page #137
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ” મુનિશ્રી દીપરત્નસાગરજીના પ્રકાશનો-4 [603+DVD] 1,36,000 આ પ્રકાશન પૂર્વેના કુલ પ્રકાશનો- 603, તેના કુલ પૃષ્ઠો 1,08,070 સામ સૂઈ સાહિત્ય (Net) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 9 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે સવૃત્તિ સામસૂત્રા-1 (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 40 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે સવૃત્તિ સામ સૂત્રાDિ-2 (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 8 પ્રકાશનો છે, જેના કુલા પાના આશરે Hyffon 3111 LEILOT (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 8 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે [4] | સામ શોષ સાહિત્ય 16 | 05190 આગમ કોષ સાહિત્ય 5 પ્રકાશનોમાં 16પુસ્તકોમાં નીચે પ્રમાણે કુલ 3114 HEH (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 4 પ્રકાશનો છે, જેના કુલા પાના આશરે કામ નામ વહી - સી (Printed) આ સંપુટમાં અમારુ 1 પ્રકાશન છે, જેના કુલ પાના આશરે 210 છે કામ સાર શોષ: (Net) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 5 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે મામ શબ્દાદ્ધિ સંપ્રદ [પ્રા૦ નં૦ જુo] (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 4 પ્રકાશનો છે, જેના કુલા પાના આશરે કામ વૃહત નામ જોષ: [Waa. સં. To નામ પરિવય] (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 2 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે 500 आगम अन्य साहित्य 03220 આગમ અન્ય સાહિત્ય 3 પ્રકાશનોમાં 9 પુસ્તકોમાં નીચે પ્રમાણે કુલ 3TH SYTTYNT (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 6 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે 31TH CEN HIER (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 2 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે 870 #fculoa LEOT (Printed) આ સંપુટમાં અમારુ 1 પ્રકાશન છે, જેના કુલા પાના આશરે 80 છે 31114 Hallacit (Printed) આ સંપુટમાં અમારુ 1 પ્રકાશન છે, જેના કુલ પાના આશરે 100 છે IN 5] 10 મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 137

Page #138
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ મુનિશ્રી દીપરત્નસાગરજીના પ્રકાશનો-4 [603+DVD] 1,36,000 આ પ્રકાશન પૂર્વેના કુલ પ્રકાશનો- 603, તેના કુલ પૃષ્ઠો 1,08,070 [6] કામ અનુક્રમ સાહિત્ય 91590 આગમઅનુક્રમસાહિત્ય 3 પ્રકાશનોમાં 9 પુસ્તકોમાં નીચે પ્રમાણે કુલ મામ વિષયાનુમ-મૂત (Printed) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 2 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે 730 ગામ વિષયાનુરુમ-સટી (Net) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 4 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે 430 મામ સૂત્ર-૧થી ૩નુક્રમ (Net) આ સંપુટમાં અમારા કુલ 3 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે 430 [7] | મુનિ દીપરત્નસાગર લિખિત " આગમ સિવાયનું અન્ય સાહિત્ય 85 | 09270 આગમેતર સાહિત્ય 12 પ્રકાશનોમાં 84 પુસ્તકોમાં નીચે પ્રમાણે કુલ તસ્વાભ્યાસ સાહિત્ય આ સંપુટમાં અમારા કુલ 13 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે સૂત્રાભ્યાસ સાહિત્ય આ સંપુટમાં અમારા કુલ 6 પ્રકાશનો છે, જેના કુલા પાના આશરે વ્યાકરણ સાહિત્ય આ સંપુટમાં અમારા કુલ 5 પ્રકાશનો છે, જેના કુલા પાના આશરે વ્યાખ્યાન સાહિત્ય આ સંપુટમાં અમારા કુલ 4 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે જિનભક્તિ સાહિત્ય આ સંપુટમાં અમારા કુલ 9 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે વિધિ સાહિત્ય આ સંપુટમાં અમારા કુલ 4 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે 300 આરાધના સાહિત્ય આ સંપુટમાં અમારા કુલ 3 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે 430 પરિચય સાહિત્ય આ સંપુટમાં અમારા કુલ 4 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે 220. પૂજન સાહિત્ય આ સંપુટમાં અમારા કુલ 2 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે 100 3 5 6 મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 138

Page #139
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ મુનિશ્રી દીપરત્નસાગરજીના પ્રકાશનો-4 [603+DVD] 1,36,000 આ પ્રકાશન પૂર્વેના કુલ પ્રકાશનો- 603, તેના કુલ પૃષ્ઠો 1,08,070 તીર્થકર સંક્ષિપ્ત દર્શન આ સંપુટમાં અમારા કૂલ 25 પ્રકાશનો છે, જેના કૂલ પાના આશરે પ્રકીર્ણ સાહિત્ય આ સંપૂટમાં અમારા કુલ 5 પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે 290. દીપરત્નસાગરના લઘુશોધ નિબંધ આ સંપૂટમાં અમારા કુલ 5પ્રકાશનો છે, જેના કુલ પાના આશરે 220. 12 મુનિ દીપરત્નસાગરનું સાહિત્ય 1 મુનિ દીપરત્નસાગરનું આગમ સાહિત્ય [કુલ પુસ્તક 518] તેના કુલ પાના [98,800] મુનિ દીપરત્નસાગરનું અન્ય સાહિત્ય [કુલ પુસ્તક 85] તેના કુલ પાના [09,270] | મુનિ દીપરત્નસાગર સંકલિત ‘તત્ત્વાર્થસૂત્ર’ની વિશિષ્ટ DVD તેના કુલ પાના [27,930] અમારા પ્રકાશનો કુલ 603 + વિશિષ્ટ DVD કુલ પાના 1,36,000 અમારું બધું જ સાહિત્ય on-line પણ ઉપલબ્ધ છે અને 5 DVD માં પણ મળી શકે છે QG 21182:- (1) (2) deepratnasagar.in ઈમેલ એડ્રેસ:- jainmunideepratnasagar@gmail.com મોબાઇલ 09825967397 | સંપર્ક:- મુનિશ્રી દીપરત્નસાગરજી મહારાજ સાહેબ “પાર્થ વિહાર”, જૈન દેરાસરજી, ફોરેસ્ટ રેસ્ટ હાઉસ સામે, કાલાવડ હાઈવે ટચ Post: - ઠેબા, Dis:-જામનગર, ગુજરાત, India. [Pin- 361120] મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત્ “સ્થાન)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 139

Page #140
આગમસૂત્ર 3, અંગસૂત્ર 3, “સ્થાનાંગ’ नमो नमो निम्मलदंसणस्स बाल ब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नम: पूज्य आनन्द-क्षमा-ललित-सुशील-सुधर्मसागर-गुरूभ्यो नम: આગમ- 3 સ્થાન આગમસૂત્ર ગુજરાતી ભાવાનુવાદ ) પ વેબ સાઈટ:- (1) ઈમેલ એડ્રેસ:- jainmunideepratnasagar@gmail.com (2) deepratnasagar.in મોબાઇલ 09825967397