Tattvasangraha Part 02

Author(s): Dwarikadas Shastri
Publisher: Bauddh Bharati

Page 356

७६०
तत्त्वसंग्रहे
अथ वा-ये सत्यात्मनोपदिष्टास्ते केनचिद् विदिताः यथा कनकविशुद्ध्यादयः। सत्यात्मना चोपदिष्टा धर्मादय इति स्वभावहेतुः ॥ ३४४९ ॥ स्यादेतत्-वेदतोऽपि ज्ञात्वोपदेशसम्भवात् सिद्धसाध्यतेति चेद् ? आह
वेदानां पौरुषेयत्वे सिद्धे सिद्धं न साधनम्।
अज्ञातस्योपदेशोऽस्ति तथ्यो यादृच्छिको नरः ॥३४५०॥ [G.898] पूर्व श्रुतिपरीक्षायां वेदानां पौरुषेयत्वस्य प्रसाधितत्वान्न सिद्धसाध्यता। अथापि स्याद्-अज्ञात्वा यदृच्छयाऽप्युपदेशसम्भवादनैकान्तिकतेत्याह-अज्ञातस्येत्यादि । न ह्यज्ञात्वा यदृच्छया प्रमाणाविरुद्धं नियमेन बहु शक्यं भाषितुम् ॥ ३४५०॥
मुद्रामण्डलमन्त्रादेर्यत् सामर्थ्यमतीन्द्रियम्। .... पिशाचडाकिनीमोक्षविषापनयनादिषु ॥३४५१॥ श्रुतानुमानभिन्नेन साक्षाज्ञानेन निर्मलम्।
मुनिताादिविज्ञानं न चेत् तद्गदितं कथम्॥३४५२॥ किञ्च-यदेतन्मन्त्रादीनां विषापनयनादिसामर्थ्यमत्यन्तपरोक्षम्, तद्यदि बुद्धादिभिः साक्षान्न विदितं तत् कथं तैर्भाषितमिति वक्तव्यम् ॥ ३४५१-३४५२ ।। अनुमानतो ज्ञात्वा भाषितमिति चेद् ? आह
न चानुमानतो ज्ञानं तस्य. पूर्वमदृष्टितः। .
तेन लिङ्गस्य सम्बन्धदर्शनानुपपत्तितः॥३४५३॥ न ह्यविदितलक्षणसम्बन्धं वस्त्वनुमानविषयः, न च तेनात्यन्तपरोक्षेण वस्तुना सह कस्यचिल्लिङ्गस्य सम्बन्धः शक्यते निश्चेतुम् ॥ ३४५३॥
श्रुत्वा न चान्यतः प्रोक्तं तुल्यपर्यनुयोगतः। न यदृच्छाविसंवादिरूपमीदृक् च भावितम् ॥३४५४॥ देशनैवम्परैवेयं नान्यहेतूपकल्पना। हेत्वन्तरकृतायां हि वृत्तौ तन्नाम शङ्कयते ॥३४५५॥ पिपासाकुलचित्तस्य वाहिनीमुपसर्पतः।
तथा विद्रुमसम्प्राप्तेर्युक्ता यादृच्छिकी स्थितिः॥३४५६॥ परतः श्रुत्वा प्रोक्तमिति चेत् ? न; तस्यापि तुल्यपर्यनुयोगात्। तथा हि-तथाप्ययं विचारोऽवतरति-तेनापि परेण कथं ज्ञातम् ? न ह्यज्ञात्वा तथोपदेशः सम्भवेत्-तेनाप्यन्यतो ज्ञातमिति चेत्? एवं तीनवस्था स्यात्, ततश्चान्धपरम्परायां सत्यां सर्वेषामनभिज्ञत्वान सम्यगुपदेशः स्यात् । यथोक्तम्-"नैवञ्जातीयकेष्वर्थेषु पुरुषवचनं प्रामाण्यमुपैति, अन्धानामिव वचनं रूपविशेषेषु" (मी० द० शा० भा० १.१.२) इति । स्यादेतत्-अविसंवादित्वं [G.899) घुणाक्षरवद् यादृच्छिकमपि सम्भाव्यते? इत्याशङ्कयाह- न यदृच्छेत्यादि । यदृच्छया अविसंवादस्तदेव रूपं यस्येति विग्रहः। अन्यार्थसमीहया प्रवृत्तस्यार्थान्तरसंवादो यादृच्छिक: सम्भाव्यते । यथा नदीदेशोपसर्पणाभिप्रायेण प्रवृत्तस्य वृक्षमूलोपसर्पणम् । न चात्रान्यार्थाभि१. न हि-गा।