________________
( ૪ )
વિષ્ણુભ કૃતિને દરગુણા કરી તેનું મૂળ (વર્ગમૂળ ) આવે તે વૃત્ત પરિક્ષેપ ( પરિથિ–પરિઘ ઘેરાવા) થાય છે.
તે વૃત્ત પરિક્ષેપ ( પારધિ ) ને વિષ્ણુભના ચેાથા ભાગવડે ગુણવાથી ગણિત ( ગણિતપદ–ક્ષેત્રફળ ) થાય છે. વિષ્ણુભની - ચ્છિત અવગાહ ( જે ક્ષેત્રની જ્યા− જીવા? કાઢવી હોય તે ક્ષેત્રના છેડા સુધીની મૂળથી માંડીને અવગાહ એટલે જ બુદ્ધીપની દક્ષિણ જગતીથી ક્ષેત્રના ઉત્તર છેડા સુધીની અવગાહ ) અને ઊનાવગાહ (જથ્વીપના આખા વિભમાંથી ઇચ્છિત અવગાહ બાદ કરેલ તે ) ના ગુણાકારને ચારે ગુણી તેનું મૂળ કાઢવાથી જ્યા આવે. જ્યા-જવા–ધનુ:પ્રત્યંચા એ પયાય નામ છે.
જવા અને જમ્મૂઢીપના વિષ્ણુભના વાના વિશ્લેષ ( મેટી રકમમાંથી નાની માદ કરવી તે ) કરી તેનું મૂળ આવે તે વિષ્ણુભમાંથી માદકરી શેષ રહે તેનુ અધ કરવું તે ઈષુ ( ખાણનુ માપ) જાણવું.
હ્યુ ( અવગાહ ) ના વર્ગને છ ગુણા કરી તેમાં જીવાના વ ઉમેરી તેનુ* મૂળ આવે તે ધનુ:કાષ્ઠ ( ધનુ:પૃષ્ઠ ). જીવાના વર્ગના ચેાથા ભાગવડે કરીને ચુક્ત જે ના વર્ગ, તેને ઇવડે ભાંગવાથી વાટલા ક્ષેત્રના વિષ્ણુભ આવે. ઉત્તર ક્ષેત્રના ધનુ:કાષ્ઠમાંથી દક્ષિણ ક્ષેત્રનું ધનુ:કાણ આકરી શેષ રહે, તેનું અધ કરતાં આવે, તે બાહુ ( માહા ) જાણવી.
આ કરણરૂષ ઉપાયવડે સત્ર ક્ષેત્ર અને પર્વતેાની લખાઇ, પહેાળાઈ, જ્યા, ઈશુ, ધનુ:કાણ વગેરેનાં પ્રમાણે જાણી લેવાં.
१२ द्विर्धातकीखण्डे |
તે ક્ષેત્ર તથા પર્વતે ધાતકીખંડમાં બમણા છે.
