Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
पविकाराय सतां विभूतयः
श्री तत्त्वाधिगमसूत्रम्
प्रकाशकश्री जैन श्रेयस्कर मंडल,
महेसाणा.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Yરસરત |
॥ परोपकाराय सतां विभूतयः ।। | શ્રીઉમાસ્વાતિવાવવિરતિ | છે તરવાથમિસત્ર |
રહસ્યાર્થ સાથે, સ્વધર્મી ભાઇઓ બહેનોને વાંચવા ભણવા નિમિત્તે શ્રી પાટણનિવાસી શા સેવંતિલાલ નગીનદાસ તરફથી બાઈ દીવાળીબાઈના સ્મરણાર્થે ભેટ.
–-
-- =
મરિ
માંટ
થાન:
ડી
..
-
2
- છપાવી પ્રસિદ્ધ કરવામાં શ્રી જૈન શ્રેયસ્કર માળા રસાણી તરફથી શા વેણીચે સુચદ
પ્રથમવૃત્તિ. પ્રત રે છે. == રીચીડના પુલ નીચે શ્રી જૈન વિદ્યાવિજય પ્રેસમાં શા. ચુનીલાલ અમથાભાઈએ છાપ્યું.
અમદાવાદ.
6900RON
આ
સંવત ૧૯૭૨.
વીર સંવત ૨૪૪૨.
સને ૧૯૧૬.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
@ સૂચના. $
-~પુસ્તકને જેમ તેમ જ્યાં ત્યાં રખડતું મૂકવું નહિ, અશુદ્ધ હાથે પુસ્તકને અડકવું નહિ, તેમજ ઉઘાડે મુખે પુસ્તક વાંચવું નહિ.
——-મું: - - पूर्णपुण्यनयप्रमाणरचना-पुष्पैः सदास्थारसैः તરવજ્ઞાન ના વિનય સાપુરા एतस्मात् पतितैः प्रवादकुसुमैः षट्दर्शनारामभूभूयः सौरभमुद्वमत्यभिमतैरध्यात्मवार्तालवैः ॥ १॥
પૂર્ણ પવિત્ર સાત નય અને ચાર પ્રમાણની રચના રૂપ ફૂલે, નિરંતર શ્રદ્ધા રૂપ રસ અને તવ જ્ઞાન રૂપી ફળ વડે સ્યાદ્વાદ મત રૂપ કલ્પવૃક્ષ સદા જયવંત વર્તે છે. એ સ્યાદ્વાદ મત રૂપ કલ્પવૃક્ષથી ખરી પડેલાં પ્રવાદરૂપી ફૂલેવડે ષટ્ દર્શનરૂપ બગીચાની ભૂમિ પોતે માની લીધેલા અધ્યાત્મની વાર્તાઓના લેશવડે વારંવાર સૌગંધ્યને પ્રકટ કરે છે.
-अध्यात्मसारे.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાદ્ઘાત.
જન્મ મરણરૂપ સસારચક્રના ભ્રમણવડે શ્રાંત થયેલ જીવાનાં સતસ હૃદયાને શાંતિ આપી, તેની આધ્યાત્મિક ભાવનાઓને સતેજ કરી, તે ભાવનાદ્વારા પરમપદને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિમાં તેને જોડી, અપવર્ગની પ્રાપ્તિ કરાવનાર સદજ્ઞાન છે. પુસ્તકો તેવા સજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના સાધનભૂત હોવાથી પૂર્વકાળના મહા સમર્થ જ્ઞાની પુરૂષાના રચેલા ગ્રંથા-મૂળ અથવા ચાલુ જમાનાની કસાયેલી કલમથી લખાયેલા તેના ભાષાંતર ( વિવેચન ) સાથે અથવા નવીન પદ્ધતિથી વિદ્વાન મુનિવર્ય તથા શ્રાવકવર્યના લખેલા કે સાધન કરી સંગ્રહ કરેલા ગ્રંથા ઉદાર સગૃહસ્થાની દ્રવ્ય સહાયથી છપાવી વિના મૂલ્યે કે અલ્પ મૂલ્યે આપી ગામા ગામ અને ઘરોઘર તેના લાભ આપવાના અમારા આ પ્રયાસ વધા થયાં ચાલુ છે.
૨ તત્ત્વ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિદ્વારા મોક્ષપદ સરળતાથી મેળવી શકાય એ વાત સિદ્ધ હેાવાથી તત્ત્વજ્ઞાનમય મેાક્ષ માર્ગ- તત્ત્વાથાધિગમ ” નામના આ ઉત્તમ દાર્શનિક ગ્રંથ તેના રહસ્ય સાથે અમારી ગ્રંથમાળાના ૩૧ મા મણકા તિરેકે અમેએ પ્રક્ટ કરેલ છે.
૩ આ ગ્રંથમાં સિદ્ધાંતના ગભીર અથીના નાના સસ્કૃત સુત્રોમાં બહુ સરળ રીતે સમાવેશ કરેલ હોવાથી દરેક મુમુક્ષ ભવ્યાત્માઓને ખાસ અભ્યાસ કરવા લાયક આ ગ્રંથ છે, તેથી મૂળ સૂત્રો, તેના ભાવા અને ભાષ્યના ટુંકસાર સરળ રીતે ગુજરાતી ભાષામાં આપવામાં આવેલ છે. અન્ય સંસ્થા તરફથી
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) આ ગ્રંથ સભાષ્ય ભાષાંતર સાથે છપાવવામાં આવેલ છે; પરંતુ તે હિંદી ભાષામાં હોવાથી તેમજ ભાષાન્તર શાસ્ત્ર રહસ્યના અને જાણ પાસે કરાવેલ હેવાથી તાત્વિક બાબતની તેમાં ઘણું એક સખલનાઓ થયેલ છે તેથી નવીન અભ્યાસીઓને તેના અભ્યાસની સરળતાને ખાતર અમેએ આ ગ્રંથ સરળ ગુજરભાષામાં તૈયાર કરી છપાવ્યો છે
૪ આ ગ્રંથના દશ અધ્યાય છે. શરૂઆતમાં પ્રસ્તાવનારૂપે ૩૧ કારિકાઓ ગ્રંથકારે પિતેજ ભાષ્યની ભ્રામકામાં રચેલ છે, જે ખાસ મનન કરવા લાયક છે. તે પછી પહેલા અધ્યાયમાં સમ્યકુત્વ, ત, નિક્ષેપાદિ, નિર્દેશાદિ તથા સદાદિદ્વાર, જ્ઞાન અને સુત નયનું સ્વરૂપ વર્ણવેલ છે. બીજા અધ્યાયમાં જીવનું લક્ષણ,
પશમિકાદિ ભાવના પ૩ ભેદ, જવના ભેદ, ઇંદ્રિય, ગતિ, શરીર, તેનાં પ્રજને-હેતુઓ, આયુષ્યની હીયમાન અને અન્યથા સ્થિતિ વગેરે વર્ણવેલ છે. ત્રીજા અધ્યાયમાં નરક પૃથ્વી, નારક જવાની વેદના તથા આયુષ્ય, મનુષ્યક્ષેત્રનું વર્ણન અને તિર્યંચના ભેદ તથા સ્થિતિ વિગેરે આવે છે. ચોથા અધ્યાયમાં દલેક અને દેવતાઓની વૃદ્ધિ, જઘન્યતૃષ્ટ આયુષ્ય વગેરે બાબતે બતાવી છે. પાંચમા અધ્યાયમાં ધર્મતિકાયાદિ અજીવનું તથા દ્રવ્યનાં લક્ષણનું, છઠ્ઠામાં આસવનું, સાતમામાં દેશ અને સર્વ વિરતિનું, આઠમામાં મિથ્યાત્વાદિ હેતુથી થતા બંધનું, નવમામાં સંવર તથા નિજરનું અને દશમા અધ્યાયમાં મેક્ષ તત્વનું વર્ણન છે. તે પછી આખા ગ્રંથના સાર રૂપ મેક્ષમાર્ગ ટૂંકમાં વર્ણવેલ છે. ઉપસંહારમાં ૩ર લેકવડે સિદ્ધનું સ્વરૂપ બહુ સારી રીતે વર્ણવેલ છે, અને પ્રાંત ગ્રંથકારની પ્રશરિત આપવામાં આવેલ છે.
૫ પાંચશે પ્રકરણના કર્તિ પૂર્વધારી શ્રીમાન ઉમાસ્વાતિ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) વાચકે આ ગ્રંથ તેના ભાષ્ય સહિત ર છે આ ગ્રંથમાં સૂત્રોના કાંઇક ન્યૂન બસે લેક અને ભાષ્યના રર૦ લેક છે. શ્રી સિદ્ધસેન ગણિકૃત [૧૮૨૨ લોક પ્રમાણ ટીકા અને શ્રીમદ્ હાભદ્રસૂરિકૃત (૧૧૦૦૦ લેક પ્રમાણ) ટીકા આ સૂત્ર ઉપર થયેલ લભ્ય છે. આ બંને ટીકાઓ ભાષ્યાનુસારી છે, એટલે સૂત્ર તથા ભાષ્ય ઉપર ટકે છે. શ્રી સિદ્ધસેન ગણિકૃત ટીકામાં દેવગુમાચાયે શરૂઆતની ૩૧ કારિકાઓ ઉપર ટીકા રચી છે અને બાકીની આખી ટીકા સિદ્ધસેન ગણિએ રચી છે –
इतीयं कारिकाटीका शास्त्रटीका चिकीर्षुणा, संहब्धा देवगुप्तेन प्रीतिधर्मार्थिना सता. હરિભદ્રસૂરિકૃત ટીકામાં હરિભસૂરિએ પા અધ્યાયની ટીકા કરેલી છે, અને બાકીની યશોભદ્ર પૂર્ણ કરી છે. મલયગિરી મહારાજ પ્રજ્ઞાપના (પન્નવણા) સૂત્ર ઉપરની પિતાની ટીકામાં કહે છે કે*यथा च प्रमाणबाधित्वं तथा तत्त्वार्थटीकायां भाक्तिमिति तતાડવધાર્થ છે આ ઉપરથી સંભવિત છે કે મલયગિરી મહારાજે પણ તસ્વાથ ઉપર ટીકા બનાવી હશે.
૬ દિગમ્બર આસ્રાયમાં આ ગ્રંથ વણે પ્રચલિત હેવાથી સૂના કેટલાક ફેરફાર સાથે આ ગ્રંથ તેઓ પોતાના સંપ્રદાયમાં થયેલા ઉખસ્વામીજીને બનાવેલ માને છે. આ સૂત્રની સં. સ્કૃત તથા ભાષા ટીકાઓ તેમનામાં પણ ઘણી રચાયેલ છે.
જુઓ બાબુ ધનપતસિંહજી તરફથી છપાયેલ પ્રત પાનું ૩૫ ય
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭. આ ગ્રંથકારે ૫૦૦ પ્રકરણ રચ્યાં કહેવાય છે, તે પૈકી તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર, પ્રશમરતિ પ્રકરણ અને જમ્બુદ્વીપ સમાસ , કરણ માત્ર હાલમાં લભ્ય છે. ક્ષેત્રવિચાર જેના ઉપર હરિભસૂરિએ ટીકા રચી છે તે પણ ઉક્ત ગ્રંથકારને લખેલ છે એમ માનવાને કારણે છે.
૮ કલકત્તાની રોયલ એસીયાટીક સોસાઇટી મારફત છપાયેલ તત્વાર્થ ભાષ્યની એપેન્ડીક્ષ ડી (પૃષ્ટ ૪૪-૪૫) માં બીજા ગ્રં
માં ઉમાસ્વાતિ મહારાજના વચને (જે લભ્ય ગ્રંથમાં નથી તે) કહીને જે ફકરા આપ્યા છે તેથી ૫૦૦ ગ્રંથે ઉમાસ્વાતિ મહારાજે બનાવેલ કહેવામાં આવે છે તે વાતને ટેકે મળે છે. તેમાં આપેલ ઉપરાંત નીચેના ફકરાઓ પણ તેમના ગ્રંથોના હેય એમ જણાય છે. આ ફકરાઓમાં વાચક શબ્દ વાપર્યો છે તેથી ઉમાસ્વાતિ મહારાજના આ વચન છે એમ માની.આ ફકર ઉતાર્યા છે–
(એ) ભાવવિજ્યજી વિચિત ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની વૃત્તિમાં નીચે મૂજબ લખાણ છે. અધ્યયન ૧૦, લેક ૧, પૃષ્ઠ ર૪૪ બી (૨)
उक्तं वाचकमुख्यैःपरिभवसि किमिति लोक, जरसा परिजर्जरीकृतशरीरम् । अचिरात्त्वमपि भविष्यसि, यौवनगर्व किमुदहसि ॥१॥
[બી ] શાન્તાચાર્ય વિરચિત ઉત્તરાધ્યયન સૂવાની વૃત્તિમાં નીચે મૂજબ લખાણ છે –
૧ અધ્યયન ૨, લેક ૧૩, પાનું ૯૩ એ [૧]--
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(७)
सम्यक्त्वज्ञानशीलानि, तपचेतीह सिद्धये । तेषामुपग्रहार्थाय स्मृतं चीवरधारणम् ॥ १ ॥
जटी कूर्ची शिखी मुण्डी, चीवरी नग्न एव च । तप्यन्नपि तपः कष्टं, मौढ्याद्धि सोन सिद्वयति ॥ २॥ सम्यग्ज्ञानी दयावांस्तु, ध्यानी यस्तप्यते तपः । नमवीवरधारी वा स सिद्वयति महामुनिः ॥ ३ ॥ इति वाचकवचनम् ।
२ अध्ययन २, श्लो १३, धातु ह भी ( ८ ) उक्तं च वाचकैःशीतवातातपैंदेश - मशकैश्वापि खेदितः । मा सम्यक्त्वादिषु ध्यानं, न सम्यक् संविधास्यति ॥ १ ॥
3 अध्ययन ४ पृष्ठ १८० ( भे) "सूरिभिरुक्तम् – " धर्मोपकरणमेवैतत्, न तु परिग्रहस्तथा ॥ जन्तवो बहवस्सन्ति, दुर्दशा मांसचक्षुषाम् । तेभ्यः स्मृतं दयार्थ तु, रजोहरणधारणम् ॥ १ ॥ आसने शयने स्थाने, निक्षेपे ग्रहणे तथा । गात्रसङ्कोचने चेष्टं, तेन पूर्व प्रमार्जनम् ॥ २ ॥ तथा - सन्ति सम्पातिमाः सत्त्वाः, सूक्ष्माश्च व्यापिनोऽपरे । तेषां रक्षानिमित्तं च विज्ञेया मुखवस्त्रिका ॥ ३ ॥
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
किंच-भवन्ति जन्तवो यस्मा-दनपानेषु केषुचित् । ___तस्मात्तेषां परीक्षार्थ, पात्रग्रहणमिष्यते ॥ ४ ॥ अपरं च-सम्यक्त्वज्ञानशीलानि, तपश्चेतीह सिद्धये ।
तेषामुपग्रहार्थाय, स्मृतं चीवरधारणम् ॥ ५ ॥ शीतवातातपैर्दशै-मंशकैश्चापि खेदितः। मा सम्यक्त्वादिषु ध्यानं, न सम्यक् संविधास्यति ॥ ६॥ तस्य खग्रहणे यत् स्यात् , क्षुद्रपाणिविनाशनम् । ज्ञानध्यानोपघातो वा, महान् दोषस्तदैव तु ॥७॥ ४ अध्ययन ४, RAI नु १८१ मे [3]
आह च वाचकः-इह चेन्द्रियप्रसक्ता निधनमुपजग्मुः तयथा-गार्यः सत्यकि कर्द्धिगुणं प्राप्तोऽनेकशास्त्रकुशलोऽनेकविधाबलसम्पन्नोऽपि ॥ ५.ययन ४, १, भानुभासा मी (८)
उक्तं च वाचकैःमङ्गलैः कौतुकर्योग-विद्यामन्त्रैस्तथौषधैः। न शक्ता मरणात् त्रातुं, सेन्द्रा देवगणा अपि ॥
૯ ઉમાસ્વાતિ મહારાજના સમયને ચોક્કસ નિર્ણય નથી. તત્વાર્થ ભાષ્યની પ્રશસ્તિના છ ક જે અમેએ આ ગ્રંથને પ્રાંતે અથ સાથે આપેલ છે તેની મતલબ એ છે કે શિવશ્રી વાચકના પ્રશિષ્ય અને શેષનંદિક્ષમણના શિષ્ય ઉચ્ચ નાગરી શાખામાં થયેલ ઉમાસ્વાતિ વાચકે તત્ત્વાધિગમ શાસ્ત્ર રચ્યું. વાચના ગુ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯)
ની અપેક્ષાએ ક્ષમણમુડપાદના પ્રશિષ્ય અને મૂળ વાચક્રાચાર્યના શિષ્ય તેઓ હતા. તેમના જન્મ ન્યાધિકામાં થયા હતા. વિહાર કરતાં કરતાં કુસુમપુર ( પાટલીપુત્ર-પટના ) નામના નગરમાં :આ ગ્રંથ રચ્યા. તેમનું ગાત્ર કૈાભીષણ અને તેમની માતાનું ગાત્ર વાસી હતુ. તેમના પિતાનું નામ સ્વાતિ અને માતાનુ નામ ઉમા હતું.
૧૦ ઉમાસ્વાતિ મહારાજકૃત જમૂદ્રીપ સમાસ પ્રણના ટીકાકાર વિજયસિંહસૂરિ તે ટીકાની આદિમાં જણાવે છે કે–ઉમા માતા અને સ્વાતિ પિતાના સબધથી તેમનુ ઉમાસ્વાતિ નામ પડ્યુ. વાચક્રના અર્થ પૂર્વધર લેવા કેમકે, પન્નવણા સૂત્રની ટીકામાં કહેલ છે કે—વવાઃ—પૂર્વનિ
૧૧ નન્દીસૂત્ર, ચન્દ્રગચ્છપટ્ટાવી, તથા કલ્પસૂત્ર પ્રમાણે મહાવીર પછી લગભગ ૧૦૦૦ વરસ સુધીની નન્દીસૂત્રના તા ઢવવાચની, ચંદ્રગચ્છના સૂરિની તથા કલ્પસૂત્રવાળો વિધ. ગણિક્ષમાશ્રમણની પદ્માવતી નીચે મુજબ છે.
શ્રીમન્મહાવીર વીરાત્
૧ સુધમાસ્વામી (૨૦)
૨ જ»સ્વામી ( ૬૪ )
૩ પ્રભવસૂરિ (૭૫)
૪ શય્યંભવ ( ૯૮ ) 1 ૫ યશાભદ્ર (૧૪૮ )
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
યશેભદ્ર
૬ સંભૂતિવિજય (૧૫૬) ૭ સ્થૂલભદ્ર (૨૧૫)
૬ ભદ્રબાહુ (૧૦૦)
ગદાસ
૮ આર્ય મહાગિરિ (૨૪૫)
૮ આર્ય સુહસ્તિ (૨૧)
અતુલ લિસ્તાદ ૯ સુસ્મિત ( ૩૭૨) ક સુપ્રતિશત
૧૦ સ્વાતિ (હરીત ગાત્ર) ૧૦ ઇંગ્નિ (૨૧) ૧૧ શ્યામાય (હારીત ગોત્ર) ૧૧ દિm ૧૨ શાડિલ્ય (છતધર)
૧૨ શાંતિશ્રેણિક ૧૨ સિહગિરિ છતધર (ઉચ્ચ નાગરીશાખા _| (૫૭).
નિકળી) ૧૩ વજી (૫૪) સમુદ્ર મંગુ
૧૪ વજસેન (૬૨૦) પદ્મ ધમ ૧૫ ચંદ્ર (વગેરે)
પુષ્પગિરિ ૧૬ સામતભદ્ર
ફશુમિત્રા
ધનગિરિ આર્ય રક્ષિત ૧૮ પ્રતનસૂરિ
|
_
છે.
૧૭ વૃદ્ધ વસૂરિ
શિવબતિ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) પ્રદ્યતનસૂરિ
શિવતિ
દિલક્ષપણ
૧૯ માનદેવ
દુર્જય કષ્ણ કટિક
નાગહતિ
૨૦ માનતુગ
નક્ષત્ર
નાગ
જેહિલ
રેવતિ
૨૧ વીર સિંહ (બ્રહ્મદ્વિપિકશાખા) ૨૨ જયદેવ ઋન્દિલાચાર્ય (વાચના ૨૩ દેવાનંદ
માથુરી) હિમવત
ર૪ વિક્રમસૂરિ નાગાર્જુન ૨૫ નરસિંહસૂરિ ગોવિંદ! ૨૬ સમુસૂરિ
વિષ્ણુ
કાલક
સપલિત
છે
ભૂતકિન્ન
ર૭ માનદેવ
૨૮ વિબુધપ્રલ
લેહિત્ય * દૂષ્યગણિ દેવવાંચક (નંદીસત્ર
ના કતા)
૨૯ જયાનંદ
૩૦ રવિપ્રભસૂરિ ૩૧ યદેવસૂરિ
સંઘપાલિત હસ્તિન (કાશ્યપત્ર) ધ (સુરત ગેa)
સ્ત
ધમાં
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
ધમ
શાડિયે
(જબૂનશ્વિત ગિણિ સ્થિરમ કુમારધર્મ દવાધગણિક્ષમાશ્રમણ)
૧ર યુગપ્રધાન.
પ્રથમ ઉદય (વીરાત) ૧ સુધર્મ
૧૭૦ ૨૧૫
૩ પ્રભાવ ૪ શર્યાલવ ૫ વભદ્ર ૬ સંભૂતિ વિજય ૭ ભદ્રધ્યાહુ ૮ લબદ્ધ ૯ મહગિરિ ૧૦ સુહસ્તિ ૧૧ ગુણ (ધન) સુંદર ૧૨ શ્યામાય ૧૩ વ્હિલાચાર્ય ૧૪ રેવતિ મિત્ર
૪૫
૨૯૧ ૩૩૫ ૩૭૬
૪૫૦
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩ )
૧૫ ધામ ૧૬ ભદ્રગુપ્ત ૧૭ ગુપ્ત ૧૮ વજ ૧૯ આય રક્ષિત ૨૦ પુષ્પમિત્ર
સંવત ૨૪ (૪૯૪) ૧૩ (૫૩૩).
૭૮ (૫૪૮) ૧૧૪ (૫૮૪) છેલ્લા દશ પૂર્વધર ૧૨૭ (૫૯૭) ૧૪૭ (૬૧૭) દ્વિતીય ઉદય ૧૫૦
૨૧ વસેન રર નાગતિ ર૩ રેવતિમિત્ર ૨૪ સિંહ ૨૫ નાગાર્જુન ૨૬ ભૂતદિન્ન ૨૭ કાલિક
૨૧૯ ૨૭૮ ૩૫૬
૨૮ સત્ય મિત્ર
૪૩૪ ૫૧૩ પર૪ (ત્રીજા કાલિકાચા વિધાધર
ગ પાંચમની ચેાથ વીરત૯૯૩
વર્ષે દક્ષિણમાં પૈઠણપુરે કરી.) ૫૩૧ (અહીં સુધી ૧ પૂર્વનું જ્ઞાન
હતું ) ૫૮૫ ૬૪૫ ૭૨૦ ૭૮૦
૨૯ હારિલ ૩૦ જિનભદ્ર ૩૧ ઉમાસ્વાતિ ૩૨ પુષ્પમિત્ર ૩૩ સંભૂતિ ૩૪ માદર સંભૂતિ ૩૫ ધમ રત્ન
૮૮૯ ૯૨૮
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬ જ્યેષ્ટાંગ
૩૭ ફલ્ગુમિત્ર ૩૮ ધધાષ
૩૯ વિનયમિત્ર
૪૦ શીલમિત્ર
૪૧ રેતિમિત્ર
૪ર સ્વપ્નમિત્ર
૪૩ અમિત્ર
( ૧૪ )
૧૦૦૦
૧૦૪૯
૧૧૧૭
૧૨૧૩
૧૯૨
૧૩૭૦
૧૪૪૮
૧૪૯૩
૧૩ તત્ત્વાર્થાધિગમ ભાષ્યમાં ઉમાસ્વાતિ ઉચ્ચ નાગરીશાખાના હતા તેમ લખાણ છે. ઉચ્ચ નાગરી શાખા શ્રીમન્મહાવીર્ પર્ માત્માની પાટે થયેલા આર્યદિન્નના શિષ્ય આર્ય શાંતિ શ્રેણિકના વખતમાં નીકળી છે, તેથી મહાવીરસ્વામીના નિવાણ પછી પાંચમા છઠ્ઠા સૈકા પહેલા ઉમાસ્વાતિ થયેલા નથી એમ માનવાને ઘણાં કારણ છે. આ સિવાય ઉમાસ્વાતિ વાચકના સમયના સબંધમાં વધારે ચાકસ હકીકત હજી પ્રાપ્ત થયેલ નથી.
૧૪
॥ સઁઢીમૂત્ર
सुहम्मं अग्गिवेसाणं जंबूनामं च कासवं ।
भवं कच्चायणं वंदे वच्छं सिज्जंभवं तहा ॥ २५ ॥ जसभद्दं तुंगियं वंदे संभूयं चैव माढरं । भद्दबाहुं च पाइन्नं थूलभद्दं च गोयमं ॥ २६ ॥ एल्लावच्चसगोत्तं वंदामि महागिरिं सुहत्थिं च । तत्तो कोसियगोत्तं बहुलस्स सेरिव्वयं वंदे || २७ ।। १ बलिस्हं इत्यपि पाठः :
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१५)
हारियगोत्तं साइं च चंदिमो हारियं च सामजं । वंदे कोसियगोत्तं संडिल्लं अज्जजीयधरं ॥ २८ ॥ तिसमुहक्खायकित्ती दीवसमुद्देसु गहियपेयालं। वंदे अजसमुदं अक्खुभियसमुदगंभीरं ॥ २९ ॥ भणगं करगं ज्झरगं पभावगं णाणदसणगुणाणं । वंदामि अज्जमंगु सुयसागरपारगं धीरं ॥ ३० ॥ वंदामि अज्जधम्मं तत्तो वंदे य भद्दगुत्तं च।। तत्तो य अज्जवइरं तवनियमगुणेहिं वयरसमं ॥३१॥ वंदामि अज्जरक्खिय खमणे रक्खियचरित्तसव्वस्से । रयणकरंडगभूओ अणुओगो रक्खिओ जेहिं ॥ ३२ ।। नाणंमि दंसणंमि य तवविणए निच्चकालमुज्जुत्तं । अजनंदिलक्खवणं सिरसा वंदे पसन्नमणं ।। ३३ ॥ वढउ वायगवंसो जसवंसो अज्जनागहत्यीणं । वागरणकरणभंगियकम्मपयडीपहाणाणं ॥ ३४ ॥ जच्चं-जणधाउसमपहाणमुदियकुवलयनिहाणं । वडउ वायगवंसो रेवइनक्खत्तनामाणं ॥ ३५ ॥ अयलपुराणिक्खंते कालियसुयआणुओगिए धीरे। बंभद्दीवगसीहे वायगपयमुत्तमं पत्ते ॥ ३६ ॥ जेसिं इमो अणुओगो पयरइअजावि अटुभरहंमि। बहुभयरनिग्गयजसे ते वंदे खंदिलायरिए ॥ ३७॥ तत्तो हिमवंतमहंत-विकमे घिइपरकममणते ।
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
(28)
सज्झायमणंतधरे हिमवंते वंदिमो सिरसा ॥ ३८ ॥ कालिअसुयअणुभगस्स धारए धारए य पूव्वाणं । हिमवंत मासमणे वंदे णागज्जुणायरिए || ३९ ॥ मिउमद्दवसंपन्ने अणुपुव्वि वायगत्तणं पत्ते । ओहसुयसमायारे नागज्जुणवायए वंदे ॥ ४० ॥ गोविंदाणं पि नमो अणुओगो विउलधारणिंदाणं । निचं खंतिदायाणं परूवणे दुल्लभिंदाणं ॥ ४१ ॥ ततो य भूयदिनं निच्चं तवसंजमे अनिव्विण्णं । पंडियजणसामण्णं वंदामि य संजमविहिष्णुं ॥ ४२ ॥ वरणगतवियचंपग विउमलवर कमलगब्भसविण्णे | भवियजणयियदइए दयागुणविसारए धीरे || ४३ ॥ अडूभर हप्पहाणे बहुविहसज्झायसुमुणियप्पहाणे । अणुओगियवरच हे नाइलकुलवंसनंदिकरे || ४४ || भूयहि अपगमे बंदेऽहं भूयदिन्नमायरिए । भवभयवुच्छेयकरे सीसे नागज्जुणरिसीणं ॥ ४५ ॥ सुमुणियनिच्चानिच्चं सुमुणियसुत्तत्थधारयं निच्चं । वंदेऽहं लोहिच्च सम्भावुभावणातच्चं ॥ ४६ ॥ अत्थमहत्थखाणि सु-समणवक्खाणकहणनिव्वाणि । पयइए महुरवाणिं पयओ पणमामि दूसगणं ॥ ४७ ॥ तवनियमसच्च संजम विणयज्जवखंतिमद्दवरयाण । सीलगुणगहियाणं अणुओगे जुगपहाणाणं ॥ ४८ ॥
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१७) सुकुमालकोमलतले तेसिं पणमामि लक्खणपसत्थे । पाए पावयणीणं पाडिच्छगसएहिं पणिवइए ॥४९॥ जे अन्ने भगवते कालियसुयअणुओगिए धीरे । ते पणमिऊण सिरसा नाणस्स परूषणं वोच्छं ॥५०॥ १५ नन्दीसूत्र-मलयमिस्कृित टीका. स्थूलभद्रस्यापि द्वौ प्रधान शिष्यो बभूवतुः, तद्यथा ऐलापत्यगोत्रो महागिरिः वाशिष्टगोत्रः मुहस्ती तौ द्वावपि प्रणिनंसुराह । एल्लावच्चेत्यादि, इह यः स्वापत्यसन्तानस्य स्वव्यपदेशकारणमाधमका. शकपुरुषस्तदपत्यं सन्तानो गोत्री, इगपतेरपत्यं ऐलापत्यः (पत्युत्तरपदयमादित्यादित्यदितेोऽपवादे वा स्खे इति व्यप्रत्ययः) एलापत्येन सह गोत्रेणः वर्तते यः स ऐलापत्यसगोत्रः, तं वन्दे महा. गिरिं सुहस्तिनं च प्रागुक्तगोत्रं । तत्र मुहस्तिन आरभ्य मुस्थितसुमतिबुद्धांदिक्रमेणालिका विनिर्गता सा यथा दशाश्रुतस्कन्धे तथैव द्रष्टव्या, न तयेहाधिकारः, तस्यामावलिकायां प्रस्तुताध्ययनकारकस्य देववाचकस्याभावात् , तत इह महागिर्यावलिकयाधिकारस्तत्र महागिरे प्रधानशिष्यो अभूता, तद्यथा-बहुलो बलिस्सहश्च तो च द्वावपि यमलभ्रातरौ कौशिकगोत्रौ च, तयोरपि मध्ये बलिरसहः प्रवचनप्रधान आसीत् , ततस्तमेव निनसुराह, ततो महागिरेरनन्तरं कौशिकगोत्रं बहुलस्य सघशवयसं समानवयसं द्वयोरपि यमलभ्रातबाद्वन्दे नमस्करोमि ॥ २७॥ -
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १८:) हारियेत्यादि, बलिस्सहस्यापि शिष्यं हारीतगोत्रं स्वाति स्वातिनामानं, च समुच्चये, वन्दे । तथा स्वातिशिष्यं हारीतगोत्रं, च समुच्चये, स च भिन्नक्रमः, श्यामार्य च वन्दे । तथा श्यामार्यशिष्यं कौशिकगोत्रं शाण्डिल्यं शाण्डिल्यनामानं वन्दे, किंभूतमित्याह, आयजीतधरं, आरात्सर्वहेयधर्मेभ्योऽर्वाक् यात आर्य, जीतमिति सूत्रमुच्यते, जीतं स्थितिः कल्पो मर्यादा व्यवस्थेति हि पर्यायाः, मर्यादाकारणं च सूत्रमुच्यते, तथाधन धारणे ध्रियते धारयतीति धरः “लिहादिभ्यः" इत्यच्प्रत्ययः। आर्यजीतस्य धर आर्यजीतधरस्तम्, अन्ये तु व्याचक्षते शाण्डिल्यस्यापि शिष्य आर्यगोत्रो जीतधरनामा मूरिरासीत् ॥ २८ ॥ x x x
तथा धीया राजते इति धीरस्तं, तथा श्रुतसागरपारगम् । (३०)। नाणंमीत्यादि आर्यमङ्गोरपि शिष्यं आर्यनंदिलक्षपणं प्रसन्नमनसम् ॥
x x ओघश्रुतसमाचारकास्तान् नागार्जुनवाचकान्वन्दे । (४०)। वरतवियेत्यादि गाथात्रयं वरं प्रधानं साध षोडशवर्णिकारूपं तापितं ___x x x तं दृष्यगणिनं प्रयतः प्रयत्न परः प्रणमामि । पुनरपि दृष्यगणिनां एव स्तुतिमाह । ४७ । सुकुमालेत्यादि तेषां दृष्यगणिनां प्रावचनिकानां x x x x
નજિસૂત્ર ઉપરના હરિભદ્રસૂરિ અને મલયગિરિ બને ટીકાકાર ર૫ મી ગાથાથી ૫૦ મી ગાથાઓ સુધીમાં ૩૧-૩ર-૪૧ -જર-૪૮ ગાથાઓ ઉપર અર્થ કરતા નથી. એટલું જ નહિ પણ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१८)
તેમના સમાજમાં તે ન હોય તેમ ગણી વ્યાખ્યા કરી છે તેથી તે થી તે ગાથાઓ કદાચ પ્રક્ષેપ હેય.
१६ लोकप्रकाश सर्ग ३४ युगप्रधान विषमेऽपि च कालेऽस्मिन् भवन्त्येवं महर्षयः। निग्रन्थैः सदृशाः केचिच्चतुर्थारकवर्तिभिः ॥१०० ॥
श्री सुधर्मा च जम्बूश्च प्रभवः सूरिशेखरः। शय्यंभवो यशोभद्रः संभूतिविजयाह्वयः ॥ ११४ ॥ भद्रबाहूस्थूलभद्रौ महागिरिसुहस्तिनौ । धनसुंदरश्यामायौँ स्कन्दिलाचार्य इत्यपि ॥११५ ॥ रेवतीमित्र धर्मोऽथ भद्रगुप्ताभिधो गुरुः । श्रीगुप्तवज्रसंज्ञार्यरक्षितौ पुष्पमित्रकः ॥ ११६ ॥ प्रथमस्योदयस्यैते विंशतिः मूरिसत्तमाः। त्रयोविंशतिरुच्यन्ते द्वितीयस्याथ नामतः ॥ ११७ ॥ . श्रीवज्रो नागहस्ती च रेवतीमित्र इत्यपि । सिंहो नागार्जुनो भूतदिन्नः कालकसंज्ञकः ॥ ११८ ॥ सत्यमित्रो हारिलश्च जिनभद्रो गणीवरः। उमास्वातिः पुष्पमित्रः संभूतिः सरिकुं नरः ॥ ११९ ॥ तथा माढरसंभूतो धर्मश्रीसंज्ञको गुरुः । ज्येष्टांगः फल्गुमित्रश्च धर्मघोषाहयो गुरुः ॥ १२० ॥
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
(२०) सूरिविनयमित्राख्यः शीलपित्रश्च रेवतीः। खममित्रो हरिमित्रो (ईन्मित्रो) द्वितीयोदयसूरयः ॥१२१॥ स्युस्खयोविंशतिरेवमुदयानां युगोचमाः। चतुर्युक्ते सहस्र द्वे मिलिताः सर्वसंख्यया ॥ १२२ ॥ एकावताराः सर्वेऽमी सूरयो जगदुत्तमाः । श्रीसुधर्माश्च जंबूश्च ख्यातौ तद्भवसिद्धिकौ ॥ १२३ ॥ अनेकातिशयोपेता महासत्वा भवन्त्यमी। घ्नन्ति सार्धद्वियोजन्यां दुर्भिक्षादीनुपद्रवान् ॥ १२४ ॥ १७. कल्पसूत्र स्थविरावली.
कोडियकाकंदरहितो वग्यावच्चसगुत्तेहितो इत्थ णं कोडियगणे नामं गणे निग्गए-तस्सणं इमाओ चत्तारि साहाओ, चत्तारि कुलाइं च एवमाइज्जति,-से किं ते साहाओ ? साहाओ एवमाहिजंति, तं जहा, उच्चानागरी विज्माहरी वइरी,य मज्झिमिल्ला य । कोडियगणस्स एया हवंति चत्तारि साहाओ ॥ . .
थेरेस्स णं अज्जदिन्नस्स गोयमसगुत्तस्स इमे दो थेरा अंतेवासी अहावच्चा अभिन्नाया हुत्या, तं जहा-थेरे अज्जसंतिसेणिए माढरसगुत्ते, थेरे अज्जसीहगिरी जाइस्सरे कोसियगुत्ते ॥ थेरोहितोणं अज्जसंतिसेणिएहितो माढरसगुत्तहितो एत्थ णं. उच्चनागरी साहा
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२१) निग्गया ॥ थेरस्स णं अज्जसंतिसेणियस्स माढरसगुत्तस्स इमे चत्तारि थेरा अंतेवासी अहावचा अभिन्नाया हुत्था, तं जहा-थेरे अज्जसेणिए, येरे अज्जतावसे, थेरे अज्जकुबेरे, येरे अज्जइसिपालिए ।।
थेरस्स णं अज्जवइरस्स गोयमसगुत्तस्स अंतेवासी थेरे अज्जवइरसेणे उकोसियगुत्ते ॥ येरस्स णं अज्जवइरसेणस्स उकोसियगुत्तस्स अंतेवासी चत्तारि येरा-थेरे अन्जनाइले, थेरे अन्जपोमिळे, थेरे अज्जजयंते, थेरे अन्जतावसे ॥ थेराओ अज्जनाइलाओ अजमाइला साहा निग्गया, थेराओ अजपोमिलाओ अजपोमिला साहा निग्गया, थेराओ अजजयंताओअजजयंती साहा निग्गया, थेराओ अज्जतावसाओ अज्जतावसी साहा निग्गया ॥
वंदामि फग्गुमित्तं गोयमं धणगिरिं च वासिहं । कुच्छं सिवभूई पि कोसिय दुजंत कन्हे अ ॥१॥ तं वंदिऊण सिरसा भदं वदामि कासवंगुत्तं । नक्खं कासवगुत्तं रक्खं पि य कासवं वंदे ॥ २॥ वंदामि अज्जनागं च गोयमं जेहिलं च वासिहं । विण्डं माढरगुत्तं कालगमवि गोयमं वंदे ॥३॥ गोयमगुत्तकुमारं संपलियं तह य भयं वंदे । थेरं च अज्जवडूं गोयमगुत्तं नमसामि ॥ ४ ॥
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २२ )
तंवंद
सिरसा थिर सत्तचरित्तनाणसंपन्नं । थेरं च संघवालिय कासवगुत्तं पणिवयामि ॥ ५॥ वंदामि अज्जहत्थि कासवं खंतिसागरं धीरं । गिम्हाण पढममासे कालगयं चैव सुद्धस्स ॥ ६॥ वंदामि अज्जधम्मं च सुव्वयं सीललद्धिसंपणं । जस्स निक्खमणे देवो छत्तं वरमुत्तमं वहइ ॥ ७ ॥ हत्यं कासवत्तं धम्मं सिवसाहगं पणिवयामि । सी कासवत्तं धम्मं पि य कासवं वंदे ॥ ८ ॥ तं वंदिऊण सिरसा थिरसत्तचरित्चनाणसंपन्नं । थेरं च अज्जजंबुं गोयमत्तं नम॑सामि ॥ ९ ॥ मिउमद्दवसंपनं उवउत्तं नाणदंसणचरिते । थेरं च नंदियं पि य कासवगुतं पणिवयामि ॥ १० ॥ तत्तो य थिरचरितं उत्तमसम्मत्तसत्तसंजुत्तं । देसिगणिखमासमणं माढरगुत्तं नम॑सामि ॥ ११ ॥ तत्तो अणुओगधरं धीरं मइसागरं महासत्तं । थिरगुत्तखमासमणं वच्छसगुत्तं पणिवयामि ॥ १२ ॥ तत्तो य नाणदंसणचरिततवसुट्टियं गुणमहतं । थेरं कुमारधम्मं वंदामि गणिगुणोवयं ॥ १३ ॥ सुत्तत्थरयणभरिए खमदममद्दवगुणेहिं संपन्ने । देवखमासमणे कासवगुत्ते पणिवयामि ॥ १४ ॥
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२३) ૧૮ વજસેનસૂરિના શિષ્ય સંબંધમાં સંશયને નિર્ણય નિચે મુજબ બતાવેલ છે. विजयसेनसूरिप्रश्नोत्तर (शुनविजय संग्रहीत).
तथा श्रीवज्रसेनशिष्याश्चन्द्रादयः स्थविरावल्यां कथं नोक्ता अन्ये शिष्यास्तूक्ताः, ते खात्मपट्टावल्यां न सन्ति तत्किं कारणं तत्परंपरा च कथं मिलतीति प्रश्नः । अत्रोत्तरं, यदा माथुरी वालभी चेति वाचनाद्वयं जातं तदा स्थविरावल्या अपि पाठभेदो जातः संभाव्यते, ततः कस्यांचिद्वाचनायां केचित् श्रीवज्रसेनसूरिशिष्याः श्री चन्द्रसूर्यादय उक्ता भविष्यन्ति कस्यांचिच नेति; परं नागेन्द्रचन्द्रनितिविद्याधरनामाश्चवारोऽप्याचार्याः श्रीवज्रसेनसूरिशिष्या एव; अतस्तद्वंशीश्चतुरशीतिरपि मुविहिता एव प्रत्येकं एकविंशतिसूरयः तेषामासन् सगोत्रीयास्त्वेक-सामाचारीधारकाः पूर्वविदः, ततः परंपरा न त्रुटति, कथमन्यथा आत्मीयपट्टावल्ल्यनुक्रमेण पूर्वाचार्याः खस्वग्रन्थेषु तत्तदाचार्याणां नामान्यलिखन्, ते हि बहुश्रुताः पूर्वापरग्रन्थानविमृश्य न लिखन्तीति ॥ १-७९ ॥ .
૧૯ મહાગિરિ તથા સુહસ્તિ મહારાજ આર્કબિરૂદથી શાથી એલખાણું તે સંબંધમાં હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજ પરિશિષ્ટ પર્વમાં - નીચે મુજબ કહે છે.
खामिना स्थूलभद्रेण शिष्यौ द्वावपि दीक्षितौ । आर्यमहागिरिरायसुहस्ती चाभिधानतः॥(९-३७ परिशिष्टपर्व)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
(२४). तो हि यक्षायया बाल्यादपि मात्रैव पालितौः। इत्यार्योपपदी जाती महागिरिमुहस्तिनौ (९-३८).
રય પ્રજ્ઞાપના (પન્નવણા) સુની. પહેલા પદની ત્રીજી તથા ચેથી ગાથા નીચે મૂજબ છે."
ग्वायगवरवंसाओ, तेवीसइमेण धीरपुरिसेण । दुद्धरघरेण मुणिणा, पुव्वसुयसपिद्धबुद्धीर्णरे ॥३॥ (वाचकवरवंशे, प्रयोविंशतितमेन धीरपुरुषण; दुर्धरधरेण मुनिना, पूर्वश्रुतसमृद्धबुद्धिना). मुयसागरा विणेऊण (विएऊण), जेण सुयरयणमुत्तमं दिनं । सीसगणस्स भगवओ, तस्स नमो अजसामस्स ॥ ४ ॥ (श्रुतसागरात् विनयित्वा, येन श्रुतरत्नमुत्तमं दत्तं; शिष्यगणाय भगवते, तस्मै नमो आर्यश्यामाया)
२१ श्रीमुहस्तिनो पट्टे नवमौ, श्रीमुस्थितमुमतिबुद्धौ कौटिककाकन्दिको, कोटिशः मरिमन्त्रजापात, कोशे-भाण्डागारे सरिमन्त्रधारिखाद्वा, ताभ्यां कोटिकनान्ना गच्छोऽभूत् । अयं भावः । श्रीसुधर्माखामिनोऽष्टौ सूरीन् यावत् निर्ग्रन्थाः साधवोऽनगारा इत्यादि सामा
१ वाचकाः पूर्वविदः २ त्रयोविंशतितमेन-सुधर्मस्वामिन आरभ्य भगवानार्यश्यामात्रयोविंशतितमे एव ३ वाचकवरवंपान्तरगतः पूर्वश्रुतसमृद्धिबुद्धिरेव भवति. -मलयगिरिवत्तिः
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫). न्याभिधायिन्याख्यासीत् , नवमे च पट्टे कौटिका इति विशेषार्थावबोधकं द्वितीय नाम मादुर्भूतम् । श्रीआर्यमहागिरिसुशिष्यौबहुलबलिस्सहो यमलभ्रातरौ । तत्र बलिस्सहस्य शिष्यः स्वातिः तत्त्वादियों ग्रन्थास्तु तत्कृता एव संभाव्यन्ते । तच्छिष्यः श्यामाचार्यः प्रज्ञापनाछत् श्रीवीरात् षट्सप्तत्यधिकशतत्रये (३७६) स्वर्गभाक् । तच्छिण्या शाण्डिल्यो जीतमर्यादाकदिति नन्दिस्थविरावल्यामुक्तमस्ति परं सा ઉપરાતિ વો!
-श्रीधर्मसागरगणिविरचिता श्रीतपोगच्छपदावलीसूतिः ।
(આ વૃત્તિ શ્રી હીરવિજયસૂરિના નિદેશથી ઉપાધ્યાય શ્રી કલ્યાણવિજયગણિ, ઉપાધ્યાયે શી સેમવિજયગણિ તથા ૫૦ લબ્ધિસાગરગણિ વગેરે ગીતાએ એકઠા થઈ સંવત ૧૬૬૮ ના ચિત્ર વદી ૬ ને શુક્રવારના રોજ અમદાવાદ નગરમાં શ્રીનિસુદરસૂરિ રચિત ગુર્વવલી, છણે પહાવલી, દુષમાઘસ્તવયત્ર વગેરે અનુસારે શેધી છે.)
૨૨ આત્મારામજી મહારાજ જૈન તત્ત્વાદશ ગ્રંથના ૧૨ મા પરિચ્છેદમાં નીચે મૂજબ લખે છે –“શ્રી સ્થૂલભદ્રજી પછી તેમના બે શિષ્ય એક આર્ય મહાગિરી અને બીજા આર્ય સુહસ્તિસૂરિ આઠમી પાટે બેઠા. આર્ય મહાગિરીમ એ શિષ્ય હતા તેમાં એકનું નામ બહુલ અને બીજાનું નામ બલિ સહં હતું. બલિસ્સહને ઉમાસ્વાતિ નામના શિષ્ય હતા. તેમણે તત્વાર્થ સૂત્ર નામને પ્રથ રએ છે. ઉમાસ્વાતિજીને શ્યામાચાય નામના શિષ્ય હતા, જેમણે પન્નવણું સૂત્રની રચના કરી છે. શ્યામાચાર્ય શ્રી મહાવીર પછી, ૩૭૬ વર્ષ સ્વર્ગમાં ગયા. આર્ય મહાગિરીજીએ ત્રીશ વર્ષ ગૃહ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૬ ) વાસમાં કાઢયા, ચાળીશ વર્ષીતપાય પાળ્યા અને ત્રાશ વ યુગ પ્રધાન પદથી ભાગવી, એક્દર્ સે વર્ષનું આયુષ્ય ભાગવી સ્વર્ગમાં ગયા. ઝ
૨૩ હેમચન્દ્રાચાય સિદ્ધહેમ વ્યાકરણમાં ઉમાસ્વાતિમહારાજ જેવા સગ્રહતા અન્ય નથી એમ કહે છે તેના શબ્દો નીચે મુ જન્મ :
ઉત્કટ્ટૈવેન ।। ૨। ૨। ૧૧ ।। ઉત્પ્રેડ વર્તમનાતું - नूपाभ्यां युक्ताद्रौणान्नान्नो द्वितीया भवति । अनु सिद्धसेनं कवयः । अनु मल्लवादिनं तार्किकाः । उपोमास्वातिं संग्रहीतारः । उप जिनभद्रक्षमाश्रमणं व्याख्यातारः । तस्मादन्ये हीना इत्यर्थः ॥
આપી
ખરેખર
૨૪ પેરા ૧૨ માં યુગપ્રધાન મહારાજોની જે સાલે છે તે સાલામાં જુદી જુદી પ્રતામાં જુદી જુદી છે તેથી ખરી નથી પણ આશરે ખરી છે. તેમજ પેરા ૧૧ માં ચાસની કર આચાય ભગવાનાનાં નામે આપેલાં છે તે નામના - ચાયા ખરેખર થએલા કે નહિ તે સંશય પડતી વાત છે.
૨૫ આ ગ્રંથની પ્રેસ કોપી તપાસવામાં પન્યાસજી શ્રીમ દાન દસાગરજી તથા મુનિ શ્રી કપૂરવિજયજીએ, પ્રુફશીટ તપાસવામાં શ્રીચુત કુંવરજી આણંદજીએ અને આ ઉપાદ્ઘાત લખવામાં શ્રીચુત વલિ કેશવલાલ પ્રેમચંદે જે અમૂલ્ય સહાય આપી છે તે ખાતે તે મહાશયાના અત:કરણ પૂર્વક આભાર માનવામાં આવે છે. આ ગ્રંથની ઉપચાગિતા સહાયક મહાશયને આભારી છે અને જે કાંઇ ભૂલા રહી હોય તે અમારી અલ્પમતિનુ પરિણામ જાણવું.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) ૨૬ આ ગ્રંથ છપાવવામાં મતિમાંઘાદિ દોષથી કે પ્રેસની ગડબડથી જે કાંઈ ભૂલ, ચક કે અશુદ્ધિ રહી હોય તે માટે વિ. કરણ યોગે મિથ્યા દુત આપી પ્રતે મદદ કર્તાઓને આભાર માની વિરમીએ છીએ.
મહેસાણા તા. ૩૧-૭-૧૯૧૬.
લી. પ્રસિદ્ધકર્ત.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮) શુદ્ધિ પત્રક.
પૃષ્ઠ લીટી
©
૧૬
અશુદ્ધ कृतार्थोऽहं. कृतार्थोऽप्यह जीगीषेच० जिगीषच આ ભાગો
અથવા આ ભાગે વગ્રહવાળી
વિગ્રહવાળી ધમા
ઘમા વૈ યે
વૈદ્ય ગમ
ગમ: પદાર્થનું ગ્રહણ તથા વસતિ (ક્ષેત્ર) નું નિરંતર
વારંવાર
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯)
'પૃષ્ઠ.
વિષયાનુક્રમ. વિષય.
ઉપોદઘાત. ૧ સંબંધ કારિકા મૂળ અને રહસ્યાથ ... ૨ અધ્યાય પહેલા ... ... ... ... ૯ થી ૨૪
૧ સમ્યગ દર્શનનું સ્વરૂપ ... ૨ નિક્ષેપાનું સ્વરૂપ .. .. ૩ મત્યાદિ પાંચ જ્ઞાનના ભેદ અને તેનું સ્વરૂપ.. ૪ ત્રણ અજ્ઞાનનું સ્વરૂપ ..
૫ નયના ભેદ અને તેનું સ્વરૂપ • ૩ અધ્યાય બીજો. ...
...
૨૫થી ૩૭ ૧ પાંચ ભાવ અને તેના ભેદ.. ૨ જીવનું લક્ષણ અને ભેદ .. ૩ ઇંદ્રિયના ભેદ અને સ્વરૂપ... ૪ ત્રણ પ્રકારે જન્મ . . ૫ પાંચ પ્રકારના શરીરનું સ્વરૂપ
- ૩૩ ૬ અપવર્તન અનેપવર્તન આયુષ્ય
૩૬ ૪ અધ્યાય ત્રીજે. ...
• ૩૮ થી ૪૮ ૧ નરક પૃથ્વીનાં નામ..
... ૩૮ ૨ નારક જીવોની વેદના ૩ આયુષ્ય સ્થિતિ ૪ મનુષ્ય ક્ષેત્રનું વર્ણન •
••• ૪૧ ૫ તિર્યંચના ભેદ અને સ્થિતિ...
... ૪૮ ૫ અધ્યાય ચેાથે... • •
થી ૬૨ ૧ દેવલોક અને દેવની કૃદ્ધિ વગેરે ..
... ૩૯
• કા
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
થી ૦૧
(૩૦ ) ૨ દેવેનું જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય
૩ નારકીનું જઘન્ય આયુષ્ય .. ૬ અધ્યાય પાંચમે... .
થી ૭૨ ૧ અજીવના ભેદ. • • ૨ દ્રવ્યનું સ્વરૂપ - ૩ દ્રવ્યનાં લક્ષણે ...
૪ સતનું લક્ષણ • • ૭ અધ્યાય છઠ્ઠો આશ્રવનું વર્ણન.
• ૭૩ થી ૮૧ ૮ અધ્યાય સાતમો ....
૧ સર્વ વિતિનું વર્ણન ૨ દેશ વિરતિનું વર્ણન ૩ અણુવ્રતના અતિચારો
૪ દાનનું સ્વરૂપ .... ૯ અધ્યાય આઠમો ..
થી ૨૮ ૧ મિથ્યાત્વાદિ બધ હેતુ ૨ બંધનું સ્વરૂપ ... ૩ કર્મની સ્થિતિ .... ૪ કર્મનું ફળ. * ૫ કર્મ પ્રદેશ આત્મ પ્રદેશે સાથે કેવી રીતે બંધાય
છે તેનું વર્ણન ... ... ... ... ૯૮ ૧૦ અધ્યાય નવમે સંવર અને નિર્જરાનું સ્વરૂપ – ૮૯ ૧૧ અધ્યાય દશમો... ... ... ... ૧૧૫ થી ૧૩ર
૧ મેક્ષનું સ્વરૂપ • • • ૨ ઉપસંહાર... . . . . ૧૨૦ ૩ પ્રશસ્તિ ... ... ... ... . ૧૩૧
– ––
૭.
૧૧૫
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ )
હાલમાંજ પ્રસિદ્ધ થયેલા ઉત્તમ ગ્રંથા સ્તુતિસંગ્રહ સાવસૂરિક—જેમાં અપ્પભટ્ટીકૃત ચતુર્વિંશતિકા, જિનપ્રભસૂરિષ્કૃત ચાવિશી, માનેકાદશી સ્તુતિ, રત્નાકર પચ્ચીશી, સસાર દાવા, પંચમી—ચતુર્દશીની સ્તુતિ વગેરે સ્તુતિએ સ ંસ્કૃત અવચરિ સાથે નિર્ણયસાગર પ્રેસમાં પ્રતના આકારે છપા વેલ છે, કિંમત રૂ. ૦-૬-૦
સ્તાત્ર રત્નાકર પ્રથમ ભાગ સટીક—જેમાં ધર્મ ઘાષ સૂરિકૃત ચેાવિશી, માનતુંગ સૂરિષ્કૃત રચેલા ભક્તામરસ્તાત્રની પાનપૂતીવાળાં વીરભક્તામર, નેમિભક્તામર, સરસ્વતિ ભક્તામર અને રત્નસિહુ સૂરિશિષ્ય ઉદય ધર્મ મુનિપ્રણીત વાક્યપ્રકાશ સ ંસ્કૃત ટીકા સાથે નિર્ણયસાગર પ્રેસમાં પ્રતના આકારે છપાવેલ છે, કિ
મત રૂ. ૦-૭-૦
સ્તાત્ર રત્નાકર દ્વિતીય ભાગ સટીક—જેમાં જિનવલ્લભ સૂકૃિત પ્રશ્નાત્તરેકષષ્ટિશત, જય તિલકસૂરિષ્કૃત દ્વારાવાળી ચિત્રસ્તવ ચાર, પ્રશ્નાવલી, પાચંદ્ર કવિકૃત મહાવીરસ્તેાત્ર, વર્ધમાનસ્તાત્ર એ, પાર્શ્વજિનસ્તોત્ર છે, નૈમિસ્તવ, વિહરમાણુસ્તવ, એકાક્ષરવિચિત્રકાવ્ય, ષટ્રસ્સેાકી, ચતુઃસ્લાકી વગેરે અપ્રસિદ્ધ અને સુંદર પદ લાલિત્યવાળા સ્તત્ર તેની ટીકા સાથે નિર્ણયસાગર પ્રેસમાં પ્રતના આકારે છપાવેલ છે. કિંમત ૦-૯-૦
જીવવિચાર સટીક—વાદી વેતાલ શ્રી શાંતિસૂરિ પ્રણીત જીવવિચાર પ્રકરણ, પાઠક રત્નાકરકૃત માટી ટીકા સાથે પાનાના આકારે છપાવેલ છે. કિંમત રૂ. ૦-૪-૦
દંડક પ્રકરણ સટીક—ગજસારમુનિ પ્રણીત દંડક પ્રક
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ). રણ, રૂપચંદ્રમુનિ વિરચિત ટીકા સાથે પાનાના આકારે છપાવેલ
છે, કિંમત રૂ. ૦–૨-૦ - પંચપ્રતિક્રમણ સાથે સાવચેરિક–જેમાં પંચપ્રતિક્રમણ
અને નવ મરણ મૂળ, તેની સંસ્કૃતિ છાયા, શબ્દાર્થ, ભાવાર્થ, વિશેષ સમજ માટે કુટનેટ, પ્રતિક્રમણ સંબંધી અનેક ઉપયોગી બાબતે અને પ્રતિક્રમણના હેતુઓ વગેરે અનેક બાબતેને સ. માવેશ છે. મુળ અને સંસ્કૃત છાયા શાસ્ત્રી ટાઈપમાં અને બાકીનું ગુજરાતી ટાઈપમાં છે. સુપ્રરયલ ૧૬ પછ ૩૭ ફોરમના પાકા બાઈડીંગના દળદાર પુસ્તકની કિ. ફકત રૂ૦-૧૦-૦
કર્મગ્રંથ સાર્થ પ્રથમ વિભાગ જેમાં શ્રીમહેંદ્ર સૂરિક્ત ચાર કર્મગ્રંથ મૂળ, શબ્દાર્થ અને વિવેચનને ઠેકાણે મુનિશ્રી જીવવિજ્યકૃત બાલાવબેધ ( જે શેઠ ભીમસિંહ માણેક તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલ યશસેમસૂરિકૃત બાલાવબોધ કરતાં જુદે જ અને અપ્રસિદ્ધ છે ), કુટનેટ અને યંત્ર વગેરેનો સમાવેશ કરેલ છે. બાલાવબેધની ભાષા બને તેટલી સરળ કરીને ગુજરાતી ટાઈપમાં છપાવેલ હોવાથી નવા અભ્યાસીને બહુ ઉપચગી છે. પાકા બાઈન્ડીંગના કાઉન સાઈઝ રર ફારમના દળદાર પુસ્તકની કિંમત રૂ.-૬-૦
દેવસિરાઈ પ્રતિક્રમણ સાર્થ ગુજરાતી–આવૃતિ ત્રીજી શબ્દાર્થ, ભાવાર્થ, કુરનેટ, ઉપયોગી વિષયે અને હેતુઓ સાથે મોટા ગુજરાતી ટાઈપમાં છપાવેલ છે. કિંમત રૂ. ૦–૩–૬
સમાધિવિચાર–-આવૃત્તિ બીજી અને બ્રહ્મચર્યવ્રત આવૃત્તિ ત્રીજી છપાઈ ગયેલ છે અને દેવસિરાઈ પ્રતિક્રમણસાર્થ ગુ. જરાતીની ઢબનું પંચપ્રતિક્રમણ સાથે અને કર્મગ્રંથ વિભાગ ૨ જે એ ગ્રંથે છપાય છે.
લી વેણીચંદ સુરચંદ શાહ--મહેસાણ.
બાઇct
સાથે ભાવાર્થ માણસાઈ કસ્તકની કિ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीउमास्वातिवाचकविरचितम्
॥ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ॥
690 ॥ सम्बन्धकारिका ॥
सम्यग्दर्शनशुद्धं, यो ज्ञानं विरतिमेव चामोति दुःखनिमित्तमपीदं, तेन मुलब्धं भवति जन्म. जन्मनि कर्मक्लेश-रनुबद्धेऽस्मिंस्तथा प्रयतितव्यम्। कर्मक्लेशाभावो, यथा भवत्येष परमार्थः परमार्थालाभे वा, दोषेष्वारम्भकस्वभावेषु; कुशलानुबन्धमेव, स्यादनवयं यथा कर्म. कर्माहितमिह चामुत्र, चाधमतमो नरः समारभते; इह फलमेव खधमो, विमध्यमस्तूभयफलार्थम्. परलोकहितायैव, प्रवर्तते मध्यमः क्रियासु सदा; मोक्षायैव तु घटते, विशिष्टमतिरुत्तमः पुरुषः .
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ ) यस्तु कृताथा युत्तममवाप्य धर्म परेभ्य उपदिशतिः नित्यं स उत्तमेभ्योऽप्युत्तम इति पूज्यतम एव. तस्मादहति पूजामर्हन्नेवोत्तमोत्तमो लोके देवर्षिनरेन्द्रेभ्यः, पूज्येभ्योऽप्यन्यसत्त्वानाम् . अभ्यर्चनादहतां मनःप्रसादस्ततः समाधिश्च; तस्मादपि निःश्रेयसमतो हि तत्पूजनं न्याय्यम् . तीर्थप्रवर्तनफलं, यत्रोक्तं कर्म तीर्थकरनाम: तस्योदयात्कृतार्थोऽहस्तीर्थ प्रवर्तयति. तत्स्वाभाव्यादेव प्रकाशयति भास्करो यथा लोकम्। तीर्थप्रवर्तनाय प्रवर्तते तीर्थकर एवम्.
જે પુરૂષ, સમ્ય દર્શનવડે શુદ્ધ એવા જ્ઞાન અને વિરતિને પ્રાપ્ત કરે છે તે પુરૂષને દુખના નિમિત્તભૂત એ આ જન્મ પણ લાભદાયક નીવડે છે. ૧
કર્મ અને કષાયના અનુબંધવાળા આ જન્મમાં જેવી રીતે કર્મ કલેશને અભાવ થાય તે પ્રકારે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ, એજ પરમાર્થ છે. ૨
આરંભકારી સ્વભાવવાળા કષાયરૂપ દોષને લીધે જે પરમાર્થ–મોક્ષની પ્રાપ્તિ ન થાય તો જેવી રીતે મેક્ષને અનુકૂલ એવા પુણ્યને અનુબંધ થાય તેવી રીતે નિરવઘ (પાપ રહિત) કાર્ય કરવાં. ૩
અધમતમ (અત્યંત હલકે) મનુષ્ય આલોક અને પરલોકમાં દુઃખદાયી થાય એવા કામ આરંભ કરે છે, અધમ પુરૂષ આ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ). લોકમાં ફળદાયક કમાને કેવળ આરંભ કરે છે અને વિમધ્યમ પુરૂષ તે ઉભયેલકમાં ફળદાયક કામ આરંભે છે. ૪
મધ્યમ પુરૂષ પરલોકના હિતને માટેજ નિરંતર ક્રિયામાં પ્રવર્તે છે અને વિશિષ્ટ મતિવાળે ઉત્તમ પુરૂષ તે મેક્ષને માટે જ પ્રયત્ન
વળી જે પુરૂષ ઉત્તમ ધર્મ (કેવળજ્ઞાન સ્વરૂપ) ને પામીને પિતે કૃતાર્થ થયા છે અને બીજાઓને નિરંતર ઘર્મને ઉપદેશ કરે છે તે ઉત્તમોથકી પણ ઉત્તમ (ઉત્તમોત્તમ) છે અને સર્વને પૂજવા યોગ્ય (પૂજ્યમ) છે, એમ જાણવું. ૬
તે માટે ઉત્તમોત્તમ એવા અહેતજ, લેકમાં અન્ય પ્રાણુઓને પૂજ્ય (મનાતા) એવા દેવર્ષિ અને રાજાવડે પણ પૂજાવાને યોગ્ય છે. ૭
અરિહંતની પૂજાથકી મનની પ્રસન્નતા થાય અને તે (મન ની પ્રસન્નતા) થી સમાધિ થાય અને તે થકી વળી મેક્ષ પ્રાપ્તિ થાય. આ કારણથી અરિહતેની પૂજા કરવી એ યોગ્ય છે. ૮ આ તીર્થંકર નામકર્મનું તીર્થ પ્રવર્તવવારૂપ ફળ (શાસ્ત્રમાં) કહ્યું છે, તેના (તીર્થંકર નામકર્મના) ઉદયથી કૃતાર્થ અરિહંત પણ તીર્થ પ્રવર્તાવે છે. હું
જેમ સૂર્ય તેના સ્વભાવે કરીને જ લોકને પ્રકાશ કરે છે, તેમ તીર્થકર પણ તીર્થ પ્રવર્તાવવાને પ્રવર્તે છે. કેમકે તીથી પ્રવર્તાવવું એ તીર્થંકર નામકર્મને સ્વભાવ છે. ૧૦
यः शुभकर्मासेवन-भावितभावो भवेष्वनेकेषु; जज्ञे ज्ञातक्ष्वाकुषु; सिद्धार्थनरेन्द्रकुलदीपः.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ४ ) ज्ञानैः पूर्वाधिगतैरपतिपतितैर्मतिश्रुतावधिभिःत्रिभिरपि शुद्धैर्युक्तः, शैत्यद्युतिकान्तिभिरिवेन्दुः शुभसारसत्त्वसंहननवीर्यमाहात्म्यरूपगुणयुक्तः जगति महावीर इति, त्रिदशैर्गुणतः कृताभिख्यः स्वयमेव बुद्धतत्त्वः, सत्त्वहिताभ्युद्यताचलितसत्त्वः अभिनन्दितशुभसत्त्वः, सेन्ट्रैलॊकान्तिकैर्देवैः जन्मजरामरणात, जगदशरणमभिसमीक्ष्य निःसारम्। स्फीतमपहाय राज्यं, शमाय धीमान्मवत्राज. प्रतिपद्याशुभशमनं, निःश्रेयससाधकं श्रमणलिङ्गम कृतसामायिककर्मा, व्रतानि विधिवत्समारोप्य. सम्यक्त्वज्ञानचारित्रसंवरतपःसमाधिबलयुक्तः मोहादीनि निहत्याशुभानि चवारि कमाणि. केवलमधिगम्य विभुः, स्वयमेव ज्ञानदर्शनमनन्तम् । लोकहिताय कृतार्थोऽपि देशयामास तीर्थमिदम्. द्विविधमनेकद्वादशविधं, महाविषयममितगमयुक्तम् संसारार्णवपारगमनाय दुःखक्षयायालम्. ग्रन्थार्थवचनपटुभिः, प्रयत्नवद्भिरपि वादिभिर्निपुणैः अनभिभवनीयमन्यैर्भास्कर इव सर्वतेजोभिः
અનેક ભવમાં શુભ કર્મના સેવનવડે વાસિત કર્યો છે ભાવ જેણે એવા અને સિદ્ધાર્થ રાજાના કુળમાં દીપક સમાન એવા તે ભગવાન જ્ઞાત ઇક્વાકુવંશને વિષે ઉત્પન્ન થયા. ૧૧
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ ગાથા કરણ, વી
સ્થાપન
પૂર્વ પ્રાપ્ત કરેલાં અપ્રતિપાતિ મતિ, શ્રત અને અવધિ એ ત્રણે શુદ્ધ જ્ઞાનેવિડે યુક્ત; શીતળતા, શુતિ અને કાંતિવડે ચંદ્ર શેબે તેમ શેલતા; ૧૨
શુભ શ્રેષ્ઠ સત્વ, સંઘયણ, વીય અને માહાસ્યરૂપ ગુણયુક્ત અને દેવતાઓએ ગુણથકી જગતને વિષે મહાવીર એ પ્રકારે નામ સ્થાપન કર્યું છે જેનું એવા; ૧૩
પતેજ તત્ત્વના જાણુ પ્રાણુઓના હિતને માટે તત્પર, અચળ સત્વવાળા અને ઇંદ્રો સહિત લોકાંતિક દેવોએ પ્રશંસા કરેલ છે શુભ સત્વ ગુણ જેમને એવા; ૧૪
જન્મ, જરા અને મરણથી પીડિત જગતને અશરણ અને અસાર દેખીને વિશાળ રાજ્યને ત્યાગ કરીને સમતાને (કર્મને નાશ તેને) માટે બુદ્ધિમાન એવા મહાવીવ દીક્ષા લેતા હવા. ૧૫
અશુભ (પાપ) ને શમાવનાર અને મોક્ષને સાધક એવે જે સાધુવેષ તેને ગ્રહણ કરીને, કઈ છે સામાયિક જેણે એવા વીર પરમાત્મા વિધિપૂર્વક વ્રતને આરે પણ કરી (ગ્રહણ કરી)ને ૧૬
સમ્યકત્વ, જ્ઞાન, ચારિત્ર, સંવર, તપ, સમાધિ અને બળવડે ચુક્ત છતા મોહનીયાદિ ચાર અશુભ (ઘાતી ) કમને સર્વથા નાશ કરીને; ૧૭
સ્વયમેવ અનંત કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનને પામીને પ્રભુ ' મહાવીર દેવ કૃતાર્થ છતા પણ લોકહિતને માટે આ તીર્થ (પ્રવચન) ને પ્રકાશતા હવા, ૧૮
અંગબાહ્ય અને અંગપ્રવિષ્ટ એમ બે પ્રકારે, (અંગ બાહ્ય) અનેક પ્રકારે, (અંગ પ્રવિષ્ટ) બાર પ્રકારે, મહાન વિષયવાળું, અનેક આલાવાએ સહિત, સંસાર સમુદ્રને પાર પામવાને અને દુ:ખને નાશ કરવાને સમર્થ એવું તીર્થ (પ્રભુ દેખાડી ગયા છે. પ્રભુએ પ્રકાર્યું છે.) ૧૯
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
($)
જેમ બીજાં સત્ તેજવર્ડ સૂર્ય પરાભવ ન પામે તેમ, ગ્રંથાના અર્થ નિરૂપણ કરવામાં પ્રવીણ અને પ્રયત્નવાન એવા નિપુણ વાદિવડે પણ ખંડન કરી શકાય નહિ એવું આ તી (પ્રभुमे) प्रपतीव्यु छे. २०
कृत्वा त्रिकरणशुद्धं, तस्मै परमर्षये नमस्कारम् ; पूज्यतमाय भगवते, वीराय विलीनमोहाय .
तत्त्वार्थाधिगमाख्यं, वह सङ्ग्रहं लघुग्रन्थम्; वक्ष्यामि शिष्यहितमिममर्हद्वचनैकदेशस्य. महतोऽतिमहाविषयस्य दुर्गमग्रन्थभाष्यपारस्य; कः शक्तः प्रत्यासं जिनवचनमहोदधेः कर्तुम्. शिरसा गिरिं बिभत्सेदुच्चिक्षिप्सेच्च सक्षितिं दोर्भ्याम् ; प्रतितीर्षेच समुद्र, मित्सेच्च पुनः कुशाग्रेण.
व्योम्नीन्दुं चिक्रमिषेन्मेरुगिरिं पाणिना चिकम्पयिषेत्; गत्यानिलं जीगीषेच्चरमसमुद्रं पिपासेच्च.
खद्योतकप्रभाभिः सोऽभिबुभूषेच्च भास्करं मोहात्; योऽतिमहाग्रन्थार्थे, जिनवचनं संजिघृक्षेत.
एकमपि तु जिनवचनाद्यस्मा निर्वाहकं पदं भवति श्रूयन्ते चानन्ताः सामायिकमात्रपद सिद्धाः
तस्मात्तत्प्रामाण्यात्, समासतो व्यासतश्च जिनवचनम् ; श्रेय इति निर्विचारं, ग्राह्यं धार्ये च वाच्यं च.
२१
२२
२३
२४
२५
२६
२७
२८
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ). न भवति धर्मः श्रोतुः, सर्वस्यैकान्ततो हितश्रवणात् । ब्रुवतोऽनुग्रहबुद्धया, वक्तस्त्वेकान्ततो भवति. २९ श्रममविचिन्त्यात्मगतं, तस्माच्छेयः सदोपदेष्टव्यम् । आत्मानं च परं च हि, हितोपदेष्टानुगृह्णाति. ३० नर्ते च मोक्षमार्गाद्धितोपदेशोऽस्तिं जगति कृत्स्नेऽस्मिन् ; तस्मात्परमिममेवेति मोक्षमार्ग प्रवक्ष्यामि.
પરમ ઋષિ અને પરમ પૂજ્ય એવા વીરભગવાનને ત્રિકરણ શુદ્ધિએ નમસ્કાર કરીને અલ્પ શબ્દો છતાં ઘણા અર્થને સંગ્રહ કરનાર આ તત્વાર્થાધિગમ નામના લઘુ ગ્રન્થને શિષ્યના હિતને માટે હ (ઉમાસ્વાતિ વાચક) વર્ણન કરીશ, જે અરિહંત વચનના એક દેશ (ભાગ) તુલ્ય છે. ૨૧–રર
મહાન, ઘણું મેટા વિષયવાળા અને દુર્ગમ (મુશ્કેલીથી સમજાય તે) છે ગ્રંથ અને ભાગ્યને પાર જેને, એવા જિનવચનરૂપી મહાસાગરનો સંગ્રહ કરવાને કેણ સમર્થ થઇ શકે? ર૩
જે પુરૂષ અતિ વિશાળ ગ્રંથ અને અથવડે પૂર્ણ જિનવચનને સંપૂર્ણ રીતે સંગ્રહ કરવાની ઇચ્છા કરે છે, તે મૂઢ મસ્તકવડે પવતને તેડવાને ચાહે છે, બે ભુજાવડે પૃથ્વીની સાથે પર્વતને ખેંચવાને ચાહે છે, સમુદ્રને બે ભુજાઓ વડે તરી પાર પામવાને ચાહે છે અને વળી ડાભના અગ્રભાગવડે સમુદ્ર (જળ) ને માપવા ચાહે છે. આકાશમાં ઉછળી ચંદ્રનું ઉલ્લંઘન કરવા ચાહે છે, મેરૂ પર્વતને હાથવડે કંપાવવા ચાહે છે, ગતિવડે વાયુથકી પણ આગળ જવા ચાહે છે, અંતિમ ( સ્વયંભૂરમણ) સમુદ્રને પીવાને ચાહે છે અને ખજુઆની પ્રભાથી સૂર્યને પરાભવ કરવા ચાહે છે. ૨૪-૨૫-૨૬
જે માટે જિનવચનનું એક પણ પદ, ઉત્તરેત્તર જ્ઞાનપ્રાપ્તિ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
દ્વારા સંસારના પારને પ્રાપ્ત કરાવનાર થાય છે. કેમકે સામાયિક માત્ર પદવર્ડ કરીને અનંત (વા) સિદ્ધ થયેલા છે, એમ શાસ્ત્રમાં સભળાય છે. ૨૭
તે કારણથી તે જિનવચનને સક્ષેપથી અને વિસ્તારથી ગ્રહણ કરવું તે કલ્યાણકારક છે, એમ સમજી તે જિનવચનને સદેહુ હિત ગ્રહણ કરવું, ધારી રાખવુ... અને બીજાને કહેવુ (ભણાવવુ). ૨૮
હિત વચનના શ્રવણથી સ સાંભળનારને એકાન્તે ધર્મ ન થાય પણ અનુગ્રહ બુદ્ધિવડે મેલનારા વક્તા ( ઉપદેશક )ને તે અવશ્ય ધર્મ થાયજ. ૨૯
તે કારણ માટે પેાતાના શ્રમને વિચાર નહિ કરતાં હંમેશાં માક્ષમાર્ગના ઉપદેશ કરનાર સ્વપરને અનુગ્રહુજ કરે છે. ૩૦
આ સપૂર્ણ સંસારમાં મેાક્ષમાર્ગ શિવાય બીજો કાઇ હિતાપદેશ નથી, એ હેતુથી શ્રેષ્ઠ એવા આ મેક્ષમાર્ગનેજ હું ( ઉમાસ્વાતિવાચક ) વર્ણવીશ. ૩૧
|| इति सम्बन्धकारिकाः समाप्ताः ॥
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
| અષા | શ્રતસ્વાર્થોમસૂત્રમ..
sueresan प्रथमोऽध्यायः।
१ सम्यग्दर्शनशानचारित्राणि मोदमार्गः । સમ્યગદશન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્મચારિત્ર એ મોક્ષમાર્ગ છે.
એ ત્રણે એકત્ર હોય ત્યારે મેક્ષના સાધન છે. ત્રણમાંથી કોઈપણ એકને અભાવ હોય તો તે એક્ષના સાધન થઈ શકે નહિ. એ માહેના પ્રથમનાની પ્રાપ્તિ થયે છતે પાછળનાની પ્રાપ્તિની ભજન ( હોય કે ન હેય) સમજવી અને પાછળનાની પ્રાપ્તિ થયે છતે પ્રથમનાની પ્રાપ્તિ નિચે હેય. [ અર્થાત દશન હેય ત્યારે જ્ઞાન, ચારિત્ર હોય કે ન હોય; જ્ઞાન હોય ત્યારે ચારિત્ર હોય કે ન હેય પણ ચારિત્ર હોય ત્યારે દશન, જ્ઞાન હેયજ અને જ્ઞાન હેય ત્યારે દશન હેયજ.] સર્વ ઇંદ્રિય અને અનિંદ્રિયના વિષયની રૂડે પ્રકારે પ્રાપ્તિ તે સમ્ય દશન. પ્રશસ્ત દશન તે સમ્ય દશન. યુક્તિયુક્ત દશન તે સમ્યગ દશન.
२ तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम् ।
તત્વભૂત પદાર્થોનું અથવા તત્વવડે અથનું શ્રદ્ધાન તે સમ્ય દર્શન જાણવું.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) ३ तनिसर्गादधिगमाहा ।
તે સમ્યગદર્શન નિસગ [પરના ઉપદેશ વિના સ્વાભાવિક પરિણામ-અધ્યવસાય ] થી અથવા અધિગમ [ શાસશ્રવણ-ઉપદેશ) થી થાય છે.
४ जीवाजीवाश्रवबन्धसंवरनिर्जरामोदास्तत्त्वम् ।
જીવ, અજીવ, આશ્રવ, બન્ધ, સંવર, નિજ અને મોક્ષ એ [ સાત ] તત્ત્વ છે.
५ नामस्थापनाऽव्यनावतस्तन्यासः।
ભાવાર્થ –નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવથકી તે જીવાદિ સાત તત્વને નિક્ષેપ થાય છે.
વિસ્તારથી લક્ષણ અને ભેદવડે જાણવાને માટે વેહેચણ કરવી તે નિક્ષેપ, જેમકે–સચેતન કે અચેતન દ્રવ્યનું જીવ એવું નામ આપીએ તે નામજીવ; કાષ્ટ, પુસ્તક ચિત્રકમ ઇત્યાદિને વિષે જીવ એ પ્રકારે સ્થાપના કરીએ તે સ્થાપના જીવ, દેવની પ્રતિમાની પેઠે; ગુણ પર્યાય રહિત, અનાદિ પારિણામિક ભાવવાળે જીવ તે દ્રવ્યજીવ, આ ભાગે શૂન્ય છે, કેમકે જે અજીવનું જીવપણું થાય તે દ્રવ્યજીવ કહેવાય પણ તેમ થઈ શકતું નથી; આપશમિકાદિ ભાવ સહિત ઉપગે વતતા જીવે તે ભાવજીવ. એ પ્રકારે અજવાદિ સર્વ પદાર્થને વિષે જાણી લેવું. ६ प्रमाणनयैरधिगमः। એ જીવાદિ તત્ત્વનું પ્રમાણ અને નવડે જ્ઞાન થાય છે. ७ निर्देशस्वामित्वसाधनाधिकरणस्थितिविधानतः।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિદેશ [વસ્તુ સ્વરૂપ ], સ્વામિત્વ [માલિકી], સાધન [કારણ, અધિકરણ [આધાર, સ્થિતિ [કાળ] અને વિધાન [ભેદ સંખ્યા થી છવાદિ તત્વોનું જ્ઞાન થાય છે.
જેમકે–સમ્યગદશન શું છે? દ્રવ્ય છે, સમ્યગદ્રષ્ટિ જીવ અરૂપી છે. કેનું સમ્યગદર્શન? આત્મ સંગે, પર સગે અને ઉભય સંગે પ્રાપ્ત થાય માટે આત્મ સંગે જીવનું સમ્યગદશન; પરસંગે જીવ કે અજીવનું અથવા એક કરતાં વધારે જીવ કે અજીવનું સમ્યગદશન; ઉભયસંગે જીવ જીવનું સમ્યગ્દર્શન અને જીવ જીવોનું સમ્યગદર્શન.
સમ્યગદશન શાથી થાય? નિસગ અથવા અધિગમથી થાય. તે બને દશરનમેહનીય કમના ક્ષય, ઉપશમ કે પશમથી થાય છે.
અધિકરણ ત્રણ પ્રકારે છે. આત્મ સન્નિધાન, પર સન્નિધાન અને ઉભય સન્નિધાન. આત્મસન્નિધાન તે અત્યંતર સન્નિધાન, પર સન્નિધાન તે બાહો સન્નિધાન અને ઉભય સન્નિધાન તે બાહ્ય અત્યંતર સન્નિધાન જાણવું.
સમ્યગદશન કેને વિષે હેય? આત્મસન્નિધાને જીવને વિષે સમ્યગ દશન હેય. બાહ્ય સન્નિધાને અને ઉભય સન્નિધાને સ્વામિત્વ [કેનું સમ્યમ્ દશન]ના ભાંગા લેવા.
સમ્યગ્દર્શન કેટલે કાળ રહે ? સય્યદૃષ્ટિ સાદિસાંત અને સાદિ અનંત એમ બે પ્રકારે છે, સમ્યગદશન સાદિસાંતજ છે; જ. ઘન્યથી અંતમુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી છાસઠ સાગરોપમથી અધિક કાળ રહે. ક્ષાયિક સમકિતી છદ્મસ્થની સમ્યગદ્રષ્ટિ સાદિસાંત છે અને સગી અગી કેવળી અને સિદ્ધની સમ્યગ્દષ્ટિ સાદિ અનંત છે. સમ્યગદશન કેટલા પ્રકારનું છે? ક્ષયાદિ ત્રણ હેતુવડે ત્રણ પ્રકારે જાણવું. ઔપથમિક, ક્ષાપશમિક અને ક્ષાયિક એ ત્રણ પ્રકારના સમ્યકત્વ એક એકથી ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધ છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
सत्सङ्ख्यादोत्रस्पर्शनकालान्तरनावाल्पबहुत्वैश्च ।
સત [ સદભૂતપદ પ્રરૂપણા ], સંખ્યા, ક્ષેત્ર, સ્પશન, કાળ, અંતર, ભાવ અને અલ્પ બહુત્વ એ આઠ અનુગવડે કરીને પણ સર્વ ભાવનું જ્ઞાન થાય છે.
તે આ પ્રમાણે –૧ સમ્યગ દશન છે કે નહિ? છે. ક્યાં છે? અજીવને વિષે નથી, જેને વિષે પણ તેની ભજના જાણવી; ગતિ, ઇંદ્રિય, કાય, યોગ, કષાય, વેદ, વેશ્યા, સમ્યકત્વ, જ્ઞાન, દશન, ચારિત્ર, આહાર અને ઉપગ એ ૧૩ અનુગદ્વારને વિષે યથાસંભવ સદ્દભૂત પ્રરૂપણ કરવી. ૨ સમ્યગદશન કેટલા છે? સભ્ય દર્શન અસંખ્યાત છે, સમ્ય દ્રષ્ટિ તે અનંતા છે. ૩ - મ્યગદશન કેટલા ક્ષેત્રમાં હેય? લેકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં હેય. ૪ સમ્યગ્દશને કેટલું ક્ષેત્ર સ્પર્શેલું છે? લકને અસં.
ખ્યાત ભાગ; સમ્ય દ્રષ્ટિવડે તે સર્વ લેકઅહીં સમ્યગદ્રષ્ટિ અને સમ્ય દર્શનમાં શું ફેરફાર છે તે જણાવે છે–અપાય અને સમ્યકત્વ મેહનીયના દળીયાવડે સમ્યગદર્શન થાય છે, અપાય મતિજ્ઞાન સંબંધી છે અને તેના યોગે સમ્યગદર્શન થાય છે, તે [મતિજ્ઞાન ] કેવળીને નથી તેથી કેવળી સમ્યગદશની નથી પણ સમ્યગદ્વષ્ટિ તે છે. ૫ સમ્યકત્વ કેટલા કાળ સુધી રહે ? એક જીવ આશ્રયી જઘન્ય અંતમુહૂત અને ઉત્કૃષ્ટ છાસઠ સાગરોપમ સાઅધિક; નાના છો આશ્રયી સવ કાળ. ૬ સમ્યગ્દર્શનને વિરહ કાળ કેટલે? એક જીવ આશ્રયી જઘન્ય અંતમુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ અને ઘપુદ્ગલ પરાવ; નાના છો આશ્રયી અંતર નથી. ૭ સમ્યમ્ દશનને ક ભાવ હોય? એદયિક પરિણામિક વજીને બાકીના ત્રણ ભાવોને વિષે સમ્યગદર્શન હેય. ૮ ત્રણ ભાવે વતતા - યશનીનું અલ્પ બહત્વ શી રીતે ? સવથી થડા આપશ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩ )
મિક ભાવવાળા હોય, તેથી ક્ષાયિક અસંખ્યય ગુણ, ક્ષાયોપથમિક તેથી પણ અસંખ્યય ગુણ અને સમ્યગદ્રષ્ટિ તો અનંતા [કેવળી અને સિદ્ધિ મળીને અનંતા છે માટે ].
ए मतिश्रुतावधिमनःपर्यायकवलानि झानम् ।
મતિ, શ્રત, અવધિ, મન:પર્યાય અને કેવલ એ પાંચ જ્ઞાનના ભેદ છે, જેનું વર્ણન આગળ કહેવામાં આવશે.) १० तत्प्रमाणे ।
તે [પાંચ પ્રકારનું ] જ્ઞાન [બે] પ્રમાણમાં વહેંચાયેલું છે११ याद्ये परोदम् । પહેલાં બે મતિ-શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ પ્રમાણ છે.
આ બંને જ્ઞાનને નિમિત્તની અપેક્ષા હેવાથી પરોક્ષ છે કેમકે અતિજ્ઞાન ઇન્દ્રિય નિમિત્તક અને અનિંદ્રિય (મન) નિમિત્તક છે અને મતિપૂર્વક તથા પરના ઉપદેશથકી કૃતજ્ઞાન થાય છે. १२ प्रत्यदमन्यत् ।
પૂવક્ત બે જ્ઞાનથી અન્ય ત્રણ જ્ઞાન [ અવધિ, મન પર્યાય અને કેવલ ] એ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે.
ઇંદ્રિયના નિમિત્તવિના આત્માને પ્રત્યક્ષ હોવાથી આ ત્રણ જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે. જેનાવડે પદાથી જાણી શકાય તે પ્રમાણુ કહેવાય છે. અનુમાન, ઉપમાન, આગમ, અર્થોપત્તિ, સંભવ અને અભાવ એ પ્રમાણે પણ કેઇ માને છે પણ અહીં તેને ગ્રહણ નહીં કરતાં ફક્ત બેજ પ્રમાણે કહ્યાં છે તેનું કારણ એ છે કે એ સવ ઇંદ્રિય અને પદાર્થના નિમિત્તભૂત હોવાથી મતિ-શ્રુત જ્ઞાનરૂપ પક્ષ પ્રમાણમાં અંતતિ થાય છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ ) १३ मतिः स्मृतिः संझा चिन्ताऽऽनिनिबोध श्त्यना
મતિ [બુદ્ધિ ], સ્મૃતિ [સ્મરણયાદદાસ્ત ], સંજ્ઞા [ઓળખ], ચિંતા (તક) અને અભિનિબંધ (અનુમાન ) એ સર્વ એકજ અથવાચક છે. १४ तदिन्डियानिन्डियनिमित्तम् ।
તે પૂવક્ત મતિજ્ઞાન ઇન્દ્રિય નિમિત્તક અને અનિંકિય નિમિતક (મનવૃત્તિનું અને ઘજ્ઞાન) છે. १५ अवग्रहापायधारणाः।
એ મતિજ્ઞાન અવગ્રહ (ઇંદ્રિયને સ્પર્શવડે કરીને જે સૂક્ષ્મ અવ્યક્ત જ્ઞાન થાય તે), ઈહા (વિચારણા), અપાય (નિશ્ચય) અને ધારણા એ ચાર ભેદવાળું છે. १६ बहुबहुविधदिषानिश्रितानुक्तध्रुवाणां सेतराणाम् ।
બહુ, બહુવિધ (ઘણા પ્રકારે), ક્ષિપ્ર (જલદીથી), અનિશ્રિત (ચિન્હ વિના), અનુક્ત (કહ્યાવિના) અને ધ્રુવ (નિશ્ચિત) એ છે અને તેના છ પ્રતિપક્ષી એટલે અબહુ (ડું), અબહુવિધ (થોડા પ્રકારે), અક્ષિક (લાંબાકાળે), નિશ્રિત (ચિહવ ), ઉક્ત (કહેલું) અને અધુવ (અનિશ્ચિત) એ બાર ભેદે અવહાદિક થાય છે.
અર્થ (સ્પર્શનાદિ વિષય)ને અવગ્રહ આદિ મતિજ્ઞાનના ભેદ થાય છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ )
१० व्यञ्जनस्यावग्रहः।
વ્યંજન (દ્રવ્ય) ને તે અવગ્રહ જ થાય છે.
એ રીતે વ્યંજનને અને અને એમ બે પ્રકારને અવગ્રહ જાણવો. હાદિ અનાજ થાય. १ए न चकरनिन्छियान्याम् ।
ચડ્યું અને મનવડે વ્યંજન (દ્રવ્ય) ને અવગ્રહ થતું નથી પણ બાકીની ચાર ઇંદ્રિયવડે જ થાય છે.
એ પ્રકારે મતિજ્ઞાનના બે, ચાર, અઠ્ઠાવીશ, (૨૮ ભેદને બહુ વગેરે છએ ગુણતાં) એકસે અડસઠ અને (૨૮ ને બાર ભેદ સાથે ગુણતાં) ત્રણ ત્રીશ ભેદે કૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના થાય છે. २० श्रुतं मतिपूर्व घनेकछादशनेदम् ।
શ્રતજ્ઞાન મતિપૂર્વક હોય છે તે બે પ્રકારે—અંગબાહ્ય અને અંગપ્રવિષ્ટ તેમાં પહેલાના અનેક અને બીજાના બાર ભેદ છે.
સામાયિક, ચઉવિસાવદનક, પ્રતિક્રમણ, કાગ, ૫
ખાણ (આવશ્યક), દશવૈકાલિક, ઉત્તરાધ્યયન, દશા (દશાશ્રુતસધ), કલ્પ ( વૃહતકલ્પ), વ્યવહાર અને નિશીથસૂત્ર ઇત્યાદિ મહષિઓએ બનાવેલા સૂત્ર તે અંગબાહ્ય શ્રત અનેક પ્રકારે જાણવું. અંગપ્રવિષ્ટ કૃત બાર ભેદે છે તે આ પ્રમાણે–૧ આચારાંગ, ૨ સૂત્રકૃતાંગ, ૩ સ્થાનાંગ, ૪ સમવાયાંગ, ૫ વ્યાખ્યા પ્રાપ્તિ (ભગવતી), ૬ જ્ઞાતધમકથા, ૭ ઉપાસક દશાંગ, ૮ અન્તકૃશાંગ, ૯ અનુત્તરપપાતિક દશાંગ, ૧૦ પ્રશ્નવ્યાકરણ, ૧૧ વિપાક અને ૧૨ દ્રષ્ટિવાદસૂત્ર.
હવે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનમાં શું ફેરફાર છે તે અહીં જણાવે
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ ) છે. –ઉત્પન્ન થઇ નાશ નહિ પામેલ એવા પદાર્થને ગ્રહણ કરનાર વર્તમાનકાળ વિયષક મતિજ્ઞાન છે અને શ્રુતજ્ઞાન તે ત્રિકાળ વિષયક છે એટલે જે પદાથી ઉત્પન્ન થયેલ છે, જે ઉત્પન્ન થઇ નાશ પામેલ છે અને જે હવે પછી ઉત્પન્ન થવાનું છે તે સર્વને ગ્રહણ કરનાર છે.
હવે અંગબાહ્ય અને અંગપ્રવિષ્ટમાં શુ ભેદ છે તે જણાવે છે. વક્તાના ભેદથી આ બે ભેદ થયા છે, તે આ પ્રમાણે–સર્વજ્ઞ, સવદશી, પરમઋષિ એવા અરિહંત ભગવાનેએ પરમ શુભ અને તીથી પ્રવર્તાવવારૂપે ફળદાયક એવા તીર્થકર નામકર્મના પ્રભાવથી કહેલું અને અતિશયવાળા તથા ઉત્તમ અતિશયવાળી વાણું અને બુદ્ધિવાળા એવા ભગવંતના શિષ્યો (ગણધરો) એ ગુંથેલું તે અંગપ્રવિષ્ટ. ગણધરે પછી થયેલા અત્યંત વિશુદ્ધ આગમના જાણનાર, પરમ પ્રકૃષ્ટ વાણું અને બુદ્ધિની શક્તિવાળા આચાયોએ કાળ, સંઘયણ અને આયુના દેષથી અલ્પશક્તિવાળા શિષ્યના ઉપકારને માટે જે રચ્યું તે અંગબાહ્ય.
સવજ્ઞપ્રતિ હોવાથી અને શેયપદાર્થનું અનંતપણું હેવાથી મતિજ્ઞાન કરતાં શ્રતજ્ઞાન વિષય માટે છે. શ્રુતજ્ઞાનને મહાવિષય હેવાથી તે તે અધિકારોને આશ્રયીને પ્રકરણની સમાપ્તિની અપેક્ષાએ અંગે ઉપાંગના ભેદ છે.
અંગોપાંગની રચના ન હોય તે સમુદ્રને તરવાની પેઠે સિદ્ધાંતનું જ્ઞાન દુ:સાધ્ય થાય, તેટલા માટે પૂર્વ, વસ્તુ, પ્રાકૃત, પ્રાભતપ્રાકૃત, અધ્યયન અને ઉદ્દેશ કરેલા છે.
વળી અહીં શિષ્ય શંકા કરે છે કે મતિજ્ઞાન અને મૃતજ્ઞાનને તુલ્ય વિષય છે તેથી બંને એકજ છે; તેને ગુરૂમહારાજ ઉત્તર આપે છે કે–અગાઉ કહ્યા મૂજબ મતિજ્ઞાન વર્તમાનકાળ વિષયક છે અને શ્રુતજ્ઞાન ત્રિકાળ વિષયક છે તેમજ વિશેષ શુદ્ધ છે. વળી મતિજ્ઞાન
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) ઇંદ્રિય અને અનિંદ્રિયનિમિત્તક છે તથા આત્માના સ્વભાવથી પરિણમે છે, ત્યારે શ્રુતજ્ઞાન તે મતિપૂવક છે અને આતે પુરૂષના ઉપદેશથી ઉત્પન્ન થાય છે. ११ विविधोऽवधिः ।
અવધિજ્ઞાન બે પ્રકારે છે. ૧ ભવપ્રત્યય અને ૨ પશમપ્રત્યય (નિમિત્તક). २५ नवप्रत्ययो नारकदेवानाम्। નારકી અને દેવતાઓને ભવપ્રત્યયિક (અવધિ) હોય છે.
ભવ છે હેતુ જેને તે ભવ પ્રત્યયિક. તેઓને દેવ કે નારકીના ભવની ઉત્પત્તિ એજ તે (અવધિજ્ઞાન) ને હેતુ છે. જેમકે પક્ષીઓને જન્મ આકાશની ગતિ (ઉડવું) નું કારણ છે પણ તે માટે શિક્ષા કે તપની જરૂર નથી તેમ દેવ કે નારકીમાં ઉત્પન્ન થયો તેને અવધિ થાય જ. २३ यथोक्तनिमित्तः षड्विकल्पः शेषाणाम् ।
બાકીના તિર્યંચ અને મનુષ્ય)ને ક્ષયપશમનિમિત્તક જ્ઞાન થાય છે તે છ વિકપ (ભેદ) વાળું છે.–૧ અનાનુગામિ ( સાથે નહિં આવવાવાળું), ૨ અનુગામિ (સાથે રહેવાવાળું), ૩ હીયમાન (ઘટતું), ૪ વમાન (વધતું), ૫ અનવસ્થિત (અનિયમિત -વધતું, ઘટતું જતું રહે, ઉત્પન્ન થાય) અને ૬ અવસ્થિત (નિશ્ચિત-જેટલા ક્ષેત્રમાં જે આકારે ઉત્પન્ન થયું હોય તેટલું કેવળજ્ઞાન પર્યત કાયમ રહે અથવા મરણપર્યત રહે અથવા અન્ય ભવમાં સાથે પણ જાય. તીર્થકરને મનુષ્યપણે ઉત્પન્ન થતી વખતે આ જ્ઞાન હોય છે.)
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) २४ ऋजुविपुलमती मनःपर्यायः।
મન:પર્યાયના ૧ ઋજુમતિ અને ૨ વિપુલમતિ એવા બે ભેદ છે. २५ विशुद्धयप्रतिपातान्यां तविशेषः ।
વિશુદ્ધિ (શુદ્ધતા) અને અપ્રતિપાતીપણું (આવેલું જાય નહિં) એ બે કારણથી તે બન્નેમાં ફેર છે. અર્થાત ઋજુમતિના કરતાં વિપુલમતિ વિશેષ શુદ્ધ છે અને ઋજુમતિ આવેલું જતું પણ રહે જ્યારે વિપુલમતિ આવેલું જાય નહિ. १६ विशुद्धिदेवस्वामिविषयेन्योऽवधिमनःपर्याययोः।
વિશુદ્ધિ (શુદ્ધતા), ૨ ક્ષેત્ર (ક્ષેત્ર પ્રમાણ), ૩ સ્વામિ (માલિક) અને ૪ વિષયવડે કરીને અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યાયજ્ઞાનમાં વિશેષતા (ફરક) છે.
(અવધિ કરતાં મન:પર્યવ શુદ્ધ છે, મન:પર્યાય જ્ઞાનથી અહીદ્વીપ અને ઉર્વ તિષ્ક તથા હજાર જન સુધી ક્ષેત્ર દેખાય ત્યારે અવધિથી અસંખ્ય લોક દેખાય, મન:પર્યવના સ્વામી સાધુ મુનિરાજ અને અવધિજ્ઞાનના સ્વામી સંત કે અસંયત ચારે ગતિવાળા હોઈ શકે, મન:પર્યવથી પર્યાપ્તસંશિએ મનપણે પરિમાવેલ દ્રવ્યો જાણે અને અવધિથી તમામ રૂપિ-રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પ
વાળા દ્રવ્યો દેખાય છે. વળી અવધિજ્ઞાનથી મન:પર્યયજ્ઞાનનો વિષય નિબંધ અનંતમા ભાગે કહો છે.)
અવધિજ્ઞાન કરતાં મન:પર્યવજ્ઞાન વિશેષ વિશુદ્ધ છે. જેટલારૂપી દ્રવ્યોને અવધિજ્ઞાની જાણે તેના અનંતમા ભાગે મનપણે પરિણમેલા દ્રવ્યોને મન:પર્યવઝાની શુદ્ધ રીતે જાણે, અવધિજ્ઞાનને વિષય અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગથી માંડીને સવ કક્ષેત્ર પર્યત
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) હોય અને મન:પર્યાય જ્ઞાનવાળાને વિષય અહીદ્વીપ સુધીજ હોય. અવધિજ્ઞાન સંત કે અસયત ચારે ગતિના છને થાય અને મન:પર્યવજ્ઞાન સંવત (ચારિત્રવાળા) મનુષ્યને જ થાય. સવરૂપી દ્રવ્ય અને તેના કેટલાક પાયે જાણવાને અવધિજ્ઞાનને વિષય છે અને મન:૫યવજ્ઞાન વિષય સવરૂપી દ્રવ્યના અનંતમા ભાગના દ્રવ્યને એટલે મને દ્રવ્ય અને તેના પર્યાયને જાણવાને છે. २७ मतिश्रुतयोर्निबन्धः सर्वऽव्येष्वसर्वपर्यायेषु ।
મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનને વિષય કેટલાક પર્યાય સહિત સર્વ કોને જાણવાને છે. મતલબ કે તે સર્વ દ્રવ્યને જાણે પણ સવ પર્યાયયુક્ત જાણી ન શકે. श रूपिष्ववधेः।
રૂપિ દ્રવ્યને વિષેજ અવધિજ્ઞાનને વિષય નિબંધ છે અર્થાત સુવિશુદ્ધ એવા પણ અવધિજ્ઞાનથી પી દ્રવ્યને જ અને તેના કેટલાક પર્યાને જાણે. श्ए तदनन्तनागे मनःपर्यायस्य ।
તે પી દ્રવ્યના અનન્તમા ભાગે-મનપણે પરિણમેલા મનદ્રવ્યોને જાણવાનું મન:પર્યાયજ્ઞાનનો વિષય છે. ३० सर्वऽव्यपर्यायेषु केवलस्य।
સવ દ્રવ્ય અને સવ પર્યાયો જાણવાને કેવળજ્ઞાન વિષય છે.
તે સર્વ ભાવગ્રાહક અને સમસ્ત કાલેક વિષયક છે. આ કરતાં બીજું કે જ્ઞાન શ્રેષ્ટ નથી. ३१ एकादीनि नाज्यानि युगपदेकस्मिन्नाचतुर्व्यः ।
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ )
એ જ્ઞાનેામાંનાં સત્યાદિ એકથી માંડીને ચાર સુધીનાં જ્ઞાના એક સાથે એક જીવમાં હોય છે.
કોઇને એક, કાઇને એ, કોઇને ત્રણ, કાઇને ચાર, હાય; એક હોય તે મતિજ્ઞાન અગર કેવળજ્ઞાન હોય. બે હોય તે। મતિ અને શ્રુતજ્ઞાન હોય. કેમકે શ્રુતજ્ઞાન મતિપૂર્વક હાય માટે જ્યાં શ્રુત હાય ત્યાં મતિ હાય પણ મતિ હોય ત્યાં શ્રુતની ભજના જાણવી. ત્રણ. વાળાને મતિ, શ્રુત, અવધ અથવા મતિ, શ્રુત, મન:પર્યાય અને ચાર વાળાને મતિ, શ્રુત, અવિધ અને મન:પર્યાય હોય, પાંચ સાથે ન હાય, કેમકે કેવળજ્ઞાન થાય ત્યારે બીજા જ્ઞાન રહે નહિ. આ આખ્ખત કેટલાક આચાય કહે છે કે કેવળજ્ઞાન છતાં ચારે જ્ઞાન હોય પણ સૂર્યની પ્રભામાં નક્ષત્રાદિની પ્રભા સમાઈ જાય તેમ કેવળજ્ઞાનની પ્રભામાં બીજા જ્ઞાનની પ્રભા સમાઇ જાય છે. વળી કેટલાક આચાય કહે છે કે એ ચાર જ્ઞાન ક્ષયાપામ ભાવથી થાય છે અને કેવળીને તે ભાવ નથી, ક્ષાયિક ભાવ છે માટે ન હેાય. વળી તે ચારે જ્ઞાનના ક્રમે કરી ઉપયાગ થાય છે—એક સાથે થતા નથી અને કેવળજ્ઞાનના ઉપયોગ બીજાની અપેક્ષા વિના એક સાથે થાય છે. આત્માના તથાપ્રકારને સ્વભાવ હાવાથી જ્ઞાનઃશનનો સમયાન્તર ઉપયોગ કેવળીને નિરંતર હોય છે.
३२ मतिश्रुतावधयो विपर्ययश्च ।
મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન એ ત્રણ વિષય ( વિપરીત ) રૂપ પણ હોય છે અર્થાત્ અજ્ઞાનરૂપ પણ હોય છે.
३३
सदसतोरविशेषाद्यदृबोपलब्धेरुन्मत्तवत् ।
મિથ્યાદ્ધિને ઉન્મત્તની પેઠે સત્ (વિદ્યમાન ), અસત્ ( અ૧ અત્રે શાસ્ત્રરૂપ શ્રુતજ્ઞાન હોવાથી તે વિના પણ મતિજ્ઞાન લીધું,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ ) વિદ્યમાન) ની વિશેષતારહિત વિપરીત અથ ગ્રહણ થતું હોવાથી તે પૂર્વોક્ત ત્રણે (નિ ) અજ્ઞાન ગણાય છે. ३४ नैगमसङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्रशब्दा नयाः ।
નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, જુસૂત્ર અને શબ્દ એ પાંચ નો છે (સમભિરૂઢ અને એવભૂત સાથે લઈએ તે સાત ને થાય છે.) ३५ आद्यशब्दौ वित्रिनेदौ।
પહેલો (નૈગમ) નય બે પ્રકારે દેશપરિક્ષેપી અને સર્વ પરિક્ષેપી અને શબ્દનય ત્રણ પ્રકારે-સામ્પત, સમભિરૂઢ અને એનંભૂત છે. ઉક્ત નિગમાદિક સપનયનાં લક્ષણ આ રીતે કહ્યાં છે-શાસામાં કહેલ શબ્દ, અર્થ અને શબ્દાર્થનું પરિજ્ઞાન તે નિગમનય દેશગ્રાહી અને સર્વગ્રાહી છે. અને સર્વ દેશે કે એક દેશે સંગ્રહ તે સંગ્રહનીય છે. લેકિકરૂપ, ઔપચારિક અને વિસ્તારાર્થને બોધક વ્યવહારનય છે. છતા-વિદ્યમાન અર્થાનું કથન અથવા જ્ઞાન તે - જુસૂત્રનય છે. યથાર્થ વસ્તુનું કથન તે શબ્દનય છે. શબ્દથી જે અર્થમાં પ્રત્યય-જ્ઞાન તે સામ્પત શબ્દનય અને વિદ્યમાન અર્થોમાં અસંક્રમ તે સમભિરૂઢ. વ્યંજન અને અર્થમાં પ્રવૃત્ત તે એવભૂત.
દરેક વસ્તુમાં અનન્ત ધમાં રહેલા છે. તેમાંના અભીષ્ટ ધર્મને ગ્રહણ કરનાર અને તે સિવાયના બીજા ધમાને અપલાપ નહિ કરનાર જે જ્ઞાતાને અધ્યવસાય વિશેષ તેને નય કહેવાય છે. તે નય પ્રમાણને એક અંશ હેવાથી પ્રમાણુ અને નયને પરસ્પર ભેદ છે. જેમાં સમુદ્રને એક દેશ સમુદ્ર નથી તેમ અસમુદ્ર પણ નથી. તેવીજ રીતે નો પ્રમાણ પણ નથી તેમ અપ્રમાણ પણ નથી, પણ પ્રમાણને એક દેશ છે. તે નો દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાથિક એમ બે ભેદે છે. દ્રવ્ય માત્રને ગ્રહણ કરનાર દ્રવ્યાર્થિક નય કહેવાય
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
( રર ) છે. તેમાં નિગમ, સંગ્રહ અને વ્યવહાર એ ત્રણ નયને સમાવેશ ચાય છે. અને જે પર્યય માત્રનેજ ગ્રહણ કરે છે તે પર્યાયાર્થિક નય કહેવાય છે. તેમાં ઋજુસૂત્ર, સામ્પ્રત (શબ્દ), સમભિરૂઢ અને એવત એ ચાર નો સમાવેશ થાય છે.
સામાન્ય અને વિશેષાદિ અનેક ધમને જુદા જુદા ગ્રહણ કરનાર નિગમનય છે તેમાં સવ પરિક્ષેપી નિગમનય તે સામાન્ય ગ્રાહી છે અને દેશપરિક્ષેપી નૈગમનય તે વિશેષગ્રાહી છે.
સામાન્યમાત્રને ગ્રહણ કરનાર સંગ્રહનય છે, તે બે ભેદે છે-પરસંગ્રહ અને અપસંગ્રહ. જે સમસ્ત વિશેષ તરફ ઉદાસીન રહી, સત્તારૂપ સામાન્યને જ ગ્રહણ કરે તે પરસંગ્રહ કહેવાય છે અને જે દ્રવ્યવાદિ અવાસ્તર સામાન્યને ગ્રહણ કરે તે અપસંગ્રહ કહેવાય છે.
સંગ્રહનયે વિષયભૂત કરેલા પદાર્થોનું વિધાન કરીને તેઓને જ વિભાગ કરનાર જે અધ્યવસાય વિશેષ તે વ્યવહારનય કહેવાય છે, જેમ કે જે સત છે તે દ્રવ્ય અથવા પર્યાય સ્વરૂપ છે.
દ્રવ્ય તે છ પ્રકારે છે અને પર્યાય તે બે પ્રકારે છે.
ઋજુસૂત્ર-ત્રણ વતમાન ક્ષણમાં રહેલા પર્યાયમાત્રને મુખ્ય રીતે ગ્રહણ કરે તે જુસૂત્રનય છે, જેમ કે “હમણા સુખ છે. અહીં જુસૂત્રનય સુખરૂપ વર્તમાન પર્યાયમાત્રને ગ્રહણ કરે છે.
(કાળ, કારક, લિંગ, કાળાદિના સંખ્યા અને ઉપસર્ગના) ભેદથી શબ્દના ભિન્ન અર્થને સ્વીકાર કરનાર શબ્દનય છે, જેમ મેરૂપવત હતા, છે અને હશે; અહીં શબ્દનય અતીત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળના ભેદથી મેરૂપવતને પણ ભિન્ન માને છે. પર્યાય સાદામાં વ્યુત્પત્તિના ભેદથી ભિન્ન અર્થને ગ્રહણ કરનાર સમભિરૂ૮ નવ છે. શબ્દનય તે પર્યાયને ભેદ છતાં અથને અભિન્ન માને છે, પણ સમભિરૂઠ નય તો પર્યાયના ભેદે કરી ભિન્ન અથને સ્વિ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩ )
કાર કરે છે, જેમ કે સમૃદ્ધિવાળા હાવાથી ઇન્દ્રે કહેવાય, પુર્ન વિદ્વારવાથી પુન્દર કહેવાય છે.
શબ્દાની પ્રવૃત્તિના કારણભૂત ક્રિયા સહિત અને વાચ્ય તરીકે સ્વીકાર કરનાર એવમ્ભુતનય છે. જેમકે જલધારાદિ ચેષ્ટા સહિત ઘટને તે કાળેજ ઘટ તરીકે માને છે, પરન્તુ જે વખતે ખાલી ઘટ પડ્યો હોય તે વખતે આ નય તેને ઘટ તરીકે સ્વીકાર કરતા નથી.
આમાંના આદિના ચારે નય ( પ્રાધાન્યથી ) અર્થનું પ્રતિપાદન કરતા હોવાથી અનય કહેવાય છે અને છેલ્લા ત્રણ નયના તેા ( મુખ્ય રીતે) શબ્દવાચ્યા વિષય હેાવાથી તેને શબ્દનય કહેવાય છે. બીજી પ્રકારે પણ નયાના ભેઢા છે, જેમ-વિશેષગ્રાહી જે નયા છે તે અપિ તનયા કહેવાય છે, સામાન્યગ્રાહી જે નયા છે તે અપિ તનય કહેવાય છે.
લાક પ્રસિદ્ધ અને ગ્રહણ કરનાર વ્યવહારનય કહેવાય છે અને તાત્ત્વિક અને સ્વીકાર કરનાર નિશ્ચયનય કહેવાય છે. જેમકે વ્યવહારનય પાંચ વના ભ્રમર છતાં શ્યામ ભ્રમર કહે છે અને તેને નિશ્ચયનય પચવણ ના ભ્રમર માને છે.
જ્ઞાનને મેાક્ષ સાધનપણે માનનાર જ્ઞાનનય અને ક્રિયાને તેવી રીતે સ્વીકાર કરનાર ક્રિયાનય કહેવાય છે.
હવે પ્રસંગ થકી નયાભાસનું સ્વરૂપ બતાવીએ છીએ. અનન્ત ધાત્મક વસ્તુમાં અભિપ્રેત ધર્મને ગ્રહણ કરનાર અને તેથી ઇતર ધમાના તિરસ્કાર કરનાર નયાભાસ કહેવાય છે.
દ્રવ્ય માત્રને ગ્રહણ કરનાર અને પર્યાયના તિરસ્કાર કરનાર દ્રવ્યાધિક નયાભાસ કહેવાય છે. અને પયાય માત્રને ગ્રહણ કરનાર અને દ્રવ્યના તિરસ્કાર કરનાર પાયાધિક નયાભાસ કહેવાય છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪ ) ધમાં અને મને એકાન્ત ભેદ માનનાર નૈગમાભાસ છે, જેમકે નૈયાયિક અને વૈશેષિક દર્શન
સત્તારૂપ મહા સામાન્યને સ્વીકાર કરનાર અને સમસ્ત વિશેષનું ખંડન કરનાર સંગ્રહાભાસ છે, જેમકે અદૈતવાદ દર્શન અને સાંખ્યદશન. અપારમાર્થિકપણે દ્રવ્ય પર્યાયને વિભાગ કરનાર વ્યવહારાભાસ છે, જેમ ચાકદર્શન જવ અને તેના દ્રવ્ય પર્યાયાદિને ચાર ભૂતથી જુદા માનતો નથી, માત્ર ભૂતની સત્તાને જ સ્વીકાર કરે છે. વર્તમાન પર્યાયને સ્વીકાર કરનાર અને સર્વથા દ્રવ્યને અપલાપ કરનાર ઋજુસૂવાભાસ છે, જેમ બૌદ્ધદશન.
કાળાદિના ભેદવડે વાચ્ય અથના ભેદને જ માનનાર શબ્દાભાસ છે. જેમકે મેરૂપર્વત હતું, છે અને હશે, એ શબ્દો ભિન્ન અથ નેજ કહે છે.
પર્યાય શબ્દોના ભિન્ન ભિન્ન અર્થને જ સ્વીકાર કરનાર સમભિરૂઠાભાસ છે. જેમકે ઈન્દ્ર, શક, પુરન્દર ઇત્યાદિ શબ્દો જુદા જુદા અવાળા છે એમ જે માને તે સમભિરૂદાભાસ કહેવાય છે.
કિયા સહિત વસ્તુને શબ્દ વાચનહિ માનનાર એવભૂતાભાસ છે. જેમ ચેષ્ટારહિત ઘટ તે ઘટશબ્દ વા નથી.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫)
पथ हितीयोऽध्यायः
પહેલા અધ્યાયમાં જીવાદિ તત્ત્વા કહ્યા, હવે જીવ અને તેનુ લક્ષણ શાસ્ત્રકાર બતાવે છે.—
१ पशमिकदायिक नावौ मिश्रच जीवस्य स्वतत्त्वमौदयिकपारिणामिकौ च ।
આપરામિક, ક્ષાયિક અને ક્ષાયેાપમિક ભાવ એ ત્રણ તથા આદિયક અને પાણિામિક એ એ મળી પાંચે ભાવા જીવના સ્વતત્ત્વ છે. ( પાાિર્મિક અને ઐયિક ભાવ અજીવને પણ હાય છે કારણ કે પુદગલાનુ* પરિણમવુ અને કમયથી શરીર વગેરે થાય છે. )
२ निवष्टादशैकविंशतित्रिनेदा यथाक्रमम् । પૂર્વોક્ત આપશમિકાદિ ભાવાના છે, નવ, અઢાર, એક્વીશ અને ત્રણ ભેદ અનુક્રમે છે.
પાંચ સૂત્રોથી તે ભાવાના ૫૩ ભેદ અનુક્રમે જણાવે છે.— ३ सम्यक्त्वचारित्रे |
પહેલા આપશિમક ભાવના સમિતિ અને ચારિત્ર એ એ ભેદ છે. એટલે આપરામિક સમ્યકત્વ અને આપરામિક ચારિત્ર.
४ ज्ञानदर्शनदानखाननोगोपनोगवीर्याणि च ।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર૬) કેવળજ્ઞાન, કેવળદર્શન, દાન, લાભ, ભાગ, ઉપભેગ અને વીય તથા સમ્યકત્વ અને ચારિત્ર એ નવ ભેદ ક્ષાવિકભાવના છે. ५ ज्ञानाशानदर्शनदानादिलब्धयश्चतुस्त्रित्रिपञ्चन्ने
दाः सम्यक्त्वचारित्रसंयमासंयमाश्च ।
મતિ આદિ ચાર પ્રકારનું જ્ઞાન, ત્રણ પ્રકારે અજ્ઞાન, ચક્ષુદશનાદિ ત્રણ પ્રકારે દર્શન અને પાંચ પ્રકારે દાનાદિ લબ્ધિ તથા સમક્તિ, ચારિત્ર અને સામાસયમ (દેશવિરતિપણું) એ અઢાર ભેદ ક્ષાપશમિક ભાવના છે. ६ गतिकषायलिङ्गमिथ्यादर्शनाझानासंयतासिद्धत्व
लेश्याश्चतुश्चतुस्त्येकैकैकैकषट्नेदाः ।
નરકાદિ ચાર ગતિ, ધાદિ ચાર કષાય, સ્ત્રીવેદાદિ ત્રણ લિંગ, મિથ્યાદશન, અજ્ઞાન, અસયતત્વ, અસિદ્ધત્વ અને કૃષ્ણાદિ છ લેશ્યા મળીને ર૧ ભેદ ઔદયિક ભાવના થાય છે.
७ जीवनव्यानव्यत्वादीनि च ।
જીવવ, ભવ્યત્વ, અભવ્યત્વ આદિ ભેદ પારિણામિક ભાવના થાય છે. આદિ શબ્દથી અસ્તિત્વ, અન્યત્વ, કર્તવ, ગુણવત્વ, અસવગતત્વ, અનાદિ કર્મબંધત્વ, પ્રદેશત્વ, અરૂત્વ, નિત્યત્વ એ વિગેરે ભેદનું ગ્રહણ કરવું.
૧ કેવળ જ્ઞાનદર્શન અને ક્ષાયિક જ્ઞાનદર્શન એકજ સમજવાં કેમકે કેવળ જ્ઞાનદર્શન ક્ષાયિકભાવેજ પ્રગટે છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭)
જીવનું લક્ષણ जपयोगो लदाणम् । ઉપગ એ જીવનું લક્ષણ છે. ए स विविधोऽष्टचतुर्नेदः।
તે ઉપયોગ બે પ્રકારે છે. તે વળી કમે ૧ સાકા—જ્ઞાન (૫ જ્ઞાન, ૩ અજ્ઞાન) આઠ પ્રકારે છે અને અનાકાર-દશન (ચક્ષુ આદિ ) ચાર પ્રકારે છે.
જીવના ભેદે. १० संसारिणो मुक्ताश्च । સંસારી અને મુક્ત (મેક્ષના) એ બે ભેદ છવો છે.
વળી બીજી રીતે જીવના ભેદ કહે છે११ समनकामनस्काः ।
મનસહિત (સંજ્ઞી) અને મનરહિત (અસણી) એ ભેદ જીવના થાય છે. १५ संसारिणस्त्रसस्थावराः।
ત્રસ અને સ્થાવર એ ભેદ સંસારી જીવે છે. १३ पृथिव्यब्वनस्पतयः स्थावराः।
પૃથ્વીકાય, અકાય, અને વનસ્પતિકાય એ સ્થાવર છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) १४ तेजोवायू हीन्ज्यिादयश्च त्रसाः।
તેઉકાય, વાઉકાય એ બે અને બેઇંદ્રિય, ઇંદ્રિય, ચઉરિક્રિયા તથા પચેંદ્રિય એ ત્રસ જીવે છે. તેઉકાય વાઉકાય સ્વતંત્ર ગતિવાળા હેવાથી ગતિગ્રસ કહેવાય છે અને પ્રક્રિય વગેરે સુખદુ:ખની ઈચ્છાથી ગતિવાળા હેવાથી તેઓ લબ્ધિસ કહેવાય છે.
ઇંદ્રિો જણાવે છે – १५ पञ्चेन्ज्यिाणि।
સ્પર્શનાદિ ઇંદ્રિ પાંચ છે.
ઇંદ્ર એટલે આત્મા તેનું ચિન્હ તે ઇંદ્રિય અથવા જીવની આજ્ઞાને આધિન, જીવે ખેલ, જીવે રચેલ, જીવે સેવેલ તે દહિય જાણવી. १६ विविधानि।
તે બે પ્રકારે છે. १७ निर्वृत्त्युपकरणे व्येन्ध्यिम् ।
નિવૃત્તિ–આકાર ઇંદ્રિય અને ઉપકરણ દ્વારની માફક સાધનપણું ઇંદ્રિય એ બે ભેદે દ્રવ્યેક્રિય છે. અગોપાંગ નામકર્મના ઉદયથી દ્વિના અવયવ થાય છે અને નિર્માણ નામકર્મના ઉદયથી શરીરના પ્રદેશની રચના થાય છે. કન્દ્રિયની રચના અંગે પાંગ તથા નિર્માણકમને આધિન છે.
અંગોપાંગ અને નિર્માણ નામકર્મના ઉદયથી વિશિષ્ટ જે ઇન્દ્રિયને આકાર તેને નિર્ધ્વત્તિ ઇન્દ્રિય કહે છે, તેના બાહ્ય અને અત્યંતર એ બે ભેદ છે. બાહ્ય નિર્ઘત્તિ જાતિભેદથી અનેક પ્રકારની જેમકે મનુષ્યના કાન ભૂસરખાં નેત્રની બને બાજુએ છે અને
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ ) અધના કાન તેમના ઉપરના ભાગમાં તીક્ષ્ણ અગ્રભાગવાળા છે. અભ્યત્તર નિવૃત્તિમાં સ્પશનેન્દ્રિય નાના આકારવાળી છે. રસને ન્દ્રિય ખુશ્યા (અસ્ત્રા) ને આકારે છે. ધ્રાણેન્દ્રિય અતિમુક્તક પુષ્પના આરે છે. ચક્ષુરિન્દ્રિય મસુર અને ચંદ્રને આકારે છે. શ્રેત્રેન્દ્રિય કદબ પુષ્પને આકારે છે. આદિની-સ્પર્શનેન્દ્રિય અને દ્રવ્ય મન સ્વકાય પ્રમાણ છે અને બાકીની ઇન્દ્રિયો અંગુલના અસંખ્ય ભાગ પ્રમાણવાળી છે. અને સ્વવિષય ગ્રહણ કરવાની શક્તિ સ્વરૂપ ઉપકરણેન્દ્રિય છે. १० लब्ध्युपयोगौ नावेन्ज्यिम् ।
લબ્ધિ–પિશમ અને ઉપયોગ–સાવધાનતા એ બે ભેદે ભાવેન્દ્રિય છે. ગતિ અને જાત્યાદિ કમિથી, અને ગતિ જાત્યાદિને આવરણ કરવાવાળા કર્મને ક્ષોપશમથી અને ઇન્દ્રિયના આશ્રયભૂત કમના ઉદયથી જીવને જે શક્તિ ઉત્પન્ન થાય તે લબ્ધિ કહેવાય છે.
મતિજ્ઞાનાવરણ અને દશનાવરણ કર્મના ક્ષપશમથી થયેલ જે જ્ઞાનને સદ્ભાવ તે લબ્ધીન્દ્રિય કહેવાય છે અને વિષયમાં જે જ્ઞાનને વ્યાપાર તેને ઉપગેન્દ્રિય કહે છે. જ્યારે લબ્ધીન્દ્રિય હેય છે ત્યારે નિવૃત્તિ, ઉપકરણ અને ઉપયોગ હોય છે. અને નિવૃત્તીન્દ્રિય હોય છે ત્યારે ઉપકરણ અને ઉપયોગ હોય છે. કારણ કે ઉપકરણને આશ્રય નિવૃત્તિ છે. ઉપગ ઉપકરણેન્દ્રિય દ્વારાજ હેય છે. १ए उपयोगः स्पर्शादिषु ।
સ્પર્શદિ (સ્પ, રસ, ગંધ, ચક્ષુ અને શ્રવણસાંભળવું) ને વિષે ઉપયોગ થાય છે.
२० स्पर्शनरसनघाणचकुःश्रोत्राणि ।
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦ )
સ્પર નેદ્રિય (શરીર), રસને દ્રિય (જીભ), ધ્રાણેંદ્રિય (નાસિકા), યુરિદ્રિય ( નેત્ર ) અને શ્રાદ્રિય ( કાન ) એ પાંચ ઇંદ્રિયા જાણવી. २१ स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दास्तेषामर्थाः
।
સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને શબ્દ એ તેમેના (ઇન્દ્રિયાના) અથ ( વિષય ) છે.
२२ श्रुतमनिन्द्रियस्य ।
શ્રુતજ્ઞાન એ અનિદ્રિય અર્થાત્ મનનો વિષય છે. २३ वाखन्तानामेकम् |
પૃથ્વીકાયથી માંડીને વાઉકાય સુધીના જીવાને એક ઇંદ્રિય છે. २४ कृमि पिपीलिका मरमनुष्यादीनामेकैकवृद्धानि ।
કૃમિ આદિ, કીડી આદિ, ભ્રમર આદિઅને મનુષ્ય આદિને પહેલા કરતાં એક એક ઇંદ્રિય વધારે છે, એટલે બે, ત્રણ, ચાર અને પાંચ ઇંદ્રિયા અનુક્રમે છે.
२५ संज्ञिनः समनस्काः ।
સજ્ઞિ વે! મનવાળા છે.
ઇહાપાહસહિત ગુણ દાષના વિચારાત્મક સપ્રધારણ સુજ્ઞાવાળા જીવા તે સજ્ઞિ જાણવા.
२६ विग्रद्गतौ कर्मयोगः ।
વિગ્રહ ગતિમાં કામણ કાયયેાગ હોય છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ )
જી અનુક્ષેત્તિ ગતિઃ |
જીવ, પુદ્દગલાની ગતિ આકાશપ્રદેશની શ્રેણી પ્રમાણે થાય છે અર્થાત્ વિશ્રેણી પ્રમાણે ગતિ થતી નથી.
२० विग्रहा जीवस्य ।
જીવની (સિદ્ધિમાં જતાં) અવિગ્રહ ગતિ (ઋૠગતિ) હેાય છે . श्५ विग्रहवती च संसारिणः प्राक् चतुर्भ्यः ।
સંસારી જીવાને ચાર સમયની પૂર્વે એટલે ત્રણ સમયની વિગ્રહવાળી ગતિ પણ થાય છે. અર્થાત્ અવિગ્રહ ( ઋજી ) અને વિગ્રહ (વક્ર) એવી એ ગતિ થાય છે.
સંસારી જીવાને જાત્યતર સત્ક્રાંતિ ( એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે ઉત્પન્ન થતાં ) ને વિષે ઉપપાતક્ષેત્રની વક્રતાને લીધે વિગ્રહ ગતિ હોય છે. ઋજુગતિ, એક સમયની વિગ્રહ, એ સમયની વિ ગ્રહ અને ત્રણ સમયની વિગ્રહ એમ ચાર પ્રકારની ગતિ થાય છે. પ્રતિઘાતના અને વિગ્રહના નિમિત્તના અભાવ હાવાથી તે કરતાં વધારે સમયની વિગ્રહુ ગતિ થતી નથી. પુદ્ગલાની ગતિ પણ એ પ્રમાણે જાણવી. ३० एकसमयोऽविग्रहः ।
અવિગ્રહગતિ એક સમયની હોય છે.
३१ एक हौ वाऽनादारकः
વિગ્રહુતિમાં એક અથવા એ સમય અણાહારી હોય છે (વા હેવાથી ચાર વિગ્રહમાં ત્રણ સમય પણ થાય છે. )
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
३२ सम्मूर्बनगनपपाता जन्म ।
સમૂન, ગર્ભ અને ઉપપાત એ ત્રણ પ્રકારે જન્મ થાય છે.
३३ सचित्तशीतसंवृत्ताः सेतरा मिश्राचैकशस्तद्योनयः ।
ત્રણ પ્રકારના જન્મવાળા જીવાની ૧ ચિત્ત, ૨ શીત અને ૩ સવૃત્ત ( ઢાંકેલી–ગુપ્ત ) એ ત્રણ પ્રકારની તેમજ તેના ત્રણ પ્રતિપક્ષી ( અચિત્ત, ઉષ્ણ અને વિવૃત્ત–પ્રગટ ) અને મિશ્ર એટલે સચિત્તચિત્ત, શીતાબ્ઝ, સંવૃત્તવિવૃત્ત ભેદવાળી ચાનીઆ હાય છે અર્થાત્ એ રીતે નવ પ્રકારની યાનીએ છે.
३४ जराखण्डपोतजानां गर्नः ।
જરાયુજ (આરવાળા ), અંડજ ( ઇંડામાંથી થનારા ) અને પેાતજ ( લુગડાની પેઠે સાફ ઉત્પન્ન થનાર ) એ ત્રણને ગથી જન્મ થાય છે.—૧ મનુષ્ય, ગાય વગેરે જરાયુજ; ૨ સ, ચંદનધા, કાચા, પક્ષી વગેરે અંડજ અને ૩ હાથી, સસલા, નાળીયા વગેરે પાતજ.
३५ नारक देवानामुपपातः ।
નારકી અને દેવતાઓને ઉપપાતજન્મ છે. ૧ નારકની ઉત્પત્તિ કુંભી અને ગોખલામાં જાણવી, ૨ ધ્રુવની ઉત્પત્તિ દેવશય્યામાં જાણવી.
३६ शेषाणां सम्मूर्तनम् ।
બાકી રહેલા જીવોના જન્મ સમૂન છે. માષિતાના સચાગ વિના માટી, પાણી, મલિન પદાથી વગેરેમાં સ્વયમેવ ઉપજે તે સમૂઈન.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩) ३७ श्रौदारिकवैक्रियाहारकतैजसकार्मणानि शरीराणि ।
દારિક, ક્રિય, આહારક, તેજસ અને કામણ એ પાંચ પ્રકારનાં શરીર છે. ३० परं परं सूक्ष्मम् ।
તે શરીરમાં એક એકથી આગળ આગળનું સુમિ છે. शए प्रदेशतोऽसङ्ख्येयगुणं प्राक् तैजसात् ।
તેજસ શરીરની પૂર્વનાં ત્રણ શરીરે પ્રદેશવડે એક એક્ટી અસંખ્યાતગુણાં છે. ४० अनन्तगुणे परे। તેજસ અને કાર્મણ પૂર્વ પૂર્વથી અનંત અનંતગુણ છે.
એટલે દારિકથી વૈક્રિયના પ્રદેશ અસંખ્યાત ગુણા, વૈદિયથી આહારકના પ્રદેશ અસંખ્યાતગુણ અને આહારકથી તૈજસના પ્રદેશ અનંતગુણ અને તૈજસથી કામણના પ્રદેશ અનતગુણ છે. ४१ अप्रतिघाते ।
એ બે પ્રતિઘાત (બાધા) રહિત છે. અર્થાત લેકાંત સુધી જતાં આવતાં કે પદાથ તેને રોકી શકતું નથી. ४५ अनादिसम्बन्धे च । વળી તે બને શરીરે જીવને અનાદિકાળથી સબંધવાળા છે. એક આચાર્ય એમ કહે છે કે કામણ શરીરજ અનાદિ સ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪) બંધવાળું છે. તેજસ શરીર તે લબ્ધિની અપેક્ષાએ છે, તે લબ્ધિ બધાને હેતી નથી. ધવડે શાપ દેવાને અને પ્રસાદવડે આશીવંદદેવાને માટે સૂર્યચંદ્રની પ્રભા તુલ્ય તેજસ શરીર છે. ४३ सर्वस्य ।
એ બે શરીર સર્વ સંસારી જીવોને હોય છે. ४४ तदादीनि नाज्यानि युगपदेकस्याऽचतुर्व्यः ।
તે બે શરીરને આદિ લઇને ચાર સુધીનાં શરીર એકી સાથે એક જીવને હેઈ શકે છે.
અર્થત કોઇને તૈજસ, કામ, કેને તેજસ, કામણ અને દારિક; કેઇને તૈજસ, કામણ અને વૈકિય કોઇને તેજસ, કામણ, આદાકિ, વૈકિય કોઇને તેજસ, કામણ, દારિક આહારક હોય; એક સાથે પાંચ ન હાય કેમકે આહારક વૈકિય એક સાથે હોય નહિ. ४५ निरुपनोगमन्त्यम् ।
અંતનું જે (કામણ) શરીર તે ઉપભોગ રહિત છે. તેનાથી સુખ દુ:ખ ભેગવાતું નથી, કર્મબંધ નિજ પણ તે શરીરવડે થતાં નથી. બાકીનાં ઉપભેગ સહિત છે. ४६ गर्नसम्पूर्वनजमाद्यम् ।
પહેલું (હારિક) શરીર ગજ અને સમૂઈનથી થાય છે. Us वैक्रियमोपपातिकम् । વિકિય શરીર ઉપપાત જન્મવાળા (દેવ, નારકી)ને હેય છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) भलब्धिप्रत्ययं च ।
તિર્યંચ અને મનુષ્યને લબ્ધિપ્રત્યયિક પણ વિકય શરીર હેય છે. Uए शुनं विशुद्धमव्याघाति चाहारकं चतुर्दशपूर्व
ધરટ્યૂવી
શુભ, વિશુદ્ધ, અવ્યાઘાતી (વ્યાઘાત રહિત) અને લબ્ધિપ્રત્યયિક એવું આહારક શરીર છે અને તે ચાદ પૂર્વધેરેનેજ હોય છે.
શુભ (સા) પુદગલ દ્રવ્ય વડે નિષ્પન્ન અને શુભ પરિણામવાળું માટે શુભ કહ્યું. વિશુદ્ધ (નિર્મળ ) દ્રવ્યવડે નિષ્પન્ન અને નિર્વઘ માટે શુદ્ધ કર્યું. કેઈક અર્થમાં અત્યંત સૂક્ષ્મ દેહ થયે હોય એવા પૂર્વ ધરો અર્થને નિશ્ચય કરવાને માટે મહાવિદેહાદિ બીજા ક્ષેત્રમાં વિરાજમાન ભગવંત પાસે દારિક શરીરે જવાનું અશક્ય હોવાથી આહારક શરીર કરીને ત્યાં જાય, જઇને ભગવંતના દર્શન કરી સંદેહ દૂર કરીને પાછા આવીને તેને ત્યાગ કરે. અંતમુહૂર્ત લગી આ શરીર રહે છે.
સ્થલ પુલનું બનેલું, ઉત્પન્ન થયા પછી તરતજ સમયે સમયે વધે, ઘટે, પરિણમે એવું, ગ્રહણ છેદન ભેદન અને દહન થઈ શકે એવું ઔદારિક શરીર છે. નાનાનું મોટું-મેટાનું નાનું, એકનું અનેક–અનેકનું એક, દૃશ્યનું અદશ્ય અદશ્યનું દશ્ય, ભૂચરનું ખેચર–ખેચરનું ભૂચર, પ્રતિઘાતીનું અપ્રતિઘાતી–અપ્રતિઘાતીનું પ્રતિઘાતી ઈત્યાદિ રૂપે વિકિયા કરે તે વૈક્રિય શરીર. છેડા કાળને માટે જે ગ્રહણ કરાય તે આહારક તેજને વિકાર, તેજમય, તેજપૂર્ણ અને શાપ કે અનુગ્રહના પ્રયોજનવાળું તે તૈજસ. કમને વિકાર, કર્મ સ્વરૂપ, કર્મમય અને પિતાનું તથા બીજા શરીરનું આદિ કારણભૂત તે કામણ. કારણ, વિષય, સ્વામી, પ્રયોજન, પ્ર
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬) માણ, પ્રદેશ સંખ્યા, અવગાહના, સ્થિતિ અને અપ બહુવ વડે કરીને ઉપરોક્ત પાંચ શરીરમાં ભિન્નતા છે. २० नारकसम्मूर्जिनो नपुंसकानि ।
નારકી અને સમૂઈને જીવો નપુસક વેદવાળા હોય છે.
અશુભગતિ હોવાથી અહીં આ એકજ વેદ હોય છે. ५१ न देवाः।
દેવતાઓ નપુંસક હોતા નથી. અર્થાત સ્ત્રી (વેદ) અને પુરૂષ (વે) હોય છે. બાકીના (મનુષ્ય ને તિર્યંચ) ત્રણ વેદવાળા હોય છે. ५५ थोपपातिकवरमदेहोत्तमपुरुषासङ्ख्येयवर्षायुषोऽ
नपवायुषः।
ઉપપાત જન્મવાળા દેવ અને નાકે, ચરમ શરીરી (તભવ મોક્ષગામી), ઉત્તમ પુરૂષ ( તીર્થંકર ચકવર્યાદિ શલાકા પુ. રૂષ ), અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્ય અને તિયેચ (યુગલિક) એ સર્વ અનપવર્તન (ઉપક્રમ લાગી ઘટે નહિ તેવા) આયુષ્યવાળા હોય છે.
દેવતા અને નારકી ઉપપાત જન્મવાળા છે. અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્યો અને તિર્યચો દેવકુરૂ, ઉત્તરકુરૂ, અંતરદ્વીપ વગેરે અકર્મભૂમિમાં અને કર્મભૂમિમાં અવસર્પિણના પહેલા ત્રણ આરામાં અને ઉત્સા૫ણુના છેલ્લા ત્રણ આરામાં ઉપજે છે. અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા તિર્યંચ અઢીદ્વીપમાં અને બહારના દ્વીપ સમુદ્રમાં ઉપજે છે. ઉપ૨ાત જન્મ અને અસંખ્યાતા વર્ષના આયુષ્યવાળા નિરૂપકમી છે. ચરમ દેહવાળા સોપકમી અને નિરૂપામી છે; આ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૭) ચરમ દેહવાળાને ઉપકમ લાગે છે પણ તેનું આયુષ્ય ઘટતું નથી. બાકીના એટલે-પપાતિક, અસંખ્યય વર્ષ વાળા, ઉત્તમ પુરૂષ અને ચરમ દેહવાળા શિવાયના તિર્યંચ અને મનુષ્ય સેપકમી અને નિરૂપકમી છે. જે અપવતન આયુષ્યવાળા છે તેનું આયુષ્ય વિષ, શ, અગ્નિ, કાંટા, જળ, શૂળી વગેરેથી ઘટે છે. અપવતન થાય એટલે થોડા કાળમાં યાવત અંતર્મુહૂર્ત કાળમાં કર્મ ફળને અનુભવ થાય છે. ઉપકમ તે અપવતનનું નિમિત્તકારણ છે.
જેમ છુટા વેરેલા ઘાસના તરણ અનુકમે બાળવાથી વધારે વખત લાગે અને એકત્ર કરી સળગાવે તે તરત સળગી જાય. અને થવા ભીનું લુગડું ભેગું રાખ્યાથી ઘણુવારે સુકાય અને પહોળું કરે તે તુરત સૂકાય તેની પેઠે ઘણે વખતે આયુષ્ય ભેગવવાનું હતું તે ક્ષણવારમાં ભેગવી પૂરું કરે છે પણ ભેગવવાનું બાકી રહેતું નથી. અનપવર્તનીય.
અપવર્તનીય.
સેપકમિ.
૧ સપકમિ.
૨ નિરૂપકમિ.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮) I wથ તૃતીવોડાય છે १ रत्नशर्करावाबुकापङ्कधूमतमोमहातम अन्ना नूमयो
घनाम्बुवाताकाशप्रतिष्ठाः सप्ताघोऽधः पृथुतराः । ૧ રત્નપ્રભા૨ શકરપ્રભા, ૩ વાલુકાપ્રભા, ૪ પંકપ્રભા, ૫ ધૂમપ્રભા ૬ તમ:પ્રભા અને મહાતમા પ્રભા એ સાત (નરક) પૃથ્વીઓ નીચે નીચે ઘનેદધી (થીજ્યા ધી સદશ પાણ), ઘનવાત (થીજ્યા ધી સદશ વાયુ), તનુવાત (તાવ્યા ધી સદશ વાયુ) અને આકાશ ઉપર પ્રતિષ્ઠિત છે. એ સાત એક એકની નીચે અનુક્રમે અધિકતર વિસ્તારવાળી છે.
ઘર્મ, વશ, શૈલા, અંજના રિટ્ટા, મઘા અને માઘવતી એવાં સાત નામ તે નરક પૃથ્વીનાં છે. પહેલીની જાડાઈ એક લાખ એંશી હજાર, બીજીની એક લાખ બત્રીસ હજાર, ત્રીજીની એક લાખ અઠ્ઠાવીશ હજાર, ચેથીની એક લાખ વીશ હજાર, પાંચમીની એક લાખ અઢાર હજાર, છઠ્ઠીની એક લાખ સોળ હજાર અને સાતમીની એક લાખ આઠ હજાર યોજનની છે.
२ तासु नरकाः તે સાત પૃથ્વીને વિષે નરક છે.
રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીઓને વિષે એક હજાર એજન ઉચે અને એક હજાર જન નીચે મૂકી દઈને બાકીના ભાગમાં નરકાવાસા છે. ત્યાં છેદન, ભેદન, આકંદન, ઘાતન ઈત્યાદિ અનેક દુ:ખો નારક જીવને ભોગવવાં પડે છે. તે રત્નપ્રભા આદિમાં અનુક્રમે ૧૩-૧૧-૯-૭-૫-૩ અને ૧ એમ સવ મળીને ૪૯ પ્રત
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
છે અને ત્રીશ લાખ, પચ્ચીશ લાખ, પદર લાખ, દશ લાખ, ત્રણ લાખ, પાંચ ઓછા એક લાખ અને પાંચ એમ સત્ર મળીને ૮૪ લાખ નરકાવાસા છે. ઉપરના પ્રથમ પ્રતનું નામ સીમતક છે અને છેલ્લાનું નામ અપ્રતિષ્ઠાન છે.
३ नित्याशुनतरलेश्या परिणाम देहवेदना विक्रियाः ।
એ સાત પૃથ્વીમાં નીચે નીચે અધિક અધિક અશુભતર લેશ્યા-પરિણામ–શરીર વેદના અને વિક્રિયા ( વૈક્રિયપણું ) નિરંતર હોય છે. અર્થાત્ એક ક્ષણમાત્ર પણ શુભ લેશ્યાદિ થતુ નથી.
પહેલી એ નારકીમાં કાપાત, ત્રીજીમાં કાપાત તથા નીલ, ચાથીમાં નીલ, પાંચમીમાં નીલ તથા કૃષ્ણ અને છઠ્ઠી સાતમીમાં કૃષ્ણ લેશ્યા હોય છે. આ લેશ્યાએ અનુક્રમે નીચેની નારકીમાં અધિક અધિક ક્લિષ્ટ અધ્યવસાયવાળી હોય છે. અધન, ગતિ, સંસ્થાન, ભેદ, વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અનુરૂલ અને શબ્દ એ દેશ પ્રકારના અશુભ પુદ્ગલાને અનુક્રમે અધિક અશુભતર પરિ ણામ નરક પૃથ્વીને વિષે હોય છે. ચાતરફ નિત્ય અધકારમય અને શ્લેષ્મ, સૂત્ર, વિષ્ટા, લાહી, પરૂ ઇત્યાદિ અશુચિ પદાથાથી લેપાયેલ તે નરભૂમિ છે. પીંછા ખેચી લીધેલા પક્ષી જેવા, કર, કરૂણ, બીભત્સ અને દેખીતા ભયકર આકૃતિવાળા દુ:ખી અને અપવિત્ર શરીરા નારક વેને હાય છે. પહેલી નારકીમાં નારક જીવાનું શરીર ણા ધનુષ્ય અને છ આંગળનું છે, તે પછીનાનું અનુક્રમે અમણું ખમણું જાણવું. ત્રણ નારકીમાં ઉષ્ણ વેદના, ચેાથીમાં ઉષ્ણ અને શીત, પાંચમીમાં શીત અને ઉષ્ણ અને છઠ્ઠી સાતમીમાં શીત વેદના જાણવી. એકેકથી અધિસ્તર તીવ્રતર વેદના સમજવી. ઉ. નાળાના પ્રચંડ તાપ પડતા હેાય ત્યારે મધ્યાન્હકાળે ચારે બાજુ મોટા જાજ્વલ્યમાન અગ્નિના ભડકા કરીને વચ્ચે પિત્તના
વ્યાધિ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૦ )
વાળા મનુષ્યને બેસાયા હોય તેને અગ્નિનુ' જેવુ દુ:ખ લાગે તેના કરતાં નારકોને અન‘તગણું દુ:ખ ઉષ્ણ વેદનાનુ હોય, પાષ મહા માસની ઠંડી રાત્રે ઝાકળ પડતુ હાય અને ઠંડા પવન ફુકાતા હોય તે વખતે અગ્નિ અને વસ્તુની સહાય વિનાના મનુષ્યને જેવું ટાઢનુ દુ:ખ થાય તેના કરતાં નારકોને અનંતગુણુ દુ:ખ શીત વેદનાનું થાય છે. એ ઉષ્ણ વેદનાવાળા નારકાને ત્યાંથી ઉપાડીને અહીં અત્યત મેાટા અગ્નિના ભડકામાં નાંખ્યા હોય તે તે શીતળ દાયામાં સુતા હોય તેવી રીતે આનંદપૂર્વક નિદ્રા લે અને શીત વેદનાવાળા નારકને ત્યાંથી ઉપાડી અહીં માઘ માસની રાત્રીએ આફળમાં મૂકે તે તે પણ અત્યંત આનંદથી નિદ્રા લે એવુ નારક જીવાને દારૂણ દુ:ખ છે. તેઓને વિક્રિયા પણ અશુભતર છે. સારૂ કરીશ એવી ઇચ્છા કરતાં હતાં અશુભ વિક્રિયા થાય અને દુ:ખગ્રસ્ત થઈ દુ:ખના પ્રતિકાર ( ઉપાય ) કરવા ચાહે ત્યારે - લગ્નુ` મહાન્ દુ:ખ ઉત્પન્ન થાય.
४ परस्परोदी रितङःखाः ।
એ નરકને વિષે વાને પરસ્પર ઉદીરણા કરેલ દુઃખા છે. અર્થાત્ એ જીવે અન્યાઅન્ય એક બીજાને દુ:ખ આપે છે.
તેને અવધિજ્ઞાન કે વિભંગ જ્ઞાન હોવાથી તે સ દિશાથી આવતા દુ:ખહેતુઓને જોઈ શકે છે. અતિ ઘેરવાળા જીવાની પેઠે તે માહેામાંહે લડે છે અને દુ:ખી થાય છે.
५ संक्किष्टासुरोद | रिङःखाश्च प्राक् चतुर्थ्याः ।
સક્લિષ્ટ પરિણામી અસુરા ( પરમાધામી ) એ ઉત્પન્ન કરેલ દુ:ખેા ચેાથી નરકથી અગાઉ એટલે ત્રીજી નરક સુધી હેાય છે. નારક જીવાને વેદના કરનારા પંદર જાતના પરમાધામી
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૧ ).
દેવો ભવ્ય છતાં મિથ્યાદ્રષ્ટિ હોય છે. પૂર્વ જન્મમાં સંકિલષ્ટ કર્મના યોગે આસુરી ગતિને પામેલા હોવાથી તેને તેવા પ્રકારનો આચાર હેવાથી નાકોને અનેક જાતના દુ:ખે ઉત્પન્ન કરે છે. ६ तेष्वेक त्रि सप्त दश सप्तदश झाविंशति त्रयस्त्रिं
शत् सागरोपमा सत्त्वानां परा स्थितिः । તે નરકમાં જવાની ઉત્કૃષ્ટી સ્થિતિ અનુક્રમે એક ત્રણ, સાત, દશ, સત્તર, બાવીશ અને તેત્રીશ સાગરોપમની હોય છે. એટલે પહેલી નરકના જીનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય એક સાગરોપમનું હાય. બીજીનું ત્રણ સાગરોપમ, ત્રીજીનું સાત સાગરોપમ, ચોથીનું દશ સાગરોપમ, પાંચમીનું સત્તર સાગરોપમ, છઠ્ઠીનું બાવીશ સાગરપમ અને સાતમીનું તેત્રીશ સાગરોપમ જાણવું.
અસંગ્નિ પહેલી નારકીમાં ઉપજે, ભૂજ પરિસર્ષ બે નારકીમાં, પક્ષીઓ ત્રણમાં, સિંહો ચારમાં, ઉર પરિસર્પ પાંચમાં, સ્ત્રીઓ માં અને મનુષ્ય સાત નારકીમાં ઉત્પન્ન થાય છે. નારકીમાંથી નીકળીને તિર્યંચ કે મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય; કેટલાએક મનુષ્યપણું પામીને તીર્થંકરપણું પણ પામે છે. પહેલી નરક ભૂમિથી નીકળેલો મોક્ષ પામે, ચારથકી નીકળેલ ચારિત્ર પામે, છ થકી નીકળેલો દેશવિરતિ ચારિત્ર પામે અને સાતે નારકીથકી નીકળેલા સમ્યકત્વ પામે.
७ जम्बूद्दीपलवणादयः शुन्ननामानोहीपसमुखाः।
જબૂદ્વીપ આદિ શુભ નામવાળા દ્વીપ અને લવણુઆદિ શુભ નામવાળા સમુદ્રો છે.
हिहिविष्कम्नाः पूर्वपूर्वपरिदेपिणो वलयाकृतयः ।
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે દ્વીપ સમુદ્ર અનુક્રમે બમણા બમણ વિધ્વંભ (વિસ્તાર) વાળા અને પૂર્વ પૂર્વના દ્વીપસમુદ્રને ઘેરીને રહેલા વલયાકાર (ચુ. ડાને આકારે ગાળ) છે.
ए तन्मध्ये मेरुनानिवृत्तो योजनशतसहस्रविष्क
म्नो जम्बूद्दीपः ।
તે દ્વીપ સમુદ્રના મથે મેરૂ પર્વત છે નાભી જેની એવો ગોળાકારે, એક લાખ જનના વિસ્તારવાળે જંબુદ્વીપ છે.
મેરૂપવત એક હજાર યોજન ભૂમિમાં અવગાહી રહેલ ૯૯ હજાર યોજન ઊંચે, મૂળમાં દશ હજાર યોજન વિસ્તારવાળે અને ઉપર એક હજાર યોજન વિસ્તારવાળે છે. તેને એક હજાર પેજનની ઉંચાઇને પહેલે કાંડ શુદ્ધ પૃથ્વી, પત્થર, વજીરત્ન અને
કરાવડે કરીને પ્રાય: પૂર્ણ છે. ૬૩ હજાર યોજન ઊંચે બીજે કાંડ રૂપ, સુવર્ણ, અંતરત્ન અને સ્ફટિક રત્નથી પ્રાયઃ પૂર્ણ છે. ૩૬ હજાર યોજન ઊંચે. ત્રીજો કાંડ પ્રાયઃ જાંબુન (લાલ સુવર્ણ) મય છે અને મેરૂની ચૂલિકા ચાળીશ યોજન ઊંચી પ્રાય: વૈર્ય (નીલ) રત્નમય છે. તે મૂળમાં બાર યોજન, મધે આઠ યોજન અને ઉપર ચાર યોજન વિસ્તારે છે.
મેરૂના મૂળમાં વલયાકારે ભદ્રશાલ વન છે. ભદ્રશાલ વનથી પાંચશે જન ચડીએ ત્યાં તેટલા એટલે ૫૦૦ યોજનના વલયાકાર વિસ્તારવાળું નંદન વન છે. ત્યાંથી દરા હજારે જન ચડીએ ત્યાં પાંચશે જનના વલયાકાર વિસ્તારવાળું સૈમનસ વન છે. ત્યાંથી ૩૬ હજાર જન ઉંચે એટલે મેરૂની ટેચે ૪૯૪ જનને વલયાકાર વિસ્તારવાળું પાંડક વન છે. નંદન અને સૈમનસવન થકી ઉચે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૩ )
૧૧ હજાર ચાજન પછી વિષ્ણુભની પ્રદેશ હાણી સમજવી, અર્થાત્ નંદન અને સામનસવનથી 11-11 હજાર યોજન સુધી મેરૂના વિસ્તાર સરખા છે. મેરૂ પ્રથમ કાંડ ૧ હજાર્ યાજન ઊંચા (ગા) પૃથ્વીમાં છે ત્યાં ૧૦૦૯ વિષ્ણુભ છે ત્યાંથી ઘટતા ભદ્રશાલ વન પાસે મેરૂના વિષ્ણુભ ૧૦ હજાર યેાજનના છે. તેને એક ચેાજને ચેાજનની હાનિ થતાં ૯૯ હજાર ચાજને૯ હજાર ચેાજન ઘટ્યાં, તેથી ૧ હજાર ચેાજનના મથાળે વિસ્તાર રહ્યા. ત્યાં વચ્ચે ૧૨ ચાજનના વિસ્તારવાળી યૂલિકા મધ્ય ભાગે હોવાથી તેની ફરતુ ૪૯૪ ચેોજનના વલય વિસ્તારે પાંડક વન રહ્યું.
નંદન અને સામનસ વન ઉપર ૧૧–૧૧ હજાર યોજન સુધી પ્રદેશ હાણી થતી નથી તેનું કારણ નદન અને સામનસ વન મેરૂપવ તની ચારે દિશાએ ફરતા વલયાકારે ૫૦૦ ચેાજનના વિસ્તારવાળી મેખલા ઉપર રહેલા છે તેથી અને માજીના પાંચરો પાંચશે મળી ૧ હજાર ચેાજનની હાનિ એક સાથે થઈ; તેથી ૧૧ હજાર ચેોજન સુધી મેરૂ સરખા વિભું રહ્યા. મતલખ કે ૧૧ હજાર ચાજને એક હજાર્ યાજનની હાણી પ્રદેશે થવાની હતી તે એક સાથે થઇ, તેથી સામાન્ય ગણતરીએ પણ હિસાબ ખરાબર મળી રહેછે. સમભૂતલા પૃથ્વી આગળ ૧૦ હજાર ચાજન વિષ્ણુભ છે. નંદનવનના બાહ્ય વિષ્ણુભ ૯૫૪ ચેાજન છે. અભ્યંતર વિષ્ણુભ૮૯૫૪ ચેાજન છે અને ત્યાંથી ૧૧ હજાર યેાજન સુધી મેરૂના વિષ્પભ પણ તેટલા છે. તેમાંથી સામનસ વન સુધી ૫૧૫ હજાર ચેાજન રહ્યા તેની ૪૬૮૧ યાજન હાનિ કરતાં ૪૨૭૨૬ ચાજન સામનસ વનનેા બાહ્ય વિષ્ણુભ રહ્યા. અને મને માજીના પાંચશે. પાંચરો ચેાજન મળી ૧ હજાર ચેાજન વનના વિષ્ણુભ આાદ કરતાં અભ્ય તર વિષ્ણુભ સામનસ વનના ૩ર૭૬ર્ યાજન રહ્યા, એમ સત્ર
સમજવું.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪) १० तत्र नरतहैमवतहरिविदेहरम्यक्रैरण्यवतैरावतव
ત્રાgિ / તે જબુદ્વીપને વિષે ૧ ભરત, રે હૈમવત, ૩ હરિવર્ષ, ૪ મહાવિદેહ, ૫ રેમ્યક હૈરણ્યવત અને રાવત એ સાત વાસ
ક્ષેત્ર છે.
વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ સૂર્યની ગતિ પ્રમાણે દિશાના નિયમથી મેરૂપર્વત સર્વ ક્ષેત્રની ઉત્તર દિશાએ છે. લેકના મધ્યમાં રહેલા આઠ રૂચક પ્રદેશને દિશાને હેતુ માનીને તે યથાસંભવ દિશા ગણાય છે. ११ तहिनाजिनः पूर्वापरायता हिमवन्महाहिमवन्निष
धनीलरुक्मिशिखरिणो वर्षधरपर्वताः।
તે ક્ષેત્રેને જુદા પાડનાર પૂર્વ પશ્ચિમ લાંબા એવા ૧ હિમવાન, ૨ મહાહિમવાન, ૩ નિષધ, ૪ નીલવંત, ૫ રૂકિમ અને ૬ શિખરી એ છ વર્ષધર (ક્ષેત્રની મર્યાદાધારક) પર્વત છે.
ભરતક્ષેત્રને વિષ્કભ પર યોજન છે. તેનાથી બમણા બમણું વિસ્તાર પર્વત અને ક્ષેત્ર અનુક્રમે મહાવિદેહ પર્યત જાણવાં. અને મહાવિદેહની ઉત્તરે અનુક્રમે અદ્ધ અર્ધ્વ વિસ્તાર જાણવાં. ભરત, હિમવાન, હિમવત, મહાહિમવાન, હરિવર્ષ, નિષધ, મહાવિદેહ, નીલવાન, રણ્યક, રૂકિમ, હેરણ્યવત, શિખરિ, ઐરાવતક એમ અનુક્રમે લેવા. ભરતક્ષેત્રની જીવા ૧૪૪૭૧ - જન જાણવી. ઇષ વિËભ તુલ્ય પર૬ જન અને ધનુપૃષ્ઠ ૧૪૫૨૮૨ જન છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૫ ) ભરતક્ષેત્રના મથે પૂર્વ પશ્ચિમ દિશાએ સમુદ્રપતિ લાંબો - તાઠય પર્વત છે. તે ૨૫ પેજન ઉચો છે, ને ૬ જન જમીનમાં અવગાહ (અવગાહી રહેલો) છે. મૂળમાં ૫૦ જન વિસ્તારે છે. દરેક પર્વતો પોતાની ઉચાઈના ચેથા ભાગે જમીનમાં અવગાહી રહેલ છે.
મહાવિદેહ ક્ષેત્રને વિષે નિષધ પર્વતની ઉત્તરે અને મેરૂની - ક્ષિણે સે કાંચનગિરિ અને ચિત્રકૂટ અને વિચિત્રકૂટ શોભિત દેવફરૂ નામની ભોગભૂમિ (અકર્મભૂમિ) છે. તેને ૧૧૮૪ર યોજનને વિષ્કમ છે. એ પ્રકારે મેરની ઉત્તરે અને નીલવાનની દક્ષિણે ઉત્તરકુરૂ નામની ભેગભૂમિ છે. એટલું વિશેષ કે તેમાં ચિત્રકૂટ અને વિચિત્રકૂટને બદલે એ યમક પવીતે છે. દક્ષિણ અને ઉત્તરના વૈતાઢયે લંબાઈ, વિષ્કભ, અવગાહ અને ઉંચાઈમાં બરાબર છે; તેવી રીતે હિમવત અને શિખરિ, મહાહિમવત્ અને રૂમિ, નિષધ અને નીલવાનું પણ સમાન છે.
ધાતકીખડ અને પુષ્પરાધના ચાર નાના મેરૂપવતે મોટા મેરૂપવત કરતાં ઊંચાઇમાં ૧૫ હજાર જન ઓછા છે એટલે ૮૫ હજાર યોજન ઉચા છે. પૃથ્વીતલમાં સો જન ઓછા એટલે ૯૪૦૦ જન વિસ્તારે છે. તેને પ્રથમ કાંડ મહામેરૂ તુલ્ય ૧૦૦૦ જન છે. બીજો કાંડ સાત હજાર જન હીન એટલે પ૬૦૦૦ યોજન છે અને ત્રીજો કાંડ આઠ હજાર જન હીન એટલે ૨૮૦૦૦ યોજન ઊંચો છે, ભદ્રશાળ અને નંદન વન મહામંદર (મેર) તુલ્ય છે. ત્યાંથી પાપા હજાર યોજને સામનસ વન પાંચશે જનના વિસ્તારવાળું છે. ત્યાંથી ૨૮ હજાર જેને ૪૯૪ જનના વિસ્તારવાળું પાંડક વન છે. ઉપરને વિષ્ક તથા અવગાહ મહામંદર તુલ્ય છે. ચૂલિકા પણ મહામંદરની ચૂલિકા જેવી છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
વિષ્ણુભ કૃતિને દરગુણા કરી તેનું મૂળ (વર્ગમૂળ ) આવે તે વૃત્ત પરિક્ષેપ ( પરિથિ–પરિઘ ઘેરાવા) થાય છે.
તે વૃત્ત પરિક્ષેપ ( પારધિ ) ને વિષ્ણુભના ચેાથા ભાગવડે ગુણવાથી ગણિત ( ગણિતપદ–ક્ષેત્રફળ ) થાય છે. વિષ્ણુભની - ચ્છિત અવગાહ ( જે ક્ષેત્રની જ્યા− જીવા? કાઢવી હોય તે ક્ષેત્રના છેડા સુધીની મૂળથી માંડીને અવગાહ એટલે જ બુદ્ધીપની દક્ષિણ જગતીથી ક્ષેત્રના ઉત્તર છેડા સુધીની અવગાહ ) અને ઊનાવગાહ (જથ્વીપના આખા વિભમાંથી ઇચ્છિત અવગાહ બાદ કરેલ તે ) ના ગુણાકારને ચારે ગુણી તેનું મૂળ કાઢવાથી જ્યા આવે. જ્યા-જવા–ધનુ:પ્રત્યંચા એ પયાય નામ છે.
જવા અને જમ્મૂઢીપના વિષ્ણુભના વાના વિશ્લેષ ( મેટી રકમમાંથી નાની માદ કરવી તે ) કરી તેનું મૂળ આવે તે વિષ્ણુભમાંથી માદકરી શેષ રહે તેનુ અધ કરવું તે ઈષુ ( ખાણનુ માપ) જાણવું.
હ્યુ ( અવગાહ ) ના વર્ગને છ ગુણા કરી તેમાં જીવાના વ ઉમેરી તેનુ* મૂળ આવે તે ધનુ:કાષ્ઠ ( ધનુ:પૃષ્ઠ ). જીવાના વર્ગના ચેાથા ભાગવડે કરીને ચુક્ત જે ના વર્ગ, તેને ઇવડે ભાંગવાથી વાટલા ક્ષેત્રના વિષ્ણુભ આવે. ઉત્તર ક્ષેત્રના ધનુ:કાષ્ઠમાંથી દક્ષિણ ક્ષેત્રનું ધનુ:કાણ આકરી શેષ રહે, તેનું અધ કરતાં આવે, તે બાહુ ( માહા ) જાણવી.
આ કરણરૂષ ઉપાયવડે સત્ર ક્ષેત્ર અને પર્વતેાની લખાઇ, પહેાળાઈ, જ્યા, ઈશુ, ધનુ:કાણ વગેરેનાં પ્રમાણે જાણી લેવાં.
१२ द्विर्धातकीखण्डे |
તે ક્ષેત્ર તથા પર્વતે ધાતકીખંડમાં બમણા છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭ ) જેટલા મેરૂ, ક્ષેત્ર અને પવતે જંબદ્વીપમાં છે તેથી બમણું ઘાતકીખંડમાં ઉત્તર દક્ષિણ લાંબા બે ઈક્ષકાર પર્વતવડે વહેંચાયેલા છે એટલે પૂર્વ પશ્ચિમના બે ભાગમાં જીપની પેઠે ક્ષેત્ર પવતની વહેચણી છે. પર્વત પૈડાના આરા તુલ્ય અને ક્ષેત્રે આરાના વિવતુલ્ય આકારે છે. અર્થાત પવતની પહોળાઈ સર્વત્ર સરખી છે અને ક્ષેત્રની પહોળાઈ અનુક્રમે વધતી છે. १३ पुष्कराधै च ।
પુષ્કરાઈ દ્વીપમાં પણ ક્ષેત્રે તથા પર્વતે ધાતકીખંડની જેટલા છે. ધાતકીખંડમાં મેરૂ, ઇસુકાર પર્વત, ક્ષેત્ર અને વષધર પવતે જેટલા અને જેવી રીતે છે તેટલા અને તેવા આકારે અહીં પણ જાણવા.
પુષ્કરાઈ દ્વીપને છેડે ઉત્તમ કિલ્લા જે સુવર્ણમય માનુષત્તર પવત મનુષ્ય લોકોને ઘેરીને ગોળાકારે રહે છે. તે ૧૭૨૧
જન ઉગે છે. ચારશે ત્રીશ પેજન અને એક ગાઉ જમીનમાં અવગાહી રહેલ છે. તેને વિસ્તાર નીચે ૧૦રર જનને, મળે ૭ર૩ યોજનને અને ચે કર૪ જનનો છે. સિંહનિષાકાર એટલે સિંહ બેઠેલે હોય તેવા આકારે આ પર્વત છે. આ કિલ્લારૂપ પવતની અંદર આવેલ અઢીકાપ મનુષ્ય ક્ષેત્ર કહેવાય છે કેમકે મનુષ્યના જન્મ મરણ ત્યાં જ થાય છે, બીજે થતાં નથી. १४ प्राग्मानुषोत्तरान्मनुष्याः ।
માનુષેત્તર પર્વતની પૂર્વે (પ૬ અંતર્લીપ અને પાંત્રીશ વાસક્ષેત્રમાં) મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે.
૧ દેવકુર અને ઉત્તરકુરૂની ગણતરી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ભેગી ગલ હેવાથી ૩૫ ક્ષેત્ર થાય.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮)
આય અને પ્લેચ્છ એમ બે પ્રકારનાં મનુષ્ય હોય છે.
ભરતાદિ ક્ષેત્રમાં સાડી પચ્ચીશ દેશમાં આયી ઉત્પન્ન થાય છે અને પ્લે બીજા દેશમાં ઊત્પન્ન થાય છે. १६ नरतैरावतविदेहाः कर्म नमयोऽन्यत्र देवकुरूत्तरकु
યઃ | દેવકુફ અને ઉત્તરકુરૂને મૂકી દઈને ભરત, ઐરાવત અને મહાવિદેહ એ કર્મભૂમિઓ છે. સાત ક્ષેત્ર પ્રથમ ગણ્યાં છે તેથી મહાવિદેહમાં દેવકુરૂ ઉત્તરકુરૂને સમાવેશ થાય છે માટે અહીં તે બેને જુદા પાડ્યાં છે.
१७ नृस्थिती परापरे त्रिपब्योपमान्तर्मुहूर्ते । | મનુષ્યની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પપમની અને જઘન્ય સ્થિતિ અંતમુહૂતની છે. १० तिर्यग्योनीनां च ।
તિર્યગ નથી ઉત્પન્ન થયેલા (તિર્થો)ની પણ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પાપમની અને જઘન્ય સ્થિતિ અંતર્મુહૂર્તની છે.
પૃથ્વીકાયની રર હજાર વર્ષની, અપકાયની સાત હજાર વર્ષની, તેઉકાયની ત્રણ દિવસની, વાઉકાયની ત્રણ હજાર વર્ષની અને પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયની દશ હજાર વર્ષની ઊત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી. બે ઇન્દ્રિયની બાર વર્ષ, તેદ્રિયની ૪૯ દિવસ અને ચા
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ) રિવિયની છ માસ ઊત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. ગર્ભજ મસ્ય, ઊરપરિસ અને ભૂજપરિસર્ષની પૂર્વ કેડિ વર્ષની, ગર્ભજ પક્ષીઓની પઅમને અસંખ્યાતમો ભાગ અને ગર્ભજ ચતુષ્પદની ત્રણ પાપમ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. મૂર્ણિમ માસ્યની પૂર્વ કેડિ; સંમૂચ્છિમ ઊરિ સર્પ, ભૂજપરિ સર્ષ, પક્ષી અને ચતુષ્પદની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પ૩૦૦-૪ર૦૦૦-૭૦૦૦-૮૪૦૦૦ વર્ષની અનુક્રમે જાણવી-સર્વની જઘન્ય સ્થિતિ અંતર્મુહૂત હેય.
-
૧૦
| અથ વતુર્થોધ્યાયઃ ||
१ देवाश्चतुर्निकायाः। દેવતાઓ ચાર નિકાયવાળા છે. ५ तृतीयः पीतलेश्यः। ત્રીજી નિકાય ( જ્યોતિષ) ના દેવતાઓ તેજલેશ્યાવાળા ३ दशाष्टपञ्चछादशविकटपाः कट्योपपन्नपर्यन्ताः ।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦ ) તેઓ અનુક્રમે કાપપન (સ્વામિ સેવક આદિ મર્યાદાવાળાઈન્દ્ર સામાનિકાદિ ભેટવાળા) પર્યત દશ, આઠ, પાંચ અને બાર મેંદાવાળા છે.
એટલે ભવનપતિના દશ ભેદ, વ્યંતરના આઠ ભેદ, તિશ્કના પાંચ ભેદ અને વૈમાનિકના બાર ભેદ છે. ४ इन्द्रसामानिकत्रायस्त्रिंशपारिषद्यात्मरदालोकपालानीकप्रकीर्णकान्नियोग्यकिब्बिषिकाश्चैकशः ।
પવોક્ત નિકામાં પ્રત્યેકના ૧ ઇંદ્ર, ૨ સામાનિક (અમાત્ય, પિતા, ગુરૂ, ઉપાધ્યાય વગેરેની માફક ઇંદ્ર સમાન ઠકુરાઈવાળા), ૩ ત્રાયવિંશ (ગુરૂસ્થાનીય-મંત્રિ પુરોહિત જેવા), ૪ પારિષદ (સભામાં બેસવાવાળા), ૫ આત્મરક્ષક (અગરક્ષક), ૬ લેકપાળ (કેટવાળ વગેરે પોલીસ જેવા), ૭ અનીક (સેના અને અનિકાધિપતિ એટલે સિન્યના ઉપરી), ૮ પ્રકીર્ણક (પ્રજા–પુજન માફક), ૯ આભિગ્ય (ચાકર) અને ૧૦ કિબિષિક ( નીચ તે ચાંડાલખાય) એ દશ દશ ભેદ હોય છે. ५ त्रायस्त्रिंशलोकपालवा व्यन्तरज्योतिष्काः ।
વ્યંતર અને જતિષ્ક નિકાય ત્રાયસિંશ અને કપાળ વજિત છે. (તે જાતિમાં ત્રાયત્રિશ અને લાપાળ નથી). ६ पूर्वयोर्टान्द्राः।
પૂર્વની બે નિકાયોમાં એટલે ભવનપતિ અને વ્યંતરમાં બે બે ઇ છે.
તે આ પ્રમાણે—ભવનપતિને વિષે અમુકુમારના ચમર અને
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પ). અલી, નાગકુમારના ધરણ અને ભૂતાનંદ, વિધુમારના હરિ અને હરિસહ, સુપર્ણકુમારના વેણુદેવ અને વેણુદાલી, અગ્નિકુમારના અબ્રિશિખ અને અગ્નિમાણવ, વાયુકુમારના વેલબ અને પ્રભજન, સ્વનિતકુમારના સુષ અને મહાઘોષ, ઉદધિકુમારના જલકાંત અને જલપ્રભ, દ્વીપકુમારના પૂર્ણ અને અવશિષ્ટ, દિકુમારના અમિત અને અમિવાહન વ્યતરને વિષે-કિન્નરના કિન્નર અને પિંપુરૂષ, કિપુરૂષના સપુરૂષ અને મહાપુરૂષ, મહેગના અતિકાય અને મહાકાય, ગંધવના ગીતરતિ અને ગીતયશ, યક્ષના પૂણભદ્ર અને માણિભદ્ર, રાક્ષસના ભીમ અને મહાભીમ, ભૂતના પ્રતિરૂપ અને અતિરૂપ, પિશાચના કાળ અને મહાકાળ. જ્યોતિષ્કના સૂર્ય અને ચંદ્ર. વૈમાનિકમાં કપિપપન્નને વિષે દેવલોકના નામ પ્રમાણે છે. દ્રના નામ જાણવા અને કલ્પાતીતમાં ઈંદ્રાદિ નથી, સર્વે સ્વતંત્ર છે.
७ पीतान्तलेश्याः।
પ્રથમની બે નિકામાં (ભુવનપતિ ને વ્યતરમાં) તેજ સુધી ચાર (કૃષ્ણ, નીલ, કાત, તેજ) વેશ્યા હોય છે.
कायप्रवीचारा थाऐशानात् । ઇશાન દિલેક પર્યંતના દેવ કાયસેવી (શરીરવડ એથન કયા કરવાવાળા) છે. vશેષા સ્પર્શરુપરામનઃપ્રવીવારા યો /
બાકીના બબે કલ્પના દે અનુક્રમે સ્પેશસેવી (સ્પવડે વિષયસેવન કરવાવાળા), રૂપસેવી, શબ્દસેવી અને મનસેવી છે.
૧ નવમા દશમાને મળીને એક અને ૧૧-૧૨માને મળી એક ઈંદ્ર હોવાથી તે ચારની બેમાં ગણત્રી કરી છે. આગળ ઉપર બે બેને દ્વિવચનથી એકેડા લેશે. (જુઓ સત્ર ૨૦)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પર ) १० परेप्रवीचाराः।
બાકીના (વેયક અને અનુત્તર વિમાનના) દેવો અપ્રવીચારા (વિષય સેવના રહિત) હોય છે.
અલ્પ સંકલેશવાળા હોવાથી તેઓ સ્વસ્થ અને શાંત હેય છે. પાંચ પ્રકારના વિષય સેવન કરતાં પણ અપરિમિત આનંદ તેમને થાય છે. ११ नवनवासिनोऽसुरनागविद्युत्सुपर्णाग्निवातस्तनि
तोदधिहीपदिक्कुमाराः।
ભવનવાસિ દેના ૧ અસુરકુમાર, ૨ નાગકુમાર, ૩ વિદ્યુતકુમાર, ૪ સુપણ કમાપ અગ્નિકુમાર, ૬ વાયુકુમાર, ૭ સ્વનિતકમાર, ૮ ઉદધિકુમાર, દ્વીપકુમાર અને ૧૦ દિકુમાર એ દશ ભેદ છે.
કુમારની પેઠે સુંદર દેખાવવાળા, મૃદુ મધુર અને લલિત ગતિવાળા, શૃંગાર સહિત સુંદર વૈકિયરૂપ વાળા, કુમારની પેઠે ઊદ્ધત વેષ ભાષા શસ્ત્ર તથા આભૂષણ વગેરે વાળા, કુમારની પેઠે ઉત્કટ રાગવાળા અને ક્રિડામાં તત્પર હેવાથી તે કુમારે કહેવાય છે.
અસુરકુમારને વર્ણ કાળે અને તેના મુકુટને વિષે ચૂડામણિ નું ચિનહ છે, નાગકુમારને વર્ણ કૃષ્ણ અને તેના મસ્તકમાં સર્ષનું ચિન્હ છે, વિઘુસ્કુમારને શુલવણ અને વજનું ચિન્હ છે, સુપણકુમારને વર્ણ શ્યામ અને ગરૂડનું ચિન્હ છે, અગ્નિકુમારને વર્ણ શુકલ અને ઘટનું ચિન્હ છે, વાયુકુમારને શુદ્ધવણ અને અન્ય ધનું ચિન્હ છે, સ્વનિતકુમારને કૃષ્ણ વર્ણ અને વધમાન (શરાવ સંપૂટ) નું ચિન્હ છે, ઉદધિકુમારને વર્ણ શ્યામ અને મકરનું ચિહુ છે, દ્વીપકુમારને વર્ણ શ્યામ અને સિંહનું ચિન્હ છે અને
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૩ ) દિક્ષુમારને શ્યામવર્ણ અને હાથીનું ચિન્હ છે બધા વિવિદ આભૂષણ અને હથીયારવાળા હોય છે. ११ व्यन्तराः किन्नरकिम्पुरुषमहोरेगगन्धर्वयदरोगा
दसनूतपिशाचाः। ૧ કિન્નર, ૨ કિપુરૂષ, ૩ મહારગ, ૪ ગધર્વ, પ યક્ષ, ૬ રા-- ક્ષસ, ૭ ભૂત અને ૮ પિશાચ એ આઠ પ્રકારના વ્યંતરે છે.
ઉદવ, અધો અને તિર્યંગ એ ત્રણે લેકમાં ભવન, નગર અને આવાસને વિષે તેઓ રહે છે. સ્વતંત્રતાથી કે પરતંત્રતાથી અનિયત ગતિવડે પ્રાય: તેઓ ચારે બાજુ રખડે છે. કેઈક તો મનુબની પણ ચાકર માફક સેવા બજાવે છે. અનેક પ્રકારના પર્વત ગુફા અને વન વગેરેને વિષે રહે છે તેથી તે વ્યંતર કહેવાય છે.
કિન્નરનો નીલવર્ણ અને અશોકવૃક્ષનું ચિન્હ છે, જિંપુરૂષને વેતવર્ણ અને ચંપકવૃક્ષનું ચિન્હ છે, મહાગને શ્યામવર્ણ અને નાગવૃક્ષનું ચિન્હ છે, ગધવને રક્તવણુ અને તુંબરૂવૃક્ષનું ચિન્હ છે, યક્ષને શ્યામવર્ણ અને વટવૃક્ષનું ચિન્હ છે, રાક્ષસને વેતવર્ણ અને ખટ્વાંગનું ચિન્હ છે, ભૂતને વર્ણ કાળે અને સુલવૃક્ષનું ચિન્હ છે અને પિશાચને વર્ણ શ્યામ અને કદંબવૃક્ષનું ચિન્હ છે. આ બધાં ચિન્હો દવજામાં હોય છે. १३ ज्योतिष्काः सूर्याश्चन्द्रमसो ग्रहनदात्रप्रकीर्णता
જય નેમિસૂર-શાને સૂર્ય, ચં{એહ નક્ષત્ર અને પ્રકીર્ણ કે સરો એ પાંચ ભેદે જાતિ... રેવત છે ?
ન શાળા ઝાલા
Iટ (નવજ
શાસન સમ્રાટે -
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
સૂત્રમાં સમાસ કર્યા નથી અને ચંદ્ર કરતાં સૂ` પહેલા લીધા છે તે ઉપરથી એ સૂચવાય છે કે–સૂર્યાદિના યથાક્રમે જ્યાતિષ્ણુજેવા ઉચે રહેલા છે. એટલે
સમભૂતલા પૃથ્વીથી ૮૦૦ યાજને સૂય, ત્યાંથી ૮૦ યાજને ચંદ્ર, ત્યાંથી ૨૦ યાજને પ્રકીર્ણક તારા છે. ગ્રહે અને તારા અનિયમિત ગતિવાળા હોવાથી ચદ્ર સૂર્યની ઉપર અને નીચે ચાલે છે. તે જ્યાતિષ્કના મુકુટાને વિષે મસ્તક અને મુકુટને ઢાંકે એવા તેજના મંડળ પાતાતાના આકારવાળા હોય છે.
१४ मेरुप्रदक्षिणा नित्यगतयो नृलोके ।
મેરૂપ તને પ્રદક્ષિણા કરતા નિરતર ગતિ કરનારા જ્યોતિષ્મ દેવા મનુષ્ય લાકમાં છે.
મેરૂપ તથી અગ્યારશે ને એકવીશ ચેાજન ચારે બાજુ દૂર મેરૂને પ્રદક્ષિણા કરતા જ્યોતિષ્મ દેવો ભમે છે, જબુદ્વીપમાં એ સૂર્ય, લવણસમુદ્રમાં ચાર, ધાતકીખડમાં ખાર, કાલાદસમુદ્રમાં મહેતાહીશ અને પુષ્કરા દ્વીપમાં પહોંતેર એમ સવ મળી ૧૩૨ સૂર્ય મનુષ્ય લાકમાં છે. ચદ્રો પણ સૂર્યની પેઠે ૧૩૨ છે. એક ચો પરિવાર ૨૮ નક્ષત્ર, ૮૮ ગ્રહુ અને ૬૬૯૭૫ કાડાકેાડ તારા છે. (એટલે જ્યાં જેટલા ચંદ્ર હોય તેને ઉપરોક્ત નક્ષત્રાદિની સખ્યાએ ગુણતાં તે ક્ષેત્રની સમસ્ત નક્ષત્રાદિની સખ્યા આવે. ) સૂર્ય ચંદ્ર, ગ્રહ અને નક્ષત્રા તિય ગલાકમાં છે અને પ્રકીક તારા ઉધ્વલાકમાં છે. સૂર્ય મડળના વિષ્ણુભ વ્ યાજન, ચમડળને ? ચેાજન, ગ્રહના એ ગાઉ, નક્ષત્રના એક ગાઉ અને તારાઓના અ ગાઉ છે. સાથી નાના તારાઓને વિષ્ણુ પાંચશે ધનુષ્ય
* તારાઓ સમભૂતલા પૃથ્વીથી ૯૦૦ યાજન ઉંચા હૈાવાથી તેના વિમાના તિર્થંગ્ લાકના ઉપર ઉલાકમાં આવે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૫) છે. વિષ્ઠભ કરતાં ઉચા અર્ધ સમજવી. આ સર્વ સૂર્યાદિનું માન કહ્યું, તે મનુષ્ય લેકને વિષે રહેલા ચર જતિષ્કનું સમજવું; અઢીદ્વીયની બાહેર રહેલા સ્થિર જ્યોતિષ્કનું માન તો પૂવક્ત વિષ્કભ તથા ઉચાઈના અર્ધાભાગે જાણવું. મનુષ્યલકમાં રહેલા
જ્યોતિષ્ક વિમાને લોકસ્થિતિવડે નિરંતર ગતિવાળા છે તોપણ ઋદ્ધિ વિશેષને માટે અને આભિગિક નામકર્મના ઉદયથી નિરતર ગતિમાં આનંદ માનનારા દેવતાઓ તે વિમાનને વહન કરે છે. તે દેવો પૂર્વ દિશાએ સિંહને રૂપે, દક્ષિણે હાથીને રૂપે, પશ્ચિમે બળદને રૂપ અને ઉત્તરે ઘેડાને રૂપે હોય છે. १५ तत्कृतः कालविनागः।
તેઓએ કાળ (રાત્રિ દિન વગેરે) વિભાગ કરેલ છે. १६ बहिरवस्थिताः।
મનુષ્યની બાહેર જ્યોતિષ્ક અવસ્થિત હોય છે. १७ वैमानिकाः।
વિમાનિક દેને હવે અધિકાર કહે છે, વિમાનને વિષે ઉત્પન્ન થાય તે વૈમાનિક १० कटपोपपन्नाः कल्पातीताश्च ।
કલ્પપપન્ન અને કલ્યાતીત (ઇન્દ્રાદિની મદારહિત-અહનિંદ્ર) એ બે ભેદવાળા વૈમાનિક દે છે. १ए उपर्युपरि।
તે વૈમાનિક દેવ એક એકની ઉપર ઉપર (ચઢતા ચઢતા) રહેલા છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
( પ૬) ५० सौधर्मेशानसानत्कुमारमाहेन्ब्रह्मलोकलान्तकमहाशुक्रसहस्रारेवानतप्राणतयोरारणाच्युतयोनवसु अवेयकेषु विजयवैजयन्तजयन्तापराजितेषु सर्वार्थसि च । સિંધમ, ઇશાન, સનસ્કુમાર, મહેન્દ્ર, બ્રહ્મલોક, લાન્તક, મહાશુક અને સહસ્ત્રારને વિષે આનત પ્રાણુતને વિષે આરણ અષ્ણુતને વિષે; નવ રૈવેયકને વિષે વિજ્ય, વૈજ્યન્ત, જ્યા અને અપરાજીતને વિષે તથા સર્વાર્થસિદ્ધને વિષે વૈમાનિકદેવ હોય છે.
સુધમ નામની ઇંદ્રની સભા માં છે તે સાધમ કલ્પ, ઇશાન ઇંદ્રનું નિવાસસ્થાન તે અશાનક૫, એ રીતે ઇંદ્રના નિવાસયોગ્ય સાથક નામવાળા ક જાણવા. લોકરૂપ પુરૂષની ગ્રીવા (ડાક) ને સ્થાને રહેલા અથવા ગ્રીવાના આભરણભૂત તે ગ્રેવેયક જાણવા. આબાદિમાં થવાના વિઘહેતુને જેણે જીત્યા તે વિજય, વૈજયંત અને જયંત દેવે જાણવા. વિઘહેતુવડે પરાજ્ય નહિ પામેલા તે અપરાજિત. સંપૂર્ણ ઉદયના અર્થમાં સિદ્ધ થયેલા તે સર્વાર્થસિદ્ધ. २१ स्थितिप्रश्नावसुखातिलेश्याविशुधीनिध्यावधि
विषयतोऽधिकाः।
તેઓમાં પૂર્વ પૂર્વના દેવતાની અપેક્ષાઓ ઉપર ઉપરના દેવતાએ સ્થિતિ (આયુષ્ય), પ્રભાવ, સુખ, કાન્તિ, વેશ્યા, વિશુદ્ધિ, ઇંદ્રિયપટુતા અને અવધિજ્ઞાનના વિષયમાં અધિક અધિક હેય છે. २५ गतिशरीरपरिग्रहान्निमानतो हीनाः ।
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭) ગતિ, શરીરપ્રમાણ, પરિગ્રહસ્થાન, (પરિવાર વગેરે ) અને અભિમાનવડે કરીને પૂવ કરતાં ઉપરના દેવતાઓ એછા ઓછા છે.
બે સાગરોપમના જઘન્ય આયુષ્યવાળા દેવોની ગતિ (ગમન) સાતમી નારકી સુધી હોય અને તિર્થી અસંખ્યાત હજાર કેડાકેડી જન હેય. તેથી આગળની જઘન્ય સ્થિતિવાળા દેવો એક એક ઓછી નરકભૂમિ સુધી જઈ શકે. ગમનશક્તિ છે છતાં ત્રીજી નક્કથી આગળ કઈ દેવતા ગયા નથી તેમ જશે પણ નહિ. સધમ અને ઐશાન કલ્પના દેના શરીરની ઉંચાઈ સાત હાથની છે. સાનકુમાર અને માહેની છ હાથ, બ્રહ્મલોક તથા લાંતકની પાંચ હાથ, મહાશુક અને સહસ્ત્રારની ચાર હાથ, આનતાદિ ચારની ત્રણ હાથ, રૈવેયકની બે હાથ અને અનુત્તર વિમાનવાસી દેવની શરીરની ઉંચાઈ એક હાથ છે. २३ पीतपद्मशुक्कलेश्या हिविशेषेषु ।
તેજે, પદ્મ અને શુક્લ લેગ્યા બે કપના ત્રણ કલ્પના અને બાકીના દેવને વિષે અનુક્રમે જાવી. એટલે પહેલા બે કલ્પમાં તેજલેશ્યા, પછી-ત્રણ કક્ષમાં પધલેશ્યા અને લાંતકથી માંડીને સર્વાર્થસિદ્ધ પર્યત શુક્લલેશ્યા હોય છે. श्व प्राग्ग्रेवयकन्यः कल्पाः ।
વેયની પૂર્વે ક છે (ઇન્દ્રાદિક ભેટવાળા દેવલેકે છે).
અહીં કેઈ શંકા કરે છે કે શુ? સવ દેવતાઓ સમ્યગ દ્રષ્ટિ હોય છે કે તેઓ તીર્થકરોના જન્મદિવખતે આનંદ પામે છે. તેને ઉત્તર આપે છે કે–સર્વ દેવતા સમ્યગૂ દ્રષ્ટિ હેતા નથી પરંતુ જે સમ્યમ્ દ્રષ્ટિ હોય છે તે સમના બહુમાનથી અત્યંત આનંદ પામે છે અને જન્માદિના મહત્સવમાં જાય છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ ) યણ મનરંજન માટે અને ઇંદ્રની અનુવૃત્તિએ જાય છે અને પર
સ્પરના મેળાપથી હમેશની પ્રવૃત્તિને લીધે આનંદ પામે છે. લેકાતિક દેવો બધા વિશુદ્ધ ભાવવાળા હોય છે. તેઓ સદ્ધર્મના બહુ માનથી અને સંસારદુ:ખથી પીડિત જીવોની દયાવડે અહેતેના જન્માદિને વિષે વિશેષ આનંદ પામે છે અને દીક્ષા લેવાને સક૫ કરવાવાળા પૂજ્ય તીર્થકરોની સમીપ જઈને પ્રસન્નચિત્તથી સ્તુતિ કરે છે અને તીથે પ્રવર્તાવવા વિનંતિ કરે છે. २५ ब्रह्मलोकालया लोकान्तिकाः ।
કાન્તિક દેવો બ્રહ્મલમાં રહેનાર છે. २६ सारस्वतादित्यवह्नयरुणगर्दतोयतुषिताव्याबाधम
સુરતઃ (અરિષ્ટા) | ૧ સારસ્વત, ૨ આદિત્ય, ૩ વ૯િ, ૪ અરૂણ, પ ગર્દય, ૬ તુષિત, ૭ અવ્યાબાધ અને ૮ મફત એ આઠ ભેદે લોકાંતિકા છે (ઇશાન ખુણાથી માંડીને પ્રત્યેક દિશામાં એક એક અનુક્રમે છે). “અરિષ્ટ પણ નવમા કાતિક છે.” २७ विजयादिषु हिचरमाः।
વિજયાદિ ચાર અનુત્તરવિમાનવાસી દેવો દ્વિચરમ ભવવાળા છે એટલે અનુત્તરવિમાનથી ચ્યવી મનુષ્ય થઈ ફરી અનુત્તરમાં આવી, મનુષ્ય થઇ સિદ્ધ થાય: સવાર્થસિદ્ધ વિમાનવાસી એકાવ. તારી જાણવા..
प्रौपपातिकमनुष्येन्यः शेषास्तिर्यग्योनयः । ઉપપાત નિવાળા (દેવતા ને નારકી) અને મનુષ્ય શિવાય બાકીના તિય નિવાળા જીવો (તિર્યંચ) જાણવા.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) श्ए स्थितिः।
હવે સ્થિતિ કહીએ છીએ. ३० नवनेषु दक्षिणार्धाधिपतीनां पब्योपममध्यर्धम् ।
ભવનને વિષે દક્ષિણાર્ધના અધિપતિની દેહ પાપમની સ્થિતિ જાણવી, ઈંદ્રની સ્થિતિ કહી તેથી ઉપલક્ષણથી તેના વિમાનવાસી સર્વ દેવોની જાણવી. ३१ शेषाणां पादोने।
બાકીના એટલે ઉત્તરાધ અધિપતિની સ્થિતિ પણાબે પપમની છે. ३१ असुरेन्योः सागरोपममधिकं च ।
અસુરકુમારના દક્ષિણાધિપતિની સાગરોપમ અને ઉત્તરવૈધિપતિની સાગરોપમથી કાંઇક અધિક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. ३३ सौधर्मादिषु यथाक्रमम् ।
ધર્મદિને વિષે અનુક્રમે સ્થિતિ કહે છે. ३४ सागरोपमे।
સેમ કલ્પના દેવની બે સાગરોપમ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી. ३५ अधिक च ।
ઈશાન કલ્પના દેવોની બે સાગરોપમથી અધિક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ, જાણવી. ३६ सप्त सानत्कुमारे ।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૦ ) સનકુમાર કલ્પને વિષે સાત સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. ३७ विशेषत्रिसप्तदशैकादशत्रयोदशपञ्चदशन्निरधिका
નિ વા.
પ્રવાત સાત સાગરોપમ સાથે વિશેષથી માંડીને અનુક્રમે જાણવી, તે આ પ્રમાણે–મહેન્દ્ર સાત સાગરોપમથી વિશેષ, બ્રહ્મલેકે દશ, લાન્તકે ચંદ, મહાશુકે સત્તર, સહસ્ત્રારે અઢાર, આનત પ્રાણતે વીશ અને આરણ અય્યતે બાવીશ સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી. ३७ श्रारणाच्युतादूर्ध्वमेकैकेन नवसु अवेयकेषु विज
यादिषु सर्वार्थसिझे च ।
આરણ અચુતથકી ઉપર નવ વૈવેયક અને વિજયાદિ ચાર અનુત્તર અને સર્વાર્થસિદ્ધને વિષે એક એક સાગરોપમ વધારે સ્થિતિ જાણવી.
એટલે પહેલાથી નવમા ધૈવેયક સુધી ર૩ થી ૩૧ સાગરોપમ, વિજ્યાદિ ચાર અનુત્તરની બત્રીશ સાગરોપમ અને સર્વાર્થસિદ્ધની તેત્રીશ સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી.
ए अपरा पत्योपममधिकं च ।
હવે ધમાદિને વિષે જઘન્ય સ્થિતિ અનુક્રમે કહે છે, સિધમને વિષે પપમ અને ઇશાનને વિષે અધિક પલ્યોપમ જઘન્ય સ્થિતિ જાણવી. ४० सागरोपमे ।
સાનકુંભારની જઘન્ય સ્થિતિ બે સાગરોપમની જાણવી.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ ) ઇ? અધિવે જા
માહેજે બે સાગરેપમ અધિક જાણવી. ४२ परतः परतः पूर्वा पूर्वानन्तरा ।
પૂર્વ પૂર્વ કલ્પની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તે આગળ આગળના કપની જઘન્ય સ્થિતિ જાણવી, સર્વાર્થસિદ્ધની જઘન્ય સ્થિતિ નથી. ४३ नारकाणां च हितीयादिषु ।
નારકેની બીજી વિગેરે નરકને વિષે પૂર્વ પૂર્વની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તે આગળ આગળની જઘન્ય સ્થિતિ જાણવી, અનુક્રમે ૧-૩-૭-૧૦-૧૭–૨૨ સાગરેપમ બીજીથી સાતમી સુધી જાણવી. ४४ दशवर्षसहस्राणि प्रथमायाम् । પ્રથમ નરક ભૂમિમાં દશ હજાર વર્ષની જઘન્ય સ્થિતિ છે.
નવનેષ વી. ભવનપતિને વિષે પણ જઘન્ય સ્થિતિ દશ હજાર વર્ષની છે. ४६ व्यन्तराणां च ।
વ્યંતરદેવોની પણ જઘન્ય સ્થિતિ દશ હજાર વર્ષની છે. Y७ परा पढ्योपमम् ।
તરોનો ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પલપમની છે. भ ज्योतिष्काणामधिकम् ।
જ્યાતિષ્ક દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પલ્યોપમ અધિક છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર)
भए ग्रहाणामकम् ।
ગ્રહની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પાપમની છે. २० नदत्राणामर्धम् ।
નક્ષત્રોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અધ પોપમની છે. ५१ तारकाणां चतुर्जागः।
તારાઓની પલ્યોપમને ચોથે ભાગ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. ५२ जघन्या त्वष्टनागः।
તારાઓની જઘન્ય સ્થિતિ પોપમને આઠમો ભાગ છે. ५३ चतुर्भागः शेषाणाम् ।
તારા સિવાય બાકીન તિષ્કની જઘન્ય સ્થિતિ પપમને એથે ભાગી જાણવી.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૩ )
//wથ મળ્યા છે
જીવ પદાર્થનું સ્વરૂપ બતાવી હવે અજીવ પદાર્થો
જણાવે છે. १ अजीवकाया धर्माधर्माकाशपुद्गलाः ।
ધર્મસ્તિકાય, અધર્મસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય એ ચાર અવકાય છે. પ્રદેશરૂપ અવયવનું બહુપણુ જણાવવાને અર્થે અને કાળના સમયમાં પ્રદેશપણું નથી એ જ ણાવવાને અર્થે “કાયનું ગ્રહણ કર્યું છે.
Gવ્યાપ્તિ નીવાશ્ચ I એ ધર્માદિ ચાર અને જીવે, એ પાંચ દ્રવ્ય છે. ३ नित्यावस्थितान्यरूपाणि ।
એ દ્રવ્ય નિત્ય (પિતાના સ્વરૂપમાં હમેશ રહે તે), અવસ્થિત (વર્તમાન-છતા) અને અરૂપી છે.
gિ/ પુલ્લી પુદગલ રૂપી છે. ૨ થSanશાહેqન્યાષિા ધર્માસ્તિકાયથી માંડીને આકાશ પર્યત દ્રવ્ય એક એક છે
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૪) દ નિષ્ક્રિયાણિ વા.
એ પૂર્વોક્ત ત્રણ દ્રવ્ય નિષ્ક્રિય ( ક્રિયારહિત) છે. ७ असंख्येयाः प्रदेशा धर्माधर्मयोः । ધમસ્તિકાય અને અધર્મસ્તિકાયના પ્રદેશ અસંખ્યય છે.
जीवस्य च । એક જીવના પ્રદેશ પણ અસખ્યાતા છે. एखाकाशस्यानन्ताः।
લોકલોકના આકાશના પ્રદેશ અનંતા છે પણ કાકાશના અસંખ્યય પ્રદેશ છે. १० संख्येयासंख्येयाश्च पुद्गलानाम् ।
પુગલના પ્રદેશ સંય, અસંખ્યય અને અનંત હોય છે. ११ नाणोः।
પરમાણના પ્રદેશ હોતા નથી. १५ लोकाकाशेऽवगाहः।
કાકાશને વિષે અવગાહ હોય છે. એટલે રહેવાવાળા દ્ર ની સ્થિતિ (રહેવાપણું) કાકાશને વિષે થાય છે. (અવગાહી કોની સ્થિતિ કાકાશને વિષે છે.) १३ धर्माधर्मयोः कृत्स्ने ।
ધર્મસ્તિકાય અને અધમસ્તિકાયને સમસ્ત કાકાસવિષે અવગાહ છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૫ ). १४ एकप्रदेशादिषु नाज्यः पुद्गलानाम् ।
પુદ્ગલેને એકાદિ આકાશપ્રદેશને વિષે અવગાહ વિકલ્પવાળે છે. કેટલાક એક પ્રદેશમાં કેટલાક બે પ્રદેશમાં યાવત અચિત્ત મહાર૭ધ સમગ્ર લોકમાં અવગાહી રહે છે. અપ્રદેશ, સંખેયપ્રદેશ, અસંખ્યયપ્રદેશ અને અનંતપ્રદેશવાળા જે પુદગળ સ્કો છે તેને આકાશના એકાદિ પ્રદેશોમાં અવગાહ ભાજ્ય છે (ભજનાવાળા છે). એટલે કે-એક પરમાણું તો એક આકાશ પ્રદેશમાંજ રહે. બે પરમાણુવાળા ઔધ એક પ્રદેશ અગર એ પ્રદેશમાં રહે. વ્યણુક (ત્રણ પરમાણુવાળા સ્ક) એક, બે, અગર ત્રણ પ્રદેશમાં રહે. ચતુરણુક એક, બે, ત્રણ અગર ચાર પ્રદેશમાં રહે. એ પ્રમાણે ચતુરણુકથી માંડી સંખ્યાતા અસંખ્યાતા પ્રદેશવાળા એકથી માંડીને સંખ્યાના અસંખ્યાતા પ્રદેશમાં અવગાહ કરે અને અનંત પ્રદેશવાળાને અવગાહ પણ એકથી માંડી અસંખ્યાત પ્રદેશમાંજ હેય. १५ असंख्येयनागादिषु जीवानाम् ।
લકાકાશના અસંખ્યાતમા ભાગથી માંડીને સંપૂર્ણ કાકાશપ્રદેશમાં જીવોને અવગાહ થાય છે. १६ प्रदेशसंहारविसर्गान्यां प्रदीपवत् ।
દીપકના પ્રકાશની પેઠે જીવના પ્રદેશ સંકેચ તથા વિસ્તારવાળા થવાથી અસંખ્યય ભાગાદિમાં અવગાહ થાય છે. જેમ કે દીવો માટે હેય છતાં તે નાના ગોખલા આદિમાં ઢાંકી રાખે હોય તો તેટલી જગ્યામાં પ્રકાશ કરે છે અને મોટા મકાનમાં રા
વ્યો હોય તો તે મકાનમાં સવ ઠેકાણે પ્રકાશિત રહે છે, તેમ છવપ્રદેશને સંકોચ અને વિસ્તાર થવાથી નાના અગર મેટા પાંચ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારના શરીરસ્કંધ ને ધમ, અધમ, આકાશ, પુદ્ગલ અને જીવિપ્રદેશ સમુદાય અવગાહન વડે વ્યાપ્ત કરે છે. ધર્મ, અધમ, આકાશ અને જીવ અરૂપિ હેવાથી માંહામહે પુદ્ગલામાં રહેતાં વિરોધ આવતો નથી.
હવે ધમસ્તિકાયાદિના લક્ષણો કહે છે– ११ गतिस्थित्युपग्रहो धर्माधर्मयोरुपकारः।
ગતિ સહાયરૂપ પ્રોજન ધમસ્તિકાયનું અને સ્થિતિ સહાયરૂપ પ્રોજન (ગુણ) અધર્માસ્તિકાયનું છે. १० आकाशस्यावगाहः।
આકાશનું પ્રયોજન સર્વ દ્રવ્યને અવગાહ આપવાનું છે. १ए शरीखाङ्मनःप्राणापानाः पुद्गलानाम् ।
શરીર, વચન, મન, પ્રાણ (ઉસ) અને અપાન (નિ:શ્વાસ) એ પુદ્ગલેનું પ્રયોજન જીવને છે. २० सुखःखजीवितमरणोपग्रहाश्च ।
સુખ, દુ:ખ, જીવિત અને મરણના કારણપણે પણ પુદગલેજ થાય છે.
ઇચ્છિત સ્પ, રસ, ગંધ, વણ અને શબ્દની પ્રાપ્તિ તે સુખનું કારણ, અનિષ્ટ સ્પર્શદિની પ્રાપ્તિ તે દુઃખનું કારણ, વિધિપૂન વક સ્નાન, આચ્છાદન, વિલેપન તથા ભોજનાદિ વડે આયુષ્યનું અનપવર્તન તે જીવિતનું કારણ અને વિષ શસ. અગ્નિ વગેરે વડે આયુષ્યનું અપવર્તન તે મરણનું કારણ છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) ३१ परस्परोपग्रहो जीवानाम् ।
પરસ્પર હિતાહિતના ઉપદેશવડે સહાયક થવારૂપ જીવોનું પ્રચિજન છે. २५ वर्तना परिणामः क्रिया परत्वापरत्वे च कालस्य।
વતના, પરિણામ, ક્રિયા, પરત્વ અને અપરત્વ એ કાળનું કાર્ય છે.
સર્વ પદાર્થોની કાળને આશ્રયી જે વૃત્તિ તે વર્તના જાણવી. અર્થાત્ પ્રથમ સમયાશ્રિત ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ તે વર્તના. અનાદિ અને આદિ એમ બે પ્રકારે પરિણામ છે. કિયા એટલે ગતિ તે ત્રણ પ્રકારે–પ્રવેગ ગતિ, વિશ્રાસા ગતિ અને મિશ્રસા ગતિ. પરત્વાપરત્વ ત્રણ પ્રકારે છે–પ્રશંસકૃત, ક્ષેત્રકૃતિ અને કાળકૃત. જેમકે ધર્મ અને જ્ઞાન પર છે, અધમ અને અજ્ઞાન અપર છે, તે પ્રશંસાકૃત. એક દેશ, કાળમાં સ્થિત પદાર્થોમાં જે દૂર છે તે પર અને સમીપ છે તે અપર જાણવું તે ક્ષેત્રકૃત. સો વર્ષવાળે સોળ વર્ષવાળાની અપેક્ષાએ પર અને સોળ વર્ષવાળ સે વર્ષવાળાની અપેક્ષાએ અપર તે કાળકૃત. २३ स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः पुद्गलाः ।
સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને વર્ણવાળા પુદ્ગલો છે.
સ્પ આઠ પ્રકારે છે-કર્કશ, સુંવાળ, ભારે, હલકે, ટાઢ, ઉને, સ્નિગ્ધ અને લખો. રસ પાંચ પ્રકારે છે-કડવો, તીખો, કષાવેલ, ખાટો અને મધુર, ગંધ બે પ્રકારે છે–સુરભિ અને દુરભિ. વર્ણ પાંચ પ્રકારે છે-કાળ, લીલો, રાતે, પીળે અને વેત.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) २४ शब्दबन्धसौदम्यस्थौल्यसंस्थाननेदतमश्लायातપોદ્યોતવત્તા
શબ્દ, બંધ, સૂક્ષ્મતા, સ્થલતા, સંસ્થાન, ભેદ (ભાગ થવા), અંધકાર, છાયા, આતપ (તડકો) અને ઉદ્યાતવાળા પણ પુદગલ છે.
શબ્દ છ પ્રકારે છે–તત (વીણદિને), વિતત (મૃદંગાદિને), ઘન ( કાંસી-કરતાલાદિને ), શુષિર (વાંસળી વગેરેને ), ઘર્ષ (ઘર્ષણ થવાથી ઉત્પન્ન થયેલ) અને ભાષા (વાણુને). બંધ ત્રણ પ્રકારે છે–પ્રોગબંધ (પુરૂષ પ્રયત્નથી થયેલ), વિશ્રસાબ (ઈન્દ્ર ધનુષ્યની પેઠે સ્વત: થયેલ) અને મિશ્રબંધ (સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ પુદગલને પરસ્પર બંધ). સૂક્ષ્મતા બે પ્રકારે છે–અન્ય અને આપેક્ષિક; પરમાણુમાં અંત્ય અને પ્રયકાદિમાં સંઘાત પરિણામની અપેક્ષાએ આપેક્ષિક. જેમ આંબળા કરતાં બેર નાનું છે. સ્થૂળતા પણ સંઘાત પરિણામની અપેક્ષાએ બે પ્રકારે છે–સર્વ લેકવ્યાપિ મહાત્કંધને વિષે અંત્યસ્થૂળતા અને બેર કરતાં આમળું મોટું તે આપેક્ષિક સ્થૂળતા. સંસ્થાન અનેક પ્રકારે છે. ભેદ પાંચ પ્રકારે છે
તકારિક (કાષ્ટાદિ ચિરવાથી થાય તે), ચિણિક (ચણ–બૂકે કરવાથી), ખંડ (ટુકડા કરવાથી), પ્રસર (વાદળાદિના વિખરાવાથી ) અને અનુતટ (તપાવેલા લેટાને ઘણવડે ટીપવાથી કણીયા નીકળે તે).
२५ अणवः स्कन्धाश्च ।
અણુઓ અને સ્કન્ધો એ બે પ્રકારે પુદ્ગલ છે. २६ संघातन्नेदेन्य उत्पद्यन्ते ।
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ ) સંઘાત (એકત્ર થવું), ભેદ (ભાગ પડવા) અને સંઘા ભેદ એ ત્રણ કારણ વડે કરીને સ્કધો ઉત્પન્ન થાય છે. २७नेदादणुः।
ભેદવડે અણુ ઉત્પન્ન થાય છે. श नेदसंघातान्यां चाकुषाः।
ચક્ષુવડે દેખી શકાય એવા બે ભેદ અને સંઘાટવડ કકરીને થાય છે. ધમસ્તિકાયાદિ પદાર્થ છે એમ શી રીતે જણાય?
માટે સનું લક્ષણ કહે છે. शए नत्पादव्ययधौव्ययुक्तं सत् ।
ઉત્પાદ (ઉત્પત્તિ), વ્યય (નાશ) અને દૈવ્ય (સ્થિરતા) વડે ચુક્ત તે સત (છતું-વર્તમાન) જાણવું..
આ સંસારમાં દરેક પદાથી ઉત્પાદ, વ્યય અને સ્થિતિ વડે ચુક્ત છે. આત્મદ્રવ્યમાં મનુષ્યત્વાદિ પર્યાયરૂપે આત્મદ્રવ્યનો વ્યય થાય છે, દેવતાદિ પર્યાયથી તેની ઉત્પત્તિ થાય છે અને આત્મહત્વ સ્વરૂપથી તેની સ્થિતિ છે. પુદગલ દ્રવ્યમાં નીલવર્ણાદિ પર્યાયવડે પરમાણુને નાશ થાય છે, રક્તવર્ણદિવડે તેની ઉત્પત્તિ થાય છે અને પુદ્ગલવ સ્વરૂપે તેની સ્થિતિ છે. ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યમાં ગતિમાન જીવપુદ્ગલના નિમિત્તે કેઈ કે પ્રદેશે ચાસહાયત્વરૂપે ધર્મસ્તિકાયની ઉત્પત્તિ થાય છે; જ્યારે જીવ અને પુદગલે બીજા પ્રદેશ તરફ જાય છે, ત્યારે તે સ્થળ અને તે પદાર્થને અને ચલન સહાયત્વ સ્વરૂપે ધર્માસ્તિકાય નષ્ટ થાય છે અને ધર્માસ્તિકાય
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૦ ) સ્વરૂપે ધર્મસ્તિકા ધ્રુવ છે. તેવી રીતે અધર્મસ્તિકામાં પણ જાણ લેવું. ભેદ એટલેજ કે તે સ્થિતિનું કારણ છે.
એકાન્તથી આત્માને નિત્યજ માનવામાં આવે તો તેના એક સ્વભાવને લીધે અવસ્થાને ભેદ ન થઈ શકે અને તેમ થાય તે સંસાર અને મોક્ષના અભાવને પ્રસંગે પ્રાપ્ત થાય. જે અવસ્થાના ભેદને કલ્પિત માનીએ તે વસ્તુની અવસ્થાને ભેદ તે વસ્તુને સ્વભાવ નહિ હેવાથી તે યથાર્થ જ્ઞાનને વિષય થઈ શકે નહિ, તેને વસ્તુને સ્વભાવજ માનવામાં આવે તે વસ્તુ અનિત્ય માન્યા વિના અવસ્થાન્તરની ઉત્પત્તિજ ન થઈ શકે, તેથી એકાન્ત નિત્યતાને અભાવ થાય. આ પ્રમાણે એકજ પદાર્થમાં ઉત્પાદ,
વ્યય, ધ્રૌવ્ય એ ત્રણે અંશને ન સ્વીકારવામાં આવે તે મનુષ્યાદિ તે દેવાદિ રૂપે ન થાય. તેમ ન થાય તે યમ નિયમાદિનું પાલન કરવું તે નિરર્થક થાય. એમ થવાથી આગમવચન વચનમાવજ થાય. આ સવ ઉત્પાદ, વ્યય વ્યવહારથકી બતાવેલ છે. નિશ્ચયથકી તે દરેક પદાર્થો દરેક ક્ષણે ઉત્પાદાદિ ચૂક્ત છે. તેમ માનવાથી જ ભેદની સિદ્ધિ થાય છે. કહ્યું છે કે દરેક વ્યક્તિમાં ક્ષણે ક્ષણે ભિન્નભિનપણું હોય છે, તેથી નરકાદિ ગતિનાં તેમજ સંસાર અને મોક્ષનાં ભેદ ઘટે છે. હિંસાદિ નરકાદિનું કારણ છે, સમ્યકત્વાદિ અપવર્ગનું કારણ છે, તે સવ ઉત્પાદાદિ યુક્ત વસ્તુને સ્વીકાર કરવાથી ઘટે છે; જે ઉત્પાદાધિરહિત વસ્તુને માનીએ તે યુક્તિથી આ સવ ઘટી શકે નહિ. ३० तद्भावाव्ययं नित्यम् ।
જે તે સ્વરૂપથી નાશ ન પામે તે નિત્ય છે.
३१ अर्पितानर्पितसिहः।
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૧ ) પદાર્થની સિદ્ધિ વ્યવહાર નય અને નિશ્ચયનય વડ કરીને થાય છે.
ઉત્પાદ, વ્યય, દૈવ્ય એ ત્રણ રૂપ સત અને નિત્ય એ બન્ને મુખ્ય અને ગાણું ભેદથી સિદ્ધ છે. જેમકેદ્રવ્યરૂપથી મુખ્ય કરીને અને પર્યાયરૂપથી પૈણુ કરીને પદાર્થ દ્રવ્યરૂપ કહેવાય છે. ३२ स्निग्धरूदत्वाद्वन्धः ।
ત્રિગ્ધતા અને રૂક્ષત્વ (ખાશ) વડે કરીને બંધ થાય છે અર્થાત સિધ્ધ પુદ્ગલોને લુખા પુદ્ગલો સાથે બંધ થાય છે. ' ३३ न जघन्यगुणानाम् ।
એક ગુણ(અશ)વાળા સ્નિગ્ધ રૂક્ષ પુદગલને બંધ થતો નથી. ३४ गुणसाम्ये सदृशानाम् ।
ગુણની સમાનતા હેતે છતે પણ સશ (એક જાતના) પુત્ર ગલેને બંધ થતો નથી. એટલે સમાન ગુણવાળા સ્નિગ્ધ પુદગલોને સ્નિગ્ધ પુદ્ગલ સાથે અને રૂક્ષને તેવા રૂક્ષ પુગલ સાથે બંધ થતું નથી. ३५ घ्यधिकादिगुणानां तु ।
દ્વિગુણ આદિ અધિક ગુણવાળા એક જાતના પુદ્ગલેને બંધ થાય છે. ३६ बन्धे समाधिको पारिणामिकौ ।
બંધ થશે અને સમાન ગુણવાળાને સમાન ગુણ પરિણામ અને હીન ગુણને અધિક ગુણ પરિણામ થાય છે. ३७ गुणपर्यायवद् व्यम् ।
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭ર)
ગુણ અને પર્યાયવાળું દ્રવ્ય છે. એટલે ગુણ અને પર્યય જેને હોય તે દ્રવ્ય. ३० कालश्चेत्येके।
કેઇક આચાર્ય કાળને પણ દ્રવ્ય કહે છે. ३ए सोऽनन्तसमयः।
તે કાળ અનંત સમયાત્મક છે.
વર્તમાનકાળ એક સમયાત્મક અને અતીત અનાગતકાળ અનંત સમયાત્મક છે. ४० व्याश्रया निर्गुणा गुणाः।
જે દ્રવ્યને આશ્રીને રહે અને તે નિર્ગુણ હોય તે ગુણ છે. ४१ तद्भावः परिणामः।
વસ્તુને સ્વભાવ તે પરિણામ. પૂવક્ત ધર્માદિ દ્રવ્યને તથા ગુણેને સ્વભાવ તે પરિણામ જાણ. .४२ अनादिरादिमांश्च ।
અનાદિ અને આદિ એમ બે પ્રકારને પરિણામ છે; અરૂાપને વિષે અનાદિ પરિણામ છે. ४३ रूपिष्वादिमान् ।
રૂપિને વિષે આદિ પરિણામ છે. તે આદિ પરિણામ અનેક પ્રકાર છે. ४४ योगोपयोगी जीवेषु ।
જીવને વિષે પણ યોગ અને ઉપગના પરિણામ આદિવાળા છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) છે અથ પટોળીયા,
१ कायवाङ्मनःकर्म योगः।
કાયસંબંધી, વચનસંબંધી અને મનસંબધી જે કર્મ (કિચા-પ્રવર્તન-વ્યાપાર) તે યોગ કહેવાય છે.
તે દરેક શુભ અને અશુભ એમ બે પ્રકારે છે. અશુભગ આ પ્રમાણે જાણો–હિંસા, ચેરી અને મૈથુન વગેરે કાયિક નિંદા, જાડુ બોલવું, કઠેર વચન અને ચાડી વગેરે વાચિક અને કેના ધને હરણની ઈચ્છા, મારવાની ઇચ્છા, ઈર્થ, અસૂયા (ગુણમાં દેષારોપણ) વગેરે માનસિક આથી વિપરીત તે શુભગ જાણવો. १स यात्रवः। પૂર્વોક્ત યોગ એ આશ્રવ (કમ આવવાનું કારણ) છે. ३ शुन्नः पुण्यस्य । શુભ ગ તે પુણ્યનો આશ્રવ છે. ४ अशुज्न पापस्य । અશુભ યોગ પાપને આશ્રવ છે ५ सकषायाकषाययोः साम्परायिक-पथयोः।
સકલાપી (કે ધાદિવાળા) ને સામ્પરાયિક અને અષાયી (કષાયરહિત) ને ઈર્યોપથિક (ચાલવા સંબંધી એક સમયની સ્થિતિને ) આશ્રવ થાય છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૪')
६ श्रव्रतकषायेन्जिक्रियाः पञ्चचतुःपञ्चपञ्चविंशातसङ्ख्याः पूर्वस्यन्नेदाः।
* ૧ શુદ્ધ દર્શન મેહનીય (સમ્યત્વ મેહનીય) ના દબીયાના અનુભવથી પ્રશમઆદિ લક્ષણવડે જાણી શકાય એવી જે જીવાદિ પદાર્થવિષયક શ્રદ્ધા તે રૂપ, જિન-સિદ્ધ-આચાર્ય–ઉપાધ્યાય-સાધુઓ ચગ્ય પુષ્પ પાદિ સામગ્રીવડે પૂજન અને અન્નપાન વસ્ત્રાદિ દેવારૂપ અનેક પ્રકારની વૈયાવચ્ચ કરવા રૂપ, શુદ્ધ સમ્યકત્વાદિ ભાવ વૃદ્ધિના હેતુભૂત દેવાદિના જન્મ મહોત્સવ કરવા વગેરે સાતવેદનીય બંધના કારણભૂત તે સમ્યકત્વ ક્રિયા. ૨ સમ્યકુત્વથી વિપરીત તે મિથ્યાત્વકિયા. ૩ ધાવન વગનાદિ કાય વ્યાપાર, કઠોર અને અસત્ય ભાષણ વગેરે વચન વ્યાપાર અને ઈર્ષ્યા, દ્રોહ, અભિમાન વગેરે મને વ્યાપાર રૂ૫ કિયા તે પ્રગકિયા. ૪ ઇઢિયેની ક્રિયા અથવા આઠ પ્રકારના કર્મપુલનું ગ્રહણ તે સમાદાન કિયા. પગમનાગમન રૂપ કિયા તે ઈર્યાપથ ક્રિયા, આ ક્રિયાથી કેવળીને માત્ર કાયેગે એક સમયને બંધ થાય છે. ૬ કાયાને દુષ્ટ વ્યાપાર તે કાયકિયા. ૭ પરને ઉપઘાત કરે તેવા ગલ, પાશ, ઘંટી વગેરે અધિકારણ એ વગેરે વડે જીવેનું હનન કરવું તે અધિકરણકિયા. ૮ પ્રકૃષ્ટ દેષ તે પ્રદોષ-ક્રોધાદિ, તેવડે જીવ અથવા અજીવ ઉપર દ્વેષ કરે તે પ્રદોષ ક્રિયા, ૯ પિતાના કે પારકા હાથે પિતાને અથવા પરને પીડા કરવી તે પરિતાપન કિયા. ૧૦ પિતાના કે પારકા જીવને હણ હણા વ તે પ્રાણાતિપાત ક્યિા. ૧૧ રાગાદિ કૌતુકવડે અધાદિ જેવાં તે દર્શન કિયા. ૧૨ રાગાદિનાવશે સ્ત્રીઆદિના અંગને સ્પર્શ કરે તે સ્પશન કિયા. ૧૩
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭પ ) એ પૂવૉક્ત (સામ્પાયિક) આશ્રવના ભેદો અવત, કષાય, ઈયિ અને ક્રિયા છે; તેના અનુક્રમે પાંચ, ચાર, પાંચ અને પચીશ સંખ્યાવાળા ભેદ છે.
જીવ, અજીવ આશ્રયી જે કર્મ બંધ તે પ્રત્યય કિયા અથવા કર્મબંધના કારણભૂત અધિકારણે આશ્રયી કિયા તે પ્રત્યય કિયા, ૧૪ પિતાના ભાઈ, પુત્ર, શિષ્ય, અશ્વ વગેરેની સર્વ દિશાએથી જેવા આવેલા જનવડે પ્રશંસા થયે છતે હર્ષ ધારણ કરે તે સમતાનુપાત કિયા અથવા ઘી, તેલ પ્રમુખના વાસણ ઉઘાડા રાખવાથી તેમાં ત્રસાદિ જીવ પડવાથી જે ક્રિયા લાગે છે. ૧૫ ઉપગ ૨ હિત શુન્ય ચિત્તે કરવું તે અનાગ કિયા. ૧૬ અન્યને કરવા યેગ્ય કાર્ય, અત્યંત અભિમાનવડે ગુસ્સે થવાથી પોતાના હાથે કરે તે સ્વહસ્ત કિયા. ૧૭ રાજાઆદિના આદેશે યંત્ર, શસ્ત્રાદિ ઘ. ડાવવા તે નિસર્ગ કિયા. ૧૮ જીવ અજીવનું વિદારણ કરવું અથવા કેઈના અછતા દૂષણું પ્રકાશ કરી તેની માન પ્રતિષ્ઠાને નાશ કરે તે વિદારણ કિયા. ૧૯ જીવ કે અજીવને અન્યદ્વારા બેલાવવા તે આનયન કિયા. ૨૦ વિતરાગે કહેલ વિધિમાં સ્વપરના હિતને વિષે પ્રમાદવશે કરી અનાદર કરે તે અનવકાંક્ષા કિયા. ૨૧ પૃથ્વીકાયાદિ જીના ઉપઘાત કરનાર ખેતી આદિને આરંભ કરે અથવા ઘાસ વગેરે છેદવાં તે આરંભ કિયા. રર ધન ધાન્યાદિ ઉપાર્જન કરવું અને તેના રક્ષણની અચ્છા રાખવી તે પરિગ્રહ કિયા. ૨૩ કપટવડે અન્યને છેતરવું-ક્ષના સાધન જ્ઞાનાદિને વિષે કપટપ્રવૃત્તિ તે માયા કિયા. ર૪ જિન વચનથી વિપરીત શ્રધાન કરવું તથા વિપરીત પ્રરૂપણા કરવી તે મિથ્યાદશન કિયા. ૨૫ સંયમના વિઘાતકારિ કષાયાદિને ત્યાગ નહિ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૬ ) હિંસા, અસત્ય, ચેરી, મિથુન, પરિગ્રહ એ પાંચ અગ્રતા કે, માન, માયા, લોભ એ ચાર કષાય. ઇંદ્રિય પાંચ અને ૨૫ ગયા. કિયાએ રપ તે આ પ્રમાણે:–૧ સમ્યકત્વ, ૨મિથ્યાત્વ, ૩ પ્રગ, ૪ સમાદાન, પ ઇપ, કાય, ૭ અધિકરણ, ૮ પ્રદોષ, ૯ પરિતાપન, ૧૦ પ્રાણાતિપાત, ૧૧ દશન (દષ્ટિ), ૧૨ સ્પશન, ૧૩ પ્રત્યય, ૧૪ અમંતાનપાત, ૧૫ અનામેગ, ૧૬ સ્વહસ્ત, ૧૭ નિસર્ગ (નૈશસ્ત્ર), ૧૮ વિદારણ, ૧૯ આનયન, ૨૦ અનવકાંક્ષ, ૨૧ આરંભ, ૨૨ પરિગ્રહ, ૨૩ માયા, ૨૪ મિથ્યાત્વદશન અને ૨૫ અપ્રત્યાખ્યાન.(આ પચીશ કિયા નવતત્વમાં વર્ણવેલ ૨૫ કિયાના જેવા ભાવવાળી છે. નવતત્વમાં આપેલ પ્રેમ અને દ્વેષ એ બે ક્રિયા આમાં આપી નથી તેના બદલે સમ્યકત્વ અને મિથ્યાત્વ એ બે ક્રિયા આપી છે.)
७ तीव्रमन्दझाताझातनाववी-धिकरणविशेषेन्यस्तहिशेषः ।
એ ઓગણચાળીશ સાંપરાયિક આશ્રવના ભેદની તીવ્ર-મંદ કરે તે અપ્રત્યાખ્યાન કિયા. નવતત્વાદિ પ્રકરણદિને વિષે સમ્યકુત્વ અને મિથ્યાત્વ એ બે કિયાને સ્થાને પ્રેમ પ્રત્યય (માયા અને તેમના ઉદયે પરને પ્રેમ ઉપજાવે ) અને શ્રેષ પ્રત્યય ( કેધ અને માનના ઉદયે પરને ઠેષ ઉપજાવે) એ બે કિયા છે અને બાકીની બધી સરખી છે. સરાગી જીવ સ્વામી હોવાથી તેની મુખ્યતા લઈને સમ્યકત્વને બદલે પ્રેમ પ્રત્યય અને કદાગ્રહી વગેરે મિથ્યાદ્રષ્ટિ સ્વામી હોવાથી મિથ્યાત્વને બદલે દ્વેષપ્રત્યય કિયા ત્યાં વર્ણવેલ છે એમ સમજવું.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૭ ) અને જ્ઞાત-અજ્ઞાત ભાવ વિશેષ કરીને અને વીય તથા અધિકરણ વિશેષે કરીને વિશેષતા છે.
अधिकरणं जीवाजीवाः ।
જીવ તથા અજીવ એ બે પ્રકારે અધિકરણ છે. વળી તે બનેના બે બે પ્રકાર છે. દ્રવ્ય અધિકરણ અને ભાવ અધિકરણ દ્રવ્યાધિકરણ છેદનભેદનાદિ દશવિધ શસ્ત્ર અને ભાવાધિકરણ એકસે આઠ પ્રકારે છે. ए पाद्यं संरम्नसमारम्नारम्नयोगकृतकारितानुम
तकषायविशेषस्त्रिस्त्रिस्त्रिश्चतुश्चैकशः।
પહેલું અર્થાત્ જીવાધિકરણ સંરભ, સમારભ અને આરભ એમ ત્રણ ભેટે છે વળી તે દરેકના મન, વચન અને કાયા એ ત્રણ
ગવડે કરીને અકેકના ત્રણ ત્રણ ભેદ થાય છે. એટલે નવ ભેદ થયા. વળી તે દરેકના કરવું, કરાવવું અને અનુમોદવું એ ત્રણ કરણવડે કરીને ત્રણ ત્રણ ભેદ થાય છે. એટલે ૨૭ ભેદ થયા. વળી તે દરેકના ધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર કષાયવડે કરીને ચાર ચાર ભેદ થાય છે એટલે કુલ ૧૦૮ ભેદ થયા.
તે આ પ્રમાણે-કોધકૃત વચન સંભ, માનકૃત વચન સંરંભ, માયાત વચન સંભ અને લોભકૃત વચન સંરંભ એ ચાર અને કૉરિત તથા અનુમતના ચારચાર મળીને બાર ભેદ વચન
* संरम्भः सकषायः, परितापनया भवेत्समारम्भः ।
ગરમ પાળવવા ત્રિવિધ યોગસ્તિતો શેયર . સંકલ્પ–મારવાને વિચાર તે સંરંભ, પીડા ઉપજાવવી તે સમારંભ અને હિંસા કરવી તે આરંભ કહેવાય છે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૮ ) સંભના થયા. તેવી જ રીતે કાર્યો અને મન સરભના બાર બાર ભેદ લેતાં છત્રીશ ભેદ સરભના થયા. આરંભ અને સમારંભના પણ એ રીતે છત્રીશ છત્રીશ ગણતાં ૧૦૮ ભેદ થાય. १० निर्वर्तनानिदेपसंयोगनिसर्गा चितुर्हित्रिनेदाः
પરમ |
બીજા અજવાધિકરણના નિવનાના બે (મુલગુણનિર્વતેના અને ઉત્તરગુણનિવર્તિના), નિક્ષેપાધિકરણના ચાર(અપ્રત્યેક્ષિત, દુપ્રભાજિત, સહસા અને અનાજોગ-સંસ્કાર), સગાધિકરણના બે ( ભક્તપાન ને ઉપકરણ ) અને નિસગાધિકરણના ત્રણ (કાય, વચનને મન) ભેદ છે. ११ तत्प्रदोषनिह्नवमात्सर्यान्तरायासादनोपघाता झा
नदर्शनावरणयोः।
જ્ઞાન, જ્ઞાની અને જ્ઞાનના કે દર્શન, દર્શની ને દર્શનના સાઘનેના ઉપર દ્વેષ કરે, નિહનવપણું (ગુરૂ એળવવા-ઓછા જ્ઞાનવાળા પાસે ભણેલ હોય છતાં પોતાની પ્રશંસા માટે મોટા વિદ્વાન પાસે ભણેલ છે એમ જણાવવુ), માત્સર્ય (ઈષ્યભાવ), અંતરાય (વિશ્વ), આશાતના અને ઉપઘાત (નાશ) કરવો એ છ જ્ઞાનાવરણુ તથા દશનાવરણના આશ્રવના કારણ છે. १५ जुःखशोकतापाक्रन्दनवधपरिदेवनान्यात्मपरोनय
स्थान्यसद्यस्य । દુ:ખ, શેક, પશ્ચાતાપ, રૂદન, વધ, અને પરિવન ( દય૧ શરીર, વચન, મન, પ્રાણ અને અપાન એ મુલગુણનિર્વતના. ૨ કાષ્ટ, પુસ્ત, ચિત્રકમ તે ઉત્તરગુણનિર્વતના.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) ફાટ રૂદન, જેનાથી નિદયને પણ દયા ઉત્પન્ન થાય), એ પિતાને કરવા, પરને ઉત્પન્ન કરવા, અથવા બનેમાં ઉત્પન્ન કરવાં, એ અશાતાવેદનીયના આશ્રવ છે. १३ जूतव्रत्यनुकम्पा दानं सरागसंयमादियोगः दा
તિઃ શિવમિતિ સંદેશ
પ્રાણિમાત્રની અને વ્રતધારીઓની વિશેષ અનુકંપા (દયા), દાન, સાગસંયમ (રાગવાળું ચારિત્ર ), દેશવિરતિ ચારિત્ર, બાલતપ, સકિયારૂપ વેગ, ક્ષમા અને શૈચ એ પ્રકારે શાતાવેદનીયના આશ્રવ છે. १४ केवलिश्रुतसङ्घधर्मदेवावर्णवादो दर्शनमोहस्य ।
કેવળી ભગવાન, શ્રત, સંઘ, ધમ, અને (ચાર પ્રકારના ) દેવને અવર્ણવાદ એ દનમેહનીયના આશ્રવના હેતુ છે. १५ कषायोदयात्तीवात्मपरिणामश्चारित्रमोहस्य ।
કષાય (સેળ કષાય અને નવ નેકષાય) ના ઉદયથી થયેલ તીવ્ર આત્મપરિણામ તે ચારિત્રમોહનીયના આશ્રવ છે. १६ बबारम्नपरिग्रहत्वं च नारकस्यायुषः ।
બહુ આરભ પરિગ્રહપણું એ નારક આયુષ્ય આશ્રવ છે. १७ माया तैर्यग्योनस्य ।
માયા તિચિ નિવાળાના આયુષ્યનો આશ્રવ છે. १७ अटपारम्नपरिग्रहत्वं स्वनावमार्दवार्जवं च मानु.
પશ્ય
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ८०) અલ્પ આરંભ પરિગ્રહપણું સ્વાભાવિક નમ્રતા અને સરળતા એ મનુષ્યાયુષ્યના આશ્રવ છે. १५ निःशीलवतत्वं च सर्वेषाम् ।
કશીલપણું એ સવ (પૂર્વેક્ત ત્રણ) આયુષ્યને આશ્રવ છે. २० सरागसंयमसंयमासंयमाकामनिर्जराबालतपांसि
दैवस्य । સરાગસંયમ, સમાસથમ (દશવિરતિપર્ણી, અકામનિર્જ અને બાલાપ (અજ્ઞાનતપ) એ દેવાયુના આશ્રવ છે. १ योगवक्रता विसंवादनं चाशुनस्य नाम्नः।
भन, क्यन, मने आययोगनी १४ा (टिलता) तथा વિસંવાદન ( અન્યથા પ્રરૂપણ, ચિન્તનક્રિયા વગેરે) એ અશુભ નામકર્મના આશ્રવ છે. २५ विपरीतं शुन्नस्य ।
ઉપર કહ્યાથી વિપરીત એટલે મન, વચન, કાય વેગની સરળતા અને યથાયોગ્ય પ્રરૂપણ એ શુભ નામકર્મના આશ્રવ છે. ३ दर्शनविशुधिविनयसंपन्नताशीलवतेष्वनतिचारोऽनीदणंझानोपयोगसंवेगौ शक्तितस्त्यागतपसी सङ्घसाधुसमाधिवैयावृत्यकरणमईदाचार्यबहुश्रुतप्रवचननक्तिरावश्यकापरिहाणिर्मार्गप्रनावनाप्रवचनवत्सलत्वमिति तीर्थकृत्त्वस्य ।
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૧ ) ઉત્કૃષ્ટ દર્શન શુદ્ધિ, વિનયસંપન્નતા, શીલવતામાં અનતિચારપણું, નિરંતર જ્ઞાનપગ તથા સંવેગ (મોક્ષ સુખને અભિલાષ-મક્ષ સાધવાને ઉદ્યમ), યથાશકિત દાન અને તપ, સંઘ અને સાધુઓની સમાધિ અને વૈયાવચ કરવું, અહંત, આચાર્ય, બહુશ્રત અને પ્રવચનની ભક્તિ આવશ્યક (પ્રતિકમણ વગેરે જરૂરી
ગ)નું કરવું; શાસનપ્રભાવના અને પ્રવચનવત્સલતા એ તીર્થકર નામકર્મના આશ્રવ છે. २४ परात्मनिन्दाप्रशंसे सदसद्गुणाबादनोद्भावने च
नीचैर्गोत्रस्य ।
પરનિદા, આત્મપ્રશસા, પરના હતા ગુણનું આચ્છાદન અને પિતાના અછતા ગુણનું પ્રગટ કરવું, એ નીચ ગોવના આશ્રવ છે. २५ तहिपर्ययो नीचैर्वृत्त्यनुत्सेको चोत्तरस्य ।
ઉપર કહ્યાથી વિપરીત એટલે આત્મનિદા, પર પ્રશંસા પિતાના છતા ગુણનું આચ્છાદન અને પરના અછતા ગુણનું પ્રગટ કરવું, નમ્ર વૃત્તિનું પ્રવર્તન અને કેદની સાથે ગવ નહિ કરે. એ ઉચ્ચ ગેત્રના આશ્રવ છે. १६ विघ्नकरणमन्तरायस्य । વિદ્ધ કરવું એ અંતરાય કર્મને આશ્રવ છે.
એ પ્રકારે સાંપાયિકના આઠ પ્રકારના જુદા જુદા આવો જાણવા.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ ) // અથ સામોધ્યાયઃ
१ हिंसा नृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेन्यो विरतिव॑तम् ।
હિંસા, અસત્ય ભાષણ, ચેરી, મિથુન અને પરિગ્રહથકી વિરમવું તે વ્રત છે. અર્થાત અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને નિષ્પરિગ્રહતા એ પાંચ વ્રત છે. २ देशसर्वतोऽणुमहती।
એ હિંસાદિની દેશથકી વિરતિ તે અણુવ્રત અને સર્વથકી વિરતિ તે મહાવ્રત કહેવાય છે.
३ तत्स्थैर्यार्थ नावनाः पञ्च पञ्च ।
એ તેની સ્થિરતા માટે દરેકની પાંચ પાંચ ભાવનાઓ હોય છે.
પાંચ વતની ભાવના આ પ્રમાણે;–૧ Áસમિતિ, ૨ મને ગુપ્તિ, ૩ એષણ સમિતિ, ૪ આદાનનિક્ષેપણસમિતિ અને ૫ આલેકિત (સારા પ્રકાશવાળાં સ્થાન અને ભાજનમાં સારી રીતે તપાસ કરી જયણા સહિત ) ભાત પાણુ વાપરવું, એ પાંચ અહિંસા વ્રતની; ૧ વિચારીને ભાષણ, ૨ ધત્યાગ, ૩ લેભત્યાગ, ૪ ભયત્યાગ અને ૫ હાસ્યત્યાગ, એ પાંચ સત્યવ્રતની; ૧ અનિંદ્ય પદાર્થનું ગ્રહણ તથા યાચન, ૨ નિરતર અનિધ ગ્રહણ યાચન, ૩ જરૂર પુરતા પદાર્થનું યાચન, ૪ સાધમિક પાસેથી ગ્રહણ તથા યાચન અને ૫ ગુરૂની અનુજ્ઞા લઇને પાન અને બેજન કરવું, એ પાંચ અસ્તેય વ્રતની; ૧સી, પશુ, પછક (નપુ. સક) વાળા સ્થાને નહિ વસવું, ૨ રાગે કથા ન કરવી,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૩) ૩ સ્ત્રીઓનાં અંગોપાંગ જેવાં નહિ, પૂર્વે કરેલા વિષયો સંભારવા નહિ અને એ કામ ઉત્પન્ન કરે તેવાં ભેજન વાપરવાં નહિ, એ પાંચ બ્રહ્મચર્યવ્રતની અને અકિંચન વ્રતની સ્થિરતા માટે પાંચે ઇકિનાં મનેઝ વિષય ઉપર ગ–આસક્તિ કરવી નહિ અને અનિષ્ટ વિષય ઉપર છેષ કરે નહિ એ પાંચ ભાવના જાણવી.
४ हिंसादिष्विहामुत्र चापायावद्यदर्शनम् ।
હિંસાદિને વિષે આ લોક અને પરલોકના અપાયદર્શન (કેચિથના નાશની દ્રષ્ટિ) અને અવઘદર્શન (નિંદનીયપણાની દ્રષ્ટિ) ભાવવાં. અર્થાત–હિંસાદિકથી આલોક અને પરલેકનેવિ પો તાના શ્રેયને નાશ થાય છે અને પોતે નિંદાય છે એ વાત લક્ષ્યમાં રાખવી. મતલબ કે તેનાથી થતા અને થવાના નુકશાન ચિંનવી તેથી વિરમવું.
१ःखमेव वा।
અથવા હિસાદને વિષે દુઃખજ છે એમ ભાવવું. ६ मैत्रीप्रमोदकारुण्यमाध्यस्थ्यानि सत्त्वगुणाधिकविश्यमानाविनयेषु ।
સર્વ જીવો સાથે મિત્રતા, ગુણાધિક ઉપર પ્રમોદ, દુ:ખી છ ઉપર કરૂણાબુદ્ધિ અને અવિનીત (મૂહ) જીવો ઉપર ભયસ્થતા (ઉપેક્ષા) ધારણ કરવી.
७ जगत्कायखन्नावौ च संवेगवैराग्यार्थम् ।
સવેગ અને વૈરાગ્યને અર્થે જગત સ્વભાવની અને કાયરજાવની ભાવના કરવી.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૪)
સવ દ્રવ્યનું અનાદિ કે આદિ પરિણામે પ્રકટન, અંતર્ભાવ સ્થતિ, અન્યત્વ, પરસ્પર અનુગ્રહ અને વિનાશ ભાવવાં તે જગત સ્વભાવ. આ કાયા અનિત્ય, દુઃખના હેતુભૂત, અસાર અને અશુચિમય છે એમ ભાવવું તે કાયસ્વભાવ. સંસાભિરૂતા, આરંભ પરિગ્રહને વિષે દેષ જોવાથી અતિ, ધર્મ અને ધર્મમાં બહુમાન, ધર્મશ્રવણ અને સાધમિકના દશનને વિષે મનની પ્રસન્નતા અને ઉત્તરોત્તર ગુણની પ્રાપ્તિની શ્રદ્ધા તે સંવેગ. શરીર, ભાગ અને સંસારની ઉદ્વિગ્નતા (લાની) વડે ઉપશાંત થયેલ પુરૂષની બાહ્ય અને અત્યંત ઉપાધિને વિષે અનાસક્તિ તે વૈરાગ્ય.
प्रमत्तयोगात्प्राणव्यपरोपणं हिंसा ।
પ્રમત્ત યોગ (મા, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને વિકથાના વ્યાપાર) વડે કરીને પ્રાણને નાશ કરવો તે હિંસા.
ए असदन्निधानमनृतम् । મિથ્યા કથન તે અવૃત (અસત્ય) છે.
અસત શબ્દ અહીં સદ્દભાવને પ્રતિષધ, અર્થાતર અને ગહે એ ત્રણનું ગ્રહણ કરવું. આત્મા નથી, પરલોક નથી એ પ્રકારે બોલવું તે ભૂતનિબ્લવ (છતી વસ્તુને નિષેધ કરવો) અને ચોખાના દાણા જેવડ અથવા અંગુઠાના પવી જેવડે આત્મા છે. સય જેવો તેજસ્વી અને નિષ્ક્રિય આત્મા છે, એમ કહેવું તે અભૂતદુભાવન (અસત્ પદાર્થનું પ્રતિપાદન કરવું), એ બે ભેદે સદૂભાવ પ્રતિષેધ છે. ગાયને અધે અને અને ગાય કહેવું તે અર્થાતર, હિંસા, કઠોરતા અને પૈશુન્ય વગેરે યુકત વચન તે ગહે, તે સત્ય છતાં પણ નિંદિત હેવાથી અસત્યજ છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૫) १० श्रदत्तादानं स्तेयम् ।
અદત્ત (કેઇએ નહિ આપેલ) વસ્તુનું ગ્રહણ તે ચેરી - - તહેવાય છે. ११ मैथुनमब्रह्म ।
સ્ત્રી પુરૂષનું કમ-મથુન (ખ્રીસેવન) તે અબ્રા કહેવાય છે. १२ मूळ परिग्रहः।
મૂરછ પરિગ્રહ છે. १३ निःशव्यो व्रती।
શલ્ય (માયા, નિયાણું અને મિથ્યાત્વ) રહિત હોય તે વ્રતિ કહેવાય છે. 8 નાના શ્રી
પૂર્વોક્ત વતી અમારી (ગૃહિ) અને અણગારી (સાધુ) એ બે ભેદ હોય છે. १५ अणुव्रतोऽगा।
અણુવ્રતવાળો અગારી વૃતિ છે. १६ दिग्देशानर्थदण्डविरतिसामायिकपौषधोपवासोप
नोगपरिनोगातिथिसंविनागव्रतसंपन्नश्च । દિપરમાણુવ્રત, દેશાવકાશિકવત, અનલિવિરમણવ્રત, સામાયિવ્રત, પિશાપવાસવ્રત, ઉપભેગપરિભેગપરિમાણવ્રત, અને
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ) અતિથિ વિભાગવત એ તેથી પણ યુક્ત હોય તે અગારીવૃતિ કહેવાય છે. અર્થત પાંચ અણુવ્રત અને આ સાત (શીલ) મળી બાર વ્રત ગૃહસ્થને હેય.
દશ દિશાઓમાં જવા આવવાનું પરિમાણ કરવું તે દિવ્રત. પિતાને આવરણ કરનારા ઘર, ક્ષેત્ર, ગામ આદિમાં ગમનાગમનને યથાશક્તિ અભિગ્રહ તે દેશવ્રત, ભેગોપભેગથી વ્યતિરિક્ત પદાર્થોને માટે દંડ (કમબંધ) તે અનર્થદંડ, તેની વિરતિ તે અનર્થદંડ વિરમણવ્રત. નિયતકાળ સુધી સાવધ વેગને ત્યાગ તે સામાયિકવ્રત. પર્વ દિવસે ઉપવાસ કરી પિષધ કરે તે વિધાપવાસત્રિત. બહુ સાવદ્ય ઉપભેગપરિભેગા યોગ્ય વસ્તુને ત્યાગ અને અ૫ સાવ ઉપગપરિભાગ ગ્ય વસ્તુનું પરિમાણ તે ઉપભેગપરિભેગઢત. ન્યાયપાજીત દ્રવ્યવડે તૈયાર કરેલ કાનીય આહારદિ પદાથો દેશ, કાળ, સત્કાર અને શ્રદ્ધાયેગે અત્યંત અનુગ્રહબુદ્ધિએ સંયમી પુરૂષોને આપવા તે અતિથિવિભાગવત. १७ मारणान्तिकी संलेखनां जोषिता । વળી તે ગતિ મારણાનિક સલેખનાને સેવનાર હોવો જોઈએ.
કાળ, સંઘયણ, દુબળતા અને ઉપસગ દોષથકી ધર્મનુષ્ટાનની પરિહણિ જાણુને ઊણેદરી આદિ તપવડે આત્માને નિયમમાં લાવી ઉત્તમત્રતપન્ન હોય તે ચારે પ્રકારના આહારને ત્યાગ કરી જીવન પર્યંત ભાવના અને અનુપ્રેક્ષામાં તત્પર રહી, સ્મરણ અને સમાધિમાં બહુધા પરાયણ થઈ, મરણ સમયની લેખના (અનશન)ને સેવનાર મેક્ષમાગને આરાધક થાય છે.
* ખાનપાનાદિ એક વખત ભોગવાય તે ઉપભેગ અને વસ્ત્ર અલંકારાદિ વારંવાર ભોગવાય તે પરિભેગ.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૭ ) १७ शङ्काकादाविचिकित्साऽन्यदृष्टिप्रशंसासंस्तवाः
सम्यग्दृष्टर तिचाराः। શંકા (સિદ્ધાંતની વાતમાં શંકા), આકાંક્ષા (પર મતની ઈછા, આલોક પરલેકના વિષયની ઈચ્છા), વિચિકિત્સા (ધર્મના ફળની શંકા રાખવી–સાધુ સાવીના મલિન ગાત્ર દેખી દુશંકા કરવી, આ પણ છે આ પણ છે એવો મતિ ભ્રમ), અન્યદૃષ્ટિ (ષિા, અકિયા, વિનય અને અજ્ઞાન મતવાળા) ની પ્રશંસા કરવી અને અન્યદૃષ્ટિને પરિચય ક ( કપટથી કે સસ્લપણે છતા અછતા ગુણોનું કહેવું તે સસ્તવ), એ સમ્યગ્દષ્ટિના અતિચારો છે. १ए व्रतशीलेषु पञ्च पञ्च यथाक्रमम् ।
અહિંસાદિ પાંચ અણુવ્રત અને દિગવ્રતાદિ સાત શીલને વિષે અનુક્રમે (આગળ કહીશું તે મુજબ) પાંચ પાંચ અતિચારે હોય છે. २० बन्धवधानविछेदातिनारारोपणानपाननिरोधाः ।
બંધ (બાંધવું), વધ (મારવું), છવિદ (નાક કાન વિં. ધવા, ડામ દેવા વિગેરે), અતિભારાપણ (હદ ઉપરાંત ભાર ભરો) અને અન્નપાન નિષેધ (ખાવાપીવાને વિષેહ પાડે); એ પાંચ અહિસાવતના અતિચાર છે. २१ मिथ्योपदेशरहस्यान्याख्यानकूटलेखक्रियान्यासा
पहारसाकारमन्त्रनेदाः। મિથ્થા ઉપદેશ (જુઠી સલાહ), રહસ્યાભ્યાખ્યાન (સ્ત્રી પુ.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૮ ) રૂષના ગુપ્ત ભેદ પ્રગટ કરવા), કૂટલેખ કિયા (ખોટા દસ્તાવેજ કરવા), ન્યાસાપહાર (થાપણુ ઐળવવી) અને સાકારમંત્રભેદ (ચાડી કરવી, ગુપ્ત વાત કહી દેવી; એ બીજા વ્રતના અતિચાર છે. २५ स्तेनप्रयोगतदाहृतादानविरुधराज्यातिक्रमहीना धिकमानोन्मानप्रतिरूपकव्यवहाराः ।
સ્તનપ્રયોગ (ચારને સહાય આપી તેના કામને ઉત્તેજન આપવું), તtહતાદાન (તેની લાવેલ વસ્તુ ચેડા મૂહુ ખરીદ કરવી), વિરૂદ્ધ રાજ્યાતિકમ (રાજ્ય વિરુદ્ધ કાર્ય કરવું-રાજાએ નિષિદ્ધ કરેલા દેશમાં ગમન કરવું), હીનાધિક માનેન્માન (તેલ માપમાં ઓછું વતે આપવું લેવું) અને પ્રતિરૂપકવ્યવહાર (સારી બેટી વસ્તુના ભેળ સંભેળ કરવા), એ અસ્તેય વ્રતના અ* તિચાર છે. २३ परविवाहकरणेत्वरपरिगृहीतापरिगृहीतागमनान
ङ्गक्रीडातीवकामानिनिवेशाः ।
પરવિવાહ કરણ (પારકા વિવાહ કરાવવા), ઈસ્વર પરિગ્રહીતાગમન (શેડો કાળ માટે કે એ સ્ત્રી કરીને રાખેલ સ્ત્રીની સાથે સંગ કરવો), અપરિગ્રહીતાગમન (પરણ્યા વિનાની-વેશ્યા વગેરે સ્ત્રી સાથે સંગ કરવો), અનંગક્રિીડા (નિયમ વિરૂદ્ધ અગવડે ક્રીડા કરવી) અને તીવ્ર કામાભિનિવેશ ( કામથી અત્યંત વિહવળ થવું); એ પાંચ બ્રહ્મચર્યવ્રતના અતિચાર છે. २४ देवास्तुहिरण्यसुवर्णधनधान्यदासीदासकुप्यप्र
माणातिक्रमाः।
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૯ ) ૧ ક્ષેત્ર-વાસ્તુ, ૨ હિરણ્ય-સુવર્ણ, ૩ ધન-ધાન્ય, દાસ-દાસી અને ૫ કુય ( તાંબા પીતળ આદિ ધાતુના વાસણ વગેરે) ના પરિમાણનું અતિકમણ કરવું: એ પાંચ અતિચાર પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રતના જાણવા. २५ ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्व्यतिक्रमदोत्रवृद्धिस्मृत्यन्तर्धा
નાનિા
ઉર્વ દિગ વ્યતિક્રમ (નિયમ ઉપરાંત આગળ જવું), તિર્ય દિગ વ્યતિક્રમ, અધો દિ વ્યતિકમ, ક્ષેત્રવૃદ્ધિ (એક બાજુ ઘટાડી બીજી બાજુ વધારવું) અને મૃત્યંતર્ધાન (યાદદાસ્તનું વિ
સ્મરણ થવાથી નિયમ ઉપરાંતની દિશામાં ગમન કરવું), એ પાંચ દિગ વિરમણ વ્રતના અતિચાર છે. २६ थानयनप्रेष्यप्रयोगशब्दरूपानुपातपुद्गलदोपाः ।
આનયન પ્રયોગ (નિયમિત ભૂમિથકી બહેરથી ઈચ્છિત વસ્તુ મંગાવવી), મેધ્યપ્રયોગ (મેકલવી), શબ્દાનુપાત (શબ્દ ક. કરી બોલાવ), રૂપાનુપાત (પિતાનું રૂપ દેખાડી લાવો) અને પુદ્ગલ પ્રક્ષેપ (માટી પત્થર વગેરે પુદ્ગલ ફેકવા), એ પ્ર. કારે દેશાવકાશિક વ્રતના પાંચ અતિચાર જાણવા. २७ कन्दर्पकौकुच्यमौखर्यासमीदयाधिकरणोपनोगाવિત્યાનિા
કપ (રોગયુક્ત અસભ્ય વચન બલવા, હાસ્ય કરવું ), કેકુચ (દુષ્ટ કાયપ્રચારની સાથે રોગયુક્ત અસભ્ય ભાષણ અને હાસ્ય કરવું), મુખરતા ( અસંબદ્ધ-હદ વિનાનું બોલવું),અસ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૦ ) મીક્ષ્યાધિકરણ (વિના વિચાર્યા અધિકરણ એકત્ર કરવા) અને ઉપભેગાધિકત્વ (ઉપભોગ કરતાં વધારે વસ્તુઓ એકત્ર કરવી), એ પાંચ અનર્થદંડ વિરમણવ્રતને અતિચાર છે. शश योगशुष्पणिधानानादरस्मृत्यनुपस्थापनानि । - કાયદુપ્રણિધાન (અજયણાથી પ્રવૃત્તિ), વાદુપ્રણિધાન મનેદુપ્રણિધાન અનાદર અને ઋત્યનુપસ્થાપન (સામાયિક લેવું વિસા, અણપિગું પાછું, પારવું વિસા આદિ વિસ્મરણપણું ), એ પાંચ સામાયિકવ્રતના અતિચાર છે. शए अप्रत्यवेदिताप्रमार्जितोत्सर्गादाननिदेपसंस्तारो
पक्रमणानादरस्मृत्यनुपस्थापनानि ।
અપ્રત્યેક્ષિત અપ્રમાજિત ઉત્સર્ગ (બરાબર રીતે નહિ જેપેલ અને નહિ પ્રમાજોલ ભૂમિમાં લઘુનીતિ વડી નીતિ કરવાં), અપ્રત્યેક્ષિત અપ્રમાર્જિત ભૂમિમાં વસ્તુ લેવી મૂવી, અપ્રત્યેક્ષિત અપ્રમાજિતભૂમિમાં સંથારે કરે, વ્રતને વિષે અનાદર કરો અને મૃત્યનુપસ્થાપન (ભૂલી જવું), એ પિષધોપવાસવ્રતના પાંચ અતિચાર છે. ३० सचित्तसंबसंमिश्रानिषवाष्पकाहाराः ।
સચિત્ત આહાર, સચિત્ત વસ્તુના સંબંધવાળો આહાર, સચિત્ત વસ્તુથી મિશ્રિત આહાર, તુચ્છાહાર, કાચાપાકે સચિત્ત આહાર, એ પાંચ ઉપભેગપરિભાગ વિરમણ વ્રતના અતિચાર છે. ३१ सचित्तनिदेपपिधानपरव्यपदेशमात्सर्यकालाતિમા |
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
સચિત્તનિક્ષેપ (પ્રાસુક આહારાદિ સચિત્ત વસ્તુ ઉપર મૂકવાં) સચિત્તષિધાન (પ્રાચુક આહારાદિને સચિત્ત વસ્તુવડે ઢાંકી દેવાં); પરબ્યપદેશ કરવા (ન આપવા માટે પેાતાની વસ્તુ પરની છે એમ કહે ). માત્મય ( અભિમાન લાવી દાન દેવુ) અને કાલાતિક્રમ (ભાજનકાળ વિત્યાબાદ નિમંત્રણ કરવુ'),એ પાંચ અતિચાર અતિચિવિભાગ વ્રતના છે.
३२ जीवितमरणाशंसा मित्रानुरागसुखानुबन्धनिदानकरणानि ।
જિવતારા સા (જીવવાની ઇચ્છા), માસા, હંમત્રાનુરાગ, સુખાનુઅધ અને નિદાનકરણ ( નિયાણું બાંધવુ), એ પાંચ સલેખનાના અતિચાર જાણવા.
३३ प्रनुग्रहार्थं स्वस्यातिसर्गे दानम् ।
ઉપકારબુદ્ધિએ પાતાની વસ્તુનો ત્યાગ કરવા અર્થાત્ બીજાને આપવી તે દાન કહેવાય છે.
३४ विधिद्रव्यदातृपात्रविशेषात्तद्विशेषः
।
વિધિ ( પનીયતા વગેરે ), દ્રવ્ય, દાતાર અને પાત્રની વિશેષતાવ કરીને તે દાનની વિશેષતા હોય છે, એટલે ફળની તર તમતા હોય છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૨ )
॥ અથ અષ્ટમોધ્યાયઃ ॥
१ मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाययोगा बन्धहेतवः । મિથ્યાદાન, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ચાગ એકમધના હેતુઓ છે.
સમ્યક્ દર્શનથી વિપરીત તે મિથ્યાદર્શન, તે અભિગ્રહીત ( જાણ્યા છતાં હુ કદાગ્રહુવા પોતાના મતવ્યને વળગી રહે તે, ૩૬૩ પાખડીના મત ) અને અનભિગ્રહીત–એમ એ પ્રકારે મિવ્યાત્વ છે. વિરતિથી વિપરીત તે અવિરતિ. યાદ્દદાસ્તનું અનવસ્થાન, અથવા મેાક્ષના અનુષ્ઠાનમાં અનાદર અને મન વચન કાયાના ચાંગનું દુપ્રણિધાન તે પ્રમાદ, એ બિચ્ચાનાદિ "ધ હેતુઓમાંના પ્રથમના છતે પાછળના નિશ્ચે હાય અને ઉત્તરોત્તર પાછળના છતે પ્રથમનાની ભુજના (અનિયમ) જાણવી.
२ सकषायत्वाज्जीवः कर्मणो योग्यान्पुद्गलानादत्ते । સ્પાયવાળા હાવાથી જીવ ને ચેાગ્ય પુદ્ગલા ગ્રહણ કરેછે. ३ स बन्धः ।
જીવવડે પુદ્ગલાનુ જે ગ્રહણ તે અંધ છે. ४ प्रकृतिस्थित्यनुनावप्रदेशास्तद्विधयः ।
પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિમધ, રસમધ અને પ્રદેશમધ એ ચાર તે મધના છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૩ )
९ याद्यां ज्ञानदर्शनावरणवेदनीयमोदनीयायुष्कनामगोत्रान्तरायाः ।
પહેલા પ્રકૃતિમધ—જ્ઞાનાવરણ, દનાવરણ, વેદનીય, માહુનીય, આશુષ્ક, નામ, ગાત્ર અને અતરાય એ આઠ પ્રકારે છે.
६ पञ्चनवद्व्यष्टाविंशतिचतुर्द्विचत्वारिंशदद्दिपञ्चनेदा
यथाक्रमम् ।
તે આઠ પ્રકારના પ્રકૃતિમધના અકેકના અનુક્રમે પાંચ, નવ, એ, અઠ્ઠાવીશ, ચાર, મ્હેતાલીશ, એ અને પાંચ ભેદા હોય છે.
9 मत्यादीनाम् ।
મતિજ્ઞાન આદિ પાંચ જ્ઞાન હાવાથી તેના આવરણ પણ મતિજ્ઞાનાવરણીય વગેરે પાંચ ભેદ છે.
ઇ ચરવટ વષિવલાનાં નિાનિાનિધામचलाप्रचलाप्रचलास्त्यानगृहिवेदनीयानि च ।
ચક્ષુદા નાવરણ, અચક્ષુદાનાવરણ, અવધિદર્શનાવરણ, કેવળદેશનાવરણ, *નિદ્રા, નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલા, પ્રચલાપ્રચલા અને સ્થાનઃદ્ધિવેદનીય એ નવ દનાવરણના ભેઢા છે.
* જેના ઉદયથી નિદ્રાવસ્થામાંથી સુર્ખ કરીને પ્રતિક્ષેાધ (જાગવું) થાય તે નિદ્રા, જેના ઉદયથી નિદ્રાવસ્થામાંથી દુઃખ કરીને મૃત અવસ્થાની પ્રાપ્તિ થાય તે નિદ્રાનિદ્રા, જેના ઉદયથી ઉભા અને બેડા થાં નિદ્રા આવે
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૪)
ए सदसहये ।
વેદનીયકર્મ–સાતા અને અસાતા વેદનીય એમ બે પ્રકારે છે. १० दर्शनचास्त्रिमोहनीयकषायनोकषायवेदनीयाख्यास्त्रिहिषोडशनवनेदाः सम्यक्त्वमिथ्यात्वतच्नया निकषायनोकषायावनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणसंज्वलनविकल्पाश्चैकशः क्रोधमानमायालोनाः हास्यरत्यरतिशोकनयजुगुप्सास्त्रीपुंनपुंવિવેલા છે
મેહનીયના–૧ દર્શનમોહનીય તથા ૨ ચારિત્રમોહનીય એ બે ભેદ છે. તે દર્શનમેહનીયના–૧ સમ્યકત્રમેહનીય, ૨ મિથ્યાત્વ મેહનીય અને ૩ મિશ્રમેહનીય એવા ત્રણ ભેદ છે. ચારિત્રમેહનીયના–૧ કષાયવેદનીય અને ર ક્ષાયવેદનીય એવા બે ભેદ તે પ્રચલા, જેના ઉદયથી ચાલતાં ચાલતાં પણ નિદ્રા આવે તે પ્રચલપ્રચલા અને જેના ઉદયથી દિવસે ચિંતવેલું કાર્ય રાત્રીએ નિદ્રાવસ્થામાં જાગૃતિની પેઠે કરે તે સત્યાનમૃદ્ધિ (થીણુદ્ધિ); આ નિદ્રા વખતે વજાભનારાચ સંઘયણવાળાને વાસુદેવના બળ કરતાં અર્ધ બળ હોય છે. આ જીવ નરકગામી જા. બીજા સંઘયણવાળાને આ નિદ્રામાં પિતાના સહજ બળથી બમણું ત્રમાણું બળ હેય છે.
* આ આઠમા તથા દશમા સૂત્રની વિશેષ સમજ પહેલા કર્મચંધણી જાણી લેવી.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯
)
છે. તે કષાયવેદનીયના–૧ અનંતાનુબંધી, ૨ અપ્રત્યાખ્યાની, ૩ પ્રત્યાખ્યાની અને ૪ સંજવલન એ ચાર ભેદ છે. વળી તે ચારના અકેકના કોધ, માન, માયા અને લેભ એમ ચાર ચાર ભેદ થવાથી ૧૬ ભેદ થાય છે અને નેકષાયવેદનીય–૧ હાસ્ય, ૨ રતિ, ૩ અરતિ, ૪ શેક, પ ભય, ૬ દુગંછા, ૭ સ્ત્રીવેદ, ૮ પુરૂવવેદ અને ૯ નપુંસકવેદ એમ નવ ભેદે છે. ११ नारकतैर्यग्योनमानुषदैवानि ।
નારકસબંધી, તિર્યંચસબંધી, મનુષ્ય સંબંધી અને દેવતાસબધી એમ ચાર પ્રકારે આયુષ્યકર્મ છે. ११ गतिजातिशरीराङ्गोपाङ्गनिर्माणबन्धनसङ्घातसं
स्थानसंहननस्पर्शरसगन्धवर्णानुपूर्व्यगुरुलघूपघातपराघातातपोद्योतोच्छासविहायोगतयः प्रत्येकशरीरत्रससुजगसुस्वरशुनसूक्ष्मपर्याप्त स्थिरादेययशांसि सेतराणि तीर्थकृत्त्वं च । ૧ ગતિ, ૨ જાતિ, ૩ શરીર, ૪ અંગોપાંગ, ૫ નિમણું, ૬ બંધન, ૭ સંઘાત, ૮ સંસ્થાન, તે સંહનન (સંઘયણ), ૧૦ સ્પશ, ૧૧ રસ, ૧૨ ગંધ, ૧૩ વર્ણ, ૧૪ આનુપૂર્વી, ૧૫ અગુરુલધુ, ૧૬ ઉપઘાત, ૧૭ પરાઘાત, ૧૮ આત૫, ૧૯ ઉત, ૨૦ ઉસ, ર૧ વિહાગતિ, ર૨ પ્રત્યેકશરીર, ૨૩ વસ, ૨૪ સાભાગ્ય, ૨૫ સુસ્વ ૨૬ શુભ, ર૭ સૂક્ષ્મ, ૨૮ પસ, સ્થિર, ૩૦. આજેય, ૩૧ ચશ, પ્રતિપક્ષી સાથે એટલે ૩ર સાધારણ, ૩૩ સ્થાવર, ૩૪ દુ
ગ, ૩૫ દુ:સ્વર, ૩૬ અશુભ, ૨૭ બાદ, ૩૮ અપર્યાપ્ત, ૩૯
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
અસ્થિર, ૪૦ અનાદેય, ૪૧ અયશ અને કર તીર્થકર એ કર ભેદ નામકમના જાણવા. १३ नचैर्नीचश्च ।
ઉચ્ચગેત્ર અને નીચગાત્ર એવા બે ભેદ ગાવકર્મના છે. १४ दानादीनाम् ।
દાનાદિના વિદ્ભક્તિ તે અંતરાય છે. ૧ દાનાંતરાય, ૨ લાભાંતરાય, 3 ભેગાન્તરાય, ૪ ઉપગાન્તરાય અને પ વીર્યન્તરાય એમ તેના પાંચ ભેદ થાય છે. १५ यादितस्तिसृणामन्तरायस्य च त्रिंशत्सागरोप
मकोटीकोट्यः परा स्थितिः।
પ્રથમના ત્રણ કર્મ એટલે જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને વેદનીય અને અંતરાયકર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રીશ કેડીકેડી સાગરેપમની છે. १६ सप्ततिर्मोहनीयस्य ।
મેહનીયમની હ૦ કેડાછેડી સાગરોપમની પરા (ઉ) સ્થિતિ છે. १७ नामगोत्रयोविंशतिः।
નામકર્મ અને ગોત્રકમની વીશ કેડીકેડી સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે.
१० त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यायुष्कस्य । - આયુષ્કર્મની ૩૩ સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણવી.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૭) १ए अपरा हादशमुहूर्ता वेदनीयस्य ।
વેદનીયમની જઘન્ય સ્થિતિ બાર મુહૂર્તની છે. १० नामगोत्रयोरष्टौ ।
નામકર્મ અને ગાત્રકની જઘન્ય સ્થિતિ આઠ મુહૂર્તની દે. २१ शेषाणामन्तर्मुहूर्तम् ।
બીજાં કમની એટલે—જ્ઞાનાવરણ, દશનાવરણ, મોહનીય, આયુષ્ક અને અંતરાયકર્મની અંતર્મુહૂર્ત જઘન્ય સ્થિતિ જાણવી. श् विपाकोऽनुन्नावः। કર્મના વિપાકને અનુભાવ (રસપણે ભેગવવું) કહે છે.
સર્વ પ્રકૃતિએનું ફળ એટલે વિપાકેદય તે અનુભાવ છે. વિવિધ પ્રકારે ભોગવવું તે વિપાક. તે વિપાક તથા પ્રકારે તેમજ અન્ય પ્રકારે પણ થાય છે. કમવિપાકને ભેગવતે જીવ મૂળ પ્રક તિથી અભિન્ન એવી સર્વ ઉત્તર પ્રકતિને વિષે કમ નિમિત્તક એનાગ વિયપૂર્વક કમનું સંક્રમણ કરે છે. બંધવિપાકના નિમિ રવડે અન્ય જાતિ હેવાથી મૂળ પ્રકૃતિઓને વિષે સંકમણ થતું નથી. ઉત્તર પ્રકતિઓને વિષે પણ દશનાહનીય, ચારિત્રહનીય, સમ્યકત્વમોહનીયે, મિથ્યાત્વમોહનીય અને આયુષ્ય નામકર્મનું જાત્યતર અનુબંધ, વિપાક અને નિમિત્તવડે અન્ય જાતિ હોવાથી સંક્રમણ થતું નથી. અપવર્તન તો સર્વ પ્રકૃતિનું હોય છે. २३ स यथानाम ।
તે અનુભાવ ગતિ જાતિ આદિના નામ પ્રમાણે ભેગવાય છે. २४ ततश्च निर्जरा।
ઓઈક આચાર્ય એક મુહૂર્તની કહે છે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) વિપાકથી નિર્જર થાય છે.
અહીં સૂત્રમાં ચ” શબ્દ મૂકે છે તે બીજા હેતુની અને પેક્ષા સૂચવે છે એટલે અનુભાવથી અને અન્ય પ્રકારે (તપવડે ) નિર્જરા થાય છે. २५ नामप्रत्ययाः सर्वतो योगविशेषात्सूदौकोत्राव
गाढस्थिताः सर्वात्मप्रदेशेष्वनन्तानन्तप्रदेशाः।
નામકર્મને લીધે સર્વ આત્મપ્રદેશે કરીને મન આદિના વ્યાપારથી સૂક્ષ્મ, તેજ આકાશપ્રદેશને અવગાહીને રહેલા સ્થિર રહેલા, અનંતાનંત પ્રદેશવાળા કર્મ પુદગલે સર્વ બાજુએથી બંધાય છે.
નામપ્રત્યયિક-નામકર્મને લીધે પુદગલે બંધાય છે. કઈ દિશાએથી બંધાય ? ઊદવ, અધો અને તિર્થક સર્વદિશાથી આ વેલા પુદગલો બંધાય. શાથી બંધાય? મન વચન કાયાના વ્યાપારવિશેષે કરી બંધાય. કેવા? સૂક્ષ્મ બંધાય, બાદર ન બંધાય. વળી એક ક્ષેત્રમાં અવગાહી સ્થિર રહેલા હોય તે બંધાય. આ ત્માન ક્યા પ્રદેશે બંધાય? આત્માના સર્વ પ્રદેશમાં સર્વ કમી પ્રકૃતિના પુદગલે બધાય. કેવા પુદ્ગલે બંધાય? અનન્તાનન્ત પ્રદેશાત્મક કર્મના પુદ્ગલ હોય તેજ બંધાય; સંખ્યાત, અસંખ્યાત કે અનંતપ્રદેશી પુદ્ગલે બધાય નહિ. २६ सध्द्यसम्यक्त्वहास्यरतिपुरुषवेदशुनायुर्नामगो
ત્રાMિ Tયમી
સાતવેદનીય, સમ્યકત્વ, હાસ્ય, રતિ, પુરૂષદ, શુભ આયુ (દેવ, મનુષ્ય), શુભ નામકમની પ્રકૃતિએ અને શુભ ગેત્ર અને ર્થિત ઉચ્ચગેત્ર તે પુણ્ય છે તેનાથી વિપરીત કર્મ તે પાપ છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
॥ अथ नवमोऽध्यायः ॥
१ प्रास्रवनिरोधः संवरः । આશ્રવના નિરોધ કરવો તે સંવર જાણવા. गुतिसमितिधर्मानुप्रेापरीषदजयचारित्रैः ।
२स
તે સવર ગુપ્તિ, સમિતિ, યતિધર્મ, અનુપ્રેક્ષા (ભાવના), પરીષહુય તથા ચારિત્ર વડે કરીને થાય છે. ३ तपसा निर्जरा च ।
તપ વડે નિરા તથા સવર થાય છે.
४ सम्यग्योग निग्रहो गुप्तिः ।
સમ્યક્ પ્રકારે મન, વચન અને કાયાના ચાગના નિગ્રહ કરવા તે ગુપ્તિ કહેવાય છે.
સમ્યગ્ એટલે ભેદપૂર્વક સમજીને સમ્યક્ દન પૂર્વક - દરવુ. રાયન, આસન, આદાન (ગ્રહણ કરવુ'), નિક્ષેપ (મૂકવુ') અને સ્થાન ચક્રમણ ( એક સ્થાનથી બીજે સ્થાને જવુ) ને વિષે કાયચેષ્ટાનો નિયમ તે કાયરુપ્તિ. યાચન (ભાગવુ), પ્રશ્ન અને પહેલાના ઉત્તર દેવા, એને વિષે વચનના નિયમ (જરૂર પુરતું એલવું અથવા માન ધારણ કરવુ' ) તે વચન ગુપ્તિ. સાવદ્ય સકલ્પના નિરોધ તથા કુશલ ( શુભ ) સંપ કરવા અથવા શુભાશુભ સંકલ્પના સર્વથા નિરોધ તે મનેગુપ્તિ.
૧ આ પ્રકારે કરવું અને આ પ્રકારે ન કરવું એવી કાયવ્યાપારની
વ્યવસ્થા.
૨ મોક્ષમાર્ગ ને અનુકૂળ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦)
५ ानाषैषणादाननिदेपोत्सर्गाः समितयः ।
ઇસમિતિ (જોઇને ચાલવું), ભાષાસમિતિ (હિતકારક બોલવું ) એષણ ( શુદ્ધ આહાર આદિની ગવેષણ) સમિતિ આદાન નિક્ષેપ (પુંજી પ્રમાજીને લેવું મેલવું) સમિતિ અને ઉત્સર્ગ સમિતિ (પારિષ્ટાનિકાસમિતિ), એ પાંચ સમિતિ છે.
६ उत्तमः दमामार्दवार्जवशौचसत्यसंयमतपस्त्यागाकिंचन्यब्रह्मचर्याणि धर्मः।
૧ ક્ષમા, ૨ નમ્રતા ૩ સરળતા. ૪ શૌચ, ૫ સત્ય, ૬ યમ, ૭ તપ, ૮ નિલભતા, ૯ નિષ્પરિગ્રહતા અને ૧૦ બ્રહ્મચર્ય એ દશ પ્રકારે યતિધર્મ ઉત્તમ છે.
યોગનો નિગ્રહ તે સંયમ સત્તર પ્રકારે છે–પૃથ્વીકાય સંયમ, ૨ અકાય સંયમ, ૩ તેઉકાય સંયમ, ૩ વાઉકાય સંયમ, પ વન
સ્પતિકાય સંયમ, ૬ બેઈદ્રિય સંયમ, ૭ તે ઈદ્રિય સંયમ, ૮ ઐરિદ્રિય સંયમ, ૯ પંચૅક્રિય સંયમ, ૧૦ પ્રેક્ષ્ય (જોવું) સંયમ, ૧૧ ઉપેક્ષ્ય સંયમ, ૧૨ અપહૃત્ય (પરઠવવું) સંયમ, ૧૩ પ્રમૂજ્ય (પંજવું) સંયમ, ૧૪ કાય સંયમ, ૧૫ વચન સંયમ, ૧૬ મન સંયમ, અને ૧૭ ઉપકરણ સંયમ. વ્રતની પરિપાલના, જ્ઞાનની અભિવૃદ્ધિ અને કષાયની ઉપશાંતિને અર્થે ગુરૂકુળવાસ તે બ્રહ્મચર્ય અર્થાત ગુરૂની આજ્ઞાને આધિન રહેવું તે બ્રહ્મર્ય. મિથુનત્યાગ, મહાવ્રતની ભાવના અને ઇચ્છિત સ્પર્શ, રસ, રૂપ, ગંધ, શબ્દ તથા વિભૂષાને વિષે અપ્રસન્નતા એ બ્રહ્મચર્યના વિશેષ ગુણે છે.
૧ હિતકારક, પરિમિત, અસંદિગ્ધ, નિર્વઘ અને ચેકસ અર્થવાળું ભાષણ.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૧) ७ अनित्याशरणसंसारकत्वान्यत्वाशुचित्वासवसंवरनिर्जरालोकबोधिउर्लनधर्मखाख्याततत्त्वानुचिन्तनमनुप्रेदाः।
૧ અનિત્ય, ૨ અશરણ, ૩ સંસાર, ૪ એકત્વ, પંઅન્યત્વ, ૬ અશુચિ, ૭ આશ્રવ, ૮ સંવ, ૯ નિર્જરા, ૧૦ લોક સ્વરૂપ, ૧૧
ધિ દુર્લભ અને ૧૨ ધર્મને વિષે વર્ણ વેલ તનું અનુચિંતન (મનન-નિદિધ્યાસન) તે બાર પ્રકારની અનુમેક્ષા છે.
અનિત્યભાવના-આ સંસારમાં શરીર, ધન, ધાન્ય, કુટુંબ આદિ સર્વ વસ્તુઓ અનિત્ય (ક્ષણભંગુર ) છે એવું ચિંતવવું તે
અશરણ ભાવના–માણસોએ કરીને રહિત એવા અરણ્યમાં સુધા પામેલ બળવાન સિંહના હાથમાં પકડાયેલ મૃગલાને કેઈનું શરણ હેતું નથી તેવી જ રીતે જન્મ, મરણ આદિ વ્યાધિએ ગ્રસ્ત
જીવને આ સંસારમાં ધમ શિવાય બીજા કેઈનું શરણ નથી એવું ચિંતવવું તે.
સંસાર ભાવના-આ અનાદિ અનંત સંસારમાં સ્વજન અને પરજનની કેઈપણ પ્રકારની વ્યવસ્થા નથી. માતા મરીને સ્ત્રી થાય, ચી મરીને માતા થાય; પિતા મરીને પુત્ર થાય, પુત્ર મરીને પિતા ચાયઃ એમ સંસારની વિચિત્રતા ભાવવી તે.
એકત્વ ભાવના-જીવ એકલેજ ઉત્પન્ન થાય છે અને એકલેજ મૃત્યુ પામે છે; એકલાજ કર્મ બાંધે છે અને એકલેજ કર્મ ભોગવે છે. ઈત્યાદિ ચિત્તવવું તે.
અન્યત્વ ભાવના હું શરીર થકી ભિન્ન છું; શરીર અનિત્ય છે, હું નિત્ય છું; શરીર જડ છે, હુ ચેતન છું; એ પ્રકારે ચિતવવું તે
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) અશુચિ ભાવના-નિશ્ચય કરીને આ શરીર અપવિત્ર છે. કરરણ કે આ શરીરનું આદિ કારણ શુક્ર અને લેાહી છે, તે ઘણા અપવિત્ર છે. પછીનું કારણ આહારાદિકને પરિણામ તે પણ અત્યંત અપવિત્ર છે. નગરની ખાળ પેઠે પુરૂષના નવ દ્વારમાંથી અને સ્ત્રીના બાર દ્વારમાંથી નિરંતર અશુચિ વહ્યા કરે છે, એવું ચિંતવવું તે.
આશ્રવ ભાવના-મિથ્યાત્વાદિકે કરીને કર્મનું આવવું થાય છે તેથી આત્મા મલિન થાય છે. દયા, દાનાદિકે શુભકર્મ બંધાય છે, વિષય કષાયાદિકે અશુભ કર્મ બંધાય છે, એવું ચિંતવવું તે.
સંવર ભાવના-સમિતિ, ગુપ્તિ આદિ પાળવાથી આશ્રવને રોજ થાય છે, એવું ચિંતવવું તે.
નિર્જરા ભાવનાબાર પ્રકારના તપવડે કમને ક્ષય થાય છે એવું ચિંતવવું તે.
લકસ્વભાવ ભાવના-કેડ ઉપર હાથ મૂકી પગ પહોળા કરી ઉભા રહેલ પુરૂષના આકારે ધર્માસ્તિકાયાદિ ષ દ્રવ્યાત્મક ચિદ
જલક ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લયના સ્વભાવવાળો છે; ઈત્યાદિ સ્વરૂપ વિચારવું તે.
બાધિદુર્લભ ભાવનાઓ અનાદિ સંસારને વિષે નરકાદિક ગતિમાં ભ્રમણ કરતાં અકામ નિર્જરા વડે પુણ્યના ઉદયથી મનુષ્ય જન્મ, આર્ય દેશ, ઉત્તમ મૂળ, નિરોગી કાયા, ધર્મ શ્રવણની સામગ્રી ઇત્યાદિ પામી શકાય છે. પરંતુ અનંતાનુબંધી કષાય મેહનીયના. ઉદયથી અભિભૂત જીવને સમ્યગ દર્શન પામવું અતિ દુર્લભ છે એવું ચિત્તવવું તે.
ધર્મ ભાવના-દુસ્તર સંસાર સમુદ્રમાંથી તરવાને વહાણ સમાન શ્રી વીતરાગ પ્રણીત શુદ્ધ ધર્મ પામવો અતિ દુર્લભ છે તથા ધર્મના સાધક અરિહંતાદિકને પણ વેગ પામવો અતિ દુર્લભ છે, એવું ચિત્તવવું તે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૩) ७ मार्गाच्यवन निर्जरार्थ परिषोढव्याः परीषहाः ।
સમ્યગૂ દર્શનાદિ મોક્ષમાર્ગમાં સ્થિત રહેવા માટે અનેકનિક જીરાને અર્થે પરીસો સહન કરવા યોગ્ય છે. ए कुत्पिपासाशीतोष्णदंशमशकनाग्न्यारतिस्त्रीचर्या
निषद्याशय्याऽऽक्रोशवधयाचनाऽलानरोगतृणस्पमिलसत्कारपुरस्कारप्रझाऽझानदर्शनानि ।। ૧ સુધા (ભુખ) પરિસહ, ૨ પિપાસા (તુષા) પરિસહ, ૩ શીત (ટાઢ) પરિસહ, ૪ ઉષ્ણ (ગરમી) પરિસહ, પ દશ મશક (ડાંસ મચ્છર) પરિસહ, ૬ નાન્ય (જુના મેલાં લુગડાં) પરિસહ, ૭ અરતિ (સંયમમાં ઉદ્વેગ ન થાય ) પરિસહ, ૮ સ્ત્રી પરિસહ, ૯ ચર્ચા (વિહાર) પરિસહ, ૧૦ નિષઘા (સ્વાધ્યાય માટે સ્થિરતા) પરિસહ, ૧૧ શમ્યા પરિસહ, ૧૨ આકેશ પરિસહ, ૧૩ વધ પરિસહ, ૧૪ યાચના પરિસહ, ૧૫ અલાભ પરિસહ, ૧૬ રોગ પરિસહ ૧૭ વણસ્પર્શ પરિસહ, ૧૮ મલ પરિસહ, ૧૯ સત્કાર પરિસહ, ૨૦ પ્રજ્ઞા પરિસહ, ૨૧ અજ્ઞાન પરિસહ અને ૨૨ સમ્યકત્વ પરિસહ, એ બાવીશ પ્રકારે પરિસહ જાણવા. १० सूक्ष्मसंपरायबद्मस्थवीतरागयोश्चतुर्दश ।
સૂક્ષ્મસંપરાય ચારિત્રવાળાને અને છવસ્થવીતરાગ ચારિત્રવાળાને ચાદ પરિસહ હોય છે. સુધા, પિપાસા, શીત, ઉષ્ણ, દશ
: દર્શન અને પ્રજ્ઞા એ બે માર્ગમાં સ્થિત રહેવાના અને બાકીના ૨૦ નિર્જરાને અર્થે જાણવા-સમયસાર પ્રકરણે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૪)
મશક, ચર્યા, પ્રજ્ઞા, અજ્ઞાન, અલાભ, શયા, વધ, રોગ, તૃણસ્પર્શ અને મલ એ ૧૪ હેય છે. ११ एकादश जिने ।
તેરમે ગુણઠાણે અગ્યાર પરિસહ હોય છે. સુધા, પિપાસા,શીત, ઉષ્ણ, દશમશક, ચર્ય, શયા, વધ, રંગ, વણસ્મશ અને મલ એ અગ્યાર. १५ बादरसंपराये सर्वे ।
બાદર સંપરા ચારિત્રે (નવમા ગુણઠાણ સુધી) સર્વ એટલે બાવીશ પરિસહ હોય છે. १३ झानावरणे प्रशाऽझाने ।
જ્ઞાનાવરણના ઉદયે પ્રજ્ઞા અને અજ્ઞાન એ બે પરીસો હોય છે १४ दर्शनमोहान्तराययोरदर्शनालानौ ।
દર્શન મહાવરણ અને અંતરાય કર્મના ઉદયે અદશન (મિથ્યાત્વ) અને અલાભ પરીસહ અનુક્રમે હોય છે. १५ चारित्रमोहे नाग्न्यारतिस्त्रीनिषद्याऽऽक्रोशयाचना
सत्कारपुरस्काराः।
ચારિત્રહના ઉદયે નાન્ય, અતિ, સી, નિષા, આક્રોશ યાચના અને સત્કાર પુરસ્કાર એ સાત પરીસહ હોય છે. १६ वेदनीये शेषाः।
વેદનીયના ઉદયે બાકીના અગ્યાર પરીસહ હેય છે. જિનને જે અગ્યાર હોય તે અહીં જાણવા. એટલે જ્ઞાનાવરણ,
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૫) દર્શનમેહ, અન્તરાય અને ચારિત્રહના ઉદયે જે ૧૧ પરીસહે હેય છે તે સિવાયના ૧૧ વેદનીયન ઉદયે હેય છે. १७ एकादयो नाज्या युगपदेकोनविंश्तेः ।
એ બાવીશ પરીસમાંથી એકથી માંડીને ૧૯ પરીસહ સુધી એક સાથે એક પુરૂષને હોઈ શકે છે. કેમકે શત અને ઉષ્ણમાંથી એક હાય અને ચર્યા, નિષદ્યા તથા શયા એ ત્રણમાંથી એક સં. ભવે કેમકે એક બીજાથી વિરોધી છે માટે એક સાથે ૧૯ હોય. १७ सामायिक लेदोपस्थाप्यपरिहारविशुधिसूकसंपरा
ययाख्यातानि चारित्रम् । ૧ સામાયિક સયમ, ૨ ટોપસ્થાય સંયમ, ૩ પરિહાર વિશુદ્ધિ સંયમ, ૪ સૂફમ સપરાય સંયમ અને પ યથાખ્યાત સંયમ, એ પાંચ ચારિત્રના ભેદ છે.
કસમ એટલે સરખું છે મોક્ષ સાધન પ્રત્યે સામર્થ્ય જેનું એવા જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રને આય એટલે લાભ છે જેમાં તે અથવા સમ એટલે મને ધ્યસ્થભાવ ( રાગ દ્વેષ રહિતપણું) તેને લાભ જેમાં થાય છે તે સામાથિક ચારિત્ર,
પૂર્વના સદેષ કે નિર્દોષ પર્યાયને છેદીને ગણાધિપે ફરીથી આપેલું પંચ મહાવ્રતરૂપ ચારિત્ર તે છેદપસ્થાપ્ય ચારિત્ર.
પરિહાર નામના તપ વિશેષે શુદ્ધિ જેમાં છે તે પરિહારે વિશુદ્ધિ ચારિત્ર, તે આ પ્રમાણે-નવ સાધુને ગ૭ નિકળે તેમાંથી ચાર જણ તપસ્યા કરે, ચાર જણ વૈયાવચ્ચ કરે અને એકને આચાર્ય સ્થાપે; એ પ્રમાણે છ માસ સુધી તપસ્યા કરે પછી વૈયાવચ્ચ કરનારા તપસ્યા કરે
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૬) १ए अनशनावमौदर्यवृत्तिपरिसंख्यानरसपरित्यागवि
विक्तशय्यासनकायक्वेशा बाह्यं तपः ।
અનશન (આહારને ત્યાગ), અમદર્ય (ઉદરી–બે ચાર કવળ ઉણ રહેવું), વૃત્તિપરિસંખ્યાન (આજીવિકાને નિયમ, ભેજ્ય ઉપગ્ય પદાર્થની ગણતરી રાખવી), રસપરિત્યાગ (ઇ વિનયને ત્યાગ–લાલુપતાને ત્યાગ), વિવિક્ત શાસનતા (અન્ય સંસર્ગ વિનાના શમ્યા અને આસન) અને કાયલેશ (લેચ, આતાપના આદિ કષ્ટ), એ છ પ્રકારના બાહ્યપ જાણવા. २० प्रायश्चित्तविनयवैयावृत्त्यस्वाध्यायव्युत्सर्गध्याना
યુત્તરમ્ |
પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈઆવચ, સ્વાધ્યાય, વ્યુત્સગ (કાઅને તપસ્યા કરનારા વૈયાવચ્ચ કરે તે પણ પૂર્વોક્ત રીતે છ માસ સુધી કરે. પછી આચાર્ય છ માસ સુધી તપસ્યા કરે, સાત જણ વૈયાવચ્ચ કરે અને એકને આચાર્ય સ્થાપે. એ પ્રકારે અઢાર માસ સુધી તપ કરે.
જ્યાં સૂક્ષ્મ કષાયને ઉદય હોય તે સૂક્ષ્મ સંપરાય ચારિત્ર, આ ચારિત્ર દશમે ગુણસ્થાને વર્તતા જીવોને હોય.
જ્યાં સર્વથા કષાયને અભાવ હોય તે યથાખ્યાત ચારિત્ર તેના બે પ્રકાર છે.-છાવસ્થિક અને કૈવલિક. છાવસ્થિકના બે પ્રકાર-ક્ષાયિક અને ઔપશમિક; ક્ષાયિક બારમે ગુણઠાણે અને ઔપશમિક ૧૧મે ગુણઠાણે હોય. જૈવલિક બે પ્રકારે–સયોગી અને અયોગી; સયોગી તેરમે અને અયોગી ચૌદમે ગુણઠાણે હોય.
આ પાંચ માટેનાં પ્રથમનાં બે ચારિત્ર હાલ વિદ્યમાન છે. છેલ્લા ત્રણ વિચ્છેદ થયાં છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૭) ત્સર્ગ) અને થાન (ધમ ધ્યાન અને શુકલધ્યાન), એ અત્યંત તપના છ ભેદ છે. २१ नवचतुर्दशपञ्चहिनेदं यथाक्रमं प्रारध्यानात् ।
એ અત્યંતર તપના અનુક્રમે નવ, ચાર, દશ, પાંચ અને બે ભેદ થાનની અગાઉના (પ્રાયશ્ચિત્તાદિ) ના છે. १५ बालोचनप्रतिक्रमणतजनयविवेकव्युत्सर्गतपश्वे
दपरिहारोपस्थापनानि ।
આલેયણ (ગુરૂ આગળ પ્રકાશવું), પડિકમણું (મિચ્છામિટુકડ), તે બંને, વિવેક (ત્યાગ પરિણામ ), કાસ, તપ, ચારિત્ર-પર્યાયછેદ, પરિહાર (ત્યાગ-ગચ્છ બહાર) અને ઉપસ્થાપન (ફરી ચારિત્ર આપવું), એ નવ ભેદ (પ્રાયશ્ચિત્તના) છે. २३ शानदर्शनचारित्रोपचाराः।
જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રને વિનય અને ઉપચાર (જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રથી પિતાના કરતાં અધિક ગુણવાળાને ઉચિત વિનય કરવ), એમ વિનય ચાર પ્રકારે છે. २४ श्राचार्योपाध्यायतपस्विशैदकग्लानगणकुलसङ्घ
साधुसमनोझानाम् । ૧ આચાર્ય, ૨ ઉપાધ્યાય, ૩ તપસ્વિ, ૪ નવીન દીક્ષિત, પર પ્લાન (રેગી), ૬ ગણ (સ્થવિરની સંતતિ–જુદા જુદા આચાર્યના શિષ્યો છતાં એક આચાર્ય પાસે વાચના લેતા હોય તેવા સમુદાય), ૭ કુલ (એક આચાર્યની સંતતિ), ૮ સંઘ, ૯ સાફ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૮) અને ૧૦ મહર ચારિત્રને પાલન કરનાર મુનિ, એ દશને વૈયાવચ્ચે અન્ન પાન આસન શયન ઇત્યાદિ આપવા વડે કરીને કરે. २५ वाचनाप्रबनाउनुप्रेदाऽऽम्नायधर्मोपदेशाः।
૧ વાચના (પાઠ લેવો), ૨ પ્રચ્છના (પૂછવું), ૩ અનુમેક્ષા (મૂળ તથા અર્થને મનથી અભ્યાસ કરવો), ૪ આમ્રાય (પરવિના-ભણેલું સંભારી જવું) અને પ ધર્મોપદેશ કરે એ પાંચ પ્રકારે સ્વાધ્યાય જાણો. १६ बाह्यान्यन्तरोपध्योः।
વ્યુત્સર્ગ બે પ્રકારે છે–બાહ્ય અને અત્યંતર. બાહ્ય વ્યુત્સર્ગ બાર પ્રકારની ઉપધીને જાણ અને અત્યંત વ્યુત્સગ શરીર અને કષાયને જાણ. २७ उत्तमसंहननस्यैकाग्रचिन्तानिरोधो ध्यानम् ।
ઉત્તમ સંહનન (વર્ષભતારાચ, વજનારા, નારા અને અર્ધનારાચ એ ચાર સંઘયણ) વાળા જીવને એકાગ્રપણે ચિંતાને રિધ તે ધ્યાન જાણવું.
श्रामुहूर्तात् । તે ધ્યાન એક મુહૂર્ત પર્યત રહે છે. શા મારો ધર્મગુaiનિા
આધ્યાન, દ્રિધ્યાન, ધમ ધ્યાન અને શુક્લધ્યાન એમ ધ્યાન ચાર પ્રકારે છે. ३० परे मोदाहेतू ।
પાછલાં ધ્યાન મેલના હેતુ છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૯ )
३१ पार्नममनोज्ञानां सम्प्रयोगे तहिप्रयोगाय स्मृतिसमन्वादारः ।
અનિષ્ટ વસ્તુઓને યાગ થયે તે તે અનિષ્ટ વસ્તુના વિયાગ કરવા માટે સ્મૃતિ સમન્વાહાર ( ચિંતા કરવી ) કરવા તે આઈધ્યાન જાણવું.
३२ वेदनायाश्च ।
વેદના પ્રાપ્ત થયે છતે તે દૂર કરવા ચિંતા કરવી તે આર્તધ્યાન છે. ३३ विपरीतं मनोज्ञानाम् ।
મનેાજ્ઞ વેદનાનું વિપરીત ધ્યાન સમજવું' અર્થાત્ મનેજ્ઞ વિષયના વિયેાગ થયે તે તેની પ્રાપ્તિને અર્થે ચિતા કરવી તે આધ્યાન જાણવું. ३४ निदानं च ।
કામ વડે કરી ઉપર્હુત છે ચિત્ત જેવુ એવા જીવા પુનર્જન્મમાં તેવા વિષયેા મેળવવા માટે જે નિયાણુ કરે તે” આ ધ્યાન છે. ३५ तद विरतदेशविरतप्रमत्तसंयतानाम् ।
તે આ ધ્યાન અવિરતિ, દેશિવતિ અને પ્રમત્ત સયતાને હાય છે. ( માગ પ્રાપ્તિ પછીની અપેક્ષાએ આ વાત સમજવી. ) ३६ हिंसाऽनृतस्य विषयसंरक्षाणेन्यो रौसम विरतदेश
विरतयोः ।
હિંસા, અમૃત ( અસત્ય), ચારીને અર્થે અને વિષય (પદા')
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
ની રક્ષાને અર્થે સકલ્પ વિપ કરવા તે રોદ્રધ્યાન જાણવુ:, તે અવિરતિ અને દેશવિરતિને હોય છે.
३७ याज्ञाऽपाय विपाकसंस्थान विचयाय धर्ममप्रमत्त
संयतस्य ।
૧ જ્ઞાવિચય ( જીનાજ્ઞાના વિવેક), અપાય વિચચ (સન્માગથી પડવાવડ થતી પીડાના વિવેક), ૩વિપાક વિચય (કર્મ ફળના અનુભવના વિવેક ) અને સસ્થાન વિચય (લાની આકૃતિના વિવેક )ને અર્થે જે વિચારણા તે ધર્મધ્યાન કહેવાય છે; તે અપ્રમત્ત સયતને હાય છે.
३८ उपशान्तक्षीणकषाययोश्च ।
ઉપશાંતષાય અને ક્ષીણયાય ગુણઠાણાવાળાને ધર્મધ્યાન
હાય છે.
३५ शुक् चाद्ये ।
શુકલધ્યાનના એ પહેલા ભેદ ઉપશાંતાચી અને ક્ષીણ ાચીને હાય છે.
४० परे केवलिनः ।
શુકલધ્યાનના પાછલા એ ભેદ કેવળનેજ હાય છે.
४१ पृथक्त्वैकत्ववितर्कसूक्ष्म क्रियाऽप्रतिपातिव्युपरत क्रि
યાનિવૃત્તીનિ ।
૧ પૃથક્ક્સ વિતર્ક, ૨ એકત્વ વિતર્ક, ૩ સૂક્ષ્મક્રિયા અપ્રતિપાતિ અને ૪ ગૃપતક્રિયા નિવૃત્તી એમ ચાર પ્રકાર શુકલધ્યાન જાણવુ.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) ४२ तत्त्र्येककाययोगायोगानाम् । - તે શુકલધ્યાન ત્રણ યોગવાળાને, ત્રણમાંથી એક વેગવાળાને, કાય યોગવાળાને અને અાગીને અનુક્રમે હોય છે. અર્થાત ત્રણ યોગ વાળાને પૃથકત્વ વિતર્ક, ત્રણમાંથી એક પેગ વાળાને એકત્વ વિતર્ક, કેવલ કાયયેગવાળાને સૂક્ષ્મક્રિયા અપ્રતિપાતિ અને અયોગીને ભુપતક્રિયા નિવૃત્તિ નામનું ધ્યાન હોય છે. ४३ एकाश्रये सवितर्के पूर्व ।
પૂર્વના બે શુકલધ્યાન એક દ્રવ્યાશ્રયી વિતર્ક સહિત હોય છે. (પ્રથમ પૃથક્વવિતર્ક વિચાર સહિત છે.)
અવિવાહિતી માં - વિચાર હિત અને વિતર્ક સહિત બીજું શુકલધ્યાન હોય છે. ४५ वितर्कः श्रुतम् ।
યથાયોગ્ય શ્રુતજ્ઞાન તે વિતર્ક જાણવે. ४६ विचारोऽर्थव्यञ्जनयोगसंक्रान्तिः ।
અથ, વ્યંજન અને વેગનું જે સંક્રમણ તે વિચાર.
આ અત્યંતર તપ સંવર હોવાથી નવીન કર્મ સંચયને નિવેધક છે, નિરારૂપ ફળ આપનાર હોવાથી કર્મની નિર્જર કરવા વાળે છે. અને નવીન કર્મને પ્રતિષેધક તથા પૂવોપાર્જિત કર્મને નાશક હોવાથી મોક્ષમાર્ગને પ્રાપ્ત કરાવનાર છે. ४ सम्यग्दृष्टिश्रावकविरतानन्तवियोजकदर्शनमोह
दपकोपशमकोपशान्तमोहदपकदीणमोहजिनाः
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) क्रमशोऽसंख्येयगुणनिर्जराः।
સમ્મણિ, શ્રાવક, વિરત (સાધુ), અનન્તાનુબંધિને નાશ કરનાર, દર્શનમોહક્ષક, મોહને શમાવતે, ઉપશાંતોહ, મેહને ક્ષીણ કરતો, ક્ષીણમેહ અને કેવળિમહારાજ એ ઉત્તરોત્તર એક એકથી અસંખ્ય ગુણ આધક નિજ કરવાવાળા છે HD पुलाकबकुशकुशीलानिम्रन्टस्नातका निर्ग्रन्थाः ।
પુલાક ( કિથિત આગમથી પતિત નહિ થાય તે), બકુશ (શીથીલાચારી પણ નિગ્રંથ શાસન ઉપર પ્રીતિ રાખનાર), કુશીલ (સંયમ પાળવામાં પ્રવૃત્ત પણ પોતાની ઇંદ્રિય સ્વાધીને નહિ રહેવાથી ઉત્તર ગુણેને પાળી શકે નહિ અને કારણ મળે જેને કષાય ઉત્પન્ન થાય તે), નિગ્રંથ (વિચરતા વીતરાગ છદ્મસ્થી, સ્નાતક ( સગી કેવળી, શૈલેશી પ્રતિપન્ન કેવળી), એ પાંચ પ્રકારના નિJથે હોય છે. Uए संयमश्रुतप्रतिसेवनातीर्थ लिङ्गलेश्योपपातस्थान
विकल्पतः साध्याः।
એ પાંચ નિર્ચ સંયમ, કૃત, પ્રતિસેવના તીર્થ, વેષ, લેશ્યા, ઉપપાત અને સ્થાન, એ વિકલ્પ વડે કરીને સાધ્ય છે. અર્થાત સંયમ, મૃત આદિ બાબતમાં કેટલા પ્રકારના નિર્ચા લાભે તે ઘટાવવું.
તે આ પ્રમાણે સામાયિક અને છેદેપસ્થાપ્ય ચારિત્રે પુલાક, બમશ અને પ્રતિસેવના સુશીલ એ ત્રણ પ્રકારના સાધુ હેય. પરિહાર વિશુદ્ધિ અને સૂક્ષ્મપરાય ચારિત્રે કપાય કુશીલ હેય. યથાખ્યાત ચારિત્રે નિરોધ અને સનાતક હેય. પુલાક, બકુશ અને
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૩) પ્રતિસેવના કુશીલ એ ત્રણ પ્રકારના સાધુઓ ઉત્કૃષ્ટથી દશ પૂર્વધર હેય. કષાય કશીલ અને નિગ્રન્થ ચિદ પૂર્વધર હેાય. પુલાક જઘન્યથી આચાર વસ્તુ (નવમા પૂવને અમુક ભાગ) સુધી શ્રત જાણે. બકુશ, કુશીલ અને નિથાને જઘન્યથી આઠ પ્રવચન માતા જેટલું શ્રત હોય. સ્નાતક-કેવળજ્ઞાની ઋતરહિત હોય (શ્રુતજ્ઞાન ક્ષપશમ ભાવથી થાય છે, કેવળીને તે ભાવ નથી પણ ક્ષાયિક ભાવ છે માટે શ્રુતજ્ઞાન કેવળીને ન હોય).
પાંચ મૂળ ગુણ (પાંચ મહાવ્રત) અને રાત્રિભેજન વિરમણ એ છ માંહેલા કેઇ પણ વ્રતને પરની પ્રેરણા અને આગ્રહથી દૂષિત કરવાવાળા પુલાક હોય. કેટલાક આચાર્ય કહે છે કે ફક્ત મૈથુન વિરમણને પુલાક દૂષિત કરે છે. બકુશ બે પ્રકારના છે. ઉપકરણમાં મમતા રાખનારા એટલે ઘણું મૂલ્યવાળા ઉપકરણો એકઠા કરીને વિશેષ એકત્ર કરવાની ઈચ્છાવાળા હેય તે ઉપકરણ બકુશ અને શરીર શેભામાં જેનું મન તત્પર છે એવા હમેશા વિભૂષા કરનારા શરીરબકુશ કહેવાય છે. પ્રતિસેવનાકુશળ હોય તે મૂળ ગુણને પાળે અને ઉત્તર ગુણમાં કાંઇ કાંઈ વિરાધના કરે છે. કષાયકુશળ, નિગ્રંથ અને સ્નાતક એ ત્રણ નિથાને, કેઈ જાતની પ્રતિસેવના (દૂષણ) નથી.
સવ તીર્થકરોના તીર્થમાં પાંચ પ્રકારના સાધુઓ હેય- એક આચાર્ય માને છે કે પુલાક, બકુશ, પ્રતિસેવનાશીલ એ તીર્થમાં નિત્ય હેય, બાકીના સાધુઓ તીર્થની હયાતીમાં અગર તીર્થ હયાતી ન હોય ત્યારે હેય.
લિંગ બે પ્રકારે છે દ્રવ્ય અને ભાવ; સર્વ સાધુઓ ભાવલિંગ હોયજ, દ્રવ્યલિગે ભજના જાણવી. (એટલે હોય અથવા
૧ રજોહરણ મુહપત્તિ વગેરે. ૨ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૪) ન પણ હોય) કા કાળવાળાને હેય અથવા ન હોય અને દીર્ઘકાળવાળાને અવશ્ય હેય.
પુલાકને છેલ્લી ત્રણ લેગ્યા હોય. બકુશ અને પ્રતિસેવના કશી લને છએ લેણ્યા હોય. પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્રવાળા કષાયકુશીલને છેલ્લી ત્રણ લેશ્યા હેય. સૂક્ષ્મપરાયવાળા કષાયકુશીલને તથા નિગ્રંથ અને સ્નાતકને ફક્ત શુકલ લેશ્યા હેય. અયોગી શૈલેશીપ્રાપ્ત તો અલેશી હેય.
પુલાક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા દેવપણે સહસ્ત્રાર દેવલેકે ઉપજે. બકુશ અને પ્રતિસેવનાશીલ બાવીશ સાગરોપમ સ્થિતિ સુધીના દેવપણે આરણ અષ્ણુત દેવલોકમાં ઉપજે. કષાયશીલ અને નિગ્રંથ સર્વાર્થસિદ્ધિમાં ઉપજે. સર્વે સાધુઓ જઘન્યથી પોપમ પૃથકત્વના આયુવાળા સૈધર્મ કલ્પમાં ઉપજે. સ્નાતક નિવાણ પદને પામે.
હવે સ્થાન આશ્રયી કહે છે—કષાયનિમિત્તક સંયમસ્થાને અસંખ્યાતા છે. તેમાં સવથી જઘન્ય લબ્ધિસ્થાનકે પુલાક અને કષાયકુશીલને હેય. તે બંને એક સાથે અસંખ્યાતા સ્થાને લાભે. પછી પુલાક વિચ્છેદ પામે અને કષાયકુશીલ અસંખ્યાતા સ્થાને એકલો લાભે. પછી કવાયકુશીલ, પ્રતિસેવનાશીલ અને બકુશ કશીલ એક સાથે અસંખ્યાતા સ્થાને લાભે. પછી બકુશ વિચ્છેદ પામે. પછી અસખ્યાતા સ્થાને જતાં પ્રતિસેવના કુશીલ વિ છેદ પામે. અહીંથી ઉપર અષાય સ્થાનો છે. ત્યાં નિગ્રન્થજ જાય. તે પણ અસંખ્યાતા સ્થાન જઇને વિવેદ પામે. આથી ઉપર એક જ રસ્થાને જઇને નિગ્રંથ સ્નાતક નિર્વાણ પામે. એઓની સંયમલબ્ધિ અનંતાનંત ગુણ હોય છે.
૧ મરૂદેવી વગેરેની પેઠે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) I uથ હરામોધ્યાયઃ | १ मोहदयाज्ञानदर्शनावरणान्तरायदयाच केवलम् ।
મેહનીયને ક્ષય થવાથી અને જ્ઞાન-દર્શનાવરણના તથા અ તરાયના ક્ષય થકી કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે.
આ ચાર કર્મપ્રકૃતિનો ક્ષય કેવળજ્ઞાનને હેતુ છે. સૂત્રમાં મેહના ક્ષય થકી એમ જુદુ ગ્રહણ કર્યું છે તે કમ દશાવવાને માટે જાણવું, તેથી એમ સૂચવાય છે કે મેહનીય કર્મ પ્રથમ સર્વથા ક્ષય પામે તે પછી અંતર્મુહૂર્તમાં જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને અંતરાય એ ત્રણ કર્મને એક સાથે ક્ષય થાય ત્યારે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય.
५ बन्धहेत्वनावनिर्जरान्याम् । મિથ્યા દશનના કારણે થતા બંધને અભાવ અને બાંધેલાં કર્મની નિર્જરાથી સમ્ય દશનાદિની યાવત કેવલ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે.
३ कृत्स्नकर्मदयो मोदः । સકલ કમને ક્ષય તે મેક્ષ કહેવાય છે. ४ श्रौपशमिकादिनव्यत्वानावाचान्यत्र केवलसम्यक्त्वज्ञानदर्शनसिघवेन्यः।
કેવળ (સાયિક) સમ્યકત્વ, કેવળ જ્ઞાન, કેવળ દશન અને સિદ્ધત્વ (આ ક્ષાયિક ભાવે સિદ્ધને નિરતર હેય માટે) શિવાય બાકીના ઔપશમિકાદિ ભાવ અને ભવ્યત્વ તેને અભાવ થવાથી મોક્ષ થાય છે.
દર્શનસપ્તકના ક્ષયે કેવળ સમ્યકત્વ, જ્ઞાનાવરણના ક્ષયે કેવળજ્ઞાન, દર્શનાવરણના ક્ષયે કેવળદર્શન અને સમસ્ત કર્મના ક્ષયે સિદ્ધત્વ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૬)
५ तदनन्तरमूर्ध्व गबत्यालोकान्तात् ।
તે (સકલ કર્મનો ક્ષય) પછી જીવ ઉંચે લેકાન્ત સુધી જાય છે.
કર્મને ક્ષય થયે છતે દેહવિગ, સિધ્યમાન ગતિ અને લોકાનની પ્રાપ્તિ એ ત્રણે આ મુક્ત જીવને એક સમયે એક સાથે થાય છે. પ્રયોગ (વીતરાયના ક્ષય અથવા ક્ષપશમ દ્વારા ચેષ્ટા, રૂપ) પરિણામે અથવા સ્વાભાવિક ઉત્પન્ન થયેલ ગતિ કિયા વિશેષને કાર્ય દ્વારા ઉત્પત્તિ કાળ, કાર્યારંભ અને કારણ વિનાશ જેમ એક સાથે થાય છે તેમ અહીં પણ સમજવું. ६ पूर्वप्रयोगादसङ्गत्वाद्बन्धछेदात्तथागतिपरिणामाच्च
તદ્રુતિઃ |
પૂર્વના પ્રવેગ થકી, અસગપણ થકી, બધ છેદ થકી અને સિદ્ધની ગતિને સ્વભાવ તેવો હોવાથી તે મુક્ત જીવોની ગતિ (ગમન) થાય છે. ७ क्षेत्रकालगतिलिङ्गतीर्थचारित्रप्रत्येकबुघ्बोधितझानावगाहनान्तरसंख्याल्पबहुत्वतः साध्याः ।
ક્ષેત્ર, કાળ, ગતિ, લિંગ, તીર્થ, ચારિત્ર, પ્રત્યેકબુદ્ધાધિત (પ્રત્યેક બુદ્ધ, સ્વયં બુદ્ધ, બુદ્ધ બાધિત), જ્ઞાન, અવગાહના, અંતર, સંખ્યા અને અલ્પ બહુત્વ વડે કરીને સાધવા જોઈએ. એટલે એટલા અનુયોગ વડે સિદ્ધની વિચારણા કરવી.
તે આ પ્રમાણે–અહીં પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય–પહેલાની અવસ્થાએ પ્રરૂપણ કરવી અને પ્રત્યુત્પન્ન ભાવ પ્રજ્ઞાપનીય-વત્તભાન અવસ્થાએ જણાવવું એમ બે નયની વિવેક્ષા છે.
૧ ક્ષેત્ર–પ્રત્યુપન્ન ભાવે સિદ્ધક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થાય. પૂર્વભાવે
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૭) જન્મ આશ્રયી પંદર કમભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયેલ સિદ્ધ થાય અને સંહરણ આશ્રયી આખા મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થાય. પ્રમત્તસંવત અને દેશવિરતનું હરણ થાય છે. સાધ્વી, વેદરહિત, પરિહારવિશુદ્ધિસંત, પુલાક, અપ્રમત્ત, વૈદ પૂર્વ અને આહારક શરીરીનું સંહરણ થતું નથી. ઋજુસૂત્ર અને શબ્દાદિ ત્રણ નય પ્રત્યુત્પન્ન પ્રજ્ઞાપનીય જાણવા અને બાકીના ન બને ભાવને જણાવે છે.
૨ કાળ–પ્રત્યુત્પન્ન પ્રજ્ઞાપનીય ભાવે અકાળે સિદ્ધિ પામે. પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીયની અપેક્ષા એજન્મથી ઉત્સપિણું–અવસર્પિણી અને ઉત્સપિણુ–અવસર્પિણ (મહાવિદેહને અવસ્થિત કાળો, તેમાં ઉત્પન્ન થયેલ સિદ્ધ થાય. સહરણ થકી પણ એજ કાળમાં ઉત્પન્ન થયેલ સિદ્ધ થાય. એટલું વિશેષ છે કે અવસર્પિણુમાં ત્રીજા આરાના સંખ્યાતા વર્ષ બાકી રહે છતે જન્મેલ અને ચોથા આરામાં ઉત્પન્ન થયેલા સિદ્ધ થાય. ચેાથામાં જન્મેલ હોય તે પાંચમા આરામાં સિદ્ધ થાય પણ પાંચમામાં ઉત્પન્ન થયેલ સિદ્ધ ન થાય. બાકીના આરામાં સિદ્ધ ન થાય. સંહરણ આશ્રયી સર્વ કાળે સિદ્ધ થાય. ઉસપિણીનું એ ( અવસર્પિણી) થી ઉલટું જાણવું.
૩ ગતિ–પ્રત્યુપન્ન પ્રજ્ઞાપનીય ભાવે સિદ્ધિ ગતિમાં સિદ્ધ થાય. બાકીના નો અનાર પશ્ચાતકત ગતિવાળા અને એકાન્તર પશ્ચાતકૃત ગતિ વાળા એમ બે ભેદથી છે. અનાર પશ્ચાતકૃત ગતિવાળા મનુષ્ય ગતિમાં સિદ્ધ થાય. એકાન્તર પશ્ચાત કૃત ગતિવાળા સામાન્ય થકી સર્વ ગતિમાંથી આવેલા સિદ્ધ થાય.
૪ લિંગ–પ્રત્યુપન્ન ભાવ પ્રજ્ઞાપનીયે વેદવિનાના સિદ્ધ થાય. પૂર્વ ભાવ પ્રજ્ઞાપનીયે ત્રણે લિંગ (વેદ) વાળા અને ત્રણે લિંગથી આવેલા સિદ્ધ થાય.
૧ સિદ્ધના જ રહે છે તે ક્ષેત્રમાં (સિદ્ધ શિલા ઉપર) કાળની ગણતરી નથી માટે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૮ )
૫ તી—તીર્થંકરના તીર્થમાં જિન [ તીર્થંકર] સિદ્ધ, અજિન પ્રત્યેક યુદ્ધ, ગણધર ] સિદ્ધ અને સ્વલિંગ [ સા ] સિદ્ધ થાય છે. એજ પ્રમાણે તીર્થંકરી [સ્રી તીર્થંકર] ના તીર્થમાં પણ પૂર્વોક્ત ભેદવાળા સિદ્ધ થાય છે.
હું લિંગ—પ્રત્યુપન્ન ભાવ પ્રજ્ઞાપનીયે અલિંગી સિદ્ધ થાય, પૂર્વી પ્રજ્ઞાપનીયભાવે સ્વલિંગે [ સાધુવેષે ] ભાવલિ‘ગી સિદ્ધ થાય, દ્રવ્યલિંગ ત્રણ પ્રકારે છે.—સ્થલિગ, અન્યલિંગ અને ગૃહસ્થલિંગ, એ ત્રણે લિંગમાં ભુજના જાણવી. તે સર્વે ભાવલિ'ગને પ્રાપ્ત થયેલા હોય તે સિદ્ધ થાય, અહીં લિંગ એટલે વેષ સમજવે.
૭ ચારિત્ર—પ્રત્યુત્પન્ન પ્રજ્ઞાપનીયભાવે નાચારિત્રીનાઅચારિત્રી સિદ્ધ થાય. પૂર્વભાવ પ્રજ્ઞાપનીય અનંતર પશ્ચાતકૃતિક અને પરપરપશ્ચાતકૃતિક એમ બે ભેદે છે. અનંતર પશ્ચાતકૃતિવાળા યથાખ્યાત ચારિત્રવાળા મેાક્ષે જાય. પરપર પશ્ચાતકૃતિવાળા વ્યજિત (નામેાદ્રારાએ સ્પષ્ટ કરેલ ) અને અન્યજિત-વાક્તથી વિપરીત અર્થાત્ સામાન્ય સખ્યાથી જણાવેલ એમ બે ભેદવાળા છે. અવ્યજિતમાં ત્રણ ચારિત્રવાળા, ચાર ચારિત્રવાળા, પાંચ ચારિત્રવાળા સિદ્ધ થાય. વ્યંજિતમાં સામાયિક, સૂક્ષ્મસ પરાય અને યથાખ્યાત એ ત્રણ ચારિત્રવાળાસિદ્ધ થાય; દાપસ્થાપનીય, સૂક્ષ્મસપરાય અને ચચાખ્યાત ચારિત્રવાળા સિદ્ધ થાય; સામાયિક, છે દાપસ્થાપ્યું, સૂક્ષ્મ સપરાય, યથાખ્યાત ચારિત્રવાળા સિદ્ધ થાય; છેઢાપસ્થાપ્ય, પરિહાર વિશુદ્ધિ, સૂક્ષ્મસપરાય, યથાખ્યાત ચારિ ત્રવાળા સિદ્ધ થાય; સામાયિક, છેદાપસ્થાપ્ય, પરિહારવિશુદ્ધિ, સુક્ષ્મસ પરાય, યથાખ્યાત ચારિત્રવાળા સિદ્ધ થાય.
૮–પ્રત્યેક યુદ્ધમાધિત સિદ્ધ ચાર પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે— સ્વયંબુદ્ધ સિદ્ધ તેના બે ભેદ તીર્થંકર, અને પ્રત્યેકબુદ્ધ. બીજાના ઊપદેશથી એધ પામેલા હેાય તે બુદ્ધાધિત સિદ્ધ તે એ પ્રકારે છે–
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૯) એક પરને બેધ કરનારા અને બીજા પિતાનું ઈચ્છિત કરવાવાળા.
૯ જ્ઞાન–પ્રત્યુત્પન્ન પ્રજ્ઞાપનીય ભાવે કેવળજ્ઞાનવાળા સિદ્ધ થાય. પૂવભાવ પ્રજ્ઞાપનીય ભાવ અનંતર પશ્ચાત કૃતિક અને પરપર પશ્ચાત કૃતિક એમ બે ભેદવાળે છે. તે વળી અત્યંજિત અને વ્યંજિત ભેદવાળો છે. અત્યંજિતમાં બે, ત્રણ, ચાર જ્ઞાન વડે સિદ્ધ થાય. વ્યંજિતમાં પણ અતિશ્રત વગેરે બે, ત્રણ, ચાર જ્ઞાનવડે સિદ્ધ થાય.
૧૦ અવગાહના–પૂર્વ-પ્રજ્ઞાપનીય ભાવે ઉત્કૃષ્ટથી પ૦ ધનુષ્યથી ધનુષ્ય પૃથકત્વ અધિક અવગાહનાવાળા સિદ્ધ થાય. જઘન્યથી અંગુલ પૃથકત્વ હીન સાત હાથની અવગાહનાવાળા સિદ્ધ થાય [ તીર્થકર મહારાજની અપેક્ષાએ આ કહેલું છે અન્યથા સામાન્ય તે બે હાથની અવગાહનાવાળા પણ સિદ્ધ થાય ]. પ્રત્યુત્પન પ્રજ્ઞાપનીય ભાવે પિતાની અવગાહનાથી ત્રીજે ભાગે ન્યૂન અવગાહનાએ સિદ્ધ થાય. એટલે સિદ્ધ થાય ત્યાં પોતાના છેલ્લા શરીરને ત્રીજો ભાગ ન્યૂન એટલી અવગાહના રહે.
૧૧ અંતર–અનતર દિશામાં સિદ્ધ થનાર સિદ્ધ જઘન્યથી બે સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી આઠ સમય સુધી સિદ્ધિ જાય અને સાંતર દશામાં સિદ્ધ થતા સિદ્ધનું જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટ છ માસનું અંતર જાણવું.
૧૨ સંખ્યા–એક સમયમાં જઘન્યથી એક સિદ્ધ થાય અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૦૦ સિદ્ધ થાય.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) ઉપસંહાર.
– E – એ પ્રકારે નિસર્ગ ( સ્વાભાવિક] અગર અધિગમ [ ગુરૂ ઉપદેશ ] થી ઉત્પન્ન થયેલ, તત્ત્વાથ શ્રદ્ધાનરૂપ, શંકાદિ અતિચાર રહિત, પ્રશમ [ સમતા-સંવેગ મિક્ષ સુખની અભિલાષા]– નિર્વેદ [સંસારથી ઉઠેગ ]-અનુકંપા [ દયા ] અને આસ્તિકતા [ વિતરાગ ભાષિત વચનમાં હઠ શ્રદ્ધાન ] ના પ્રગટ થવા રૂપ અને વિશુદ્ધ એવું સમ્ય દર્શન પામીને અને સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિ થકી વિશુદ્ધ જ્ઞાન મેળવીને નિક્ષેપ, પ્રમાણ, નય, નિંદશ, સત્સ
ખ્યા વગેરે ઉપાવડે જીવાદિ તના અને પરિણામિક, ઔદયિક, આપશમિક, ક્ષાપશમિક અને ક્ષાયિક ભાવના યથાર્થ તત્ત્વને જાણીને પરિણામિક અને ઔદયિક ભાવની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ, અન્યતાનુગ્રહ [રૂપાંતર પરિણામ ] અને નાશના તત્વને જાણનાર, વિરક્ત, નિ:સ્પૃહ, ત્રણ ગુપ્તિએ ગુપ્ત, પાંચ સમિતિએ સમિત (યુક્ત ], દશવિધ યતિધર્મના અનુષ્ઠાન થકી અને તેનું ફળ દેખવાથી મેક્ષ પ્રાપ્તિના પ્રવર્તનવડે અત્યંત વૃદ્ધિ પામેલ શ્રદ્ધા અને સંવેગવાળે; ભાવના [મૈત્રી વિગેરે ચાર] વડે ભાવિતાત્મા, દ્વાદશ અનુપ્રેક્ષાઓવરે સ્થિર કયા છે આત્મા જેણે એવો; અનાસક્ત; સંવર કરવાથી અર્થાત નિરાશવપણું હોવાથી અને વિરક્ત અર્થાત નિ:સ્પૃહ હેવાથી નવીન કમ સંચયથી રહિત; પરિષહના જય થકી અને બાહ્ય અભ્યતર તપના અનુષ્ઠાન અને અનુભાવ થકી સમ્યગદષ્ટિ અને દેશવિરતિથી માંડી જિન પર્વતના પરિણામઅધ્યવસાય અને વિશુદ્ધિરૂપ સ્થાનાતરેની ઉત્તરોત્તર અસંખ્યગુણ ઉત્કર્ષતાની પ્રાપ્તિવડે પૂર્વોપાર્જિત કમને નિર્જર, સામાયિકથી માંડી સૂક્ષ્મપરાય પર્વતના સંયમ સબધિ વિશુદ્ધિ
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૧) સ્થાનેની ઉત્તરોત્તર પ્રાપ્તિ થકી, પુલાક વગેરે નિથાના સંયમ પાળવાના વિશુદ્ધિ સ્થાન વિશેની ઉત્તરોત્તર પ્રાપ્તિ વડે યુક્ત, અત્યંત ક્ષય કર્યો છે આ અને રેદ્ર દયાન જેણે એવો; ધમ થાનની દઢતાથી પ્રાપ્ત કર્યું છે સમાધિબળ જેણે એ, પૃથકત્વ વિતક અને એકત્વ વિતર્કમાંના એક શુકલ ધ્યાનમાં વતે જીવ અનેક પ્રકારની ઋદ્ધિઓને પ્રાપ્ત કરે છે. તે આ પ્રમાણે-આમ ઓષધી [ સ્પર્શ માત્ર ઓષધરૂપ-હાથના સ્પર્શ માત્ર પોતાના તેમજ પારકા રેગને નાશ કરે તેવી શક્તિ ], વિપ્ર ઓષધિ [વડી નીતિ, લઘુ નીતિના અવયવે વ્યાધિ નાશ કરે તેવી શક્તિ ], સર્વ ઓષધિ (દંત, નખ, કેશ, રેમ ઇત્યાદિ અવયવો જેના ઓષધિ રૂપ હોય, તેનું સ્પશર કરેલ પાણુ અનેક રોગને હણે તેને સ્પર્શ કરેલ પવન બીજાના વિષાદિ હરે તેવી શક્તિ ], શ્રાપ અને આશીર્વાદના સામર્થ્યને ઉત્પન્ન કરે તેવી વચન સિદ્ધિ, ઈશિવ [ સ્થાવર પણ આજ્ઞા માને એવી શક્તિ, તીર્થંકર ચકવતિ વગેરે ની ઋદ્ધિને વિસ્તારી શકે એવી પ્રભુતા ], વશિત્વ [જીવ અજીવ સર્વ પદાથ વશ થાય એવી શકિત ], અવાધજ્ઞાન, વૈક્રિયપણું, અણિમા, લઘિમા, મહિમા, અણુત્વ, ઇત્યાદિ કમલની નાળ [સૂત્ર ]ના છિદ્રમાં પણ પ્રવેશ કરવાની શક્તિ તે અણિમા. હલકાપણું તે લઘિમા, જેમકે વાયુ કરતાં પણ હલકા થઈ શકાય. મહેટાપણું તે મહિમા, જેમકે મેરૂ થકી પણ મહેસું શરીર કરી શકાય. ભૂમિ ઉપર રહ્યા હતાં અંગુલીના અગ્ર ભાગવડે મેરૂ પર્વતની ટોચ અને સૂર્યાદિકને સ્પશે તે પ્રાપ્તિ. પાણીમાં પૃથ્વીની જેમ પગે ચાલે અને પૃથ્વી ઉપર પાણીની પેઠે ડુબી જાય ને બહાર નિકળે એવી શક્તિ તે પ્રાકામ્ય. જેવડે અગ્નિની જ્યોત, ધૂમ્ર, ઝાકળ, વરસાદ, પાણીની ધારા, કરેળીયાની જાળ, તિષ્કવિમાનેના કિરણ અને વાયુ એમાંના કેઈ પણ એકને ગ્રહણ કરીને આકાશમાં ચાલે
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
તેવી શક્તિ તે જ ઘાચારણ, જેનાથી આકાશને વિષે ભૂમિની જેમ ચાલે, પક્ષીની પેઠે ઉંચે ઉડવુ, નીચે ઉડવુ* વગેરે કરે તેવી શક્તિ તે આકારા ગતિ ચારણ, આકાશ [ ખાલી જગ્યા ]ની પેઠે પત મધ્યેથી પણ ચાલી શકે તેવી શક્તિ તે અપ્રતિઘાતિ, અદૃશ્ય થવું તે અતર્ધાન શક્તિ. જુદા જુદા પ્રકારના અનેક રૂપને એક સાથે કરી શકે તથા વિશેષ તેજ ઉત્પન્ન કરી શકે તેવી શક્તિ તે કામરૂપી અર્થાત્ મરજી માફક રૂપ ધારણ કરી શકાય તે. ઈત્યાદિઋદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. વળી ઇન્દ્રિયાને વિષે મતિજ્ઞાનની વિશુદ્ધિ વધારે હોવાથી સ્પશન, આસ્વાદન, સુઘવું, જોવુ, સાંભળવુ એ વિ ષચેાના દૂર થકી પણ અનુભવ કરે છે. એક સાથે અનેક વિષયનુ શ્રવણ જ્ઞાન થાય તેવી શક્તિ તે સભિન્ન જ્ઞાન, એ વગેરે. કાષ્ઠબુદ્ધિ; [ જેમ કાઢામાં અનાજ વગેરે ભંડારેલું રહે તેની પેઠે ભણેલ સૂત્ર વગેરે વિસ્મરણ થયા વિના યાદ રહે ]; બીજબુદ્ધિ [ એક અરૂપ બીજને સાંભળવે કરી ઘણા અને નીપજાવી કાઢે, જેમ એક અનાજનું બીજ વાવવાથી ઘણું નીપજે,તેમ]; પછ પ્રકરણ, ઉદ્દેશ, અધ્યાય, પ્રામૃત, વસ્તુ, પૂર્વ અને અંગ એનું અનુસારીપણું અર્થાત્ પાદિ થોડા જાણ્યાં સાંભળ્યાં હોય તાપણ સપૂર્ણ મેળવી શકે; ઝુમતિ, વિપુલમતિ, પરચિત્ત ( અભિપ્રાય ) જ્ઞાન, ઇચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિ અને અનિષ્ટ વસ્તુની અપ્રાપ્તિ વગેરે મન સ`ધિ ઋદ્ધિઓ જાણવી. ક્ષીરાશ્રવ ( દુધના પ્રવાહના ઝરવા તુલ્ય વચનની મિષ્ટતા ), મવાશ્રય ( મધુના પ્રવાહ જેવા વચનની મિષ્ટતા ), વાદિપણું ( વાદ વિવાદમાં કુરાળતા ), સ` કૃતજ્ઞ ( સર્વ પશુ પક્ષી આદિના શબ્દને જાણે ) અને સ સત્ત્વાવમાધન ( સર્વ પ્રાણીને આધ કરી શકે તેવી શક્તિ ) વગેરે વચન સબંધિ ઋદ્ધિ જાણવી. તથા વિદ્યાધર્પણ, આશીવિષપણ‘ (દાઢાની અ’દર ઝેર ઉત્પન્ન થાય, શાપે કરી બીજાને મારી શકે તે ) અને ભિન્ના
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૩)
ક્ષર ( ન્યૂન ) ચાદ પૂર્વધરપણું અને સપૂર્ણ (અભિન્નાક્ષર) પૂર્વધરપણું” વગેરે પણ ઋદ્ધિએ જાણવી.
તે વાર પછી નિ:સ્પૃહ હોવાથી તે ઋદ્ધિઓમાં આક્તિ રહિત અને માહનીય કર્મના ક્ષષક પરિણામમાં સ્થિત રહેલા એવા તે જીવનું અઠ્ઠાવીશ પ્રકારવાળું માહનીય ક્રમે સવ થા નાશ પામે છે. તે વાર પછી છાસ્થ વીતરાગપણું પ્રાપ્ત થયેલા તે જીવના અંતમુહૂતવડે જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને અંતરાય ક સમકાળે સર્વથા નારા પામે છે. તે પછી સંસારના બીજ ( ઉત્પત્તિ ) રૂપી અધનથી સર્વથા મુક્ત, ફળરૂપ બધનથી મેાક્ષની અભિલાષાવાળા, યથાખ્યાત ચારિત્રવાળા, જિન, કેવળી, સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી, શુદ્ધ, બુદ્ધ, કૃતકૃત્ય, સ્નાતક થાય છે. તે વાર પછી વેદનીય, નામ, ગાત્ર અને આયુષ્ય કર્મના ક્ષય થકી લખધનથી રહિત, પૂર્વે ગ્રહણ કરેલ ઈંધનને માળી નાંખ્યા છે જેણે અને ( નવા ) ઇંધનરૂપ ઉપાદાનકારણ રહિત એવા અગ્નિની પેઠે પૂર્વ ઉપાર્જન કદંલ ભવનો નાશ થવાથી અને હેતુના અભાવથી હવે પછી. ( નવા) જન્માની ઉત્પત્તિ નહિ હાવાથી શાંત, સંસાર સુખથી વિલક્ષણ, આત્યંતિક ( અનત ), એકાંતિક, ઉર્ષમારહિત, નિતિરાય ( શ્રેષ્ઠ ), નિત્ય એવા નિવાણ ( મેક્ષ ) સુખને પામે છે.
एवं तत्परिज्ञाना - द्विरक्तस्यात्मनो भृशम् ; વૃક્; निरास्रवत्वाच्छिन्नायां, नवायां कर्मसन्ततौ. पूर्वार्जितं क्षपयतो, यथोक्तैः क्षयहेतुभिः ; संसारबीजं कात्स्न्र्त्स्न्येन, मोहनीयं महीयते. ततोऽन्तरायज्ञानघ्न- दर्शनघ्नान्यनन्तरम् ; महीयन्तेऽस्य युगपत्,
त्रीणि कर्माण्यशेषतः
11 2 11
॥ ૨ ॥
॥ ૨ ॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२४ ) गर्भसूच्यां विनष्टायां यथा तालो विनश्यति, तथा कर्मक्षयं याति मोहनीये क्षयं गते. ततः क्षीणचतुष्कर्मा, प्राप्तोऽथाख्यातसंयमम् ; बीजबन्धननिर्मुक्तः, स्नातकः परमेश्वरः. शेषकर्मफलापेक्षः, शुद्धो बुद्धो निरामयः; सर्वज्ञः सर्वदर्शी च, जिनो भवति केवली. कृत्स्नकर्मक्षयादूर्ध्वं, निर्वाणमधिगच्छति; यथा दग्धेन्धनो वह्नि, - र्निरुपादानसन्ततिः, दग्धे बीजे यथाऽत्यन्तं, प्रादुर्भवति नाङ्कुरः, कर्मबीजे तथा दग्धे, नारोहति भवाङ्कुरः. तदनन्तरमेवोर्ध्व - मालोकान्तात् स गच्छति; पूर्वप्रयोगासङ्गत्व-बन्धच्छेदोर्ध्वगौरवैः. कुलालचक्रे दोलाया - मिषौ चापि यथेष्यते; पूर्वप्रयोगात्कर्मेह, तथा सिद्धिगतिः स्मृता.
118 11
114 11
॥६॥
॥७॥
112 11
118 11
112011
मृल्लेपसङ्गनिर्मोक्षा-यथा दृष्टाप्खलाबुनः कर्मसङ्गविनिर्मोक्षा - तथा सिद्धिगतिः स्मृताः. ॥११॥
એ પ્રકારના તત્ત્વોને સારી રીતે જાણવા થકી સર્વથા વિક્ત થયેલ અને પૂર્વપાર્જિત કર્મને શાસ્ત્રોક્ત ક્ષય કરવાના હેતુઓવ ખપાવનાર આત્મા ( જીવ)નું, નિરાશ્રવણુ હાવાથી નવીન ક સંતતિ ( પરપરા છેઃ થયે છતે . સસારના બીજરૂપ મેાહનીય ક્રુ સર્વથા નાશ પામે છે. ૧–૨.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫) તે વાર પછી તરત જ તે જીવના અંતરાય, જ્ઞાનાવરણ અને દશનાવરણ એ ત્રણે કમ એક સાથે સર્વથા નાશ પામે છે. ૩.
જેવી રીતે ગર્ભસૂચિ (વચ્ચેનું અંકુરો-તંતુ) નાશ થયે છતે તાડવૃક્ષ નાશ પામે છે તેવી રીતે મેહનીય કર્મ ક્ષય થયે છતે બીજા કમ ક્ષય પામે છે. ૪.
તે વાર પછી ખપાવ્યાં છે ચાર કમી જેણે એવો અને પ્રાપ્ત કર્યું છે યથાખ્યાત ચારિત્ર જેણે એવો આત્મા બીજ બંધનથી રહિત, સ્નાતક, પરમેશ્વર થાય છે. પ.
બાકીના કર્મ હોવાથી મોક્ષ ફળની અપેક્ષાવાળો શુદ્ધ, બુદ્ધ, નિરામય (રોગ રહિત), સવજ્ઞ, સર્વદશી, જિન એ. કેવળી થાય છે. ૬.
સમસ્ત કર્મના ક્ષય થવા પછી તે નિર્વાણને પામે છે. જેમ બાળ્યાં છેપૂર્વના ઇંધન જેણે અને નવીન ઇંધનરૂપ ઉપાદાન સંતતિ રહિત એ અગ્નિ શુદ્ધ દેદીપ્યમાન રહે છે તેમ છવા શુદ્ધતાને પામે છે. ૭.
જેમ બીજ બળી ગયે છતે અંકુરે બિલકુલ ઉત્પન્ન થતો નથી તેમ સંસાર બીજ બળી ગયે છતે ભવરૂ૫ અંકુર પેદા થતા નથી. ૮.
તે વાર પછી તરતજ પૂર્વ પ્રાગ, અસંગ, બધ છેદ અને ઉર્વ શૈરવ વડે કરીને તે લેકાંત સુધી જાય છે. ૯.
કુંભારને ચાક, હિંડલા અને બાણને વિષે જેમ પૂર્વ પ્રગથી ભ્રમણ, ગમનાદિ કિયા થાય છે તેવી રીતે અહિં પૂર્વ પ્રયોગથી સિદ્ધની ગતિરૂપ ક્રિયા કહેલ છે–થાય છે. ૧૦.
જેવી રીતે માટીના લેપ રૂપ સંગથી સર્વથા મુક્ત થવાથી તુંબડાની પાણીમાં ઉર્ધ્વગતિ દેખાય છે તેવી જ રીતે કમરૂપ સંગથી સર્વથા નિમુક્ત થવાથી સિદ્ધની ઉર્વ ગતિ કહેલી છે. ૧૧.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१२६) एरण्डयन्त्रपेडासु, बन्धच्छेदाधथा गतिः, कर्मबन्धनविच्छेदा-सिद्धस्यापि तथेष्यते. ॥१२॥ ऊर्ध्वगौरवधर्माणो, जीवा इति जिनोत्तमैः; अधोगौरवधर्माणः, पुद्गला इति चोदितम्. ॥१३॥ यथाऽधस्तिर्यगूज़ च, लोष्टवाय्वग्निवीतयः; स्वभावतः प्रवर्तन्ते, तथोर्वं गतिरात्मनाम्.
॥१४॥ अतस्तु गतिवैकृत्य-मेषां यदुपलभ्यते; कर्मणः प्रतिघाताच, प्रयोगाच तदिष्यते. ॥१५॥ अधस्तिर्यगथोर्ध्व च, जीवानां कर्मजा गतिः; ऊध्वमेव तु तद्धमों, भवति क्षीणकर्मणाम्. ॥१६॥ द्रव्यस्य कर्मणो यद्वदुत्पत्त्यारम्भवीतयः; समं तथैव सिद्धस्य, गतिमोक्षभवक्षयाः ॥१७॥ उत्पत्तिश्च विनाशश्च, प्रकाशतमसोरिह, युगपद्भवतो यद्वत् , तथा निर्वाणकर्मणोः ॥१८॥ तन्वी मनोज्ञा सुरभिः, पुण्या परमभास्वरा; पारभारानामवसुधा, लोकमूर्ध्नि व्यवस्थिता. ॥१९॥ नृलोकतुल्यविष्कम्भा, सितच्छन्ननिभा शुभा; ऊर्ध्वं तस्याः क्षितेः सिद्धा, लोकान्ते समवस्थिताः॥२०॥ तादात्म्यादुपयुक्तास्ते, केवलज्ञानदर्शनैः; सम्यक्त्वसिद्धतावस्था-हेत्वभावाच निष्क्रियाः. ॥२१॥
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૭). ततोऽप्यूवं गतिस्तेषां, कस्मानास्तीति चेन्मतिः; ધમતિયામાવા હિતુતિઃ પર પરરા
એરંડના ગુચ્છાના બંધના છેદન થકી જેમ એરડ બીજની ગતિ થાય છે તેવી રીતે કર્મરૂપ બંધના છેદન થકી સિદ્ધની પણ ઉર્ધ્વગતિ ગણાય છે. ૧૨. - ઉર્ધ્વ ગમનના ગૈરવ ધર્મવાળા જીવો છે અને અધોગમનના ૌરવ ધર્મવાળા પુદ્ગલે છે, એમ જિન-કેવલી માટે ઉત્તમ એવા તીર્થકરોએ કહેલું છે. ૧૩.
જેવી રીતે પાષાણુ, વાયુ અને અગ્નિની ગતિઓ સ્વભાવેજ અનુક્રમે અધે, તિષ્ઠિ અને ઉર્ધ્વ પ્રવર્તે છે તેવી રીતે આત્માની ગતિ પણ સ્વભાવે ઉર્વ થાય છે. ૧૪.
ઉપર કહેલ કરતાં જુદી રીતે એ જીવ પુદ્ગલાદિની ગતિ જે થાય છે તે કર્મથી, પ્રતિઘાતથી અને પ્રયોગથી થાય છે. ૧૫.
જીવેની કવડે અધો, તિર્યક અને ઉર્ધ્વગતિ થાય છે પરંતુ ક્ષીણ થયાં છે. કર્મ જેનાં એવા જીવોની તે ઉર્ધ્વગતિજ થાય છે. કેમકે જીવ સ્વભાવે ઉર્ધ્વગતિ ધર્મવાળે છે. ૧૬.
જેવી રીતે દ્રવ્યમાં ક્રિયાની ઉત્પત્તિ, આરભ અને નાશ એક સાથે થાય છે તેવી જ રીતે સિદ્ધની ગતિ, મેક્ષ અને ભવને ક્ષય સાથે થાય છે. ૧૭.
અહીં જેમ પ્રકાશની ઉત્પત્તિ અને અધિકારને નાશ સાથે થાય છે તેવી રીતે નિર્વાણ (મેક્ષ)ની ઉત્પત્તિ અને કર્મને નાશ સાથે થાય છે ૧૮.
સૂક્ષ્મ, મનેહર, સુગંધી, પવિત્ર અને પરમ પ્રકારમય પ્રાગભારા નામની પૃથ્વી લકક્ષેત્રના માથે રહેલ છે. ૧૯.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १२८ )
તે મનુષ્યલાક તુલ્ય ( ૪૫ લાખ યાજન ) વિસ્તારવાળી, શ્વેત છત્ર તુલ્ય વર્ણ વાળી શુભ છે. તે પ્રાક્ભારા પૃથ્વી ઉપર ઉંચે ( એક ચેાજન પ્રદેશમાં છેવટના ચેાજનના ૨૪ મા ભાગમાં) લેાના અંતે સિદ્ધો રૂડે પ્રકારે રહેલા છે. ૨૦.
તેઓ તાદાત્મ્ય સબધથી કેવળજ્ઞાન અને કેવળ દર્શને કરી સહિત ( કેવળજ્ઞાન દર્શનના ઉપયાગવાળા ) છે. સમ્યકત્વ સિદ્ધતા અવસ્થા સહિત છે અને હેતુના અભાવે નિષ્ક્રિય છે. ૧૧.
જો કદાચ એવી બુદ્ધિ (શકા) થાય કે તેની તેનાથી પણ ઉંચે ગતિ શા માટે ન થાય ? તે। એ આશકાના ઉત્તર કહે છે. ધાસ્તિકાયના અભાવ હાવાથી ( સિદ્ધોની ) ઉંચે ગતિ ન થાય डेभट्टे धर्भास्तिमाय ( ४ ) गतिनो परम हेतु छे. २२.
9
संसारविषयातीतं मुक्तानामव्ययं सुखम्; अव्यावाधमिति प्रोक्तं परमं परमर्षिभिः; स्यादेतदशरीरस्य जन्तोर्नष्टाष्टकर्मणः; कथं भवति मुक्तस्य, सुखमित्यत्र मे शृणु. लोके चतुविहार्थेषु, सुखशब्दः प्रयुज्यते; विषये वेदनाऽभावे, विपाके मोक्ष एव च . सुखो वह्निः सुखो वायु - र्विषयेष्विह कथ्यते; दुःखाभावे च पुरुषः, सुखितोऽस्मीति मन्यते .
पुण्यकर्मविपाकाच्च, सुखमिष्टेन्द्रियार्थजम्; कर्मक्लेशविमोक्षाच्च, मोक्षे सुखमनुत्तमम्.
॥२३॥
॥२४॥
॥२५॥
॥२६॥
॥२७॥
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुस्वासुप्तवत्केचि-दिच्छन्ति परिनितिम्। तद युक्तं क्रियावचा मुखानुश यतस्तथा ૧૨૮ श्रमकममदव्याधि-मदनेभ्यश्च सम्भवातः मे होत्पतेर्विपाकाच, दर्शननस्य कर्मणः ॥२९।। लोके तत्सदृशो ह्यर्थः, कृत्स्नेऽप्यन्यो न विद्यते; उपगीयेत तयेन, तस्मानिरुपमं सुखम् ॥३०॥ लिङ्गमसिद्धेः प्रामाण्या-दनुमानोपमानयोः । अत्यन्तं चाप्रसिद्धम् , तयत्तेनानुपम् स्मृतम्. ॥३१॥ प्रत्यक्षं तद्भगवता- महतां तैश्च भाषितम्. महातेऽस्तीत्यतः माझे-नास्थ-परीक्षया. ॥३२॥
રસંસારના વિષય થકી વિલક્ષણ, અવ્યય (નાશ ન થાય તેવું) અને અભ્યાબાધ (પડા રહિત ) એવું ઉત્કૃષ્ટ સુખ મુક્ત જીવોને પરમ ઋષિઓએ કહેલું છે. ૨૩
નાશ કર્યો છે અષ્ટ કર્મ જેણે એવા અશરીરી મુક્ત જીવોને એ સુખ કેવી રીતે થાય? એ પ્રકારે શંકા થયે દતે મારે ઉત્તર અહિં સાંભળે. ૨૪.
અહીં લોકમાં ચાર પ્રકારના પદાર્થમાં સુખ શબ્દ જોડેલ છે અર્થત ચાર પ્રકારે સુખ ગમ્યું છે. વિષયમાં, વેદના (પીડા) ના અભાવમાં, પરિણામમાં અને મોક્ષમાં. ૨૫
ઉદાહરણ આપે છે –અગ્નિ સુખ, વાયુ સુખ, વિષયમાં સુખ એમ અહીં કહેવાય છે તેમજ દુઃખના અભાવે પણ હું સુખી છું એમ મનુષ્ય માને છે ૨૬.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) અને પુણ્યકર્મના વિપાકથકી ઇચ્છિત ઇંદ્રિયના વિષયથી ઉત્પન્ન થયેલ સુખ કહેવાય છે. અને કર્મ તથા કષાયના સર્વથા મેક્ષ ( છૂટકાર) થકી મોક્ષમાં સર્વોત્તમ સુખ ગણેલું રહેલું છે. ૨૭.
એ મોક્ષ સુખને કેટલાએક સુખપૂર્વક નિદ્રા લેનાર જેમ ઉત્તમ શાંતિ ઈછે છે તે રૂપ માને છે, તે પ્રકારનું સુખ માનવું
અયુક્ત છે કેમકે (તેમ માનવાથી ) ત્યાં ક્રિયાપણું થાય તેમજ સુખનું ઓછાવત્તાપણું થાય. ૨૮,
વળી શ્રમ, (ખેદ), ગ્લાનિ, મદ (મદ્યપાનાદિ જનિત), વ્યાધિ અને મૈથુન થકી તથા મેહના ઉત્પત્તિસ્થાનથી અને દશનાવરણ કર્મના વિપાકથી તે(નિદ્રા)ની ઉત્પત્તિ છે. તેથી મોક્ષ સુખને નિદ્રા માનવી તે અક્ત છે કેમકે તે મુક્ત જીવો શ્રમદિથી રહિત છે. ૨૯.
આખા લેકમાં તેના સશ બીજે કઈ પણ પદાર્થ જ નથી, કે જેની સાથે તેની ઉપમા દેવાય, તે માટે તે સુખ નિરૂપમ (ઉપમા રહિત) છે. ૩૦,
અનુમાન અને ઉપમાનનું પ્રમાણ હેતુની પ્રસિદ્ધિથી થાય છે, તે આ બાબતમાં અત્યંત અપ્રસિદ્ધ છે, તે કારણ માટે તે અનુપમ સુખ કહેવાય છે. ૩૧
તે (મોક્ષસુખ) અરિહંત ભગવંતને પ્રત્યક્ષ કે તેથી તેઓ એ ભાષિત તે સુખ પંડિતે વડે (આગમ પ્રમાણથી) ગ્રહણ કરવા
ગ્ય છે, (આગમ વિના) છદ્મસ્થની પરીક્ષાવડે ગ્રહણ થાય તેવું નથી. ૩૨
૧ રતિ, અરતિ, અને શોક વગેરે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩ો ) વળી એ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રે કરી સહિત સાધુ મોક્ષને માટે યત કરે છે પણ કાળ, સંઘયણ અને આયુના દોષ થકી અલ્પશક્તિવાળે હોવાથી અને કર્મનું અત્યંત ભારીપણું હોવાથી મોક્ષપ્રાપ્તિને માટે અકૃતાર્થ થયો છતે ઉપશમભાવને પા. મે છે, તે સાધમથી માંડીને સર્વાર્થસિદ્ધ પર્વત કલ્પના વિમાન માંહેના કેઈપણ એકને વિષે દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં પુણ્યક મને ફળને ભેળવીને આયુષ્યને ક્ષય થવાથી ઍવીને દેશ, જાતિ, કુળ, શીળ, વિદ્યા, વિનય, વિભવ, સુખ અને વિસ્તારવાળી વિભૂતિએ યુક્ત મનુષ્યભવને વિષે જન્મ પામીને ફરીથી સમ્યમ્ દશનાદિવસે વિશુદ્ધ જ્ઞાન પામે છે. આ સુખપરપરાવડે પુષ્યાનુબંધ પુણ્યના અનુબંધના કેમે કરીને ત્રણ વાર જન્મ લઈ (ત્રણ ભવ કરી) ને પછી મોક્ષ પામે છે..
| પ્રશસ્તિઃ | वाचकमुख्यस्य शिवश्रियः, प्रकाशयशसः पशिष्येण । શિષ્ય ઘક્ષિણઐરાવિત ? वाचनया च महावाचक-क्षमणमुण्डयादशिष्यस्य । शिष्येण वाचकाचार्य-मूलनाम्नः प्रथितकीर्तेः । २ ॥ न्यग्रोधिकामसूतेन, विहरता पुरवरे कुसुमनानि । कौभीषणिना स्वातितनयेन वात्सीसुतेनाय॑म् ॥ ३ ॥ अर्हद्वचनं सम्यग्गुरुक्रमेणागतं समुपधार्य । दुःखातं च दुरागमविहतमति लोकमवलोक्य ॥४॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
इदमु चै गरवाचकेन, सस्वानुकम्पया दृब्धम् । तत्त्वार्थाधिगमाख्यं, स्पष्टमुमाखातिना शास्त्रम् ।। ५॥ यस्तत्त्वाधिगमाख्यं, ज्ञास्यति करिष्यते च तत्रोक्तम् । सोऽव्यावाधमुखाख्यं, प्राप्स्यत्यचिरेण परमार्थम् ॥ ६ ॥
જગતપ્રકાશક યશયુક્ત શિવશ્રી નામના વાચકમૂખ્યના પ્રશિ. ધ્ય અને અગ્યાર અંગેની જાણ શ્રી શેષનંદિમુનિના શિષ્ય. ૧ - તથા વાચના લેવાવડે કરીને ( ભણાવનારની અપેક્ષાએ) મુનિમાંડે પવિત્ર મહાવાકક્ષમણ મુંડાદના શિષ્ય, પ્રસિદ્ધ છે ત્તિ જેની અને વાચકાચાર્ય મૂળ છે નામ જેનું તેને શિષ્ય, અર્થત મુપાદના શિષ્યના શિષે. ૨ | સ્વાતિ નામના પિતા અને વાસી છે ગોત્ર જેનું એવી ? મા નામની માતાને પુત્ર, કભીષણ ગોત્રવાળા, ન્યાધિકા ગામમાં ઉત્પન્ન થયેલા અને કુસુમપુર (પાટલીપુત્ર) નામના શ્રેષ્ઠ છે. ગરને વિષે વિચરતા, રૂડે પ્રકારે ગુરૂ પરંપરાએ આવેલ અમૃ અહપ્રવચનને રૂડે પ્રકારે ધારણ કરીને દુ:ખી અને દુરાગમ (એ હિક સુખોપદેશવાળા વચ)થી નષ્ટબુદ્ધિવાળા લેકેને દેખીને. ૩-૪
છેવોની અનુકંપાવડે કરીને ઉચ્ચ નાગરશાખાના વાચક ઉ. માસ્વાતિજીએ આ તવાર્થાધિગમ નામનું શાસ્ત્ર સ્પષ્ટ રીતે રચ્યું. ૫
જે તત્ત્વાર્થીધિગમ નામને શાસ્ત્રને જાણશે અને તેમાં કશા મુજબ કરશે, તે અવ્યાબાધ સુખ (મોક્ષ) નામના પરમાર્થને થોડા વખતમાં પામશે. ૬
---
---
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ မခ စ 1 - 1 1 - 5 - 1 1 5 5 1 1 1 1 1 1 - 1 ဦး 5 ခရီး သို့ ရ ရ 5 မ မ 5 1)' it 1 5 // 1 // e s s s ပင် (3- 53 ရီ 5 5 1 5 မ မ မ * ಅಂ ಅಂ - ಅ ಅ ಅ ಅತ್ಯದ ದಿವ್ಯ degdeg degC ಎಲ್ಲ ವ್ಯಕ್ತಿ ವ್ಯ, ಎಂ ಎ 20 deg deg deg deg deg deg ಎ ಎ ಎ ಎ ಪಿ .