________________
અનેક સ્વરૂપી લાગે છે તથા અપેક્ષાએ વિવિધ અવગાહના ભેદે અનેક સ્વરૂપી લાગે છે. માટે પરતત્ત્વ એક છે, અનેક છે અને કાળના પ્રવાહમાં અનંતા અરિહંત પરમાત્મા થયા છે અને થશે તે અપેક્ષાએ અનંત સ્વરૂપી છે.
ભાવ-ભાવ-વિનંતીય - વળી પરતત્ત્વ કેવું છે ? ભાવાભાવવિવર્જિત છે. ભાવ અને અભાવ સ્વરૂપથી વિવર્જિત છે. પરતત્ત્વની સત્તાને મહાસત્તા કહેવાય છે કેમકે જે સત્તા આગળ બીજી કોઈ સત્તા નહિ હોવાથી ભાવ (સત્તા) વિવર્જિત રહિત છે. અને પરતત્ત્વ અભાવ સ્વરૂપ નથી કિન્તુ મહાસત્તાને ધારણ કરનારું છે. તેથી તે સત્ કે અસત્ અર્થાત્ ભાવ કે અભાવ સ્વરૂપ નથી કિન્તુ મહાસત્તા સ્વરૂપ છે માટે ભાવાભાવ વિવર્જિત છે.
અર્થાત્ દ્રવ્યનું પર્યાયાર્થિક નયથી ભાવાભાવ સ્વરૂપ છે. જેને કથંચિત ભાવ, કથંચિત અભાવ કહેવાય છે. દ્રવ્યાર્થિક નયથી આત્માનું સત્ સ્વરૂપ અને પર્યાયાર્થિક નયથી આત્મા અસત્ સ્વરૂપ એમ કથંચિત્ ભાવ અને કથંચિત્ અભાવ એ બંનેથી આ પરતત્ત્વ વર્જિત કરાયેલું છે એટલે પરતત્ત્વ ભાવાભાવ રહિત સ્થિર એક અવિચલિત સ્વરૂપ છે. તેથી ભાવાભાવ સ્વરૂપ નથી ભાવાભાવ વર્જિત થઈ ગયેલા છે.
ગતિ-રિત-ત્તિીતા - વળી પરતત્ત્વ કેવું છે ? અસ્તિનાસ્તિષ્ક્રયાતીત છે. અતિ અને નાસ્તિ એ દ્રયને ઓળંગી ગયેલું છે. દ્રવ્યના પર્યાયાર્થિક નયથી સાત અસ્તિ, સ્યાત્ નાસ્તિ એમ ભંગ થાય છે. પરતત્ત્વ સ્થિર, અવિચલિત હોવાથી અસ્તિનાસ્તિરૂપ જે દ્વય બે પડ્યું છે તેને ઓળંગી ગયેલું છે કારણ કે પરતત્ત્વની વિચારણામાં ગુણ-પર્યાયની ગૌણતા રાખીને કેવળ દ્રવ્યની વિચારણા છે તેથી તેમાં ભાવાભાવ કે અસ્તિનાસ્તિ ઘટી શકે નહિ. તે તો નિષ્ક્રિય નિજ
શકસ્તવ
૬૫
