________________
૫૭ ક. સૂત્ર અને સિદ્ધાંત એ બે એક છે ? તેમાં શું ભેદ છે? - ઉ. સૂત્ર અને સિદ્ધાંત એ બે જુદાં છે. સાચવવા સારુ સિદ્ધાંત સૂત્ર
રૂપી પેટીમાં રાખવામાં આવ્યા છે. દેશ કાળને અનુસરી સૂત્ર રચવામાં એટલે ગૂંથવામાં આવે છે; અને તેમાં સિદ્ધાંતની ગૂંથણું કરવામાં આવે છે. તે સિદ્ધાંતિ ગમે તેવા કાળમાં ગમે તે ક્ષેત્રમાં ફરતા નથી, સિદ્ધાંત એ ગણિતની માફક પ્રત્યક્ષ છે. તેથી તેમાં કઈ જાતની ભૂલ કે અધૂરાપણું સમાતું નથી. સિદ્ધાંત છે એ પ્રત્યક્ષ છે, જ્ઞાનીના અનુભવગમ્ય બાબત છે, તેમાં અનુમાનપણું કામ આવતું નથી. અનુમાન એ તર્કને વિષય છે અને તર્ક આગળ જતાં કેટલીક વાર ખાટે પણ પડે, પરંતુ પ્રત્યક્ષ જે અનુભવગમ્ય છે તેમાં કાંઈ પણ ખોટાપણું સમાતું નથી. જ્યાં સુધી અનુભવગમ્ય ન થાય ત્યાં સુધી સુપ્રતીતિ રાખવા જરૂર છે, અને સુપ્રતીતિથી ક્રમે ક્રમે કરી અનુભવગમ્ય થાય છે. સિદ્ધાંતના દાખલા: (૧) “રાગદ્વેષથી બંધ છે.” (૨) “બંધને ક્ષય થવાથી મુક્તિ થાય છે. આ સિદ્ધાંતની ખાતરી કરવી હોય તે રાગદેષ છે , જે સમયે સર્વથા પ્રકારે રાગદ્વેષ ક્ષય થાય, તેને
બીજે સમયે “કેવળજ્ઞાન” છે. ૫૮ ક. હાલનાં શાસ્ત્રો તો મહાવીર સ્વામી પછી ઘણું વખતે લખાયાં
એટલે તેમાં તીર્થકરેનાં જ વચને છે તેવી શંકા થવી યોગ્ય છે? ઉ, તે વચને અસત્ છે, એમ ન કહેવું, કારણ કે જેને તમે અસત
કહો છો તે શાસ્ત્રથી જ પ્રથમ તો તમે જીવ, અજીવ એવું કહેતાં શીખ્યા છે; અર્થાત તે જ શાસ્ત્રોને આધારે જ તમે જે કાંઈ જાણે છે તે જાણ્યું છે. વળી શાસ્ત્રના લખનારાઓ પણ વિચારવાન હતા; તેથી તે સિદ્ધાંત વિષે જાણતા હતા. મહાવીર સ્વામી પછી ઘણે વરસે લખાણ છે માટે અસત્ કહેવાં તે દોષ ગણાય. હાલ સિદ્ધાંતને જે બાંધે જોવામાં આવે છે તે જ અક્ષરોમાં અનુક્રમે તીર્થકરે કહ્યું હોય એમ કાંઈ નથી. પણ જેમ કેઈ વખતે કોઈએ વાચના, પૃચ્છના, પરાવર્તના, અનુપ્રેક્ષા અને ધર્મકથા સંબંધી
મન જ બંધ અને મોક્ષનું કારણ છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
