________________
246
નીલાંજના શાહ
SAMBODHI
એટલે “ક્ષોભણ' અર્થ કરે છે. મૈત્રેય ધા.પ્ર.'(પૃ.૫૬)માં સાયણની જેમ જ પાઠ અને અર્થ આપી નયતિ નિહામ્ ! દષ્ટાંત આપે છે. તે બિહયા ૩ન્મથનમ્ ! એમ વિગ્રહ કરે છે.
સાયણે નોંધ્યા પ્રમાણે પુરુષકારમાં પણ એમ જ એટલે કે “જીભનું ઉન્મથન' અર્થ આપ્યો છે અને ગુપ્ત નામના વૈયાકરણ પણ એ જ અર્થ આપે છે.fહોન્મથને પાઠ માટે સાયણ નોંધે છે કે બીજા કેટલાક (કૌમાર) વૈયાકરણો નિહાં ૨ ૩ન્મથનમ્' એમ સમાહાર દ્વન્દ સમાસ કરે છે અને નિહાનો અર્થ – જીભથી થતો વ્યવહાર અને ઉન્મથનનો સ્વતંત્ર અર્થ “હંફાવવું, વલોવવું' એમ કરી, તેનાં નંતિ શકુમું, સંયતિ ધિ ! એમ દષ્ટાંત આપે છે. સાયણ જણાવે છે કે ધનપાલ આમ જ માને છે અને આર્યો નિહોન્મથનો પાઠ આપે છે તેમ નોંધે છે તેનો અર્થ એ થયો કે ધનપાલ, કૌમાર વૈયાકરણો જેમ બંને અર્થ કરે છે અને આર્યો પણ એમ જ અર્થ કરતા જણાય છે.
ક્ષી.ત.'(પૃ.૧૧૭)માં પણ નિહ્નાનથનોર્નડિ: એમ ધાતુસૂત્ર આપી, તથતિ નિહા, તનયતિ ધ ! એ દૃષ્ટાંત આપ્યાં છે. તેના પરથી ક્ષીરસ્વામી પણ બંનેનો જુદો અર્થ કરે છે, એ સ્પષ્ટ છે.
પુરુષકાર (પૃ.૬૬)માં પણ ક્ષીરસ્વામી, ગુપ્ત અને કૌમાર વૈયાકરણોના મત આપ્યા પછી કહ્યું છે કે ધનપતિસ્તુ નિહોન્મથને ડિ: I માર્યા તુ નિફ્લોન્મથનયોરિતિ પઢિ: I અહીં આપેલો મત સાયણે આપેલા મતને મળતો આવે છે ને શાકટાયન ધાતુપાઠ(પૃ.૪)માં પણ નિહોન્મથને પાઠ મળે છે તે પુરવાર કરે છે કે ધનપાલ મોટેભાગે શાકટાયનને અનુસરે છે.
१७. डीङ् विहायसा गतौ । डयते । विहायसां गतौ इति क्वचित् पठ्यते । तदाकाशगमने इति પરણ્યાં વન્દ્રધનપામ્યાં પ્રત્યુમ્ | મા.ધા.વું. (પૃ.ર૬૬)
મા.ધા.વૃમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ગ્વાદિગણના ડીટ્ર ધાતુનો અર્થ “આકાશમાં ઉડવું' એમ થાય છે. સાયણ નોંધે છે કે કેશવસ્વામી પણ વ્યોમોરોપ્યાં અમને ડય મંહત ૨ા એમ અર્થ આપે છે, પણ ક્યાંક આ ધાતુનો અર્થ વિદાયમાં ગતિ (પક્ષીઓની ગતિ) એમ આપતો પાઠ મળે છે, પણ ચન્દ્ર અને ધનપાલ આનો અર્થ ‘આકાશગમન કરે છે અને તે બંને પણ ‘વિહીયાં રાત' પાઠને સ્વીકારતા નથી
સાયણે નોંધ્યું છે તેમ મૈત્રેય ધા.પ્ર.” (પૃ.૭૦)માં વિહાયસ ત પાઠ આપે છે, જ્યારે “ક્ષી.ત.' (પૃ.૧૫૬)માં અને પુરુષકાર (પૃ. ૨૬)માં વિદાયનાં મત પાઠ મળે છે અને તેનો અર્થ વિના ગત એમ આપ્યો છે. પુરુષકાર (પૃ.૨૬)માં પણ ધનપાલનો મત મળે છે : ધનપત્નિશ્રાશ તૌ રૂતિ વ્યર્વત્રંવમેવ ઉપવા એમ લાગે છે કે ચન્દ્ર સહિત મોટાભાગના વૃત્તિકારો આ ધાતુનો અર્થ “આકાશગમન' કરતા જણાય છે. પુરુષકારમાં નોધેલો ભીમસેનનો મત પણ વિદાય ગત પાઠ આપે છે. ધનપાલ અહીં પણ શાકટાયને ધાતુપાઠને અનુસરતા જણાય છે, કારણ કે તે ધાતુપાઠ (પૃ.૪)માં વિરાયતા તૌ અર્થ જ મળે છે.
આ ઉપરાંત પુરુષકારમાં ધનપાલનો બીજો મત મળે છે : તિવાત તુ હી તૌ રૂતિ ક્ષીરસ્વામી ધનપાનૌ તન્ત્રાન્તરીયાશ ! ધનપાલ અને ક્ષીરસ્વામી (પૃ. ૨૧૧) દિવાદિ વીધાતુનો ‘ગતિ' અર્થ કરે છે,
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
